Ma�a encyklopedia medycyny tom 1A-G A ABAZJA, objaw chorobowy polegaj�cy na niemo�no�ci chodzenia, cz�sto wyst�puj�cy ��cznie z niemo�no�ci� stania (�>� astazja) jako zesp�l astazja�abazja. A. jest objawem napadu histerycznego b�d� uszkodzenia m�d�ku lub okolicy czo�owej m�zgu. ABERRACJE CHROMOSOMOWE, zmiany struktury chromosom�w powstaj�ce wskutek samorzutnych lub sztucznie wywo�anych p�kni�� chromosom�w i ��czenia si� ich fragment�w w nowe uk�ady. Delecja (deficjencja) jest to utrata odcinka chromosomu; translokacja powstaje w wyniku do��czenia odcinka chromosomu do innego chromosomu niehomologicznego; inwersja polega na przerwaniu chromosomu w dwu miejscach i u�o�eniu odcinka zawartego mi�dzy miejscami p�kni�cia w odwr�conej kolejno�ci; duplikacja jest podwojeniem okre�lonego fragmentu chromosomu. A.ch. mo�na wykrywa� metodami genet. lub cytologicznymi. Wi�ksze delecje i translokacje mo�na obser wowa� na podstawie zmiany wielko�ci i kszta�tu chromosom�w w p�ytkach r�wnikowych tworz�cych si� w stadium metafazy II w redukcyjnym (mejoza)�>-podziale kom�rki. A.ch. mog� by� wywo�ane sztucznie dzia�aniem zwi�zk�w chem., promieni nadfioletowych i promieniowania jonizuj�cego. Promieniowanie jonizuj�ce powoduje zmiany struktury �> chromatyd .(aberracje typu chromatydowego) lub chromosom�w, zale�nie od stadium podzia�u kom�rkowego. Aberracje typu chromatydowego (przew�enia, p�kni�cia, wymiany chromatydowe, drobne fragmenty) powstaj� w stadium p�nej interfazy po odtworzeniu si� materia�u genet. (�>� replikacja) i pojawiaj� si� w p�ytkach r�wnikowych w stadium metafazy. Aberracje typu chromosomowego (chromosomy di-centryczne, pier�cieniowe, p�kni�cia: przew�enia, drobne fragmenty) indukowane s� we wczesnej i �rodk. interfazie przed i w czasie replikacji DNA. Substancje chem. indukuj� aberracje tylko typu chromatydowego, przy czym ich dzia�anie jest zwi�zane z replikacj� DNA. Zob. te� mutacje. ABORTUS �>� poronienie. ABRAZJA �> wy�y�eczkowanie jamy macicy. ABRIKOSOW Aleksiej I., ur. 18 I 1875, zm. 9 IV 1955, rad�. anatomopatolog; prof. Moskiewskiego Inst. Med. (1920-53), cz�onek Akad. Nauk ZSRR, Akad. Nauk Med. i cz�onek korespondent Poi. Akad. Umiej�tno�ci. Zalo�yciel Moskiewskiego Tow. Patolog�w (1938). G�. prace badawcze z zakresu anatomii patol., gru�licy plu� i stan�w alergicznych oraz zmian chorobowych w zwojach �>� wsp�czulnego uk�adu nerw. Autor kilku podr�cznik�w anatomii patologicznej. ABSORPCJOMETRIA ->� metody optyczne. ABSTYNENCJA, powstrzymywanie si� od przyjmowania alkoholu b�d� innych u�ywek. A. zalecana jest przez lekarzy w wypadku �>� alkoholizmu przewlek�ego .lub na�ogowego. A. jest te� aktem wyboru podejmowanym ze wzgl�d�w religijnych, filozoficznych b�d� te� nadmiernego l�ku przed konsekwencjami toksycznych efekt�w np. alkoholu. W tym ostatnim przypadku a. wyst�pnie cz�sto jako element �>� nerwicy. ABU BAKR AR RAZI -� Razes. ABULIA, zaburzenia dzia�ania polegaj�ce na niezdolno�ci do podejmowania decyzji i urzeczywistnienia zamierze�, zmniejszeniu si� �>� nap�du psychoruchowego,�>� apatii. A. traktowana jest cz�sto jako utrata woli. W �yciu subiektywnym jednostki wyra�a si� bezradno�ci�, niezdolno�ci� do jakiejkolwiek inicjatywy, spontaniczno�ci, samodzielno�ci. A. wyst�puje w niekt�rych chorobach psych.i np. ��� schizofrenii, zw�aszcza jako sk�adnik defektu schizofrenicznego, kt�ry stanowi bezpo�redni� konsekwencj� d�ugotrwa�ego pobytu w szpitalu psychiatrycznym (�>� choroba szpitalna) lub samego trwania choroby. A. pojawia si� tak�e jako konsekwencja d�ugotrwa�ej bezczynno�ci wywo�anej jak�kolwiek przyczyn�, np. przewlek�� chorob� somatyczn�. Mo�e te� wyst�powa� w wypadku wyniszczenia organizmu o dowolnej etiologii. ABUL OUASIAi�Albucasis. ACD �>� stabilizatory krwi. ACEFALIA, bezg�owie (acephcf lus == potworek bez g�owy), ci�kie zaburzenie rozwojowe, uniemo�liwiaj�ce �ycie pozamaciczne. ACENOKUMAROL, Sintrom, lek obni�aj�cy krzepliwo�� krwi. Hamuje syntez� �>� protrombiny w w� trobie, dzia�aj�c antagonistycznie d o witaminy K. Stosowany w leczeni i w profilaktyce �^zakrzep�w pooperacyjnych, poporodowych, w �>� zakrzepowym zapaleniu �y�, w �> zawale serca, zatorze t�tnicy p�ucnej itp. Spotykane objawy uboczne: skaza krwotoczna, odczyny alergiczne, podwy�szenie temp. cia�a, zaburzenia �o��dkowo-jelitowe. Objawy przedawkowania znosi witamina K. ACETARSOL, acetfenarsyna, Stowarsol, organiczna pochodna arsenu. Dzia�a leczniczo w �> �widrowi-cach -i �>� kr�tkowicach. Obecnie u�ywany najcz�ciej w leczeniu zaka�enia rz�sistkiem pochwowym (��� rz�sistkowica). A. jest stosunkowo toksyczny (opisano zatrucia r�wnie� po podaniu dopochwowym). Swoist� odtrutk� stanowi BAL (�> dwumerkaptopropanol). ACETAZOLAAUD, Diuramid, Diamox, �>� inhibitor �> anhydrazy w�glanowej. Hamuje resorpcj� zwrotn� dwuw�glan�w w kanalikach nerkowych, co powoduje zwi�kszenie wydalania moczu, alkalizacj� moczu, zakwaszenie "krwi. Obni�a ci�nienie �r�doczne, dzia�a przeciwdrgawkowo. Obecnie raczej nie stosowany jako lek moczop�dny. U�ywany w leczeniu�> jaskry i �->� padaczki {petit mai). ACETPENARSYNA -> acetarsol. ACETON, bezbarwny, lotny p�yn o zapachu jab�ek, otrzymywany syntetycznie (z octanu wapniowego) oraz w procesach fermentacji w�glowodan�w. Jest dobrym rozpuszczalnikiem t�uszcz�w, olej�w, wosk�w, �ywic itp. Szeroko u�ywany do cel�w przemys�owych. Pewne ilo�ci a. stwierdza si� we krwi, w moczu i powietrzu wydychanym u chorych na �> cukrzyc�. A. dzia�a narkotycznie na o�rodkowy uk�ad nerw. Wdychane pary a. powoduj� podra�nienie b�on �luzowych o-skrzeli, obni�enie temp. cia�a, zwolnienie czynno�ci serca i czynno�ci oddechowej (niekiedy bezdech). ACETYLOCHOUNA, Ach, ester cholinowy kwasu octowego. Neuro-hormon uwalniany z cholinergicznych zako�cze�, tj. �> synaps przedzwojowych ��� autonomicznego uk�adu nerwowego, zako�cze� pozazwojowych �>� przywsp�czulnego uk�adu oraz zako�cze� cholinergicznych o�rodkowego uk�adu nerw. Pe�ni rol� przeka�nika, pobudzaj�c nikotynowe i muskaryno-we receptory cholinergiczne. Dzia�a depresyjnie na serce, rozkurcza naczynia, obni�a ci�nienie krwi, zwi�ksza wydzielanie gruczo�owe, pobudza perystaltyk� przewodu pokarmowego, powoduje inne objawy pobudzenia przywsp�czulnego