Mała encyklopedia medycyny tom 1A-G A ABAZJA, objaw chorobowy polegający na niemożności chodzenia, często występujący łącznie z niemożnością stania (—>• astazja) jako zespól astazja—abazja. A. jest objawem napadu histerycznego bądź uszkodzenia móżdżku lub okolicy czołowej mózgu. ABERRACJE CHROMOSOMOWE, zmiany struktury chromosomów powstające wskutek samorzutnych lub sztucznie wywołanych pęknięć chromosomów i łączenia się ich fragmentów w nowe układy. Delecja (deficjencja) jest to utrata odcinka chromosomu; translokacja powstaje w wyniku dołączenia odcinka chromosomu do innego chromosomu niehomologicznego; inwersja polega na przerwaniu chromosomu w dwu miejscach i ułożeniu odcinka zawartego między miejscami pęknięcia w odwróconej kolejności; duplikacja jest podwojeniem określonego fragmentu chromosomu. A.ch. można wykrywać metodami genet. lub cytologicznymi. Większe delecje i translokacje można obser wować na podstawie zmiany wielkości i kształtu chromosomów w płytkach równikowych tworzących się w stadium metafazy II w redukcyjnym (mejoza)—>-podziale komórki. A.ch. mogą być wywołane sztucznie działaniem związków chem., promieni nadfioletowych i promieniowania jonizującego. Promieniowanie jonizujące powoduje zmiany struktury —> chromatyd .(aberracje typu chromatydowego) lub chromosomów, zależnie od stadium podziału komórkowego. Aberracje typu chromatydowego (przewężenia, pęknięcia, wymiany chromatydowe, drobne fragmenty) powstają w stadium późnej interfazy po odtworzeniu się materiału genet. (—>• replikacja) i pojawiają się w płytkach równikowych w stadium metafazy. Aberracje typu chromosomowego (chromosomy di-centryczne, pierścieniowe, pęknięcia: przewężenia, drobne fragmenty) indukowane są we wczesnej i środk. interfazie przed i w czasie replikacji DNA. Substancje chem. indukują aberracje tylko typu chromatydowego, przy czym ich działanie jest związane z replikacją DNA. Zob. też mutacje. ABORTUS —>• poronienie. ABRAZJA —> wyłyźeczkowanie jamy macicy. ABRIKOSOW Aleksiej I., ur. 18 I 1875, zm. 9 IV 1955, radź. anatomopatolog; prof. Moskiewskiego Inst. Med. (1920-53), członek Akad. Nauk ZSRR, Akad. Nauk Med. i członek korespondent Poi. Akad. Umiejętności. Zalożyciel Moskiewskiego Tow. Patologów (1938). Gł. prace badawcze z zakresu anatomii patol., gruźlicy pluć i stanów alergicznych oraz zmian chorobowych w zwojach —>• współczulnego układu nerw. Autor kilku podręczników anatomii patologicznej. ABSORPCJOMETRIA ->• metody optyczne. ABSTYNENCJA, powstrzymywanie się od przyjmowania alkoholu bądź innych używek. A. zalecana jest przez lekarzy w wypadku —>• alkoholizmu przewlekłego .lub nałogowego. A. jest też aktem wyboru podejmowanym ze względów religijnych, filozoficznych bądź też nadmiernego lęku przed konsekwencjami toksycznych efektów np. alkoholu. W tym ostatnim przypadku a. występnie często jako element —>• nerwicy. ABU BAKR AR RAZI -» Razes. ABULIA, zaburzenia działania polegające na niezdolności do podejmowania decyzji i urzeczywistnienia zamierzeń, zmniejszeniu się —>• napędu psychoruchowego,—>• apatii. A. traktowana jest często jako utrata woli. W życiu subiektywnym jednostki wyraża się bezradnością, niezdolnością do jakiejkolwiek inicjatywy, spontaniczności, samodzielności. A. występuje w niektórych chorobach psych.i np. —»• schizofrenii, zwłaszcza jako składnik defektu schizofrenicznego, który stanowi bezpośrednią konsekwencję długotrwałego pobytu w szpitalu psychiatrycznym (—>• choroba szpitalna) lub samego trwania choroby. A. pojawia się także jako konsekwencja długotrwałej bezczynności wywołanej jakąkolwiek przyczyną, np. przewlekłą chorobą somatyczną. Może też występować w wypadku wyniszczenia organizmu o dowolnej etiologii. ABUL OUASIAi—Albucasis. ACD —>• stabilizatory krwi. ACEFALIA, bezgłowie (acephcf lus == potworek bez głowy), ciężkie zaburzenie rozwojowe, uniemożliwiające życie pozamaciczne. ACENOKUMAROL, Sintrom, lek obniżający krzepliwość krwi. Hamuje syntezę —>• protrombiny w wą trobie, działając antagonistycznie d o witaminy K. Stosowany w leczeni i w profilaktyce —^zakrzepów pooperacyjnych, poporodowych, w —>• zakrzepowym zapaleniu żył, w —> zawale serca, zatorze tętnicy płucnej itp. Spotykane objawy uboczne: skaza krwotoczna, odczyny alergiczne, podwyższenie temp. ciała, zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Objawy przedawkowania znosi witamina K. ACETARSOL, acetfenarsyna, Stowarsol, organiczna pochodna arsenu. Działa leczniczo w —> świdrowi-cach -i —>• krętkowicach. Obecnie używany najczęściej w leczeniu zakażenia rzęsistkiem pochwowym (—»• rzęsistkowica). A. jest stosunkowo toksyczny (opisano zatrucia również po podaniu dopochwowym). Swoistą odtrutkę stanowi BAL (—> dwumerkaptopropanol). ACETAZOLAAUD, Diuramid, Diamox, —>• inhibitor —> anhydrazy węglanowej. Hamuje resorpcję zwrotną dwuwęglanów w kanalikach nerkowych, co powoduje zwiększenie wydalania moczu, alkalizację moczu, zakwaszenie "krwi. Obniża ciśnienie śródoczne, działa przeciwdrgawkowo. Obecnie raczej nie stosowany jako lek moczopędny. Używany w leczeniu—> jaskry i •->• padaczki {petit mai). ACETPENARSYNA -> acetarsol. ACETON, bezbarwny, lotny płyn o zapachu jabłek, otrzymywany syntetycznie (z octanu wapniowego) oraz w procesach fermentacji węglowodanów. Jest dobrym rozpuszczalnikiem tłuszczów, olejów, wosków, żywic itp. Szeroko używany do celów przemysłowych. Pewne ilości a. stwierdza się we krwi, w moczu i powietrzu wydychanym u chorych na —> cukrzycę. A. działa narkotycznie na ośrodkowy układ nerw. Wdychane pary a. powodują podrażnienie błon śluzowych o-skrzeli, obniżenie temp. ciała, zwolnienie czynności serca i czynności oddechowej (niekiedy bezdech). ACETYLOCHOUNA, Ach, ester cholinowy kwasu octowego. Neuro-hormon uwalniany z cholinergicznych zakończeń, tj. —> synaps przedzwojowych —»• autonomicznego układu nerwowego, zakończeń pozazwojowych —>• przywspółczulnego układu oraz zakończeń cholinergicznych ośrodkowego układu nerw. Pełni rolę przekaźnika, pobudzając nikotynowe i muskaryno-we receptory cholinergiczne. Działa depresyjnie na serce, rozkurcza naczynia, obniża ciśnienie krwi, zwiększa wydzielanie gruczołowe, pobudza perystaltykę przewodu pokarmowego, powoduje inne objawy pobudzenia przywspółczulnego układu nerw. Działa krótkotrwale, gdyż szybko ulega rozkładowi do choliny i kwasu octowego pod wpływem enzymów cholinoesteraz (zwłaszcza acetylocholinoesterazy); z tego względu a. nie jest praktycznie stosowana w lecznictwie. ACETYLODIGITOKSYNA -»• glikozydy