Strona 1 redakcja Michael Lewis Jeannette M. Haviland-]ones Psychologia emocji GDAŃSKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE Strona 2 redakcja Michael Lewis Jeannette M. Haviland-Jones Psychologia emocji GWP GDAŃSKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE Gdańsk 2005 Strona 3 Podręcznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu Recenzje wydawnicze: prof. Dariusz Doliński prof. Alina Kolańczyk prof. Tomasz Maruszewski Tytuł oryginału: Handbook of Emotions Copyright © 2000 The Guilford Press Published by arrangement with Paterson Marsh Ltd Copyright © 2005 for the Polish edition by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden inny sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego. Wydanie pierwsze w języku polskim Edytor: Anna Świtaj ska Redaktor prowadzący: Łucja Ochmańska Redakcja polonistyczna: Bogumiła Cirocka, Małgorzata Jaworska Redakcja merytoryczna: Dariusz Doliński II, IV, VI, VII; Tomasz Maruszewski I, III, V Korekta: Małgorzata Jaworska Skład: Piotr Machola Opracowanie graficzne okładki: Agnieszka Wójkowska Tłumacze: Magdalena Kacmajor 1, 3, 16, 23, 26, 28, 29, 30, 36, 37; Piotr Kołyszko 4, 5, 6, 22, 24, 25, 27, 31, 32, 38, 40, 41, 42, 43; Jak Okuniewski 8, 33, 34, 35; Jarosław Piotrowski 17; Magdalena Ślósarska i Anna Tabaczyńska 9, 10, 12, 13, 14; Adam Tuz 11; Olena Was'kiewicz 7, 18, 19, 20; Ewa Wojtych 2, 15, 21, 39 Wskazówki dla bibliotekarzy: 1/ psychologia emocji 2/ psychologia poznawcza 3/ fizjologia 4/ psychologia społeczna 5/ psychologia rozwojowa ISBN 83-89574-62-4 Drak: Drukarnia Naukowo-Techniczna Warszawa ul. Mińska 65 Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z o.o. ul. Bema 4/la, 81-753 Sopot tel./fax 058/551-61-04 e-mail: [email protected] http ://w w w. g wp .pl Strona 4 U o Redaktorach 11 5. Punkt widzenia psychologów 88 Nico H. Frijda Wstęp 15 WYZNACZENIE OBSZARU BADAŃ NAD EMOGAMI 89 ZADANIE PSYCHOLOGII EMOGI 90 Część I CZYM JEST EMOGA SPECYFICZNA? 91 INTERDYSCYPLINARNE PODSTAWY EMOCJI CZYM SĄ EMOGE? 92 1. Filozofia emocji 19 JAK ODRÓŻNIAĆ ROZMAITE EMOGE? 95 Robert C. Solomon JAKIE ZWIĄZKI ŁĄCZĄ EMOUĘIMOTYWAGĘ? 98 HISTORIA FILOZOFII EMOCJI 21 CO WZBUDZA EMOGE? 99 WYBRANE ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE DOTYCZĄCE EMOCJI .. 27 NATURA CZY WYCHOWANIE? 100 EMOGA I ROZUM 101 2. Historia emocji: zmiany i ich oddziaływanie 35 FUNKGE EMOGI 103 PeterN. Stearns UWAGI KOŃCOWE 104 ROZWÓJ HISTORII EMOCJI 36 ROZKWIT BADAŃ NAD EMOCJAMI 39 6. Emocja i depresja kliniczna - koncepcja WYNIKI 41 środowiskowa 108 George W. Brown PROBLEMY 44 PORÓWNANIE KONCEPGIFUNKGONALISTYCZNEJ ZALETY PODEJŚCIA HISTORYCZNEGO 47 I DOTYCZĄCEJ WYDARZEŃ ŻYCIOWYCH 109 NABIERANIE ROZPĘDU 48 OCENA WYDARZENIA 110 3. Reprezentacje znaczenia emocjonalnego: POCZĄTEK DEPRESJI-NIEKTÓRE ODKRYCIA 115 kategoria, metafora, schemat, dyskurs 53 PEWNE MOŻLIWE WYJĄTKI 119 GeoffreyM. White WRAŻLIWOŚĆ 121 UWAGI KOŃCOWE 123 EMOCJA JAKO KATEGORIA - MODELE LEKSYKALNE 57 EMOCJA JAKO METAFORA 61 7. Psychologia ewolucyjna a emocje 128 EMOGA JAKO SCHEMAT WYDARZEŃ 63 Leda Cosmides, John Tooby EMOCJA JAKO DYSKURS 65 EWOLUCYJNO-PSYCHOLOGICZNA TEORIA EMOGI 129 WNIOSKI 69 PRZYKŁAD: STRACH 131 PODSTAWY EWOLUCYJNE 133 4. Modele społeczne w wyjaśnianiu emocji 72 PODSTAWY POZNAWCZE 137 Theodore D. Kemper JAK OPISAĆ EMOGĘ 143 RELACJE SPOŁECZNE A EMOCJE 73 JAKIEGO RODZAJU PROGRAMY MOGĄ BYĆ URUCHAMIANE ŁAŃCUCHY RYTUAŁÓW INTERAKCJI - TWORZENIE KUSY PRZEZ EMOGE? 145 SPOŁECZNEJ 76 HEURYSTYCZNE FUNKGE TEORII 156 WSTYD A PORZĄDEK SPOŁECZNY 78 ZAGADKI ŚWIADOMOŚCI I FENOMENOLOGII 157 PODZIĘKOWANIA 157 PRACA Z EMOGAMII KIEROWANIE NIMI 80 EMOCJE, JAŹNIE I ROLE 81 8. Emocje a sztuka i humanistyka 160 TEORIA KONTROLI AFEKTU 82 EdS. Tan EMOCJE IMAKROPROCESY 84 WKŁAD NAUK HUMANISTYCZNYCH W BADANIE EMOGI 160 OCZEKIWANIA I SANKCJE 85 EMOGE W KONTAKCIE Z DZIEŁEM SZTUKI - ZŁOŻONY INNE MODELE 86 OBRAZI WIELOŚĆ PYTAŃ 162 Strona 5 PSYCHOLOGIA EMOCJI 6 EMOGE A POJĘCIA EKSPLANACYJNE W NAUKACH CO PRZYSZŁE BADANIA W DZIEDZINIE GENETYKI HUMANISTYCZNYCH 166 BEHAWIORALNEJ POWINNY POWIEDZIEĆ NA TEMAT PODSUMOWANIE 177 ROZWOJU EMOGONALNEGO? 262 PODZIĘKOWANIE 178 PODZIĘKOWANIA 265 13. Wielowymiarowe podejścia do badania Część II emocji u niemowląt 267 Nathan A. Fox, Susan D. Calkins BIOLOGICZNE I NEUROPSYCHOLOGICZNE PROBLEMY ZWIĄZANE Z POMIAREM EMOGI U NIEMOWLĄT . . . 268 PODEJŚCIE DO EMOCJI POWIĄZANIA MIĘDZY EMOGAMI, TEMPERAMENTEM, 9. Emocje jako twory naturalne PRZYWIĄZANIEM I ROZWOJEM SPOŁECZNYM 274 w mózgu ssaków 185 POMIARY EMOGI U NIEMOWLĄT 276 JaakPanksepp WNIOSKI 283 KWESTIE POJĘCIOWE DOTYCZĄCE BADANIA PODŁOŻA EMOGI PODZIĘKOWANIE 283 WMÓZGU 188 14. Wokalne komunikowanie emocji 288 PRÓBY ZROZUMIENIA EMOGI W ŚWIETLE RÓŻNYCH POGLĄDÓW Tom Johnstone, Klaus R. Scherer NA MÓZG 190 OD EKSPRESJI DO KOMUNIKACJI 288 NEURONALNE TAKSONOMIE EMOGI 192 RÓŻNORODNE CZYNNIKI DETERMINUJĄCE CHARAKTER PODSTAWOWE (KATEGORIA 2) SYSTEMY EMOGONALNE WOKALIZAGI ZWIĄZANEJ Z AFEKTEM 291 MÓZGU 193 NAUKOWE DOWODY KODOWANIA EMOGI 293 UKUCIA AFEKTYWNEI SYSTEMY ZARZĄDZAJĄCE EMOGAMI... 201 WYNIKI BADANIA NAD DEKODOWANIEM PRZEDSTAWIENIA O OBIEKTYWNYM POMIARZE UCZUĆ EMOGONALNYCH 202 EMOGI 298 10. Sieci emocjonalne w mózgu 210 WNIOSKI 303 Joseph £ LeDoux, Elizabeth A Phelps 15. Wyrażanie emocji twarzą 307 W POSZUKIWANIU MÓZGU EMOGONALNEGO 211 Dacher Keltner, Paul Ekman CIAŁO MIGDAŁOWATE JAKO KOMPUTER EMOGONALNY 211 HISTORIA BADAŃ NAD WYRAŻANIEM EMOGI TWARZĄ 308 SZLAKI NERWOWE BIORĄCE UDZIAŁ W PROCESACH ZWIĄZANYCH WYMIARY CZY ODRĘBNE EMOGE 308 ZE STRACHEM.. 