uk�adu nerw. Dzia�a kr�tkotrwale, gdy� szybko ulega rozk�adowi do choliny i kwasu octowego pod wp�ywem enzym�w cholinoesteraz (zw�aszcza acetylocholinoesterazy); z tego wzgl�du a. nie jest praktycznie stosowana w lecznictwie. ACETYLODIGITOKSYNA -�� glikozydy naparstnic. ACETY�OFENETYDYNA -+fenacetyna. Ach �>� acetylocholina. ACHALAZJA, brak rozkurczania dolnego zwieracza prze�yku (w okolicy wpustu �o��dka) przed przej�ciem k�sa pokarmu, spowodowany . zmianami zwyrodnieniowymi splotu nerw. b�ony mi�niowej. A. wyst�puje w ka�dym wieku i u obu p�ci. Charakteryzuje si� zaburzeniami po�ykania, stopniowo nasilaj�cymi si� i mog�cymi prowadzi� do wyniszczenia. Dochodzi do znacznego rozszerzenia i wyd�u�enia prze�yku ponad miejscem zw�enia. Zast�j pokarmu prowadzi do przewlek�ego odczynu zapalnego b�ony �luzowej prze�yku. Leczenie zachowawcze (�rodki uspokajaj�ce i zwiotczaj�ce mi�nie g�adkie) i chirurgiczne. ACHOLIA, brak odp�ywu ��ci do przewodu pokarmowego. Podstawowym objawem choroby s� odbarwione, cuchn�ce, gliniaste stolce, zawieraj�ce wiele niewch�oni�tych kwas�w t�uszczowych. Przyczyn� a. s� przeszkody mechaniczne w odp�ywie ��ci, a zatem wszystkie te przyczyny, kt�re wywo�uj� ��taczk� mechaniczn�. ACHONDROPLAZJA, chondrodysplazja, chondrodystrofia p�odowa, choroba dziedziczna przekazywana jako cecha dominuj�ca. Polega na zaburzeniu kostnienia �r�dchrz�stnegoi w wyniku czego ko�czyny staj� si� nieproporcjonalnie kr�tkie w stosunku do tu�owia. Osoby dotkni�te kar�owato�ci� tego typu (dawniej nadworne kar�y) nie wykazuj� zaburze� hormonalnych i charakteryzuj� si� normalnym, a niekiedy nawet wysokim stopniem inteligencji. ACHROMATOPSJA, �lepota ca�kowita na barwy; mo�e by� wynikiem genet. uwarunkowanego niedorozwoju czopk�w lub niedorozwoju�>� barwnik�w wzrokowych. ACTH �> adrenokortykotropina. ACTINOMYCETACEAE -> pro mieniowce. ADAM POLAK, Adam z �owicza, Adamus Polonus, Adam z Bo-chenia (pod �owiczem), ur. (?), zm. 1514 w Krakowie, poi. lekarz, filozof i humanista. Studia odby� w Krakowie i we W�oszech. Prof. medycyny Akad. Krakowskiej i jej rektor (1510-11). Nadworny lekarz Zygmunta I. ADAPTACJA, w znaczeniu biol. proces powstawania dziedzicznych zmian przystosowawczych anat., fizjol. i zachowa� organizm�w �ywych w odpowiedzi na zmiany �rodowiska zewn. W znaczeniu fizjol. � przystosowawcze zmiany narz�d�w odbiorczych (.-> receptor�w) na stale dzia�aj�cy bodziec. Zale�nie od rodzaju receptora i czasu dzia�ania bod�ca mog� wyst�pi� zmiany w pobudliwo�ci receptora na dzia�anie bod�ca. Zob. te�: adaptacja receptor�w, przystosowawcze zachowanie. ADAPTACJA G��WKI, dostosowanie si� przoduj�cej g��wki p�odu do kana�u rodnego w czasie porodu, mo�liwe dzi�ki przesuwaniu si� wzgl�dem siebie ko�ci czaszki w liniach nie zro�ni�tych szw�w i odkszta�caniu si� mi�kkich w tym okresie ko�ci czaszki. G��wka zmienia kszta�t z kulistego na walcowaty, wyd�u�ony w osi miednicy ma�ej. Wynikiem a.g. s� charakterystyczne kszta�ty czaszki w r�nych u�o�eniach p�odu. Po porodzie czaszka zwykle odzyskuje prawid�owy kszta�t. Po czo�owych i wierzcho�kowych u�o �eniach p�odu zdarzaj� si� trwa�e 1 odkszta�cenia, uwidaczniaj�ce si� na- | wet w wieku dojrza�ym. Nie wywieraj� , one ujemnego wp�ywu na rozw�j umys�owy. ADAPTACJA RECEPTOR�W. stopniowe zmniejszanie si� pobudliwo�ci *� receptor�w wywo�ane prze d�u�onym dzia�aniem bod�ca; stopniowe obni�anie si� potencja�u generatorowego receptora. Receptory, w kt�rych adaptacja prowadzi do obni�enia potencja�u b�onowego poni�ej poziomu, przy kt�rym pojawiaj� si� wy�adowania iglicowe (�> potencja� czynno�ciowy), nazywane s� szybko adaptuj�cymi si� receptorami fazowymi, np. receptory dotykowe sk�ry. S� one pobudzane wtedy, gdy bodziec zaczyna dzia�a� i gdy ust�puje. Receptory, w kt�rych adaptacja prowadzi do cz�ciowego obni�enia potencja�u generatorowego, nazywane s� wolno adaptuj�cymi si� receptorami tonicznymi, np. receptory w mi�niach, �ci�gnach i w uk�adzie kr��enia. ADAPTOMETR, aparat do badania adaptacji, czyli przystosowania oka do ciemno�ci. Istniej� a. do szybkiego badania pierwszej, zasadniczej fazy adaptacji oraz a. do dok�adnego, czasoch�onnego badania pe�nej adaptacji. Badania wykonuje si� w absolutnej ciemni. ADDISON Thomas, ur. IV 1793, zm. 29 VI 1860, ang. lekarz i anatom; wyk�adowca w Guy's Hospital w Londynie i bieg�y praktyk. W 1849 opisa� �> niedokrwisto�� z�o�liw�, u�ywaj�c nazwy anemia idiopatyczna. W 1855 pierwszy opisa� chorob� spowodowan� niedomog� nadnerczy, zw. od jego nazwiska�>.Addisona chorob�. ADDISONA-BIERMERA CHOROBA �>� niedokrwisto��. ADDISONA CHOROBA, cisa-wica, przewlek�a niewydolno�� kory nadnerczy spowodowana ci�kim, lecz niezupe�nym jej zniszczeniem, kt�rego przyczyn� mo�e by� zanik samoistny, gru�lica, ki�a, przerzuty nowotworowe, wylewy krwawe i usuni�cie chir. Ch.A. mo�e pojawia� si� w ka�dym wieku i dotyczy w r�wnej mierze obu p�ci. Charakteryzuje si� powoli narastaj�cym wyczerpaniem, �atwym m�czeniem si�, utrat� �aknienia, nudno-�ciami i wymiotami, chudni�ciem, przebarwieniem sk�ry i b�on �luzowych, obni�onym ci�nieniem krwi t�tniczym i niekiedy stanami hipo-glikemicznymi (niedocukrzenia). Przebarwienie sk�ry jest najbardziej uderzaj�cym objawem choroby. Sk�ra mo�e mie� odcie� br�zowy, barw� opalenizny lub czerwonobrunatn� (st�d nazwa cisawica). Leczenie hormonami kory nadnerczy. ADENCJA �>� anodoncja. ADENINA, zwi�zek heterocykliczny, pochodna puryny (�>� zasady purynowe) wchodz�ca w sk�ad: ->nukleozyd�w, nukleotyd�w i kwas�w nukleinowych. ADENOWIRUSY, wirusy o wymiarach 60-85 nm, zawieraj�ce w materiale genet. �> kwas dezoksyrybo nukleinowy. Dziel� si� na wiele typ�w serol., ale maj� wsp�lny antygen wi���cy � dope�niacz. Dobrze namna�aj� si� na hodowlach kom�rek pochodzenia ludzkiego, rozwijaj�c si� w j�drze kom�rek. Wykazuj� du�� oporno�� na czynniki fizykochem. Dostaj� si� do organizmu drog� kropelkow�. Wywo�uj� nie�yty gard�a i krtani, stany zapalne spoj�wek, zapalenie p�uc, zapalenie rog�wki oka, podra�nienia opon m�zgowo-rdzeniowych. Zaka�enia wyst�puj� w ka�dej porze roku, najcz�ciej w postaci epidemicznej. Do bada� pobiera si� wymazy ze spoj�wek oka, gard�a, pop�uczyny z jamy nosowo gard�owej, plwocin�, ka�, p�yn