naparstnic. ACETYŁOFENETYDYNA -+fenacetyna. Ach —>• acetylocholina. ACHALAZJA, brak rozkurczania dolnego zwieracza przełyku (w okolicy wpustu żołądka) przed przejściem kęsa pokarmu, spowodowany . zmianami zwyrodnieniowymi splotu nerw. błony mięśniowej. A. występuje w każdym wieku i u obu płci. Charakteryzuje się zaburzeniami połykania, stopniowo nasilającymi się i mogącymi prowadzić do wyniszczenia. Dochodzi do znacznego rozszerzenia i wydłużenia przełyku ponad miejscem zwężenia. Zastój pokarmu prowadzi do przewlekłego odczynu zapalnego błony śluzowej przełyku. Leczenie zachowawcze (środki uspokajające i zwiotczające mięśnie gładkie) i chirurgiczne. ACHOLIA, brak odpływu żółci do przewodu pokarmowego. Podstawowym objawem choroby są odbarwione, cuchnące, gliniaste stolce, zawierające wiele niewchłoniętych kwasów tłuszczowych. Przyczyną a. są przeszkody mechaniczne w odpływie żółci, a zatem wszystkie te przyczyny, które wywołują żółtaczkę mechaniczną. ACHONDROPLAZJA, chondrodysplazja, chondrodystrofia płodowa, choroba dziedziczna przekazywana jako cecha dominująca. Polega na zaburzeniu kostnienia śródchrzęstnegoi w wyniku czego kończyny stają się nieproporcjonalnie krótkie w stosunku do tułowia. Osoby dotknięte karłowatością tego typu (dawniej nadworne karły) nie wykazują zaburzeń hormonalnych i charakteryzują się normalnym, a niekiedy nawet wysokim stopniem inteligencji. ACHROMATOPSJA, ślepota całkowita na barwy; może być wynikiem genet. uwarunkowanego niedorozwoju czopków lub niedorozwoju—>• barwników wzrokowych. ACTH —> adrenokortykotropina. ACTINOMYCETACEAE -> pro mieniowce. ADAM POLAK, Adam z Łowicza, Adamus Polonus, Adam z Bo-chenia (pod Łowiczem), ur. (?), zm. 1514 w Krakowie, poi. lekarz, filozof i humanista. Studia odbył w Krakowie i we Włoszech. Prof. medycyny Akad. Krakowskiej i jej rektor (1510-11). Nadworny lekarz Zygmunta I. ADAPTACJA, w znaczeniu biol. proces powstawania dziedzicznych zmian przystosowawczych anat., fizjol. i zachowań organizmów żywych w odpowiedzi na zmiany środowiska zewn. W znaczeniu fizjol. — przystosowawcze zmiany narządów odbiorczych (.-> receptorów) na stale działający bodziec. Zależnie od rodzaju receptora i czasu działania bodźca mogą wystąpić zmiany w pobudliwości receptora na działanie bodźca. Zob. też: adaptacja receptorów, przystosowawcze zachowanie. ADAPTACJA GŁÓWKI, dostosowanie się przodującej główki płodu do kanału rodnego w czasie porodu, możliwe dzięki przesuwaniu się względem siebie kości czaszki w liniach nie zrośniętych szwów i odkształcaniu się miękkich w tym okresie kości czaszki. Główka zmienia kształt z kulistego na walcowaty, wydłużony w osi miednicy małej. Wynikiem a.g. są charakterystyczne kształty czaszki w różnych ułożeniach płodu. Po porodzie czaszka zwykle odzyskuje prawidłowy kształt. Po czołowych i wierzchołkowych uło żeniach płodu zdarzają się trwałe 1 odkształcenia, uwidaczniające się na- | wet w wieku dojrzałym. Nie wywierają , one ujemnego wpływu na rozwój umysłowy. ADAPTACJA RECEPTORÓW. stopniowe zmniejszanie się pobudliwości *• receptorów wywołane prze dłuźonym działaniem bodźca; stopniowe obniżanie się potencjału generatorowego receptora. Receptory, w których adaptacja prowadzi do obniżenia potencjału błonowego poniżej poziomu, przy którym pojawiają się wyładowania iglicowe (—> potencjał czynnościowy), nazywane są szybko adaptującymi się receptorami fazowymi, np. receptory dotykowe skóry. Są one pobudzane wtedy, gdy bodziec zaczyna działać i gdy ustępuje. Receptory, w których adaptacja prowadzi do częściowego obniżenia potencjału generatorowego, nazywane są wolno adaptującymi się receptorami tonicznymi, np. receptory w mięśniach, ścięgnach i w układzie krążenia. ADAPTOMETR, aparat do badania adaptacji, czyli przystosowania oka do ciemności. Istnieją a. do szybkiego badania pierwszej, zasadniczej fazy adaptacji oraz a. do dokładnego, czasochłonnego badania pełnej adaptacji. Badania wykonuje się w absolutnej ciemni. ADDISON Thomas, ur. IV 1793, zm. 29 VI 1860, ang. lekarz i anatom; wykładowca w Guy's Hospital w Londynie i biegły praktyk. W 1849 opisał —> niedokrwistość złośliwą, używając nazwy anemia idiopatyczna. W 1855 pierwszy opisał chorobę spowodowaną niedomogą nadnerczy, zw. od jego nazwiska—>.Addisona chorobą. ADDISONA-BIERMERA CHOROBA —>• niedokrwistość. ADDISONA CHOROBA, cisa-wica, przewlekła niewydolność kory nadnerczy spowodowana ciężkim, lecz niezupełnym jej zniszczeniem, którego przyczyną może być zanik samoistny, gruźlica, kiła, przerzuty nowotworowe, wylewy krwawe i usunięcie chir. Ch.A. może pojawiać się w każdym wieku i dotyczy w równej mierze obu płci. Charakteryzuje się powoli narastającym wyczerpaniem, łatwym męczeniem się, utratą łaknienia, nudno-ściami i wymiotami, chudnięciem, przebarwieniem skóry i błon śluzowych, obniżonym ciśnieniem krwi tętniczym i niekiedy stanami hipo-glikemicznymi (niedocukrzenia). Przebarwienie skóry jest najbardziej uderzającym objawem choroby. Skóra może mieć odcień brązowy, barwę opalenizny lub czerwonobrunatną (stąd nazwa cisawica). Leczenie hormonami kory nadnerczy. ADENCJA —>• anodoncja. ADENINA, związek heterocykliczny, pochodna puryny (—>• zasady purynowe) wchodząca w skład: ->nukleozydów, nukleotydów i kwasów nukleinowych. ADENOWIRUSY, wirusy o wymiarach 60-85 nm, zawierające w materiale genet. —> kwas dezoksyrybo nukleinowy. Dzielą się na wiele typów serol., ale mają wspólny antygen wiążący • dopełniacz. Dobrze namnażają się na hodowlach komórek pochodzenia ludzkiego, rozwijając się w jądrze komórek. Wykazują dużą oporność na czynniki fizykochem. Dostają się do organizmu drogą kropelkową. Wywołują nieżyty gardła i krtani, stany zapalne spojówek, zapalenie płuc, zapalenie rogówki oka, podrażnienia opon mózgowo-rdzeniowych. Zakażenia występują w każdej porze roku, najczęściej w postaci epidemicznej. Do badań pobiera się wymazy ze spojówek oka, gardła, popłuczyny z jamy nosowo gardłowej, plwocinę, kał, płyn mózgowo-rdzeniowy, krew do badań serologicznych. ADENOZYNA, -»-nukleozyd, połączenie adeniny z cukrem rybozą; jeden ze składników—>-nukleotydów i —>• kwasów nukleinowych. Zob. też kwas adenozynotrójfosforowy i kwas adenylowy. ADERMINA -> witamina Be. ADH —> wazopresyna. ADIADOCHOKINEZA -»- bezład. ADIFENINA, Yegantin, Trasen-tin, lek rozkurczowy o podwójnym mechanizmie działania: obniża bezpośrednio napięcie mięśni gładkich oraz poraża zakończenia cholinergiczne (-> cholinergiczny układ). Stosowana w stanach spastycznych przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowych. Wchodzi w skład preparatów złożonych, takich jak Vegan-talgin i Vegantophen. Uwodorniona pochodna heksahydroadifenina (Trasentin H) wykazuje podobne właściwości. ADOLESKAWA -r metacerkaria. ADONIS YERNALIS -> miłek wiosenny. ADP —> kwas adenozynodwufosfo rowy. ADRENALINA, podstawowy hormon rdzenia nadnerczy, metylowa pochodna —>• noradrenaliny; pobudza receptory —>• autonomicznego układu nerw.; bierze udział w regulacji ciśnienia krwi (kurczy obwodowe naczynia krwionośne i powoduje wzrost ciśnienia krwi) oraz w regulacji poziomu glukozy we krwi (powoduje —>• hiper glikemię przez nasilenie rozpadu glikogenu. wątrobowego i mięśniowego; i działa przeciwstawnie do insuliny); przyspiesza czynność serca, zwiększa przepływ krwi, poprawia ukrwienie, rozszerza oskrzela, obniża napięcie mięśni gładkich żołądka, jelit, pęcherza moczowego, zmniejsza wydzielanie gruczołowe, rozszerza źrenice. Stosowana jest w —>• dychawicy oskrzelowej, wstrząsach anafilaktycznych (—>• anafilaksja) oraz miejscowo, w celu obtoczenia naczyń krwionośnych (w laryngologii, stomatologii). ADRENERGICZNY UKŁAD, układ obejmujący rdzeń nadnerczy oraz część ośrodkowego i obwodowego układu nerw., w którym komórki i włókna nerw. wydzielają którąkolwiek z amin katecholowych:—> adrenalinę, —>-noradrenalinę lub —>-dopaminę. ADRENOKORTYKOTROPINA, kortykotropina, ACTH, hormon po lipeptydowy przedniego płata przysadki mózgowej, odpowiedzialny za rozwój, wzrost i czy nność kory nadner czy. Pobudza wytwarzanie —>- gliko kortykoidów i nieznacznie —> mineralo; kortykoidów przez korę nadnerczy. Regulacja stężenia a. i glikokortykoidów we krwi odbywa się na zasadzie sprzężenia zwrotnego ujemnego przysadki i kory nadnerzy. Na wydzielanie a. wpływa również układ nerw. — gł. kora mózgowa i podwzgórze. Jedną z pierwszych odpowiedzi organizmu na stres jest wzrost wydzielania a.; na tym polega udział a. w tzw. osi przysadkowo-nadnerczowej, której sprawne działanie jest odpowiedzialne za prawidłowy przebieg przystosowawczych reakcji organizmu. A. wpływa (pośrednio) na gospodarkę węglowodanową, białkową i mineralną organizmu. Działa przeciwzapalnie, przeciwalęrgicznie, hamuje rozmnażanie komórek. Obok hormonów naturalnych istnieją też polipeptydy syntetyczne, np. Synacten. A. jest stosowana w niewydolności kory nadnerczy, charłactwie przysadkowym, guzach przysadki, zaniku kory nadnerczy po długotrwałym stosowaniu glikokortykoidów, w dychawicy oskrzelowej. Może dawać szereg objawów ubocznych, m.in. zaburzenia gospodarki mineralnowodnej (obrzęki), odczyny alergiczne, zaburzenia krążenia, wzrost ciśnienia tętniczego, zwiększenie kwaśności soku żołądkowego. ADRIAN Edgar Douglas, ur. 30 XI 1889, ang. fizjolog; prof. fizjologii uniwersytetu w Cambridge (od 1937). Od 1912 badacz czynności układu nerw. i narządów zmysłów; dał podstawy współczesnej nauce o przewodzeniu pobudzeń we włóknach nerw. Twórca metody rejestrowania Gzynnościowych zmian elektr. w pojedynczych włóknach nerw. Jego ba dania przyczyniły się do rozwoju—> elektroencefalografii oraz nauki o lokalizacji czynności w—skórze mózgowej. Autor licznych monografii, m.in. o podstawach czucia i czynnościach narządów zmysłowych (1928), mechanizmie czynności nerw. (1932), fiz. podstawach postrzegania (1947). W 1932 otrzymał nagrodę Nobla wraz z —>• C. S. Sherringtonem. ADSORPCJA, właściwość ciał stałych koncentrowania na swojej pow. cząsteczek gazów, płynów lub substancji rozpuszczonych. Podobne właściwości wykazują ciała koloidalne mające ładunek elektr. Czynnikami określającymi a. ciał koloidalnych są: suma pow. cząsteczek, chem. właściwości oraz ładunek elektryczny. A. poprzedza np. wchłanianie w przewodzie pokarmowym; dzięki obecności kosmków jelitowych pow. a. jest tutaj bardzo duża (35-80 m2). 15 ADSORPCJA WIRUSÓW, zjawisko przylegania —•>• wirusów do pow. komórki, uwarunkowane gł. działaniem sił elektrostatycznych między grupami aminowymi wirusa i grupami fosforanowymi pow. komórki. A.w. czasami jest uwarunkowana obecnością grup sulfhydrylowych. Ważną rolę spełniają swoiste receptory, tj. chem. struktury pow. komórek. Potraktowanie komórek enzymem niszczącym receptory uniemożliwia zakażenie, np. wirusem grupy. W fazie adsorpcji wirusy mogą być unieczynnione przez —>• przeciwciała. A.w. może też zachodzić na komórkach, w których wirusy nie namnanażają się, np. na krwinkach czerwonych. Właściwość ta jest wykorzystywana w diagnostyce wirusologicznej. ADYNAMIA, zniesienie (brak) siły (skurczu). Może się odnosić do mięśni prążkowanych (a. mięśni szkieletowych — miastenia) lub gładkich. A. łączy się najczęściej z atonią, jednakże są zespoły chorobowe, w których wzrostowi napięcia mięśni (hipertonii) towarzyszy równocześnie ich adynamia. AECJUSZ, Aetios z Amidy w Mezopotamii, żył w VI w., bizant. lekarz zajmujący wysokie stanowisko na dworze cesarza Justyniana. Studia odbył w Aleksandrii. Autor 19-fomo-wego dzieła Biblia iatrika hekkaideka, w którym cytował fragmenty prac med. nie znanych do jego czasów autorów oraz opisał jako pierwszy—> zaśniad groniasty. AEROBY -> tlenowce. AEROEMBOLIA, postać -> dekompresyjnej choroby, występującej u osób wznoszących się szybko na duże wysokości lub poddanych sztucznie warunkom obniżonego ciśnienia atmosf., imitującym pobyt na dużej wysokości w komorze niskich ciśnień, zwłaszcza po przekroczeniu 9000 m. W warunkach tych rozpuszczone we krwi gazy (zwłaszcza azot) wyzwalają się w i postaci drobnych banieczek i powodują i zaczopowanie naczyń krwionośnych | (zatory gazowe). Chory odczuwa wówczas bóle stawów t mięśni, duszności, i bóle w klatce piersiowej oraz zawroty głowy. AEROFAGIA, objaw czynnościowy polegający na połykaniu powietrza, występujący u osób nerwicowych lub z pewnymi chorobami przewodu pokarmowego. Prowadzi do wzdęcia ' żołądka, odbijań, zwracania pokarmu i wymiotów oraz bólów w nadbrzuszu. AEROPOBIA, chorobliwy lęk ; przed powietrzem, najczęściej przed przeciągami, wiatrem, tzw. zawianiem. Obecnie coraz częściej obserwuje się a. w postaci chorobliwego lęku przed wznoszeniem i poruszaniem się w powietrzu, np. w windzie, kolejce linowej, samolocie. Najskuteczniejsze leczenie: psychoterapia oraz małe dawki odpowiednich środków farmakologicznych. AEROGASTRIA, obecność powietrza w żołądku, wprowadzonego tam wskutek połykania lub zassanego podczas ruchów oddechowych, zwłaszcza u chorych ze zwiotczeniem żołądka. ' AEROTERAPIA, działanie powietrza na ustrój z wyłączeniem bez