212 WYRAZ TWARZY JAKO DOKŁADNY WSKAŹNIK EMOGI 312 SYSTEMY EMOGONALNE W MÓZGU LUDZKIM 218 UNIWERSALNOŚĆ WYRAŻANIA EMOGI TWARZĄ 313 UCZUCIA I MÓZG 223 INDYWIDUALNE RÓŻNICE W WYRAŻANIU EMOGI TWARZĄ . . . . 316 11. Psychofizjologia emocji 230 WNIOSKI 318 John T. Cadoppo, Gary G. Berntson, Jeff T. Larsen, Kirsten M. Poehlmann, TiffanyA Ito PERSPEKTYWY HEURYSTYCZNE 232 Część III ELEKTROMIOGRAFIA MIĘŚNI MIMICZNYCH 236 ZMIANY ROZWOJOWE AKTYWNOŚĆ UKŁADU AUTONOMICZNEGO 238 ASYMETRIA ELEKTROENCEFALOGRAFII 245 16. Motywacyjne, organizacyjne i regulujące EPILOG 247 funkcje odrębnych emocji 327 PODZIĘKOWANIA 249 Carroll E. Izard, Brian P. Ackerman PODSTAWY TEORETYCZNE 328 12. Emocje i genetyka behawioralna 254 ADAPTACYJNE FUNKGE ODRĘBNYCH EMOGI 332 Richard Renie FUNKGE EMOGI W ROZWOJU OSOBOWOŚCI 337 CO GENETYKA BEHAWIORALNA WNOSI DO BADANIA EMOGI? . 254 PODSUMOWANIE 338 JAKICH METOD BADAWCZYCH UŻYWA SIĘ W GENETYCE BEHAWIORALNEJ? 255 17. Wyłanianie się ludzkich emocji 342 CO MÓWIĄ BADANIA GENETYKI BEHAWIORALNEJ O RÓŻNICACH Michael Lewis INDYWIDUALNYCH W ROZWOJU EMOGONALNYM? 257 TOPOLOGIA EMOGI 343 CO BADANIA GENETYKI BEHAWIORALNEJ MÓWIĄ O RÓŻNICACH REINTEGRAGA ŻYCIA EMOGONALNEGO 354 INDYWIDUALNYCH W ROZWOJU PSYCHOPATOLOGII? 260 MODEL ROZWOJUEMOGONALNEGO 355 Strona 6 SPIS TREŚCI 7 SPECYFICZNOSC SYTUACYJNA I DOTYCZĄCA ZWIĄZKU 436 18. Zrozumieć emocje .361 PaulL. Harris SPECYFICZNOŚĆ KULTUROWA 437 POBUDZENIE FIZJOLOGICZNE 437 ŚWIADOMOŚĆ EMOCJI 361 ODaYTYWANIE WSKAŹNIKÓW EKSPRESJI 438 ROZMAWIANIE O EMOCJACH 362 OGÓLNY PRZEGLĄD RÓL ZWIĄZANYCH Z PŁCIĄ 438 ZAAKCEPTOWAĆ EMOCJE 365 ETIOLOGIA RÓŻNIC PŁCIOWYCH 439 WYJŚĆ POZA SKRYPT - PRAGNIENIA, PRZEKONANIA I EMOCJE . . . 366 UWAGI KOŃCOWE 442 ROZUMIENIE EMOGI A RELAGE W GRUPIE RÓWIEŚNICZEJ . . . . 369 WSKAZÓWKI DO DALSZYCH BADAŃ 442 MYŚLI, WSPOMNIENIA I UCZUCIA 371 WNIOSKI 372 23. Wpływ nastroju na społeczne oceny 19. Emocje a tożsamość 376 i rozumowanie 446 JeannetteM. Haviland-Jones, Patricia Kahlbaugh Joseph P. Forgas, Patrick T. Vargas SPOJRZENIE NA RÓŻNICUJĄCĄ ROLĘ EMOGI 377 NASTRÓJ A OCENY 446 KONSTRUKGE TOŻSAMOŚCI JAKO GESTALTY 380 MODEL INFUZJI AFEKTU 447 STRESZCZENIE I PODSUMOWANIE 389 OCENY ZGODNE Z NASTROJEM - AIM JAKO SPÓJNE WYJAŚNIENIE WYNIKÓW WCZEŚNIEJSZYCH BADAŃ 453 20. Społeczny kontekst rozwoju emocjonalnego... 392 INFUZJA AFEKTU PRZY PRZETWARZANIU HEURYSTYCZNYM Carolyn Saarni I RZECZOWYM 455 „KONTEKST SPOŁECZNY" I JEGO ZNACZENIE DLA ROZWOJU PODSUMOWANIE I WNIOSKI 464 EMOGONALNEGO 393 PODZIĘKOWANIA 465 KONTEKST A KOMUNIKOWANIE EMOGI 396 KONSTRUKTYWIZM SPOŁECZNY A ROZWÓJ EMOGONALNY . . . . 398 24. Ekspresja emocji w grupach 469 PROBLEMY TEORETYCZNE ZWIĄZANE Z KONTEKSTUALNYM Ursula Hess, Gilles Kirouac SPOJRZENIEM NA ROZWÓJ EMOGONALNY 399 CELE 469 KILKA PRZYKŁADÓW BADAŃ DOTYCZĄCYCH ROZUMIENIA PRZYNALEŻNOŚĆ OO GRUPY SPOŁECZNEJ A EKSPRESJA EMOCJI .. 470 ROZWOJU EMOGONALNEGO W KONTEKŚCIE SPOŁECZNYM .. 401 ZARYS KONCEPGI 471 WNIOSKI 408 SOGALIZAGA 479 PODZIĘKOWANIA 408 PODSUMOWANIE I WNIOSKI 480 PODZIĘKOWANIA 481 25. Temperament jako konstrukt emocjonalny - problemy teoretyczne i praktyczne 485 Część IV John E. Bates CZYNNIKI SPOŁECZNE I OSOBOWOŚCIOWE POJĘCIA EMOGI I TEMPERAMENTU 486 UJMOWANIE TEMPERAMENTU JAKO KONSTRUKTU 21. Dobrostan emocjonalny 415 Ed Diener, Richard f. Lucas EMOGONALNEGO 489 TEMPERAMENT, EMOGA I PRZYSTOSOWANIE 492 DEFINIGAI POMIAR DOBROSTANU EMOGONALNEGO 416 TEMPERAMENT I EMOGA W PROCESIE ROZWOJU 494 KORELATY DOBROSTANU EMOGONALNEGO 420 IMPLIKAGE PRAKTYCZNE 497 TEORIE DOTYCZĄCE PRZYCZYN SUBIEKTYWNEGO DOBROSTANU EMOGONALNEGO 421 WNIOSKI 498 WNIOSKI 425 26. Psychologia kulturowa emocji - od PODZIĘKOWANIA 426 starożytności po czasy współczesne 504 Richard A. Shweder, Jonathan Haidt 22. Płeć, emocja i ekspresja 431 Leslie R. Brody, JudithA. Hall PODSTAWOWE EMOGE W „RASADHYAYI" 507 STEREOTYPY I REGUŁY EKSPRESJI 432 CUD SANSKRYCKICH EMOGI - ŚWIADECTWO KULTUROWE . . . . 509 SKALE SAMOOPISU 433 SYMBOLICZNA STRUKTURA EMOGI 514 WERBALIZAGA EMOGI 435 .UGRYŹ SIĘ W JĘZYK" - PRZYPADEK HINDUSKIEGO ŁAJJA . . . . 515 MIMIKA I ZACHOWANIA NIEWERBALNE 435 SPOŁECZNY I MORALNY KONTEKST DOŚWIADCZANIA EMOGI.. 518 EKSPRESJA GŁOSOWA 436 PODSUMOWANIE-NOWA PSYCHOLOGIA KULTUROWA EMOGI ... 520 Strona 7 PSYCHOLOGIA EMOCJI 8 POMIAR INTELIGENGI EMOCJONALNEJ 640 Część V SAMOREGULAGA A INTELIGENGA EMOGONALNA - RADZENIE CZYNNIKI POZNAWCZE SOBIE I USTALANIE CELÓW 643 27. Pozytywny afekt a podejmowanie decyzji 527 KOŃCOWE UWAGI NA TEMAT INTELIGENGI EMOGONALNEJ .. 650 Alice M. Isen PODZIĘKOWANIA 651 POZYTYWNY AFEKT, ELASTYCZNOŚĆ I ORGANIZACJA POZNAWCZA 529 POZYTYWNY AFEKT A MOTYWACJA 534 Część VI POZYTYWNY AFEKT A PODEJMOWANIE DECYZJI 537 EMOCJE A ZDROWIE NEUROPSYCHOLOGICZNA TEORIA DOTYCZĄCA WPŁYWU 33. Emocje a choroby somatyczne przyczyny POZYTYWNEGO AFEKTU NA POZNANIE 543 i wskaźniki podatności na zachorowania ....657 WNIOSKI 45 Howard Leventhal, Linda Patrick-Miller 28. Rozumienie emocji w teorii oceny ZALEŻNOŚCI MIĘDZY EMOGAMI A ZDROWIEM 657 - implikacje dla rozwoju i uczenia się 550 ROLA EMOGI W PROCESACH CHOROBOWYCH 658 Nancy L. Stein, Tom Trabasso, Maria D. Liwag FUNKGE KOMUNIKACYJNE I STRUKTURA EMOGI 660 MODELE PRZYCZYNOWOŚCI BEZPOŚREDNIEJ 662 ROZUMIENIE EMOGI I PAMIĘĆ Z PERSPEKTYWY MODELU FUNKGA EMOGI JAKO WSKAŹNIKA W SYSTEMIE PROCESÓW OCENY CELU 553 DWUKIERUNKOWYM 665 NARRACYJNE WSPOMNIENIA WYDARZEŃ EMOGONALNYCH NOWE KIERUNKI: CHOROBY INFEKCYJNE I GOJENIE SIĘ RAN .. 