m�zgowo-rdzeniowy, krew do bada� serologicznych. ADENOZYNA, -�-nukleozyd, po��czenie adeniny z cukrem ryboz�; jeden ze sk�adnik�w�>-nukleotyd�w i �>� kwas�w nukleinowych. Zob. te� kwas adenozynotr�jfosforowy i kwas adenylowy. ADERMINA -> witamina Be. ADH �> wazopresyna. ADIADOCHOKINEZA -�- bez�ad. ADIFENINA, Yegantin, Trasen-tin, lek rozkurczowy o podw�jnym mechanizmie dzia�ania: obni�a bezpo�rednio napi�cie mi�ni g�adkich oraz pora�a zako�czenia cholinergiczne (-> cholinergiczny uk�ad). Stosowana w stanach spastycznych przewodu pokarmowego, dr�g ��ciowych i moczowych. Wchodzi w sk�ad preparat�w z�o�onych, takich jak Vegan-talgin i Vegantophen. Uwodorniona pochodna heksahydroadifenina (Trasentin H) wykazuje podobne w�a�ciwo�ci. ADOLESKAWA -r metacerkaria. ADONIS YERNALIS -> mi�ek wiosenny. ADP �> kwas adenozynodwufosfo rowy. ADRENALINA, podstawowy hormon rdzenia nadnerczy, metylowa pochodna �>� noradrenaliny; pobudza receptory �>� autonomicznego uk�adu nerw.; bierze udzia� w regulacji ci�nienia krwi (kurczy obwodowe naczynia krwiono�ne i powoduje wzrost ci�nienia krwi) oraz w regulacji poziomu glukozy we krwi (powoduje �>� hiper glikemi� przez nasilenie rozpadu glikogenu. w�trobowego i mi�niowego; i dzia�a przeciwstawnie do insuliny); przyspiesza czynno�� serca, zwi�ksza przep�yw krwi, poprawia ukrwienie, rozszerza oskrzela, obni�a napi�cie mi�ni g�adkich �o��dka, jelit, p�cherza moczowego, zmniejsza wydzielanie gruczo�owe, rozszerza �renice. Stosowana jest w �>� dychawicy oskrzelowej, wstrz�sach anafilaktycznych (�>� anafilaksja) oraz miejscowo, w celu obtoczenia naczy� krwiono�nych (w laryngologii, stomatologii). ADRENERGICZNY UK�AD, uk�ad obejmuj�cy rdze� nadnerczy oraz cz�� o�rodkowego i obwodowego uk�adu nerw., w kt�rym kom�rki i w��kna nerw. wydzielaj� kt�r�kolwiek z amin katecholowych:�> adrenalin�, �>-noradrenalin� lub �>-dopamin�. ADRENOKORTYKOTROPINA, kortykotropina, ACTH, hormon po lipeptydowy przedniego p�ata przysadki m�zgowej, odpowiedzialny za rozw�j, wzrost i czy nno�� kory nadner czy. Pobudza wytwarzanie �>- gliko kortykoid�w i nieznacznie �> mineralo; kortykoid�w przez kor� nadnerczy. Regulacja st�enia a. i glikokortykoid�w we krwi odbywa si� na zasadzie sprz�enia zwrotnego ujemnego przysadki i kory nadnerzy. Na wydzielanie a. wp�ywa r�wnie� uk�ad nerw. � g�. kora m�zgowa i podwzg�rze. Jedn� z pierwszych odpowiedzi organizmu na stres jest wzrost wydzielania a.; na tym polega udzia� a. w tzw. osi przysadkowo-nadnerczowej, kt�rej sprawne dzia�anie jest odpowiedzialne za prawid�owy przebieg przystosowawczych reakcji organizmu. A. wp�ywa (po�rednio) na gospodark� w�glowodanow�, bia�kow� i mineraln� organizmu. Dzia�a przeciwzapalnie, przeciwal�rgicznie, hamuje rozmna�anie kom�rek. Obok hormon�w naturalnych istniej� te� polipeptydy syntetyczne, np. Synacten. A. jest stosowana w niewydolno�ci kory nadnerczy, char�actwie przysadkowym, guzach przysadki, zaniku kory nadnerczy po d�ugotrwa�ym stosowaniu glikokortykoid�w, w dychawicy oskrzelowej. Mo�e dawa� szereg objaw�w ubocznych, m.in. zaburzenia gospodarki mineralnowodnej (obrz�ki), odczyny alergiczne, zaburzenia kr��enia, wzrost ci�nienia t�tniczego, zwi�kszenie kwa�no�ci soku �o��dkowego. ADRIAN Edgar Douglas, ur. 30 XI 1889, ang. fizjolog; prof. fizjologii uniwersytetu w Cambridge (od 1937). Od 1912 badacz czynno�ci uk�adu nerw. i narz�d�w zmys��w; da� podstawy wsp�czesnej nauce o przewodzeniu pobudze� we w��knach nerw. Tw�rca metody rejestrowania Gzynno�ciowych zmian elektr. w pojedynczych w��knach nerw. Jego ba dania przyczyni�y si� do rozwoju�> elektroencefalografii oraz nauki o lokalizacji czynno�ci w�sk�rze m�zgowej. Autor licznych monografii, m.in. o podstawach czucia i czynno�ciach narz�d�w zmys�owych (1928), mechanizmie czynno�ci nerw. (1932), fiz. podstawach postrzegania (1947). W 1932 otrzyma� nagrod� Nobla wraz z �>� C. S. Sherringtonem. ADSORPCJA, w�a�ciwo�� cia� sta�ych koncentrowania na swojej pow. cz�steczek gaz�w, p�yn�w lub substancji rozpuszczonych. Podobne w�a�ciwo�ci wykazuj� cia�a koloidalne maj�ce �adunek elektr. Czynnikami okre�laj�cymi a. cia� koloidalnych s�: suma pow. cz�steczek, chem. w�a�ciwo�ci oraz �adunek elektryczny. A. poprzedza np. wch�anianie w przewodzie pokarmowym; dzi�ki obecno�ci kosmk�w jelitowych pow. a. jest tutaj bardzo du�a (35-80 m2). 15 ADSORPCJA WIRUS�W, zjawisko przylegania ��>� wirus�w do pow. kom�rki, uwarunkowane g�. dzia�aniem si� elektrostatycznych mi�dzy grupami aminowymi wirusa i grupami fosforanowymi pow. kom�rki. A.w. czasami jest uwarunkowana obecno�ci� grup sulfhydrylowych. Wa�n� rol� spe�niaj� swoiste receptory, tj. chem. struktury pow. kom�rek. Potraktowanie kom�rek enzymem niszcz�cym receptory uniemo�liwia zaka�enie, np. wirusem grupy. W fazie adsorpcji wirusy mog� by� unieczynnione przez �>� przeciwcia�a. A.w. mo�e te� zachodzi� na kom�rkach, w kt�rych wirusy nie namnana�aj� si�, np. na krwinkach czerwonych. W�a�ciwo�� ta jest wykorzystywana w diagnostyce wirusologicznej. ADYNAMIA, zniesienie (brak) si�y (skurczu). Mo�e si� odnosi� do mi�ni pr��kowanych (a. mi�ni szkieletowych � miastenia) lub g�adkich. A. ��czy si� najcz�ciej z atoni�, jednak�e s� zespo�y chorobowe, w kt�rych wzrostowi napi�cia mi�ni (hipertonii) towarzyszy r�wnocze�nie ich adynamia. AECJUSZ, Aetios z Amidy w Mezopotamii, �y� w VI w., bizant. lekarz zajmuj�cy wysokie stanowisko na dworze cesarza Justyniana. Studia odby� w Aleksandrii. Autor 19-fomo-wego dzie�a Biblia iatrika hekkaideka, w kt�rym cytowa� fragmenty prac med. nie znanych do jego czas�w autor�w oraz opisa� jako pierwszy�> za�niad groniasty. AEROBY -> tlenowce. AEROEMBOLIA, posta� -> dekompresyjnej choroby, wyst�puj�cej u os�b wznosz�cych si� szybko na du�e wysoko�ci lub poddanych sztucznie warunkom obni�onego ci�nienia atmosf., imituj�cym pobyt na du�ej wysoko�ci w komorze niskich ci�nie�, zw�aszcza po przekroczeniu 9000 m. W warunkach tych rozpuszczone we krwi gazy (zw�aszcza azot) wyzwalaj� si� w i postaci drobnych banieczek i powoduj� i zaczopowanie naczy� krwiono�nych | (zatory gazowe). Chory odczuwa w�wczas b�le staw�w t mi�ni, duszno�ci, i b�le w klatce piersiowej oraz zawroty g�owy. AEROFAGIA, objaw