pośredniego napromieniania słońcem. Polega na przebywaniu na powietrzu w ubraniu lub braniu kąpieli powietrznych bez odzieży. A. wywiera korzystny wpływ na układ krążenia, oddechowy, nerw.; przyspiesza przemianę materii, poprawia sen, wzmaga apetyt. AEROZOLE, zawiesiny rozproszonych w powietrzu lub w gazach drobniutkich cząsteczek ciał stałych albo płynnych. Oddaje się je do użytku w specjalnych naczyniach, w których dana substancja znajduje się pod zwiększonym ciśnieniem (tzw. bomby aerozolowe, „spray'e"). W postaci a. stosuje się leki do wziewania w chorobach narządu oddechowego, leki skórne i kosmetyki, środki przeciwko szkodnikom (pestycydy) itd. AFAZJA, zespół zaburzeń ruchowych lub czuciowych mowy polegający na upośledzeniu bądź zniesieniu zdolności rozumienia mowy albo zdolności wyrażania słowami myśli, przy czym zachowana jest sprawność ruchowego aparatu wykonawczego mowy, tzn. mięśni artykulacyjnych, sprawność na rządów zmysłów i nie występują objawy niedorozwoju umysłowego. A. jest wynikiem uszkodzenia określonych okolic tzw. dominującej półkuli mózgu (półkuli zawierającej ośrodki mowy) obejmujących gł. pewne części środk. i dolnej okolicy płata czołowego, znaczne obszary płata skroniowego oraz okolicę styku płatów czołowego, skroniowego i ciemieniowego. Czynnikami uszkadzającymi mogą być np. uraz, nowotwór bądź inny rodzaj guza mózgu, proces zapalny itp. Zależnie od umiejscowienia i rozległości uszkodzenia okolic obejmujących ośrodki mowy, a także pól podkorowych, przez które biegną włókna łączące między sobą poszczególne ośrodki mowy, występują zaburzenia afatyczne o rozmaitym charakterze i nasileniu. A. ruchowa polega na upośledzeniu bądź zniesieniu zdolności wyrażania myśli słowami. Występuje przy uszkodzeniu tzw. ośrodków ruchowych mowy, gł. w dolnej części płata czołowego. A. czuciowa, zmysłowa, jest to upośledzenie lub zniesienie zdolności rozumienia mowy i znaczenia słów przy braku zaburzeń słuchu. Występuje gl. przy uszkodzeniu górnej części płata skroniowego. Przy określonym umiejscowieniu i znacznej rozległości uszkodzenia może wystąpić a. całkowita, czyli zniesienie zdolności zarazem mówienia i rozumienia mowy, a także wyrażania myśli za pomocą mimiki oraz gestu i rozumienia ich (ruchowa i czuciowa —>• amimia). Ze względu na umiejscowienie uszkodzenia w samej korze bądź pod-korowo rozróżnia się a. korową i podkorową. A. korowa jest spowodowana uszkodzeniem korowych ośrodków mowy: przedniego, czyli ośrodka Broki (a. korowa ruchowa), tylnego, czyli ośrodka Wernickego (a. korowa czuciowa), bądź obu (a. korowa całkowita); istotną cechą a. korowejjest upośledzenie bądź. zniesienie tzw. mowy wewnętrznej. A. podkorowa jest spowodowana podkorowym uszkodzeniem ośrodków mowy: przedniego (podkorowa a. ruchowa) bądź tylnego (podkorowa a. czuciowa), w tych postaciach a. nie występują poważniejsze zaburzenia mowy wewnętrznej, skąd wywodzą się teore tyczne pojęcia tzw. „czystej" niemoty słownej i „czystej" głuchoty słownej. Wśród innych postaci a., bardziej wybiórczo dotyczących określonych funkcji mowy, wyróżnić warto, jako częściej spotykane: a. nominalną, czyli utratę zdolności do nazywania przedmiotów i do rozumienia znaczenia nazw przedmiotów; a. amnestyczną, czyli upośledzenie zdolności odnajdywania właściwych stów do określania przedmiotów i pojęć, a. semantyczną, czyli utratę zdolności rozumienia metaforycznego znaczenia wyrazów lub ich „zabarwienia", niezależnie od ich bezpośredniego znaczenia; a. syntaktyczną, czyli zaburzenia w równowadze i rytmie słów mówionych po sobie, z jednoczesnym wystąpieniem zdań nieprawidłowych lub źle wymawianych stów; parafazję, czyli zaburzenie mowy polegające na tym, że chory zamiast słów właściwych używa stów o podobnym brzmieniu. A. często towarzyszą inne zaburzenia związane z funkcjami mowy (—>• agrafia, aleksja). U większości chorych z a. występują inne niejęzykowe zaburzenia czynności mózgu, np. w zakresie reakcji na codzienne sytuacje życiowe, zachowania współżycia społecznego itp. Rokowanie w przypadkach a. zależy gł. od natury sprawy chorobowej, będącej podłożem zaburzeń mowy, a także od ich charakteru i zakresu. W wielu przypadkach, jeżeli a. stanowi pozostałość po przebytym procesie chorobowym, chorych udaje się przynajmniej częściowo rehabilitować odpowiednimi ćwiczeniami mowy. AFEKT, silne wzruszenie, silne wzburzenie, nagle wyzwolenie emocji, często połączone z osłabieniem krytycyzmu, Działanie w a., ze względu na ograniczenie pełnej zdolności do rozpoznania czynu, może być przez prawo przyjmowane jako okoliczność łagodząca. AFONIA-* bezgłos. AFTY, bolesne wykwity zapalne plamogrudkowe pojedyncze lub mnogie, barwy żółtoszarej, okrągłe albo owalne, wielkości soczewicy; umiejscawiają się przeważnie w błonie śluzowej warg, policzków i języka, czasami w skórze i błonie śluzowej narządów płciowych; występują jako powikłanie wirusowych chorób jamy ustnej, u dzieci po niektórych chorobach żak. w okresie ząbkowania; pojedyncze a. ulegają najczęściej wygojeniu samoistnemu; mnogie wymagają leczenia ogólno-wzmacniającego, czasem antybiotykami i pędzlowania boraksem z gliceryną i anestezyną, fioletem goryczki. A. Bednara, niewielkie, bolesne, powierzchowne owrzodzenia, pokryte żółtawym nalotem, występujące na środku podniebienia twardego i miękkiego u źle odżywianych osesków i niemowląt, gl. przy nieodpowiednim oczyszczaniu jamy ustnej; towarzyszy im ślinotok i utrudnione ssanie. Leczenie: pę-dziowanie 2% roztworem kwasu bornego lub wody utlenionej. AGAR, —>• polisacharyd, węglowodan otrzymywany z wodorostów morskich; tworzy żele stosowane do produkcji pożywek bakteryjnych i w —> [ elektroforezie. Rozpuszcza się w temp. , 100°C, krzepnie zaś w ok. 40°C. AGENEZJA, zaburzenie rozwojowe polegające na nie rozwinięciu się za-wiązka danego narządu (—>-aplazja), w wyniku czego dziecko rodzi się bez tego narządu. AGLUTYNACJA, jeden z odczynów immunol., polegający na zlepianiu —> antygenów upostaciowanych (bakterii lub krwinek) pod wpływem swoistej surowicy, w której znajdują się przeciwciała zw. —>• aglutyninami. Jest to odczyn dwufazowy. W pierwszej fazie następuje swoiste związanie antygenu z przeciwciałem, w drugiej nieswoiste wykłaczanie pod wpływem elektrolitów. Reakcja a. służy m.in. do określania grup krwi, do wykrywania przeciwciał wobec znanych antygenów, do identyfikacji antygenów za pomocą znanych przeciwciał, do oznaczania miana przeciwciał. AGLUTYNINY, ->. przeciwciała mające zdolność zlepiania (aglutynacji) komórek