667 U RODZICOWI DZIECI 555 GENY JAKO „TRZECI CZYNNIK" W PRZYCZYNOWOŚCI WNIOSKI 569 BEZPOŚREDNIEJ 669 PODZIĘKOWANIA 572 KONKLUZJA: EMOGE JAKO ELEMENT KOMUNIKAGI 29. Poznawcza i społeczna konstrukcja I ZALEŻNOŚĆ MIĘDZY EMOGAMI A CHOROBĄ 670 w emocjach 576 P. N. Johnson-Laird, Keith Oatley 34. Gdy widzieć znaczy czuć - poznawczo- -emocjonalne podejście do radzenia KONSTRUKGA SPOŁECZNA, EWOLUGA CZY JEDNO I DRUGIE?.... 577 sobie ze stresem zdrowotnym 676 POTENGALNA SYNTEZA 580 Suzanne M. Miller, Robert A. Schnoll EMOGE I POZNANIE JAKO WSKAZÓWKI W ŻYCIU 582 POZNAWCZO-EMOGONALNY MODEL PRZETWARZANIA ZWIĄZEK MIĘDZY EMOGAMI PODSTAWOWYMI 1 ZŁOŻONYMI .. 586 INFORMAGI ZDROWOTNYCH 677 SPOŁECZNA KONSTRUKGA EMOGI 588 REAKGE POZNAWCZE NA ZAGROŻENIA DLA ZDROWIA 679 WNIOSKI 593 PROTOTYPOWE PROFILE REAKGI 30. Emocje i pamięć 598 POZNAWCZO-EMOGONALNYCH 688 W. Gerrod Parrott, MattbewP. Spackman WNIOSKI 693 PODZIĘKOWANIA 694 OGÓLNY ZARYS PODSTAWOWYCH ZJAWISK 599 INTERPRETAGE: MECHANIZMY, MOTYWY I ZNACZENIA 603 35. Emocje a odporność 701 WNIOSKI 612 Roger J. Booth, James W. Pennebaker 31. Pojęcia dotyczące emocji 617 UKŁAD ODPORNOŚCIOWY JAKO TOPOLOGICZNY SYSTEM James A. Russell, Ghyslaine Lemay SENSORYCZNY . . . . : 702 DWA ZADANIA PSYCHOLOGII EMOGI 618 TRUDNOŚCI W OCENIE AKTYWNOŚCI UKŁADU CZYM SĄ POJĘCIA I DO CZEGO SĄ NAM POTRZEBNE? 619 ODPORNOŚCIOWEGO 703 OPIS POTOCZNYCH POJĘĆ ODNOSZĄCYCH SIĘ DO EMOGI 623 WŁAŚCIWOŚCI PSYCHOMETRYCZNE UKŁADU ROZWÓJ POJĘĆ DOTYCZĄCYCH EMOGI 626 ODPORNOŚCIOWEGO 703 POSTULATY DLA NAUKI O EMOGACH 628 EMOGE JAKO DYSP0ZYGE DO DZIAŁANIA 704 Z ODPORNOŚCI NA EMOGE I CHOROBY 705 WNIOSKI 630 WPŁYW EMOGI NA AKTYWNOŚĆ IMMUNOLOGICZNĄ 706 32. Aktualne kierunki w badaniach nad WPŁYW INDUKOWANYCH EMOGI NA ZMIENNE inteligencją emocjonalną 634 IMMUNOLOGICZNE 708 Peter Salovey, Brian T. Bedell,JerushaB. Delweiler, John D. Mayer OTWARTOŚĆ EMOGONALNA A IMMUNOLOGIA 710 EMOGA - OD DEZINFORMAGI DO INFORMAGI 635 WNIOSKI 712 INTELIGENGA EMOGONALNA - RAMY TEORETYCZNE 636 PODZIĘKOWANIA 713 Strona 8 SPIS TREŚCI 9 WSTRĘT DO ZWIERZĘCEJ NATURY 804 Część VII WSTRĘT INTERPERSONALNY 805 WYBRANE EMOCJE WSTRĘT MORALNY 806 36. Strach i lęk z perspektywy ewolucyjnej, PREADAPTAGAI KULTUROWA EWOLUGA WSTRĘTU 808 poznawczej i klinicznej 719 ROZWÓJ WSTRĘTU 809 Arne Óhman WSTRĘT W RÓŻNYCH KULTURACH.. 811 ZJAWISKO LĘKU I STRACHU 720 RÓŻNICE INDYWIDUALNE WE WRAŻLIWOŚCI NA WSTRĘT...... 812 KONTEKST SYTUACYJNY STRACHU I LĘKU 721 WSTRĘT I MÓZG 814 PERSPEKTYWA TEORETYCZNA - ROLA NIEŚWIADOMYCH WNIOSKI 815 PROCESÓW W STRACHU I LĘKU 724 PODZIĘKOWANIA 815 INTEGRUJĄCY MODEL TEORETYCZNY 733 41. Miłość i procesy przywiązania 820 ZAKOŃCZENIE 737 Elaine Hatfield, Richard L. Rapson PODZIĘKOWANIA 740 DEFINICJE 821 37. Rozwój złości i wrogich interakcji 745 MIŁOŚĆ NAMIĘTNA 822 Elizabeth A. Lemerise, Kenneth A. Dodge MIŁOŚĆ PRZYJACIELSKA 826 FUNKCJONALNE ZNACZENIE ZŁOŚCI 746 WNIOSKI 828 PROCES ROZWOJU ZŁOŚCI I UMIEJĘTNOŚCI JEJ REGULOWANIA . . . 746 42. Szczęście 831 PODSUMOWANIE I WNIOSKI 756 James R. Averill, Thomas A. More PODZIĘKOWANIA 757 PODEJŚCIA DO ROZUMIENIA SZCZĘŚCIA 833 38. „Smutek" - czy istnieje takie zjawisko? 761 SZCZĘŚCIE W ODNIESIENIU DO SYSTEMÓW ZACHOWANIA 833 Carol Barr-Zisowitz PIĘĆ ODWIECZNYCH KWESTII 836 PODEJŚCIA PSYCHOLOGICZNE 762 SZCZĘŚCIE W ODNIESIENIU DO MECHANIZMÓW PODEJŚCIA ANTROPOLOGICZNE I HISTORYCZNE 764 POŚREDNICZĄCYCH 838 PODEJŚCIA BIOLOGICZNE 772 SZCZĘŚCIE W ODNIESIENIU DO CECH OSOBOWOŚCI 843 OMÓWIENIE 775 UWAGI KOŃCOWE 845 PODZIĘKOWANIA 846 39. Emocje samoświadomościowe zażenowanie, duma, wstyd, poczucie winy 780 43. Empatia i współczucie 849 Michael Lewis Nancy Eisenberg ZNACZENIE JA 781 TEMPERAMENTALNE LUB OSOBOWOŚCIOWE ZMIENNE ZMIERZAJĄC KU ROBOCZEJ DEFINICJI 782 ŁĄCZĄCE SIĘ Z REAGOWANIEM ZWIĄZANYM Z EMPATIĄ ... 851 TEORIA POZNAWCZO-ATRYBUCYJNA 784 JiOZWÓJ REAGOWANIA ZWIĄZANEGO Z EMPATIĄ 853 ZNACZENIE MODELU 787 RELAGE POMIĘDZY REAGOWANIEM ZWIĄZANYM WSTYD I PSYCHOPATOLOGIA 791 Z EMPATIĄ A ZACHOWANIAMI SPOŁECZNYMI 855 WNIOSKI 795 RÓŻNICE PŁCIOWE W REAGOWANIU ZWIĄZANYM Z EMPATIĄ ... 858 40. Wstręt 798 ŹRÓDŁA EMPATII 859 Paul Rozin, Jonathan Haidt, Clark R. McCauley PODZIĘKOWANIA 862 DEFINICJA WSTRĘTU 799 WSTRĘT JAKO EMOGA PODSTAWOWA 800 Indeks nazwisk 868 PODSTAWOWY WSTRĘT 801 Indeks rzeczowy 889 Strona 9 Michael Lewis jest profesorem pediatrii i psychiatrii oraz kierownikiem Instytutu Badań nad Rozwojem Dziecka Robert Wood Johnson Medical School, University of Medicine and Dentistry of New Jersey. Ja- ko autor bądź redaktor ma w swoim dorobku ponad trzydzieści książek na temat psychologii rozwojowej, a w ankiecie przeprowadzonej przez „Developmental Review" w 1995 roku zostat uznany za największy autorytet naukowy w dziedzinie psychologii rozwojowej. Doktor Lewis jest jednym z redaktorów The Handbook of Developmental Psychopathology (Podręcznik psychopatologii rozwojowej), a jego książka Alłering Fate: Why the Past Does Not Predict the Futurę (Uciec przeznaczeniu. Dlaczego przeszłość nie pozwala przewidywać przyszłości) byta nominowana do Maccoby Book Award. Jeannette M. Haviland-Jones jest profesorem psychologii w Rutgers - The State University of New Jer- sey. Głównym przedmiotem jej badań jest normalny oraz zaburzony rozwój emocjonalny na przestrzeni życia człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem okresów przejściowych, takich jak adolescencja. Dok- tor Haviland-Jones jest współautorką (wraz z Hollis Scarborough) książki Contemporary Adolescence (Adolescencja dziś) i współredaktorką (z Michaelem Lewisem) pierwszego wydania Psychologii emocji. Niedługo ukaże się jej nowa książka, napisana wspólnie z Carol Magai i zatytułowana The Matrix ofEmo- tion and Life Trajectories (Macierz emocji i trajektorie życia), w której naukowe pojęcia porządku, złożo- ności i chaosu zostały zastosowane do procesu rozwoju emocjonalnego i osobowościowego. Jako czło- nek i założyciel Międzynarodowego Towarzystwa Badań nad Emocjami (International Society for Rese- arch on Emotion), Haviland-Jones uczestniczy w amerykańskich i międzynarodowych sympozjach naukowych, a ponadto w Europie i w Ameryce Północnej wygłasza odczyty na temat rozwoju emocjonal- nego. Jest autorką licznych badań i przeglądów wskazujących, jak ważne - obok narracyjnych oznak emocji - są sygnały niewerbalne, od mimiki po zapachy czy feromony. Strona 10 WSPÓŁPRACOWNICY Brian P. Ackerman, PhD, Wydział Psychologii, University of Delaware, Newark, Delaware James R. Averill, PhD, Wydział Psychologii, University of Massachusetts, Amherst, Massachusetts Carol Barr-Zisowitz, MD, PhD, Wydział Psychiatrii, University of Pittsburgh School of Medicine, Pitts- burgh, Pensylwania John E. Bates, PhD, Wydział Psychologii, Indiana University, Bloomington, Indiana Brian T. Bedell, MS, Wydział Psychologii, Yale University, New Haven, Connecticut Gary G. Berntson, PhD, Wydział Psychologii, The Ohio State University, Columbus, Ohio Roger J. Booth, PhD, Instytut Medycyny Molekularnej, Wydział Nauk Medycznych i Zdrowia, The Univer- sity of Auckland, Auckland, Nowa Zelandia Leslie R. Brody, PhD, Wydział Psychologii, Boston University, Boston, Massachusetts George W. Brown, PhD, Akademicki Wydział Psychiatrii, Ośrodek Badań Społeczno-Medycznych, St. Thomas' Hospital, Londyn, Wielka Brytania John T. Cacioppo, PhD, Wydział Psychologii, University of Chicago, Chicago, Illinois Susan D. Calkins, PhD, Wydział Psychologii, University of North Carolina at Greensboro, Greensboro, Północna Karolina Leda Cosmides, PhD, Wydział Psychologii i Ośrodek Psychologii Ewolucyjnej, University of California at Santa Barbara, Santa Barbara, Kalifornia Jerusha B. Detweiler, MS, Wydział Psychologii, Yale University, New Haven, Connecticut Ed Diener, PhD, Wydział Psychologii, University of Illinois at Urbana-Champaign, Champaign, Illinois Kenneth A. Dodge, PhD, Centrum Dziecka i Polityki Rodzinnej, Duke University, Durham, Północna Karolina Nancy Eisenberg, PhD, Wydział Psychologii, College of Liberał Arts and Sciences, Arizona State Univer- sity, Tempe, Arizona Paul Ekman, Phd, Wydział Psychiatrii, University of California at San Francisco, San Francisco, Kalifornia Joseph P. Forgas, DPhil, DSc, Szkoła Psychologii, University of New South Wales, Sydney, Nowa Połu- dniowa Walia, Australia Nathan A. Fox, PhD, Instytut Badań nad Dzieckiem, Wydział Rozwoju Człowieka, University of Maryland, College Park, Maryland Nico H. Frijda, PhD, Wydział Psychologii, Uniwersytet Amsterdamski, Amsterdam, Holandia Jonathan Haidt, PhD, Wydział Psychologii, University of Virginia, Charlottesville, Wirginia Judith A. Hall, PhD, Wydział Psychologii, Northeastern University, Boston, Massachusetts Paul L. Harris, DPhil, Wydział Psychologii Eksperymentalnej, University of Oxford, Oxford, Wielka Brytania Elaine Hatfield, PhD, Wydział Psychologii, University of Hawaii at Manoa, Honolulu, Hawaje Jeannette M. Haviland-Jones, PhD, Wydział Psychologii, Rutgers - The State University of New Jersey, New Brunswick, New Jersey Ursula Hess, PhD, Wydział Psychologii, University of Ouebec at Montreal, Montreal, Ouebec, Kanada Alice M. Isen, PhD, Wydział Psychologii i Wyższa Szkoła Zarządzania Johnsona, Cornell University, Itha- ca, Nowy Jork Tiffany A. Ito, PhD, Wydział Psychologii, University of Colorado, Boulder, Kolorado Carroll E. Izard, PhD, Wydział Psychologii, University of Delaware, Newark, Delaware P. N. Johnson-Laird, PhD, Wydział Psychologii, Princeton University, Princeton, New Jersey Strona 11 PSYCHOLOGIA EMOCJI 13 P. N. Johnstone, kandydat do stopnia PhD, Wydział Psychologii, Uniwersytet Genewski, Genewa, Szwajcaria Patricia Kahlbaugh, PhD, Wydział Psychologii, Southern Connecticut State University, New Haven, Con- necticut Dacher Keltner, PhD, Wydział Psychologii, University of California at Berkeley, Berkeley, Kalifornia Theodore D. Kemper, PhD, Wydział Socjologii, St. John's University, Jamaica, Nowy Jork Gilles Kirouac, PhD, Szkoła Psychologii, Laval University, Quebec, Kanada Jeff T. Larsen, MA, Wydział Psychologii, The Ohio State University, Columbus, Ohio Joseph E. LeDoux, PhD, Centrum Nauk Neurologicznych, New York University, Nowy Jork, Nowy Jork Ghyslaine Lemay, PhD, Wydział Psychologii, University of British Columbia, Vancouver, British Colum- bia, Kanada Elizabeth A. Lemerise, PhD, Wydział Psychologii, Western Kentucky University, Bowling Green, Kentucky Howard Leventhal, PhD, Instytut Zdrowia, Opieki Zdrowotnej i Badań nad Starzeniem się, Rutgers - The State University of New Jersey, New Brunswick, New Jersey Michael Lewis, PhD, Instytut Badań Rozwoju Dziecka, Robert Wood Johnson Medical School, Universi- ty of Medicine and Dentistry of New Jersey, New Brunswick, New Jersey Maria D. Uwag, PhD, Uniwersytet Atteneo, Ouezon City, Filipiny Richard E. Lucas, MA, Wydział Psychologii, University of Illinois at Urbana-Champaign, Champaign, Illinois John D. Mayer, PhD, Wydział Psychologii, University of New Hampshire, Durham, New Hampshire Clark R. McCauley, PhD, Wydział