czynno�ciowy polegaj�cy na po�ykaniu powietrza, wyst�puj�cy u os�b nerwicowych lub z pewnymi chorobami przewodu pokarmowego. Prowadzi do wzd�cia ' �o��dka, odbija�, zwracania pokarmu i wymiot�w oraz b�l�w w nadbrzuszu. AEROPOBIA, chorobliwy l�k ; przed powietrzem, najcz�ciej przed przeci�gami, wiatrem, tzw. zawianiem. Obecnie coraz cz�ciej obserwuje si� a. w postaci chorobliwego l�ku przed wznoszeniem i poruszaniem si� w powietrzu, np. w windzie, kolejce linowej, samolocie. Najskuteczniejsze leczenie: psychoterapia oraz ma�e dawki odpowiednich �rodk�w farmakologicznych. AEROGASTRIA, obecno�� powietrza w �o��dku, wprowadzonego tam wskutek po�ykania lub zassanego podczas ruch�w oddechowych, zw�aszcza u chorych ze zwiotczeniem �o��dka. ' AEROTERAPIA, dzia�anie powietrza na ustr�j z wy��czeniem bez po�redniego napromieniania s�o�cem. Polega na przebywaniu na powietrzu w ubraniu lub braniu k�pieli powietrznych bez odzie�y. A. wywiera korzystny wp�yw na uk�ad kr��enia, oddechowy, nerw.; przyspiesza przemian� materii, poprawia sen, wzmaga apetyt. AEROZOLE, zawiesiny rozproszonych w powietrzu lub w gazach drobniutkich cz�steczek cia� sta�ych albo p�ynnych. Oddaje si� je do u�ytku w specjalnych naczyniach, w kt�rych dana substancja znajduje si� pod zwi�kszonym ci�nieniem (tzw. bomby aerozolowe, �spray'e"). W postaci a. stosuje si� leki do wziewania w chorobach narz�du oddechowego, leki sk�rne i kosmetyki, �rodki przeciwko szkodnikom (pestycydy) itd. AFAZJA, zesp� zaburze� ruchowych lub czuciowych mowy polegaj�cy na upo�ledzeniu b�d� zniesieniu zdolno�ci rozumienia mowy albo zdolno�ci wyra�ania s�owami my�li, przy czym zachowana jest sprawno�� ruchowego aparatu wykonawczego mowy, tzn. mi�ni artykulacyjnych, sprawno�� na rz�d�w zmys��w i nie wyst�puj� objawy niedorozwoju umys�owego. A. jest wynikiem uszkodzenia okre�lonych okolic tzw. dominuj�cej p�kuli m�zgu (p�kuli zawieraj�cej o�rodki mowy) obejmuj�cych g�. pewne cz�ci �rodk. i dolnej okolicy p�ata czo�owego, znaczne obszary p�ata skroniowego oraz okolic� styku p�at�w czo�owego, skroniowego i ciemieniowego. Czynnikami uszkadzaj�cymi mog� by� np. uraz, nowotw�r b�d� inny rodzaj guza m�zgu, proces zapalny itp. Zale�nie od umiejscowienia i rozleg�o�ci uszkodzenia okolic obejmuj�cych o�rodki mowy, a tak�e p�l podkorowych, przez kt�re biegn� w��kna ��cz�ce mi�dzy sob� poszczeg�lne o�rodki mowy, wyst�puj� zaburzenia afatyczne o rozmaitym charakterze i nasileniu. A. ruchowa polega na upo�ledzeniu b�d� zniesieniu zdolno�ci wyra�ania my�li s�owami. Wyst�puje przy uszkodzeniu tzw. o�rodk�w ruchowych mowy, g�. w dolnej cz�ci p�ata czo�owego. A. czuciowa, zmys�owa, jest to upo�ledzenie lub zniesienie zdolno�ci rozumienia mowy i znaczenia s��w przy braku zaburze� s�uchu. Wyst�puje gl. przy uszkodzeniu g�rnej cz�ci p�ata skroniowego. Przy okre�lonym umiejscowieniu i znacznej rozleg�o�ci uszkodzenia mo�e wyst�pi� a. ca�kowita, czyli zniesienie zdolno�ci zarazem m�wienia i rozumienia mowy, a tak�e wyra�ania my�li za pomoc� mimiki oraz gestu i rozumienia ich (ruchowa i czuciowa �>� amimia). Ze wzgl�du na umiejscowienie uszkodzenia w samej korze b�d� pod-korowo rozr�nia si� a. korow� i podkorow�. A. korowa jest spowodowana uszkodzeniem korowych o�rodk�w mowy: przedniego, czyli o�rodka Broki (a. korowa ruchowa), tylnego, czyli o�rodka Wernickego (a. korowa czuciowa), b�d� obu (a. korowa ca�kowita); istotn� cech� a. korowejjest upo�ledzenie b�d�. zniesienie tzw. mowy wewn�trznej. A. podkorowa jest spowodowana podkorowym uszkodzeniem o�rodk�w mowy: przedniego (podkorowa a. ruchowa) b�d� tylnego (podkorowa a. czuciowa), w tych postaciach a. nie wyst�puj� powa�niejsze zaburzenia mowy wewn�trznej, sk�d wywodz� si� teore tyczne poj�cia tzw. �czystej" niemoty s�ownej i �czystej" g�uchoty s�ownej. W�r�d innych postaci a., bardziej wybi�rczo dotycz�cych okre�lonych funkcji mowy, wyr�ni� warto, jako cz�ciej spotykane: a. nominaln�, czyli utrat� zdolno�ci do nazywania przedmiot�w i do rozumienia znaczenia nazw przedmiot�w; a. amnestyczn�, czyli upo�ledzenie zdolno�ci odnajdywania w�a�ciwych st�w do okre�lania przedmiot�w i poj��, a. semantyczn�, czyli utrat� zdolno�ci rozumienia metaforycznego znaczenia wyraz�w lub ich �zabarwienia", niezale�nie od ich bezpo�redniego znaczenia; a. syntaktyczn�, czyli zaburzenia w r�wnowadze i rytmie s��w m�wionych po sobie, z jednoczesnym wyst�pieniem zda� nieprawid�owych lub �le wymawianych st�w; parafazj�, czyli zaburzenie mowy polegaj�ce na tym, �e chory zamiast s��w w�a�ciwych u�ywa st�w o podobnym brzmieniu. A. cz�sto towarzysz� inne zaburzenia zwi�zane z funkcjami mowy (�>� agrafia, aleksja). U wi�kszo�ci chorych z a. wyst�puj� inne niej�zykowe zaburzenia czynno�ci m�zgu, np. w zakresie reakcji na codzienne sytuacje �yciowe, zachowania wsp�ycia spo�ecznego itp. Rokowanie w przypadkach a. zale�y g�. od natury sprawy chorobowej, b�d�cej pod�o�em zaburze� mowy, a tak�e od ich charakteru i zakresu. W wielu przypadkach, je�eli a. stanowi pozosta�o�� po przebytym procesie chorobowym, chorych udaje si� przynajmniej cz�ciowo rehabilitowa� odpowiednimi �wiczeniami mowy. AFEKT, silne wzruszenie, silne wzburzenie, nagle wyzwolenie emocji, cz�sto po��czone z os�abieniem krytycyzmu, Dzia�anie w a., ze wzgl�du na ograniczenie pe�nej zdolno�ci do rozpoznania czynu, mo�e by� przez prawo przyjmowane jako okoliczno�� �agodz�ca. AFONIA-* bezg�os. AFTY, bolesne wykwity zapalne plamogrudkowe pojedyncze lub mnogie, barwy ��toszarej, okr�g�e albo owalne, wielko�ci soczewicy; umiejscawiaj� si� przewa�nie w b�onie �luzowej warg, policzk�w i j�zyka, czasami w sk�rze i b�onie �luzowej narz�d�w p�ciowych; wyst�puj� jako powik�anie wirusowych chor�b jamy ustnej, u dzieci po niekt�rych chorobach �ak. w okresie z�bkowania; pojedyncze a. ulegaj� najcz�ciej wygojeniu samoistnemu; mnogie wymagaj� leczenia og�lno-wzmacniaj�cego, czasem antybiotykami i p�dzlowania boraksem z gliceryn� i anestezyn�, fioletem goryczki. A. Bednara, niewielkie, bolesne, powierzchowne owrzodzenia, pokryte ��tawym nalotem, wyst�puj�ce na �rodku podniebienia twardego i mi�kkiego u �le od�ywianych osesk�w i niemowl�t, gl. przy nieodpowiednim oczyszczaniu jamy ustnej; towarzyszy