lub cząstek zawierających —>• antygen na swej pow. W zależności od rodzaju zlepianych komórek rozróż nią się: a. bakteryjne (zlepiające bakterie), hemaglutyniny (zlepiające krwinki czerwone), leukoaglutyniny (zlepiające leukocyty), tromboaglutyniny (zlepiające krwinki płytkowe— trombocyty) itp. AGNOZJA, upośledzenie lub utrata zdolności rozpoznawania przedmiotów i zjawisk; spowodowana jest nieprawidłowym pojmowaniem i przetwarzaniem wrażeń odbieranych za pośrednictwem jakiegokolwiek zmysłu, gł. wrażeń wzrokowych, słuchowych i dotykowych. A. jest objawem zaburzeń czynności kojarzeniowych kory mózgowej, spowodowanym rozmaitymi procesami chorobowymi mózgu bądź jego urazami (uszkodzenie części mózgu położonych bardziej ku tyłowi, zwłaszcza płata ciemieniowego i potylicznego oraz okolic styku tych płatów z płatem skroniowym). A. występuje w rozmaitych postaciach; a. wzrokowa (zw. również ślepotą korową lub psychiczną), czyli upośledzenie zdolności rozpoznawania wzrokiem przedmiotów przy zachowanej inteligencji i sprawności narządu wzroku; astereognozja, czyli niemożność rozpoznawania przedmiotów za pomocą ich obmacywania przy zachowanym czuciu dotyku, ruchu, położenia, drżenia i wibracji; autotopagnozja, czyli a. części ciała polegająca na zaburzeniu zdolności rozpoznawania części własnego ciała; anozognozja, czyli brak świadomości zaburzeń chorobowych, a nawet zaprzeczanie ich istnieniu. Szczególną postacią anozognozji jest zaprzeczanie istnieniu ślepoty przez chorego nie 19 widomego; a. słuchowa, czyli utrata zdolności rozumienia wszelkich możliwych wrażeń słuchowych (głuchota duchowa); jest to w zasadzie jedna z postaci afazji czuciowej (—>afazja). AGONIA, okres umierania poprzedzający śmierć klin.; objawem gł. jest postępujące porażenie wszystkich mięśni, zaburzenia oddychania, spadek ciśnienia krwi, osłabienie fali tętna, utrata świadomości. AGORAFOBIA, lęk przestrzeni występujący w niektórych formach—> nerwicy, zwłaszcza nerwicy natręctw i lękowej (nerwicy fobii). Może polegać na obawach związanych z przejściem na drugą stronę ulicy, przez pusty plac lub z wychodzeniem z domu. Uczucia występujące w a. są bardzo intensywne i przykre; objęte są wspólną nazwą —> fobii. AGRAFIA, objaw polegający na niemożności pisania; a. pierwotna, występująca jako jedyny objaw chorobowy, świadczy o uszkodzeniu określonej okolicy dominującej półkuli mózgu, a. wtórna, jest objawem towarzyszącym—>• afazji. Szczególną postacią a. jest paragrafia, czyli zaburzenie umiejętności pisania, analogiczne do parafazji, polegające na tym, że chory zamiast słów właściwych, pisze słowa podobne. Zob. też dysgrafia. AGRAMATYZM, objaw występujący w—>• afazji. Zaburzenie to polega na popełnianiu pewnych typowych dla danego chorego błędów w budowie zdań lub fleksji. A. może polegać na wadliwym korzystaniu z jakiegoś jednego elementu zdań, np. nieprawidłowym używaniu czasowników, bądź też, w skrajnych przypadkach, na tak znacznym zniekształceniu układu słów w zdaniu, że wyrażenie jakiejkolwiek myśli staje się niemożliwe. AGRANULOCYTOZA, ostra choroba o ciężkim przebiegu, charakteryzująca się zmniejszeniem liczby—> krwinek białych (leukocytów) i całkowitym lub prawie całkowitym zniknięciem granulocytów z krwi obwodowej. Zmniejszenie odporności na zakażenia prowadzi z reguły do powikłań infekcyjnych w postaci ciężkiej —»• posocznicy ze zmianami martwiczo-wrzodziejącymi na błonach śluzowych. W większości przypadków a. spowodowana jest osobniczą nadwrażliwością na | pewne leki lub środki chem. (piramidon, chloramfenikol, butapirazol, sulfonamidy, propyltiouracyl). Teoretycznie każdy lek może wywołać a.; u osoby nadwrażliwej. Mechanizm1 działania leku polega na toksycznym' uszkodzeniu szpiku kostnego lub na1 powstaniu w obecności danego; leku—> przeciwciał zlepiających krwinki białe albo rozpuszczających je. Leczenie polega na zapobieganiu powikłaniom infekcyjnym, zwalczaniu) istniejącego zakażenia i poprawie ogólnego stanu chorego oraz na podawaniu —>-kortykosterydów w przypadkach, gdy obecne są przeciwciała antyleuk< cytame. AGRANULOCYTY -> krwii białe. AGRAWACJA, wyolbrzymianie objawów chorobowych. Różni się —>• symulacji tym, że dana osoba jest chora, ale obiektywne podłoże podawanych dolegliwości nie odpowiada ich nasileniu. A. może mieć istotne znaczenie przy orzekaniu o niezdolności do pracy. Wykluczenie jej przez lekarza wymaga dużego doświadczenia. AGRBSJA, wrogie działanie będące zwykle reakcją na sytuacje frustracyjne (—^frustracje). Zachowania agresywne są ekspresją emocji, gniewu, złości lub postawy wrogości; są środkiem do pozbycia się albo uszkodzenia przedmiotu a., uzyskania czegoś upragnionego, rozładowania nadmiernego napięcia emocjonalnego. W zależności od formy wyrażania rozróżnia się; a. werbalną i fizyczną. W zależności od ukierunkowania a. rozróżnia się: a. bezpośrednią—skierowaną na obiekt wywołujący stan frustracji i a. pośrednią (przeniesioną) skierowaną na obiekt neutralny, nie będący przyczyną a. Jedną z form a. stanowi samoagresja, tj. agresja skierowana na samego siebie. A. przybiera często formę zachowań destruktywnych i antyspoł. Nauczenie się tłumienia zachowań agresywnych jest podstawowym celem procesu —>• socjalizacji. Człowiek przystosowany społecznie może przeżywać złość lub wrogość nie ujawniając tego na zewnątrz. AGRYPNIA -> bezsenność. AKADEMIA MEDYCZNA, wyższa uczelnia med., kształcąca lekarzy medycyny, lekarzy stomatologii, magistrów farmacji i magistrów pielęgniarstwa (tylko w Ą.M. w Lublinie, Krakowie, Poznaniu i Zabrzu-Rokitnicy). A.m. powstały w Polsce w 1950 z wydzielonych wydz. med. uniw. jako samodzielne wyższe uczelnie podlegające •Ministerstwu Zdrowia. A.m. dzielą się na wydziały, które składają się z instytutów, katedr, zakładów, szpitali klin., Poliklinik, samodzielnych pracowni itp. AKCELERACJA Poza działalnością dydaktyczną a.m. są ośrodkami pracy nauk. prowadzącymi specjalizację lekarzy i farmaceutów w określonych dziedzinach med., ukierunkowującymi prace badawcze na postęp i rozwój medycyny. Obecnie w Polsce jest 10 a.m. (Białystok, Gdańsk, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Szczecin, Warszawa, Wrocław, Zabrze-Rokitnica). AKALKULIA, utrata lub upośledzenie zdolności liczenia; objaw chorobowy towarzyszący uszkodzeniu określonej okolicy dominującej półkuli mózgu i zwykle zaburzeniom agnostycznym (—>• agnozja). AKATYZJA, objaw towarzyszący niejednokrotnie zespołowi akinetycznemu (—>-akineza); polega na tym, że chory, mimo