Psychologii, Bryn Mawr College, Bryn Mawr, Pensylwania Suzanne M. Miller, PhD, Sekcja Nauki o Populacji, Program Medycyny Psychospołecznej i Behawioral- nej, Fox Chase Cancer Center, Cheltenham, Pensylwania Thomas A. More, PhD, U. S. Forest Service, Northeastern Research Station, Burlington, Vermont Keith Oatley, PhD, Ośrodek Stosowanych Nauk Poznawczych, Instytut Badań na Potrzeby Edukacji w On- tario, University of Toronto, Toronto, Ontario, Kanada Arne Ohman, PhD, Wydział Neurologii Klinicznej, Sekcja Psychologii, Instytut i Szpital Karolińska, Sztok- holm, Szwecja Jaak Panksepp, PhD, Wydział Psychologii, Bowling Green State University, Bowling Green, Ohio W. Gerrod Parrott, PhD, Wydział Psychologii, Georgetown University, Waszyngton, DC Linda Patrick-Miller, PhD, Instytut Zdrowia, Opieki Zdrowotnej i Badań nad Starzeniem się, Rutgers - The State University of New Jersey, New Brunswick, New Jersey James W. Pennebaker, PhD, Wydział Psychologii, University of Texas, Austin, Teksas Elizabeth A. Phelps, PhD, Wydział Psychologii, New York University, Nowy Jork, Nowy Jork Kirsten M. Poehlmann, PhD, Wydział Psychologii, University of Houston, Houston, Teksas Richard L. Rapson, PhD, Wydział Historii, University of Hawaii at Manoa, Honolulu, Hawaje Richard Rende, PhD, Wydział Psychologii, Rutgers - The State University of New Jersey, Piscataway, New Jersey Paul Rozin, PhD, Wydział Psychologii, University of Pennsylvania, Filadelfia, Pensylwania James A. Russell, PhD, Wydział Psychologii, University of British Columbia, Vancouver, British Colum- bia, Kanada Carolyn Saarni, PhD, Wydział Doradztwa, Sonoma State University, Rohnert Park, Kalifornia Peter Salovey, PhD, Wydział Psychologii, Yale University, New Haven, Connecticut Klaus R. Scherer, PhD, Wydział Psychologii, Uniwersytet Genewski, Genewa, Szwajcaria Robert A. Schnoll, PhD, Sekcja Nauki o Populacji, Program Medycyny Psychospołeczej i Behawioralnej, Fox Chase Cancer Center, Cheltenham, Pensylwania Richard A. Shweder, PhD, Komisja ds. Rozwoju Człowieka, University of Chicago, Illinois Robert C. Solomon, PhD, Wydział Filozofii, University of Texas, Austin, Teksas Strona 12 PSYCHOLOGIA EMOCJI 14 Matthew P. Spackman, PhD, Wydział Psychologii, Brigham Young University, Provo, Utah Peter N. Stearns, PhD, Wydział Historii, George Mason University, Fairfax, Wirginia Nancy L. Stein, PhD, Wydział Psychologii, University of Chicago, Chicago, Illinois Ed S. Tan, PhD, Wydział Sztuk Pięknych, Vrije Universiteit, Amsterdam, Holandia John Tooby, PhD, Wydział Antropologii i Ośrodek Psychologii Ewolucyjnej, University of California at Santa Barbara, Santa Barbara, Kalifornia Tom Trabasso, PhD, Wydział Psychologii, University of Chicago, Chicago, Illinois Patrick T. Vargas, PhD, Szkoła Psychologii, University of New South Wales, Sydney, Nowa Południowa Walia, Australia Geoffrey M. White, PhD, Wydział Antropologii, University of Hawaii, Honolulu, Hawaje Strona 13 K iedy w 1993 roku przygotowywaliśmy pierwsze wydanie tej książki, badania nad emocjami właśnie wchodziły w fazę rozkwitu. Od tamtego czasu dociekania w tej dziedzinie zaczęto uznawać za niezbędny szej edycji i przedstawiających dorobek ba- dawczy ostatniej dekady, jak i zupełnie nowe rozdziały tych samych autorów; znalazły się tu także artykuły napisane przez innych badaczy, świadczące o rozwoju wiedzy na temat wza- aspekt wszelkich studiów nad rodzajem ludz- jemnych oddziaływań pomiędzy emocjami kim. Na początku nowego stulecia koniecz- a innymi aspektami zachowania. Tak więc no- ność eksplorowania emocji - oraz ich interak- we wydanie - obok prac pionierów w dziedzi- cji z procesami poznawczymi, osobowością, nie badań nad emocjami, którzy rozbudowują a także kwestiami zdrowotnymi - stała się dla swoje pierwotne koncepcje - uwzględnia dzia- wszystkich oczywista. Oddajemy w ręce Czy- łalność tych nowych badaczy, którzy zdołali telnika drugie wydanie Psychologii Emocji - podeprzeć swoje teorie solidnymi dowodami. staraliśmy się w nim sprostać nowym wyzwa- Znacznemu poszerzeniu uległa część poświę- niom, analizując dotychczasowe osiągnięcia cona psychofizjologicznym aspektom emocji, w tej dziedzinie, a jednocześnie wkraczając na w której staraliśmy się choćby częściowo od- obszary, które dopiero czekają na zbadanie. zwierciedlić imponujący i nieprzerwany po- Pierwsze wydanie zostało uznane przez stęp technologiczny oraz najnowsze odkrycia magazyn „Choice" za Wybitną Książkę Na- dotyczące zależności pomiędzy mózgiem a za- ukową 1995 roku. Mamy nadzieję, że druga chowaniem. edycja spotka się z równie dużym uznaniem Szczególnie istotny jest nowy dział na te- i będzie służyć zarówno początkującym bada- mat emocji i zdrowia. Badania nad zależno- czom, jak i tym, którzy chcieliby poznać nowe ścią emocje-choroby stanowią dynamicznie kierunki w badaniach nad emocjami. Tym, rozwijającą się dziedzinę nauki, a nowe sposo- którzy dopiero zaczynają się interesować te- by myślenia o związkach między stresem matem, niniejszy tom powinien dostarczyć do- a chorobami, zapośredniczanych przez reak- datkowej stymulacji, rzucając nowe światło na cje emocjonalne, nie tylko stanowią ważne znane już kwestie i zachęcając do poznawania osiągnięcie teoretyczne, ale przynoszą też kolejnych zagadnień. Natomiast osobom za- praktyczne konsekwencje dotyczące świadcze- angażowanym w badania, lecz dotąd skoncen- nia usług zdrowotnych. Jest to kolejny obszar trowanym na własnej specjalności, książka ta stwarzający