im �linotok i utrudnione ssanie. Leczenie: p�-dziowanie 2% roztworem kwasu bornego lub wody utlenionej. AGAR, �>� polisacharyd, w�glowodan otrzymywany z wodorost�w morskich; tworzy �ele stosowane do produkcji po�ywek bakteryjnych i w �> [ elektroforezie. Rozpuszcza si� w temp. , 100�C, krzepnie za� w ok. 40�C. AGENEZJA, zaburzenie rozwojowe polegaj�ce na nie rozwini�ciu si� za-wi�zka danego narz�du (�>-aplazja), w wyniku czego dziecko rodzi si� bez tego narz�du. AGLUTYNACJA, jeden z odczyn�w immunol., polegaj�cy na zlepianiu �> antygen�w upostaciowanych (bakterii lub krwinek) pod wp�ywem swoistej surowicy, w kt�rej znajduj� si� przeciwcia�a zw. �>� aglutyninami. Jest to odczyn dwufazowy. W pierwszej fazie nast�puje swoiste zwi�zanie antygenu z przeciwcia�em, w drugiej nieswoiste wyk�aczanie pod wp�ywem elektrolit�w. Reakcja a. s�u�y m.in. do okre�lania grup krwi, do wykrywania przeciwcia� wobec znanych antygen�w, do identyfikacji antygen�w za pomoc� znanych przeciwcia�, do oznaczania miana przeciwcia�. AGLUTYNINY, ->. przeciwcia�a maj�ce zdolno�� zlepiania (aglutynacji) kom�rek lub cz�stek zawieraj�cych �>� antygen na swej pow. W zale�no�ci od rodzaju zlepianych kom�rek rozr� ni� si�: a. bakteryjne (zlepiaj�ce bakterie), hemaglutyniny (zlepiaj�ce krwinki czerwone), leukoaglutyniny (zlepiaj�ce leukocyty), tromboaglutyniny (zlepiaj�ce krwinki p�ytkowe� trombocyty) itp. AGNOZJA, upo�ledzenie lub utrata zdolno�ci rozpoznawania przedmiot�w i zjawisk; spowodowana jest nieprawid�owym pojmowaniem i przetwarzaniem wra�e� odbieranych za po�rednictwem jakiegokolwiek zmys�u, g�. wra�e� wzrokowych, s�uchowych i dotykowych. A. jest objawem zaburze� czynno�ci kojarzeniowych kory m�zgowej, spowodowanym rozmaitymi procesami chorobowymi m�zgu b�d� jego urazami (uszkodzenie cz�ci m�zgu po�o�onych bardziej ku ty�owi, zw�aszcza p�ata ciemieniowego i potylicznego oraz okolic styku tych p�at�w z p�atem skroniowym). A. wyst�puje w rozmaitych postaciach; a. wzrokowa (zw. r�wnie� �lepot� korow� lub psychiczn�), czyli upo�ledzenie zdolno�ci rozpoznawania wzrokiem przedmiot�w przy zachowanej inteligencji i sprawno�ci narz�du wzroku; astereognozja, czyli niemo�no�� rozpoznawania przedmiot�w za pomoc� ich obmacywania przy zachowanym czuciu dotyku, ruchu, po�o�enia, dr�enia i wibracji; autotopagnozja, czyli a. cz�ci cia�a polegaj�ca na zaburzeniu zdolno�ci rozpoznawania cz�ci w�asnego cia�a; anozognozja, czyli brak �wiadomo�ci zaburze� chorobowych, a nawet zaprzeczanie ich istnieniu. Szczeg�ln� postaci� anozognozji jest zaprzeczanie istnieniu �lepoty przez chorego nie 19 widomego; a. s�uchowa, czyli utrata zdolno�ci rozumienia wszelkich mo�liwych wra�e� s�uchowych (g�uchota duchowa); jest to w zasadzie jedna z postaci afazji czuciowej (�>afazja). AGONIA, okres umierania poprzedzaj�cy �mier� klin.; objawem g�. jest post�puj�ce pora�enie wszystkich mi�ni, zaburzenia oddychania, spadek ci�nienia krwi, os�abienie fali t�tna, utrata �wiadomo�ci. AGORAFOBIA, l�k przestrzeni wyst�puj�cy w niekt�rych formach�> nerwicy, zw�aszcza nerwicy natr�ctw i l�kowej (nerwicy fobii). Mo�e polega� na obawach zwi�zanych z przej�ciem na drug� stron� ulicy, przez pusty plac lub z wychodzeniem z domu. Uczucia wyst�puj�ce w a. s� bardzo intensywne i przykre; obj�te s� wsp�ln� nazw� �> fobii. AGRAFIA, objaw polegaj�cy na niemo�no�ci pisania; a. pierwotna, wyst�puj�ca jako jedyny objaw chorobowy, �wiadczy o uszkodzeniu okre�lonej okolicy dominuj�cej p�kuli m�zgu, a. wt�rna, jest objawem towarzysz�cym�>� afazji. Szczeg�ln� postaci� a. jest paragrafia, czyli zaburzenie umiej�tno�ci pisania, analogiczne do parafazji, polegaj�ce na tym, �e chory zamiast s��w w�a�ciwych, pisze s�owa podobne. Zob. te� dysgrafia. AGRAMATYZM, objaw wyst�puj�cy w�>� afazji. Zaburzenie to polega na pope�nianiu pewnych typowych dla danego chorego b��d�w w budowie zda� lub fleksji. A. mo�e polega� na wadliwym korzystaniu z jakiego� jednego elementu zda�, np. nieprawid�owym u�ywaniu czasownik�w, b�d� te�, w skrajnych przypadkach, na tak znacznym zniekszta�ceniu uk�adu s��w w zdaniu, �e wyra�enie jakiejkolwiek my�li staje si� niemo�liwe. AGRANULOCYTOZA, ostra choroba o ci�kim przebiegu, charakteryzuj�ca si� zmniejszeniem liczby�> krwinek bia�ych (leukocyt�w) i ca�kowitym lub prawie ca�kowitym znikni�ciem granulocyt�w z krwi obwodowej. Zmniejszenie odporno�ci na zaka�enia prowadzi z regu�y do powik�a� infekcyjnych w postaci ci�kiej ��� posocznicy ze zmianami martwiczo-wrzodziej�cymi na b�onach �luzowych. W wi�kszo�ci przypadk�w a. spowodowana jest osobnicz� nadwra�liwo�ci� na | pewne leki lub �rodki chem. (piramidon, chloramfenikol, butapirazol, sulfonamidy, propyltiouracyl). Teoretycznie ka�dy lek mo�e wywo�a� a.; u osoby nadwra�liwej. Mechanizm1 dzia�ania leku polega na toksycznym' uszkodzeniu szpiku kostnego lub na1 powstaniu w obecno�ci danego; leku�> przeciwcia� zlepiaj�cych krwinki bia�e albo rozpuszczaj�cych je. Leczenie polega na zapobieganiu powik�aniom infekcyjnym, zwalczaniu) istniej�cego zaka�enia i poprawie og�lnego stanu chorego oraz na podawaniu �>-kortykosteryd�w w przypadkach, gdy obecne s� przeciwcia�a antyleuk< cytame. AGRANULOCYTY -> krwii bia�e. AGRAWACJA, wyolbrzymianie objaw�w chorobowych. R�ni si� �>� symulacji tym, �e dana osoba jest chora, ale obiektywne pod�o�e podawanych dolegliwo�ci nie odpowiada ich nasileniu. A. mo�e mie� istotne znaczenie przy orzekaniu o niezdolno�ci do pracy. Wykluczenie jej przez lekarza wymaga du�ego do�wiadczenia. AGRBSJA, wrogie dzia�anie b�d�ce zwykle reakcj� na sytuacje frustracyjne (�^frustracje). Zachowania agresywne s� ekspresj� emocji, gniewu, z�o�ci lub postawy wrogo�ci; s� �rodkiem do pozbycia si� albo uszkodzenia przedmiotu a., uzyskania czego� upragnionego, roz�adowania nadmiernego napi�cia emocjonalnego. W zale�no�ci od formy wyra�ania rozr�nia si�; a. werbaln� i fizyczn�. W zale�no�ci od ukierunkowania a. rozr�nia si�: a. bezpo�redni��skierowan� na obiekt wywo�uj�cy stan frustracji i a. po�redni� (przeniesion�) skierowan� na obiekt neutralny, nie b�d�cy przyczyn� a. Jedn� z form a. stanowi samoagresja, tj. agresja skierowana na samego siebie. A. przybiera cz�sto form� zachowa� destruktywnych i