ogólnego zubożenia ruchowego, niekiedy wstaje i wykonuje kilka kroków. AKCELERACJA, obserowane na całym świecie przyspieszenie całokształtu zjawisk związanych z rozwojem dziecka. W porównaniu ze starymi tabelami norm wzrostu i wagi dzieci, wystąpiły obecnie tak znaczne różnice, że wymagało to opracowania nowych norm. A. dotyczy również przyspieszenia okresu dojrzewania fizjol., a więc skraca morfologicznie okres dzieciństwa. Na podstawie pomiarów antropometrycznych jednorodnych grup (np. rekrutów) i porównania w czasie, można wysunąć twierdzenie, że wzrost dorosłych w skali ogólnej stopniowo się zwiększa. A. nie przyspiesza okresu starości. Być może, że na zjawisko a. mają wpływ: poprawa warunków ekonomicznych, prawidłowe żywienie, mniejsza zachorowalność, szybsze dojrzewanie—^ośrodkowego układu nerwowego. AKINEZA, zubożenie ruchowe, zespól objawów polegający na opóźnieniu lub niewystępowaniu ruchów automatycznych i dowolnych, które stają się spowolnialłe (—>• bradykineza) i niesprawne. -Szczególnie uderzające jest zubożenie ruchów mimicznych twarzy (twarz maskowata); występują zaburzenia mowy (—> bradylalia) oraz zaburzenia w pisaniu (tzw. mikrografia, pisanie drobnymi literami). A. jest szczególnie charakterystyczna dla —>• drżączki poraźnej. AKLIMATYZACJA, proces stopniowych przystosowań mechanizmów regulacyjnych, zapewniających sprawność całego ustroju w zmienionych warunkach środowiska, zwłaszcza w warunkach klim. A. do niskiego ciśnienia parcjalnego tlenu na dużej wysokości przejawia się wzrostem wentylacji pluć, szybkości krążenia krwi, zwiększeniem liczby czerwonych ciałek krwi i zwiększeniem ilości hemoglobiny. A do wysokich temp. polega na szybszym uruchamianiu i większej efektywności mechanizmów oddawania ciepła, gł. przez zwiększenie wydzielania potu. AKOMODACJA OKA ->• nastawność oka. AKONITYNA,—>- alkaloid występujący w liściach i bulwach tojadu mocnego (Aconitum callibotryon, A. na-pellus), b. trujący. Wywołuje nudności, wymioty, bolesne biegunki, ślinotok, nadmierne pocenie, w początkowej fazie zatrucia podwyższenie ciśnienia tętniczego, a później — znaczne obniżenie. Leczenie objawowe. Śmierć jest najczęściej spowodowana migotaniem komór. A. działa silnie na układ bodźco-przewodzący serca wzmagając —>• battnotropizm. Obecnie nie jest stosowana w lecznictwie.; AKARANIA brak pokrywy czaszki ciężkie zaburzenie rozwojowe, występujące najczęściej łącznie z —>• anencefalią. , AKROCYJANOZA, samorodna-*, sinica dolnych części kończyn, nerwica naczyniowa polegająca na skurczu drobnych letniczek wskutek ich nadwrażliwości na zimno i równoczesnym rozszerzeniu drobnych żyt gł. dłoni,) stóp i podudzi. Zwolniony przepływ" krwi w tych naczyniach prowadzi do wzrostu zawartości zredukowanej —»• hemoglobiny i do sinicy miejscowej. AKROFOBIA, lęk wysokości występujący w nerwicy natręctw i lękowej (—>• nerwice). A. polega na obawach związanych z wyglądaniem przez okno lub z balkonu, a w skrajnych przypadkach na obawach występujących nawet w pobliżu otworów okiennych. Chorzy z a. odczuwają też obawy przed przebywaniem w górach, podróżowaniem samolotem itp. A. zalicza się do —> fobii. AKROMEGALIA, choroba spowodowana kwasochlonnym —>• gruczolakiem przysadki mózgowej i nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu u osób w wieku dojrzałym. W wieki wzrastania odpowiednikiem a. jest gigantyzm. Guz przysadki może dawał objawy mechanicznego ucisku na skrzy żowanie nerwów wzrokowych, a zwiększone ilości hormonu wzrostu powodują przerostowe zmiany kośćca. Do chodzi do: pogrubienia kości długich silnego zaznaczenia łuków brwiowych, przerostu i wystawania do przodu żuchwy, przerostu kości czołowych, policzkowych i nosowych. U chorych zwiększa się zwykle łaknienie i pragnienie, następuje przyrost wagi ciała. U kobiet występują zaburzenia w menstruacji. Leczenie, zależnie od fazy choroby i stanu ogólnego pacjenta, może polegać na naświetlaniu promieniami rentg., wszczepieniu izotopu promieniotw. lub na zabiegu chir. (usunięcie przysadki z guzem). AKSEROFTOL ->• witamina A. AKSON —>• neuron. AKTOAUOZYNA, nierozpuszczalne, kurczliwe białko mięśni, produkt połączenia-aktyny z miozyną. Ma właściwości enzymu rozkładającego —r kwas adenozynotrójfosfórowy. Reakcjaa ta ma podstawowe znaczenie dla skurczu mięśnia. Zob. białka kurczliwe mięśni. AKTYNA ->• białka kurczliwe mięśni. AKTYNOTERAPIA ->- światłolecznictwo. AKTYWNOŚĆ, radiol. liczba przemian jądrowych lub przejść izomerycznych zachodzących w danym materiale promieniotw. w jednostce czasu. Jednostką a. w międzynarodowym układzie jednostek miar SI jest rozpad na sekundę (s~1). Dotychczas stosuje się jednak powszechnie jednostkę kiur (Ci) i jednostki pochodne: milikiur (md), mikrokiur (pCi), nanokiur (nCi), picokiur (pCi). Orientacyjne zakresy a. stosowanych w medycynie: do 1000 Ci w terapii zewn., l do 100 mCi w terapii wewn., 10 uCi do 10 mCi w diagnostyce scyntygraficznej, 0,01 do 10 uCi — a. próbek pobieranych od pacjentów podczas badań diagnostycznych, ok. 10 nCi — poziom promieniotwórczości naturalnej. AKUPUNKTURA, metoda leczn. pochodząca z Chin, polegająca na wkłuwaniu w skórę, w ściśle określonych punktach ciała, igieł srebrnych lub złotych na głębokość od 2 mm do 3 cm, na okres od kilku sekund do kilku godz. W zależności od rodzaju dolegliwości, należy wybrać właściwe miejsce wkłucia spośród 388 ściśle określonych punktów. Podstawę zabiegu stanowiło przekonanie, że w organizmie ludzkim istnieje układ przewodów, z których przez nakłucie usuwa się szkodliwe ciała, umożliwia żywsze krążenie soków i wniknięcie nowych sił żywotnych. Niekiedy uważa się, że a. wywiera działanie bodźcowe na współczulny układ nerw. A. jest stosowana w chorobach gośćcowych, zapaleniach, stanach spastycznych narządów wewn., nerwobólach, epilepsji i jako metoda znieczulenia w —^anestezjologii. AKUSZERKA, dawna nazwa określająca przedstawicielkę średniego personelu med. w dziedzinie położnictwa, obecnie —>• położna. ALANINA, aminokwas występujący w przyrodzie w dwóch odmianach: a i p. a-alanina (grupa aminowa w pozycji a), aminokwas endogenny występujący w białkach, p-alanina (grupa aminowa w pozycji p), jedyny P-aminokwas występujący w organizmie człowieka, jest składnikiem —> kwasu pantotenowego —>• i koenzymu A. ALBERS-SCHONBERGA CHOROBA —>• marmurowa choroba kości. 