możliwość testowania modeli teo- może objawić siłę i żywotność nauki o emo- retycznych i zbierania danych. cjach, ukazując mnogość otwierających się Poza dodaniem tego nowego działu posze- perspektyw i dokonywanych odkryć. Tempo rzyliśmy zakres naszych poszukiwań o związki rozwoju tej dyscypliny jest proporcjonalne do pomiędzy emocjami a sztuką oraz takimi dzie- liczby naukowców, którzy obecnie prowadzą dzinami wiedzy, jak historia, filozofia, genety- empiryczne i teoretyczne badania nad emocja- ka i antropologia. Zdecydowaliśmy się zarów- mi. Kiedy grupa badaczy osiągnie „masę kry- no ukazać problematykę emocji z szerszej per- tyczną", następuje znaczne ożywienie działal- spektywy, jak i dokonać bardziej szczegółowej ności naukowej. analizy wybranych zagadnień. Dzięki temu Drugie wydanie obejmuje zarówno uaktu- Czytelnik będzie mógł nie tylko docenić zna- alnione wersje rozdziałów zawartych w pierw- czenie emocji w różnych dziedzinach, ale Strona 14 PSYCHOLOGIA EMOCJI 16 i przyjrzeć się z bliska poszczególnym afek- rządkowanie rozrastającej się zawartości książ- tom. Wydłużona została również lista oma- ki oraz praca z liczną i zróżnicowaną grupą na- wianych szczegółowo emocji - i mamy zamiar ukowców stanowiły dla nas poważne wyzwanie wydłużać ją nadal, w miarę postępów badań i ogromny zaszczyt. To naszym autorom niniej- empiiycznych. szy tom zawdzięcza swoją wartość. Choć w drugim wydaniu Psychologii emocji Mamy nadzieję, że nasza praca okaże się zachowujemy ten sam podstawowy porządek, przydatna dla naukowców, klinicystów i stu- co w pierwszej edycji, to liczba możliwych te- dentów reprezentujących rozmaite dyscypliny. matów wzrosła tak znacznie, że z żalem musie- Na zakończenie chcielibyśmy podziękować liśmy zrezygnować z omawiania części z nich. Despi Laverick za pomoc w przygotowaniu te- Niektórym dziedzinom poświęcamy uwagę go wydania. dlatego, że spodziewamy się ich gwałtownego rozwoju; innym - ponieważ już doczekały się ogromnej liczby opracowań; jeszcze innym - MICHAEL LEWIS po prostu dla zachowania równowagi. Upo- JEANNETTE M. HAYILAND-JONES Strona 15 Część I INTERDYSCYPLINARNE PODSTAWY EMOCJI Strona 16 Strona 17 b FILOZOFIA EMOCJI Robert C. Solomon C zym jest emocja? Tak sformułowane pytanie pada w tytule eseju napisanego przez Williama Jamesa dla pisma „Mind" z górą sto lat temu (James, 1884). Zainteresowanie filozofów naturą emocji sięga jednak znacznie dalej w przeszłość - do czasów Sokrate- sa, a nawet presokratyków. Chociaż filozofia - w znacz- nej mierze za sprawą Sokratesa i jego ucznia Platona - ukształtowała się jako dążenie do racjonalizmu, to gdzieś w tle zawsze kryły się emocje, często spostrzegane jako szkodliwe dla rozumu, zagrażające filozofii i filozo- fom. Jedną z najbardziej nośnych metafor przedstawiają- cych relacje między rozumem a emocjami jest metafora „pana i niewolnika". Rozum, reprezentujący mądrość, sprawuje tu kontrolę nad groźnymi impulsami emocji, które zostają bezpiecznie stłumione, właściwie ukierun- kowane lub - w idealnym wypadku - zharmonizowane z rozumem. Jednakże odpowiedź na pytanie „Czym jest emocja?" okazuje się równie trudna jak panowanie nad emocjami. Za każdym razem, gdy wydaje się, że znale- ziono odpowiednią definicję, pojawia się niespodzianie Strona 18 PSYCHOLOGIA EMOCJI 20 jakaś nowa teoria, która podważa dotychcza- wyłonienie się jakiejkolwiek definicji jest moż- sowe rozumienie. liwe dopiero po długiej debacie - a nawet wte- Metafora „pana i niewolnika" opiera się na dy definicja zawsze jest wątpliwa i znajduje za- dwóch założeniach, które do dziś w znacznej stosowanie wyłącznie w ograniczonym kon- mierze determinują filozoficzne spojrzenie na tekście, w odniesieniu do konkretnych modeli zjawisko emocji. Na pierwszy plan wysuwa się kultury i ludzkiego charakteru. założenie o niższym statusie uczucia - przeko- W rozdziale tym starałem się nakreślić - nanie, że emocja jako taka jest bardziej prymi- dość wybiórczo - historię filozoficznych roz- tywna, mniej inteligentna, bardziej zwierzęca, ważań na temat emocji, a następnie dokonać mniej godna zaufania i bardziej niebezpieczna krótkiego podsumowania tych zagadnień, któ- niż rozum, a zatem powinna podlegać jego re do dziś pozostają istotą dyskusji filozoficz- kontroli (te same argumenty przytaczał Ary- nej. Zważywszy na charakter omawianej dys- stoteles oraz inni oświeceni Ateńczycy, uzasa- cypliny i na istniejący w niej nacisk na rozumo- dniając instytucję niewolnictwa). Drugie, głębiej wanie, nietrudno się domyślić, że większość ukryte założenie dotyczy samego rozróżnienia filozoficznych analiz dotyczyła i nadal dotyczy między rozumem a emocją - przekonania, że przede wszystkim poznawczych aspektów mamy do czynienia z dwoma odrębnymi ro- emocji, aspekty fizjologiczne zaś - a w pewnej dzajami naturalnymi, dwoma ścierającymi się, mierze także społeczne i behawioralne - są ańtagonistycznymi aspektami duszy. Nawet ci lekceważone, lub nawet negowane. Dialekty- filozofowie, którzy starali się zintegrować te ka filozofii w tym wypadku przejawia się w cy- aspekty, sprowadzając jeden z nich do drugie- klicznym wahaniu i odkrywaniu wciąż na no- go (co z reguły oznaczało uznanie emocji za wo tych zaniedbywanych aspektów. W niektó- pośledniejszy gatunek rozumu, „zaburzone rych okresach emocje są sprowadzane do spostrzeganie" czy „zniekształcony osąd"), uczuć i fizjologii, traktowane jako coś całkowi- w gruncie rzeczy umacniali to rozróżnienie cie oderwanego od