antyspo�. Nauczenie si� t�umienia zachowa� agresywnych jest podstawowym celem procesu �>� socjalizacji. Cz�owiek przystosowany spo�ecznie mo�e prze�ywa� z�o�� lub wrogo�� nie ujawniaj�c tego na zewn�trz. AGRYPNIA -> bezsenno��. AKADEMIA MEDYCZNA, wy�sza uczelnia med., kszta�c�ca lekarzy medycyny, lekarzy stomatologii, magistr�w farmacji i magistr�w piel�gniarstwa (tylko w �.M. w Lublinie, Krakowie, Poznaniu i Zabrzu-Rokitnicy). A.m. powsta�y w Polsce w 1950 z wydzielonych wydz. med. uniw. jako samodzielne wy�sze uczelnie podlegaj�ce �Ministerstwu Zdrowia. A.m. dziel� si� na wydzia�y, kt�re sk�adaj� si� z instytut�w, katedr, zak�ad�w, szpitali klin., Poliklinik, samodzielnych pracowni itp. AKCELERACJA Poza dzia�alno�ci� dydaktyczn� a.m. s� o�rodkami pracy nauk. prowadz�cymi specjalizacj� lekarzy i farmaceut�w w okre�lonych dziedzinach med., ukierunkowuj�cymi prace badawcze na post�p i rozw�j medycyny. Obecnie w Polsce jest 10 a.m. (Bia�ystok, Gda�sk, Krak�w, Lublin, ��d�, Pozna�, Szczecin, Warszawa, Wroc�aw, Zabrze-Rokitnica). AKALKULIA, utrata lub upo�ledzenie zdolno�ci liczenia; objaw chorobowy towarzysz�cy uszkodzeniu okre�lonej okolicy dominuj�cej p�kuli m�zgu i zwykle zaburzeniom agnostycznym (�>� agnozja). AKATYZJA, objaw towarzysz�cy niejednokrotnie zespo�owi akinetycznemu (�>-akineza); polega na tym, �e chory, mimo og�lnego zubo�enia ruchowego, niekiedy wstaje i wykonuje kilka krok�w. AKCELERACJA, obserowane na ca�ym �wiecie przyspieszenie ca�okszta�tu zjawisk zwi�zanych z rozwojem dziecka. W por�wnaniu ze starymi tabelami norm wzrostu i wagi dzieci, wyst�pi�y obecnie tak znaczne r�nice, �e wymaga�o to opracowania nowych norm. A. dotyczy r�wnie� przyspieszenia okresu dojrzewania fizjol., a wi�c skraca morfologicznie okres dzieci�stwa. Na podstawie pomiar�w antropometrycznych jednorodnych grup (np. rekrut�w) i por�wnania w czasie, mo�na wysun�� twierdzenie, �e wzrost doros�ych w skali og�lnej stopniowo si� zwi�ksza. A. nie przyspiesza okresu staro�ci. By� mo�e, �e na zjawisko a. maj� wp�yw: poprawa warunk�w ekonomicznych, prawid�owe �ywienie, mniejsza zachorowalno��, szybsze dojrzewanie�^o�rodkowego uk�adu nerwowego. AKINEZA, zubo�enie ruchowe, zesp�l objaw�w polegaj�cy na op�nieniu lub niewyst�powaniu ruch�w automatycznych i dowolnych, kt�re staj� si� spowolnial�e (�>� bradykineza) i niesprawne. -Szczeg�lnie uderzaj�ce jest zubo�enie ruch�w mimicznych twarzy (twarz maskowata); wyst�puj� zaburzenia mowy (�> bradylalia) oraz zaburzenia w pisaniu (tzw. mikrografia, pisanie drobnymi literami). A. jest szczeg�lnie charakterystyczna dla �>� dr��czki pora�nej. AKLIMATYZACJA, proces stopniowych przystosowa� mechanizm�w regulacyjnych, zapewniaj�cych sprawno�� ca�ego ustroju w zmienionych warunkach �rodowiska, zw�aszcza w warunkach klim. A. do niskiego ci�nienia parcjalnego tlenu na du�ej wysoko�ci przejawia si� wzrostem wentylacji plu�, szybko�ci kr��enia krwi, zwi�kszeniem liczby czerwonych cia�ek krwi i zwi�kszeniem ilo�ci hemoglobiny. A do wysokich temp. polega na szybszym uruchamianiu i wi�kszej efektywno�ci mechanizm�w oddawania ciep�a, g�. przez zwi�kszenie wydzielania potu. AKOMODACJA OKA ->� nastawno�� oka. AKONITYNA,�>- alkaloid wyst�puj�cy w li�ciach i bulwach tojadu mocnego (Aconitum callibotryon, A. na-pellus), b. truj�cy. Wywo�uje nudno�ci, wymioty, bolesne biegunki, �linotok, nadmierne pocenie, w pocz�tkowej fazie zatrucia podwy�szenie ci�nienia t�tniczego, a p�niej � znaczne obni�enie. Leczenie objawowe. �mier� jest najcz�ciej spowodowana migotaniem kom�r. A. dzia�a silnie na uk�ad bod�co-przewodz�cy serca wzmagaj�c �>� battnotropizm. Obecnie nie jest stosowana w lecznictwie.; AKARANIA brak pokrywy czaszki ci�kie zaburzenie rozwojowe, wyst�puj�ce najcz�ciej ��cznie z �>� anencefali�. , AKROCYJANOZA, samorodna-*, sinica dolnych cz�ci ko�czyn, nerwica naczyniowa polegaj�ca na skurczu drobnych letniczek wskutek ich nadwra�liwo�ci na zimno i r�wnoczesnym rozszerzeniu drobnych �yt g�. d�oni,) st�p i podudzi. Zwolniony przep�yw" krwi w tych naczyniach prowadzi do wzrostu zawarto�ci zredukowanej ��� hemoglobiny i do sinicy miejscowej. AKROFOBIA, l�k wysoko�ci wyst�puj�cy w nerwicy natr�ctw i l�kowej (�>� nerwice). A. polega na obawach zwi�zanych z wygl�daniem przez okno lub z balkonu, a w skrajnych przypadkach na obawach wyst�puj�cych nawet w pobli�u otwor�w okiennych. Chorzy z a. odczuwaj� te� obawy przed przebywaniem w g�rach, podr�owaniem samolotem itp. A. zalicza si� do �> fobii. AKROMEGALIA, choroba spowodowana kwasochlonnym �>� gruczolakiem przysadki m�zgowej i nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu u os�b w wieku dojrza�ym. W wieki wzrastania odpowiednikiem a. jest gigantyzm. Guz przysadki mo�e dawa� objawy mechanicznego ucisku na skrzy �owanie nerw�w wzrokowych, a zwi�kszone ilo�ci hormonu wzrostu powoduj� przerostowe zmiany ko��ca. Do chodzi do: pogrubienia ko�ci d�ugich silnego zaznaczenia �uk�w brwiowych, przerostu i wystawania do przodu �uchwy, przerostu ko�ci czo�owych, policzkowych i nosowych. U chorych zwi�ksza si� zwykle �aknienie i pragnienie, nast�puje przyrost wagi cia�a. U kobiet wyst�puj� zaburzenia w menstruacji. Leczenie, zale�nie od fazy choroby i stanu og�lnego pacjenta, mo�e polega� na na�wietlaniu promieniami rentg., wszczepieniu izotopu promieniotw. lub na zabiegu chir. (usuni�cie przysadki z guzem). AKSEROFTOL ->� witamina A. AKSON �>� neuron. AKTOAUOZYNA, nierozpuszczalne, kurczliwe bia�ko mi�ni, produkt po��czenia-aktyny z miozyn�. Ma w�a�ciwo�ci enzymu rozk�adaj�cego �r kwas adenozynotr�jfosf�rowy. Reakcjaa ta ma podstawowe znaczenie dla skurczu mi�nia. Zob. bia�ka kurczliwe mi�ni. AKTYNA ->� bia�ka kurczliwe mi�ni. AKTYNOTERAPIA ->- �wiat�olecznictwo. AKTYWNO��, radiol. liczba przemian j�drowych lub przej�� izomerycznych zachodz�cych w danym materiale promieniotw. w jednostce czasu. Jednostk� a. w mi�dzynarodowym uk�adzie jednostek miar SI jest rozpad na sekund� (s~1). Dotychczas stosuje si� jednak powszechnie jednostk� kiur (Ci) i jednostki pochodne: milikiur (md), mikrokiur (pCi), nanokiur (nCi), picokiur (pCi). Orientacyjne zakresy a. stosowanych w medycynie: do 1000 Ci w terapii zewn., l do 100 mCi w terapii