23 ALBINIZM -->• bielactwo wrodzone. ALBUCASIS, Abulkasim, Abul Quasim, ur. (?), zm. ok. 1013, arab. lekarz, jeden z największych chirurgów na przełomie I i II tysiąclecia. Wynalazca szeregu metod operacyjnych; jako jeden z pierwszych próbował dokonać wycięcia tarczycy. Opisał --*• hemofilię. Autor dzielą Kitab Al Tasrif (vademecum). Trzy księgi tego traktatu były poświęcone medycynie operacyjnej i zawierały opisy oraz ryciny ponad 200 narzędzi chir., stanowiąc pierwszy bogato ilustrowany podręcznik med. Dzieło A. przetłumaczone na język lać. cieszyło się przez wiele stuleci sławą i autorytetem w całej Europie, uchodząc za podstawowy podręcznik medycyny i chirurgii. ALBUCID - >• sulfacetamid. ALBUMINURIA -» białkomocz. ALBUMINY, białka proste, gł. ilościowo składnik białkowy osocza (około 5 g[100 ml). Masa cząsteczk. a. wynosi około 70 tyś., cząsteczki mają kształt kulisty i są rozpuszczalne w wodzie. Biol. rola a. polega na utrzymaniu prawidłowej wartości —> ciśnienia onkotycznego krwi oraz na przenoszeniu wielu biologicznie czynnych związków (m.in. hormonów, witamin, niektórych leków). A. syntezowane są w wątrobie. Obniżenie ich poziomu we krwi, czyli hipoalbuminemia (w chorobach nerek i wątroby, w niedożywieniu), prowadzi do wystąpienia obrzęków. ALDAKTAN A —» spironolakion. 24 ALDEHYD MRÓWKOWY-*formaldehyd. ] ALDOLAZA, enzym z klasy —>• liaz; katalizuje rozpad fruktozo-1,6-dwufosforanu na aldehyd 3-fosfoglice-rolowy i fosfodwuhydroksy aceton. Jest lo jedna y. reakcji w – glikolizie beztlenowej). Aktywność a. w surowicy krwi ulega podwyższeniu w przebiegu , niektórych chorób wątroby oraz w zawale mięśnia sercowego. ; ALDOSTERON, hormon sterydowy kory nadnerczy, z grupy —>•' mineralokortykoidów. A. zwiększa wchłanianie zwrotne jonów sodu, chloru i wody, a wydalanie jonów potasu w kanalikach nerkowych. Odgrywa istotną rolę w regulacji objętości i składu elektrolitowego płynów ustrojowych. Bierze udział w regulacji —» równowagi kwasowo-zasadowej, zwiększając w kanalikach nerkowych wymianę jonów wodorowych na jony potasu. Wydzielanie a. jest kontrolowane przez odruch humoralny, zapoczątkowany w nerkach. Obniżenie ciśnienia krwi w tętnicy nerkowej lub zmniejszenie .stężenia sodu w kanalikach nerkowych pobudza aparat przykłębkowy do wytwarzania —• reniny, która katalizuje uwalnianie —» angiotensyny. Angiotensyna jest silnym stymulatorem wytwarzania a. przez korę nadnerczy. Wydzielanie a. pobudza ponadto wzrost stężenia potasu pozakomórkowego oraz (w malym stopniu) adrenokortykotropiny. Nadmierne wydzielanie a. może być przyczyną choroby nadciśnieniowej i obrzęków. ALEKSANDER Z TRALLES w Lidii, zw. Tralianus, ur. 525, zm. 605 w Rzymie, bizant. lekarz wojsk. Autor wielotomowego dzieła Biblia iatrika, poświęconego patologii i terapii chorób wewn., charakteryzującego się rzadką wówczas dokładnością i jasnością. A. napisał je na podstawie własnych doświadczeń, wykorzystując istniejące już opisy chorób. ALEKSJA, niemożność czytania, zw. również ślepotą słowną, objaw zależny od uszkodzenia określonej okolicy mózgu (zakrętu kątowego), towarzyszący często —>• afazji. ALEKSYNA -> dopełniacz. ALERGENY, substancje uczulające organizm. Mogą to być —> antygeny, leki lub niskocząsteczk. substancje chem. Antygeny niepełnowartościowe (—»• hapteny), leki i niskocząsteczk. substancje lub ich pochodne czy produkty rozpadu, aby działać jako a., muszą się najpierw związać w organizmie z białkami ustrojowymi. Klinicznie a. dzieli się na: pokarmowe, wziewne, bakteryjne (z ognisk żak. w organizmie), lękowe i kontaktowe. ALERGIA, nadwrażliwość, uczulenie, nabyta, jakościowo zmieniona odczynowość żywych tkanek wywołana przez swoisty —>• alergen. A. nabywa się na ogół czynnie — organizm sam wytwarza mechanizmy alergiczne po co najmniej dwukrotnym zetknięciu się z alergenem. Bierne nabycie a. jest wynikiem wprowadzenia zdrowemu biorcy —*- przeciwciał (surowicy) lub uczulonych limfocytów wytworzonych przez uczulonych dawców. Znane są dwa podstawowe mechanizmy alergii: wczesny i późny. W a. wczesnej, uwarunkowanej wytwarzaniem swoistych przeciwciał, odczyn pojawia się natychmiast lub w kilka godzin po wprowadzeniu alergenu. Do a. wczesnej należą: —»• anafilaksja, choroba posurowicza, pokrzywka, dychawica oskrzelowa, katar sienny (alergiczny), a także świerzbiączka, atopia oraz odczyn Arthusa. W a. późnej (opóźnionej, komórkowej) objawy występują w kilkanaście do kilkudziesięciu godzin od chwili wprowadzenia określonej dawki alergenu; alergia ta jest uwarunkowana nabyciem przez swoiście uczulone limfocyty zdolności do reagowania z właściwym alergenem. Należą tu uczulenia: na związki drobnocząsteczk. (wyprysk kontaktowy), na białka, bakterie, własne tkanki (-*• autoimmunizacja) oraz na tkanki obce (odrzucanie przeszczepów). W niektórych chorobach alergicznych występuje zarówno komponenta a. wczesnej, jak i późnej. ALERGOLOGIA, nauka zajmująca się badaniem zjawiska—>• alergii i jej objawów chorobowych (chorób alergicznych). ALEUKEMIA, postać—>• białaczki z prawidłową, nieznacznie zwiększoną lub obniżoną liczbą krwinek białych i niewielką liczbą nieprawidłowych komórek białaczkowych we krwi obwodowej. Najczęściej występuje u dzieci z ostrą białaczką (ok. 10% przypadków). Przebieg klin. choroby i zmiany narządowe są takie same, jak w typowej ostrej białaczce. ALFA-AMINOPENICYUNA ->• ampicylina. ALGOLAGNIA, zboczenie seksualnego popędu polegające na osiąganiu rozkoszy wyładowania przez zadawanie bólu i cierpienia partnerowi lub sobie. Rozróżnia się a. czynną —»• sadyzm i a. bierną —r masochizm. ALKALOIDY, związki biologicznie czynne występujące w różnych gatunkach roślin, zawierające atom azotu. Są to substancje gl. stale, trudno rozpuszczalne w wodzie, o charakterze zasadowym. Z kwasami tworzą sole dobrze rozpuszczalne w wodzie. Nieliczne a., nie zawierające w cząsteczce atomu tlenu, są substancjami płynnymi, rozpuszczalnymi w wodzie, zazwyczaj o swoistym zapachu. W lecznictwie stosuje się sole a. (najczęściej chlorowodorki, rzadziej siarczany, fosforany i in.). Większość a. działa na ośrodkowy lub wegetatywny układ nerw.,często występują wypadki zatruć.Do znanych grup a. należą: a. fenantrenowe i izochinolinowe —opium, a-tiropioowe —» pokrzyku wilczej jagody, a. sporyszu i a. Rauwolfta serpentina. ALKALOZA - zasadowica. ALKAPTONUBIA, dziedziczne zaburzenie metabolizmu białek (—»-blok metaboliczny); polega na tym, ze aminokwasy fenyloalanina i tyrozyna nie są całkowicie rozkładane i w moczu wykrywany jest kwas homogentyzynowy (mocz taki ciemnieje na powietrzu, a także pod wpływem zasad); kwas ten odkłada się w różnych narządach, zwłaszcza w chrząstkach (małżowiny