inteligencji, a nawet pod- i tezę o wyższości umysłu. Był to więc akt obra- ludzkiego. Kiedy wahadło wychyli się w drugą zoburstwa, kiedy w XVIII wieku szkocki scep- stronę, emocje jawią się jako cnoty prawdzi- tyk David Hume (1739/1963) wygłosił słynną wej mądrości i są uznawane za właściwych pa- deklarację, że „rozum jest - i powinien być - nów rozumu, a nawet za podstawę naszego by- sługą namiętności". Jednakże nawet Hume, cia w świecie. Większość filozofów stara się dokonawszy błyskotliwej analizy struktury jednak znaleźć bardziej umiarkowane, wielo- emocji, ostatecznie powraca do tradycyjnych wymiarowe stanowisko. modeli i metafor. Jego praca pozostaje kla- sycznym hołdem dla rozumu, pomimo że Hu- Czasami wysuwany jest zarzut, że filozo- me zmaga się z jego ograniczeniami. ficzne teorie emocji to z reguły czyste spekula- cje, które - w przeciwieństwie do teorii socjo- Filozofia to dyscyplina uwarunkowana hi- logicznych - nie są poparte żadnymi dowodami storycznie. W nie mniejszym stopniu niż empirycznymi. Jednakże ci, którzy wysuwają przedmiot badań ogranicza ją i definiuje prze- podobne zastrzeżenia, zapominają, że filozo- szłość. Nie sposób zrozumieć i docenić dzisiej- fowie - choć sami pragną uchodzić za ludzi szych teorii i dysput filozoficznych, nie znając pozostających w służbie rozumu - też przeży- meandrów historii tej dyscypliny. Nawet gdy wają emocje, a w większości wypadków (jak- filozof deklaruje, że traktuje emocję jako zja- kolwiek nie we wszystkich) repertuar tych wisko „samo w sobie" lub że analizuje język uczuć wystarczyłby do sformułowania i dostar- emocji w oderwaniu od historii czy jakichkol- czenia dowodów dla tuzina teorii. Jak stwierdza wiek wcześniejszych prób interpretacji, nie Kartezjusz (Descartes, 1649/1958) we wprowa- może się uwolnić od dziedzictwa mądrości dzeniu do tematu, „każdy z nas nosi w sobie i głupoty, nagromadzonego przez stulecia roz- doświadczenie namiętności; chcąc zatem ba- ważań i dyskusji. Choćby skwapliwie ogłosił na dać ich naturę, nikt nie musi sięgać do cu- wstępie, że „zdefiniował pojęcia" przed rozpo- dzych obserwacji". Poza tym nie ma żadnego częciem bieżącej dyskusji, to w rzeczywistości powodu, by przedłużać trwające już sto lat wa- Strona 19 FILOZOFIA EMOCJI 21 śnie między filozofią a psychologią. W gruncie nika, że również rozum zawiera pierwiastek rzeczy obie te dyscypliny mają wspólną histo- emocji. Natomiast Arystoteles (384-322 p. n. e.) rię, a zjawisko emocji można równie skutecz- wyodrębniał emocje jako takie, ale pomimo nie badać i z jednej, i z drugiej perspektywy. swej manii klasyfikowania stosunkowo mało miejsca poświęcił wyliczaniu czy analizowaniu emocji (znacznie mniej niż, na przykład, opiso- wi poszczególnych cnót albo różnych gatun- HISTORIA FILOZOFII EMOCJI ków ptaków). W swojej Retoryce (1941) defi- niuje emocje jako „to, co prowadzi do takiej odmiany stanu człowieka, że upośledzona zo- Chociaż historia filozofii często bywa przed- staje jego zdolność oceny, i czemu towarzyszy stawiana jako historia rozwoju racjonalizmu - przyjemność i ból. Przykładami emocji są: jak na przykład w ujęciu wielkiego niemieckie- złość, strach, litość itd. oraz ich przeciwień- go myśliciela z XIX wieku, G. W. F. Hegla - stwa". (Nie dowiadujemy się jednak, czym są to filozofowie nigdy całkowicie nie lekceważy- owe „przeciwieństwa"). Arystoteles szczegóło- li emocji, jakkolwiek niemal zawsze odmawia- wo omawia niektóre emocje, a zwłaszcza złość, li im pierwszorzędnego znaczenia. Błędem by- którą przedstawia w zaskakująco współcze- łaby jednak nadmierna koncentracja na okre- snych kategoriach. W Retoryce definiuje ją ja- śleniu „emocja", ponieważ na przestrzeni lat ko „dojmujące pragnienie jawnej zemsty za zasięg i znaczenie tego terminu ulegały po- jawną i nieuzasadnioną obrazę nas samych lub ważnym zmianom, po części na skutek ewolu- naszych przyjaciół". Dodaje, że „złość jest za- owania teorii emocji. Również słowo „namięt- wsze skierowana ku konkretnej osobie - na ność" ma długą i bogatą przeszłość. Należy za- przykład ku Kleonowi - a nie w stronę całej tem się wystrzegać błędnego założenia, że ludzkości", i wspomina (co prawda mimocho- mówimy o pojedynczej, uporządkowanej, na- dem), że emocji tej niemal zawsze towarzyszy turalnej klasie zjawisk, które po prostu otrzy- uczucie fizycznej przykrości. mywały różne etykiety, w zależności od języka Kluczem do dokonanej przez Arystotelesa i okresu historycznego. W przeszłości do kate- analizy jest jednak pojęcie „zniewagi". Zniewa- gorii „namiętności" i „emocji" zaliczano roz- ga to przyczyna złości, a stanowić ją może akt maite uczucia, pragnienia, sentymenty, na- „pogardy, złośliwości czy bezczelności". Ary- stroje, postawy i dramatyczne reakcje, a ich stoteles bierze pod uwagę także zniewagi urojo- uwzględnienie bądź wykluczenie zależało nie ne (innymi słowy, złość nieuzasadniona nadal od definicji ustalonych arbitralnie przez filo- pozostaje złością) i kładzie szczególny nacisk na zofów, lecz od rozległej sieci czynników spo- żądzę zemsty, uznając tym samym komponent łecznych, etycznych, kulturowych i psycholo- behawioralny za osiowy element emocji. Jak gicznych. Dlatego nieraz się przekonamy, że się zdaje, Arystoteles - który w tak wielu dzie- przedmiotem tej czy innej teorii filozoficznej dzinach wykazał się zadziwiającą dalekowzrocz- nie jest emocja jako taka, lecz raczej jakaś nością - może uchodzić za prekursora również szczególna podkłasa emocji lub konkretna