wewn., 10 uCi do 10 mCi w diagnostyce scyntygraficznej, 0,01 do 10 uCi � a. pr�bek pobieranych od pacjent�w podczas bada� diagnostycznych, ok. 10 nCi � poziom promieniotw�rczo�ci naturalnej. AKUPUNKTURA, metoda leczn. pochodz�ca z Chin, polegaj�ca na wk�uwaniu w sk�r�, w �ci�le okre�lonych punktach cia�a, igie� srebrnych lub z�otych na g��boko�� od 2 mm do 3 cm, na okres od kilku sekund do kilku godz. W zale�no�ci od rodzaju dolegliwo�ci, nale�y wybra� w�a�ciwe miejsce wk�ucia spo�r�d 388 �ci�le okre�lonych punkt�w. Podstaw� zabiegu stanowi�o przekonanie, �e w organizmie ludzkim istnieje uk�ad przewod�w, z kt�rych przez nak�ucie usuwa si� szkodliwe cia�a, umo�liwia �ywsze kr��enie sok�w i wnikni�cie nowych si� �ywotnych. Niekiedy uwa�a si�, �e a. wywiera dzia�anie bod�cowe na wsp�czulny uk�ad nerw. A. jest stosowana w chorobach go��cowych, zapaleniach, stanach spastycznych narz�d�w wewn., nerwob�lach, epilepsji i jako metoda znieczulenia w �^anestezjologii. AKUSZERKA, dawna nazwa okre�laj�ca przedstawicielk� �redniego personelu med. w dziedzinie po�o�nictwa, obecnie �>� po�o�na. ALANINA, aminokwas wyst�puj�cy w przyrodzie w dw�ch odmianach: a i p. a-alanina (grupa aminowa w pozycji a), aminokwas endogenny wyst�puj�cy w bia�kach, p-alanina (grupa aminowa w pozycji p), jedyny P-aminokwas wyst�puj�cy w organizmie cz�owieka, jest sk�adnikiem �> kwasu pantotenowego �>� i koenzymu A. ALBERS-SCHONBERGA CHOROBA �>� marmurowa choroba ko�ci. 23 ALBINIZM -->� bielactwo wrodzone. ALBUCASIS, Abulkasim, Abul Quasim, ur. (?), zm. ok. 1013, arab. lekarz, jeden z najwi�kszych chirurg�w na prze�omie I i II tysi�clecia. Wynalazca szeregu metod operacyjnych; jako jeden z pierwszych pr�bowa� dokona� wyci�cia tarczycy. Opisa� --*� hemofili�. Autor dziel� Kitab Al Tasrif (vademecum). Trzy ksi�gi tego traktatu by�y po�wi�cone medycynie operacyjnej i zawiera�y opisy oraz ryciny ponad 200 narz�dzi chir., stanowi�c pierwszy bogato ilustrowany podr�cznik med. Dzie�o A. przet�umaczone na j�zyk la�. cieszy�o si� przez wiele stuleci s�aw� i autorytetem w ca�ej Europie, uchodz�c za podstawowy podr�cznik medycyny i chirurgii. ALBUCID - >� sulfacetamid. ALBUMINURIA -� bia�komocz. ALBUMINY, bia�ka proste, g�. ilo�ciowo sk�adnik bia�kowy osocza (oko�o 5 g[100 ml). Masa cz�steczk. a. wynosi oko�o 70 ty�., cz�steczki maj� kszta�t kulisty i s� rozpuszczalne w wodzie. Biol. rola a. polega na utrzymaniu prawid�owej warto�ci �> ci�nienia onkotycznego krwi oraz na przenoszeniu wielu biologicznie czynnych zwi�zk�w (m.in. hormon�w, witamin, niekt�rych lek�w). A. syntezowane s� w w�trobie. Obni�enie ich poziomu we krwi, czyli hipoalbuminemia (w chorobach nerek i w�troby, w niedo�ywieniu), prowadzi do wyst�pienia obrz�k�w. ALDAKTAN A �� spironolakion. 24 ALDEHYD MR�WKOWY-*formaldehyd. ] ALDOLAZA, enzym z klasy �>� liaz; katalizuje rozpad fruktozo-1,6-dwufosforanu na aldehyd 3-fosfoglice-rolowy i fosfodwuhydroksy aceton. Jest lo jedna y. reakcji w � glikolizie beztlenowej). Aktywno�� a. w surowicy krwi ulega podwy�szeniu w przebiegu , niekt�rych chor�b w�troby oraz w zawale mi�nia sercowego. ; ALDOSTERON, hormon sterydowy kory nadnerczy, z grupy �>�' mineralokortykoid�w. A. zwi�ksza wch�anianie zwrotne jon�w sodu, chloru i wody, a wydalanie jon�w potasu w kanalikach nerkowych. Odgrywa istotn� rol� w regulacji obj�to�ci i sk�adu elektrolitowego p�yn�w ustrojowych. Bierze udzia� w regulacji �� r�wnowagi kwasowo-zasadowej, zwi�kszaj�c w kanalikach nerkowych wymian� jon�w wodorowych na jony potasu. Wydzielanie a. jest kontrolowane przez odruch humoralny, zapocz�tkowany w nerkach. Obni�enie ci�nienia krwi w t�tnicy nerkowej lub zmniejszenie .st�enia sodu w kanalikach nerkowych pobudza aparat przyk��bkowy do wytwarzania �� reniny, kt�ra katalizuje uwalnianie �� angiotensyny. Angiotensyna jest silnym stymulatorem wytwarzania a. przez kor� nadnerczy. Wydzielanie a. pobudza ponadto wzrost st�enia potasu pozakom�rkowego oraz (w malym stopniu) adrenokortykotropiny. Nadmierne wydzielanie a. mo�e by� przyczyn� choroby nadci�nieniowej i obrz�k�w. ALEKSANDER Z TRALLES w Lidii, zw. Tralianus, ur. 525, zm. 605 w Rzymie, bizant. lekarz wojsk. Autor wielotomowego dzie�a Biblia iatrika, po�wi�conego patologii i terapii chor�b wewn., charakteryzuj�cego si� rzadk� w�wczas dok�adno�ci� i jasno�ci�. A. napisa� je na podstawie w�asnych do�wiadcze�, wykorzystuj�c istniej�ce ju� opisy chor�b. ALEKSJA, niemo�no�� czytania, zw. r�wnie� �lepot� s�own�, objaw zale�ny od uszkodzenia okre�lonej okolicy m�zgu (zakr�tu k�towego), towarzysz�cy cz�sto �>� afazji. ALEKSYNA -> dope�niacz. ALERGENY, substancje uczulaj�ce organizm. Mog� to by� �> antygeny, leki lub niskocz�steczk. substancje chem. Antygeny niepe�nowarto�ciowe (��� hapteny), leki i niskocz�steczk. substancje lub ich pochodne czy produkty rozpadu, aby dzia�a� jako a., musz� si� najpierw zwi�za� w organizmie z bia�kami ustrojowymi. Klinicznie a. dzieli si� na: pokarmowe, wziewne, bakteryjne (z ognisk �ak. w organizmie), l�kowe i kontaktowe. ALERGIA, nadwra�liwo��, uczulenie, nabyta, jako�ciowo zmieniona odczynowo�� �ywych tkanek wywo�ana przez swoisty �>� alergen. A. nabywa si� na og� czynnie � organizm sam wytwarza mechanizmy alergiczne po co najmniej dwukrotnym zetkni�ciu si� z alergenem. Bierne nabycie a. jest wynikiem wprowadzenia zdrowemu biorcy �*- przeciwcia� (surowicy) lub uczulonych limfocyt�w wytworzonych przez uczulonych dawc�w. Znane s� dwa podstawowe mechanizmy alergii: wczesny i p�ny. W a. wczesnej, uwarunkowanej wytwarzaniem swoistych przeciwcia�, odczyn pojawia si� natychmiast lub w kilka godzin po wprowadzeniu alergenu. Do a. wczesnej nale��: ��� anafilaksja, choroba posurowicza, pokrzywka, dychawica oskrzelowa, katar sienny (alergiczny), a tak�e �wierzbi�czka, atopia oraz odczyn Arthusa. W a. p�nej (op�nionej, kom�rkowej) objawy wyst�puj� w kilkana�cie do kilkudziesi�ciu godzin od chwili wprowadzenia okre�lonej dawki alergenu; alergia ta jest uwarunkowana nabyciem przez swoi�cie uczulone limfocyty zdolno�ci do reagowania z w�a�ciwym alergenem. Nale�� tu uczulenia: na zwi�zki drobnocz�steczk. (wyprysk kontaktowy), na bia�ka, bakterie, w�asne tkanki (-*� autoimmunizacja) oraz na