głównych współczesnych teorii emocji. W swo- emocja oraz jej znaczenie dla obyczajów czy jej analizie złości uwzględnia on charaktery- moralności danej epoki. styczny komponent poznawczy, określony kon- I tak, emocje jako takie nie znalazły się po- tekst społeczny, tendencję behawioralną oraz śród trzech aspektów duszy wymienianych występowanie fizycznego pobudzenia. Dodaje przez Platona (ok. 428-347 p. n. e.) w Republi- nawet, że dyskomfort fizyczny bądź psychiczny ce (1974). Do tych aspektów zalicza Platon: - choroba, nędza, nieszczęśliwa miłość, wojna, rozum, temperament i pożądliwość. To, co zawiedzione oczekiwania czy doświadczenie dziś nazywamy emocjami, zostało rozdzielone niewdzięczności - sprzyja pojawieniu się zło- pomiędzy temperament a pożądliwość; mało ści. Co ciekawe, Arystoteles miał niewiele do tego - z dialogu Uczta, w którym Platon oma- powiedzenia na temat „uczuć" - zapewne nie wia pojęcie „erosa" jako ukochania Dobra, wy- dlatego, że starożytni Grecy byli całkowicie Strona 20 PSYCHOLOGIA EMOCJI 22 wyzuci z wrażliwości, lecz dlatego, że zjawiska, stoicy Seneka i Chryzyp sformułowali klasycz- które dziś nazywamy (raczej niekonsekwent- ną poznawczą teorię emocji (zob. zwłaszcza nie) „afektem" i wewnętrznym doznaniem, nie Seneka, 1963). Krótko mówiąc, według sto- budziły w nich większego zainteresowania ików emocje to oceny - oceny dotyczące świa- i nie odgrywały znaczącej roli w języku czy ta i miejsca człowieka w świecie. Świat spo- w psychologii kultury greckiej. łeczny starożytnego Rzymu nie był jednak Przy omawianiu poglądów Arystotelesa na szczególnie przyjazny ani racjonalny. (Sam Se- emocje w żadnym razie nie należy zapominać, neka był poddanym cesarza Nerona, który że jego analiza może być rozpatrywana jedy- ostatecznie zmusił go do samobójstwa). Stoicy nie w szerszym kontekście problematyki spostrzegali otaczający ich świat jako niepod- etycznej. Złość interesowała Arystotelesa ja- dający się kontroli i wykraczający poza wszel- ko naturalna reakcja na zniewagę i przymus kie rozsądne oczekiwania, toteż emocje (które moralny, którą to reakcję można podsycać pociągają za sobą oczekiwania wobec świata) i wywoływać, posługując się rozumem i retory- jawiły im się jako błędne oceny dotyczące ży- ką. (Stąd włączenie tego tematu do książki cia, siłą rzeczy wywołujące cierpienie i frustra- traktującej o retoryce). Złość (i niektóre inne cję. W związku z tym drobiazgowo analizowa- emocje, a zwłaszcza duma) zajmuje też pocze- li cząstkowe osądy składające się na emocje: sne miejsce pośród klasycznych cnót, wylicza- arogancję oceny moralnej w wypadku złości; nych przez Arystotelesa w jego Etyce nikoma- bezbronność towarzyszącą miłości; zaabsor- chejskiej (1941). Arystoteles omawia tu dość bowanie własnym bezpieczeństwem odnajdy- szczegółowo te okoliczności, w których gniew wane w strachu. Wyjściem z sytuacji miała być stanowi odpowiednią reakcję, oraz te, w któ- „obojętność psychiczna", czy też apatheia rych jest on niestosowny; określa ponadto (apatia). Stoicy wierzyli w istnienie „wyższej" „właściwy" poziom, czy też intensywność zło- przyczyny, transcendentnej wobec marności ści. Wskazuje, że zdolność przebaczania może świata społecznego. Uważali jednak, że warun- być cnotą, ale tylko czasami. Twierdzi także kiem „dobrego życia" na tym świecie jest uświa- z całą stanowczością, że tylko głupcy nigdy nie domienie sobie całkowitej bezcelowości przy- wpadają w gniew i że choć ludzie nadmiernie wiązania i zaangażowania emocjonalnego. zapalczywi bywają „nieznośni", to brak złości Średniowieczne studia nad emocjami, wciąż (w obliczu faktycznej zniewagi) jest raczej silnie związane z rozważaniami etycznymi, przywarą, a nie zaletą. Swoim zwyczajem Ary- miały zasadnicze znaczenie dla psychologii stoteles zaleca w tej kwestii umiarkowanie, chrześcijańskiej oraz dla tych teorii natury „złoty środek między skrajnościami". Podob- ludzkiej, przez których pryzmat ludzie wieków nie w Etyce omawia szczegółowo strach, porów- średnich spostrzegali samych siebie (zob. Hy- nując go z odwagą, która ma polegać nie tyle na man i Walsh, 1973). Prowadzono szczegółowe braku, czy też na „pokonywaniu" strachu, co na badania pseudomedyczne nad wpływem róż- przejawianiu właściwego jego poziomu, dale- nych „humorów" (żółci, flegmy, czarnej żółci kiego i od brawury, i od tchórzostwa. Tak więc i krwi) na temperament człowieka; najwięcej emocje to podstawowy, niezbywalny element uwagi poświęcano jednak - wzorem stoików - „dobrego życia", analiza ich natury zaś stanowi poznawczym i „wolicjonalnym" aspektom emo- integralną część wszelkiej analizy etycznej. cji. Podkreślano podstawowy związek pomię- Ze zbieżnością pomiędzy emocjami a ety- dzy emocjami a pragnieniami, szczególnie tymi ką spotykamy się również w kulturze starożyt- samolubnymi i egocentrycznymi. I tak, charak- nego Rzymu, w filozofii stoików (zob. Rist, terystyczne dla chrześcijaństwa zaabsorbowa- 1969, i Nussbaum, 1994). Jednakże w odróż- nie grzechem zaowocowało drobiazgowymi nieniu od Arystotelesa, który uznawał emocje analizami tych emocji, namiętności i żądz, któ- za niezbędne dla dobrego życia, stoicy spo- re zostały uznane za grzeszne (zwłaszcza chci- strzegali je jako błędy konceptualne, które nas wości, obżarstwa, nieczystości, gniewu, zazdro- unieszczęśliwiają. Stosując dzisiejsze katego- ści i pychy; lenistwo, jak się zdaje, stanowiło rie, można powiedzieć, że dwa tysiące lat temu wypadek szczególny). O ścisłym związku po-