tkanki obce (odrzucanie przeszczep�w). W niekt�rych chorobach alergicznych wyst�puje zar�wno komponenta a. wczesnej, jak i p�nej. ALERGOLOGIA, nauka zajmuj�ca si� badaniem zjawiska�>� alergii i jej objaw�w chorobowych (chor�b alergicznych). ALEUKEMIA, posta�>� bia�aczki z prawid�ow�, nieznacznie zwi�kszon� lub obni�on� liczb� krwinek bia�ych i niewielk� liczb� nieprawid�owych kom�rek bia�aczkowych we krwi obwodowej. Najcz�ciej wyst�puje u dzieci z ostr� bia�aczk� (ok. 10% przypadk�w). Przebieg klin. choroby i zmiany narz�dowe s� takie same, jak w typowej ostrej bia�aczce. ALFA-AMINOPENICYUNA ->� ampicylina. ALGOLAGNIA, zboczenie seksualnego pop�du polegaj�ce na osi�ganiu rozkoszy wy�adowania przez zadawanie b�lu i cierpienia partnerowi lub sobie. Rozr�nia si� a. czynn� ��� sadyzm i a. biern� �r masochizm. ALKALOIDY, zwi�zki biologicznie czynne wyst�puj�ce w r�nych gatunkach ro�lin, zawieraj�ce atom azotu. S� to substancje gl. stale, trudno rozpuszczalne w wodzie, o charakterze zasadowym. Z kwasami tworz� sole dobrze rozpuszczalne w wodzie. Nieliczne a., nie zawieraj�ce w cz�steczce atomu tlenu, s� substancjami p�ynnymi, rozpuszczalnymi w wodzie, zazwyczaj o swoistym zapachu. W lecznictwie stosuje si� sole a. (najcz�ciej chlorowodorki, rzadziej siarczany, fosforany i in.). Wi�kszo�� a. dzia�a na o�rodkowy lub wegetatywny uk�ad nerw.,cz�sto wyst�puj� wypadki zatru�.Do znanych grup a. nale��: a. fenantrenowe i izochinolinowe �opium, a-tiropioowe �� pokrzyku wilczej jagody, a. sporyszu i a. Rauwolfta serpentina. ALKALOZA - zasadowica. ALKAPTONUBIA, dziedziczne zaburzenie metabolizmu bia�ek (��-blok metaboliczny); polega na tym, ze aminokwasy fenyloalanina i tyrozyna nie s� ca�kowicie rozk�adane i w moczu wykrywany jest kwas homogentyzynowy (mocz taki ciemnieje na powietrzu, a tak�e pod wp�ywem zasad); kwas ten odk�ada si� w r�nych narz�dach, zw�aszcza w chrz�stkach (ma��owiny usznej, nosa, staw�w), w sk�rze oraz tward�wce, nadaj�c im ciemnobrunatne zabarwienie (ochronoza) i wywo�uj�c stany zapalne. ALKOHOL ETYLOWY, etanol, wzgl�dnie lotna, palna ciecz powstaj�ca podczas fermentacji cukr�w, jako produkt uboczny proces�w utleniania cu kr�w prostych powstaje r�wnie; w niewielkich ilo�ciach w kom�rkach zwierz�cych i ro�linnych (w warunkach prawid�owych krew ludzka zawiera 0,027 mg"o a.e.). A-e. jest szeroko u�ywany w przemy�le i technice jako rozpuszczalnik oraz stanowi b- rozpowszechnion� u�ywk�. Jest cz�st� przyczyn� zatru� ostrych i przewlek�ych (�>� alkoholizm). Roztwory a.e, szybko wch�aniaj� si� t przewodu pokarmowego (cz�ciowo ju� w �o��dku). Najwy�sze st�enia we krwi wyst�puj� po ok. 1-1,5 godz. po spo�yciu. Szybko�� spalania a.e. jest wzgl�dnie stal�, co pozwala na do�� dok�adne obliczenie ilo�ciowe jego spo�ycia. A.e. cz�ciowo wydalany jest z powietrzem wydycha" nym, a zawarto�� par w powietrzu jest proporcjonalna do st�enia we krwi, co zosta�o wykorzystane praktycznie w �probierzach trze�wo�ci". W organizmie a.e. ulega utlenieniu do aldehydu octowego (toksyczniej szego oda.e a nast�pnie kwasu octowego. W zatruciu ostrym na pierwszy plan wysuwaj�j si� objawy o�rodkowego uk�adu ner.przypomin�j�ce okresy narkozy chir. ' oszo�omienie, utrata koordynacii psychoruch.sen narkotyczy �mier�). Z punktu widzenia spo�.'najwi�ksze znaczenie maja zatruci a przewlek�e. U alkoholik�w dochodzi zawsze do uszkodz.narz�d.wew (st�uszczenie i marsko�� w�troby stany zapalne b�ony �luzowej przewodu pokarmowego, zanik gonad) itp.) oraz upo�ledzenia czynno�ci o�rodkowego uk�adu nrw. niekiedy przebiegaj�cego pod postaci� ostrej �psychozy (majaczenia alkoholowego lub-� psychozy Komakowa. Pojawiaj� si� tez objawy zapalenia wielonerwowego (niedob�r witamin z grupy B). Leczenie: ostre zatrucia leczy si� objawowo; w celu przy�pieszenia spalania podaje si� insulin�; korzystne wyniki uzyskuje si� stosuj�c adrenokortykotropin� glikokortykoidy. Alkoholizm leczy si� w zak�adach zamkni�tych, w leczeniu odwykowym stosuje si� disuffiram, apomorfin�, pochodne benzodiazepiny. ALKOHOL ETYLOWY, EFEKTY PSYCHOLOGICZNE; toksyczno�� a.e., rozpowszechnionej u�ywki, znanej od 5000 la�, jest do�� wysoka, ale ujawnia si� zazwyczaj po d�u�szym okresie u�ywania lub po u�yciu wi�kszej dawki jednorazowej alkoholu i zale�y w wysokim stopniu od sposobu od�ywiania si�- Dieta uboga w witaminy sprzyja ujawnianiu si� szkodliwych dla zdrowia skutk�w alkoholizowania si�. Efekty psychol. u�ywania alkoholu polegaj� na redukowaniu l�ku, napi�cia i podwy�szeniu nastroju. Redukcja l�ku sprzyja ekspresji emocjonalnej i ujawnianiu si� zachowa� spo� kt�re zazwyczaj hamowane ze wzgl�d�w kulturowych (np. ludzie maj�cy r�nego Stopnia zahamowania seksualne lub l�k przed o�mieszeniem si�, pod wp�ywem alkoholu czuj� si� �mielsi i �atwiej nawi�zuj� kontakty). Czynniki te wp�ywaj� zach�caj�co na u�ywanie alkoholu przy r�nych okazjach �towarzyskich". R�wnocze�nie alkohol zmniejsza ocen? ryzyka podejmowania r�nych zachowa�, kt�re w konsekwencji mog� prowadzi� do wzrostu wypadk�w przy pracy, wypadk�w drogowych chor�b wenerycznych i przest�pczo�ci. Wyr�nia si� poj�cie u�ywania i nadu�ywania alkoholu (�* alkoholizm). Nadu�ywanie wynika zazwyczaj z r�nego rodzaju �zaburze� osobowo�ci, kt�re pod wp�ywem alkoholu ulegaj� z�agodzeniu. W tego rodzaju przypadkach u�ywanie alkoholu zwi�zane jest z powa�nym ryzykiem powstania na�ogu. Spo�ycie alkoholu w Polsce jest znaczne i wskazuje tendencj� wzrostow�. ALKOHOLIZM,-.na��g wynikaj�cy z nadu�ywania alkoholu. W rozwoju a. wyr�nia si� nast�puj�ce fazy: symptomatyczn�, w kt�rej wzrasta stopniowo ilo�� alkoholu, jaka musi by� spo�yta dla uzyskania efektu odpr�enia; zwiastunow�, kiedy pojawiaj� si� coraz cz�ciej nieprzewidywane przez pij�cego stany ostrego upojenia alkoholowego stanowi�ce wyraz utraty samokontroli; krytyczna, w kt�rej stany ostrego upojenia alkoholowego s� rezultatem ka�dorazowego podejmowania picia: chroniczn�, kiedy zdobywanie i picie alkoholu staje si� jedyn� potrzeb� alkoholika, u kt�rego obserwuje si� liczne objawy�*� psychodegradacji alkoholowej. A. na�ogowym okre�la si� faz� zwiastunow� i krytyczn�, a. przewlek�ym �faz� chroniczn�. Przyczyny a. maj� charakter fizjol., psychol. i spo�. Przyczy