usznej, nosa, stawów), w skórze oraz twardówce, nadając im ciemnobrunatne zabarwienie (ochronoza) i wywołując stany zapalne. ALKOHOL ETYLOWY, etanol, względnie lotna, palna ciecz powstająca podczas fermentacji cukrów, jako produkt uboczny procesów utleniania cu krów prostych powstaje równie; w niewielkich ilościach w komórkach zwierzęcych i roślinnych (w warunkach prawidłowych krew ludzka zawiera 0,027 mg"o a.e.). A-e. jest szeroko używany w przemyśle i technice jako rozpuszczalnik oraz stanowi b- rozpowszechnioną używkę. Jest częstą przyczyną zatruć ostrych i przewlekłych (—>• alkoholizm). Roztwory a.e, szybko wchłaniają się t przewodu pokarmowego (częściowo już w żołądku). Najwyższe stężenia we krwi występują po ok. 1-1,5 godz. po spożyciu. Szybkość spalania a.e. jest względnie stalą, co pozwala na dość dokładne obliczenie ilościowe jego spożycia. A.e. częściowo wydalany jest z powietrzem wydycha" nym, a zawartość par w powietrzu jest proporcjonalna do stężenia we krwi, co zostało wykorzystane praktycznie w „probierzach trzeźwości". W organizmie a.e. ulega utlenieniu do aldehydu octowego (toksyczniej szego oda.e a następnie kwasu octowego. W zatruciu ostrym na pierwszy plan wysuwająj się objawy ośrodkowego układu ner.przypominąjące okresy narkozy chir. ' oszołomienie, utrata koordynacii psychoruch.sen narkotyczy śmierć). Z punktu widzenia społ.'największe znaczenie maja zatruci a przewlekłe. U alkoholików dochodzi zawsze do uszkodz.narząd.wew (stłuszczenie i marskość wątroby stany zapalne błony śluzowej przewodu pokarmowego, zanik gonad) itp.) oraz upośledzenia czynności ośrodkowego układu nrw. niekiedy przebiegającego pod postacią ostrej —psychozy (majaczenia alkoholowego lub-» psychozy Komakowa. Pojawiają się tez objawy zapalenia wielonerwowego (niedobór witamin z grupy B). Leczenie: ostre zatrucia leczy się objawowo; w celu przyśpieszenia spalania podaje się insulinę; korzystne wyniki uzyskuje się stosując adrenokortykotropinę glikokortykoidy. Alkoholizm leczy się w zakładach zamkniętych, w leczeniu odwykowym stosuje się disuffiram, apomorfinę, pochodne benzodiazepiny. ALKOHOL ETYLOWY, EFEKTY PSYCHOLOGICZNE; toksyczność a.e., rozpowszechnionej używki, znanej od 5000 lać, jest dość wysoka, ale ujawnia się zazwyczaj po dłuższym okresie używania lub po użyciu większej dawki jednorazowej alkoholu i zależy w wysokim stopniu od sposobu odżywiania się- Dieta uboga w witaminy sprzyja ujawnianiu się szkodliwych dla zdrowia skutków alkoholizowania się. Efekty psychol. używania alkoholu polegają na redukowaniu lęku, napięcia i podwyższeniu nastroju. Redukcja lęku sprzyja ekspresji emocjonalnej i ujawnianiu się zachowań społ które zazwyczaj hamowane ze względów kulturowych (np. ludzie mający różnego Stopnia zahamowania seksualne lub lęk przed ośmieszeniem się, pod wpływem alkoholu czują się śmielsi i łatwiej nawiązują kontakty). Czynniki te wpływają zachęcająco na używanie alkoholu przy różnych okazjach „towarzyskich". Równocześnie alkohol zmniejsza ocen? ryzyka podejmowania różnych zachowań, które w konsekwencji mogą prowadzić do wzrostu wypadków przy pracy, wypadków drogowych chorób wenerycznych i przestępczości. Wyróżnia się pojęcie używania i nadużywania alkoholu (—* alkoholizm). Nadużywanie wynika zazwyczaj z różnego rodzaju —zaburzeń osobowości, które pod wpływem alkoholu ulegają złagodzeniu. W tego rodzaju przypadkach używanie alkoholu związane jest z poważnym ryzykiem powstania nałogu. Spożycie alkoholu w Polsce jest znaczne i wskazuje tendencję wzrostową. ALKOHOLIZM,-.nałóg wynikający z nadużywania alkoholu. W rozwoju a. wyróżnia się następujące fazy: symptomatyczną, w której wzrasta stopniowo ilość alkoholu, jaka musi być spożyta dla uzyskania efektu odprężenia; zwiastunową, kiedy pojawiają się coraz częściej nieprzewidywane przez pijącego stany ostrego upojenia alkoholowego stanowiące wyraz utraty samokontroli; krytyczna, w której stany ostrego upojenia alkoholowego są rezultatem każdorazowego podejmowania picia: chroniczną, kiedy zdobywanie i picie alkoholu staje się jedyną potrzebą alkoholika, u którego obserwuje się liczne objawy—*• psychodegradacji alkoholowej. A. nałogowym określa się fazę zwiastunową i krytyczną, a. przewlekłym —fazę chroniczną. Przyczyny a. mają charakter fizjol., psychol. i społ. Przyczyny fizjol. to niektóre indywidualne właściwości metaboliczne organizmu, które mogą sprzyjać wywoływaniu przez alkohol silniejszych efektów psychol. ułatwiając w ten sposób rozwój nałogu. Przyczyny psychol. dają się sprowadzić do—>-zaburzeń osobowości, cechującej się wysokim poziomem lęku, występowaniem intensywnych konfliktów emocjonal nych, które mogą być pozornie łagodzone alkoholem. Przyczyny spol. są związane bądź z wpływem środowiska rodzinnego na kształtowanie się osobowości, bądź też sytuacją spol., na którą eksponowany jest człowiek używający alkoholu. Przyczyny środowiskowe z wczesnego okresu życia sprzyjające a. mają często ten sam charakter, co przyczyny sprzyjające powstawaniu osobowości antysocjalnej. Obraz kliniczny a. związany jest z bezpośrednimi konsekwencjami nadużywania alkoholu, rodzajem zaburzeń osobowości występujących przed rozwinięciem się nałogu i z różnego rodzaju toksycznymi wpływami alkoholu na organizm człowieka. Bezpośrednie rezultaty alkoholizowania się polegają na powstawaniu zależności psychol. (—lekozależność). Alkoholik podporządkowuje życie w coraz większym stopniu konieczności zdobywania środków na zakup alkoholu, a w konsekwencji zmuszony jest do ograniczania możliwości życiowych swojej własnej rodziny. Coraz częściej występujące i coraz dłuższe stany ostrego upojenia utrudniają mu także pracę zawodową, tak więc jego sytuacja w rodzinie i w pracy staje się coraz trudniejsza, narastają konflikty. Poczucie winy ulega stopniowo zagłuszeniu, a nawet przeciwnie, alkoholik w coraz większym stopniu znajduje psychol. uzasadnienie swojego nałogu w sytuacji rodzinnej i zawodowej. Przebywając z osobnikami podobnymi do siebie, alkoholik wyzbywa się powoli standardów zachowania społ., ulega procesowi desocjalizacji. Wszystkie te bezpośrednie konsekwencje nadużywania alkoholu nakładają się na zaburzenia osobowości istniejące już w okresie przed wystąpieniem nałogu, najczęściej chodzi tu o:—> osobowość antysocjalną, —> osobowość biemo-agresywną, —>• osobowość schizoidalną. Obraz klin. uzupełniają toksyczne uszkodzenia alkoholowe, najczęściej wątroby i mózgu. Zmiany w wątrobie prowadzą do—> marskości tego narządu, natomiast zmiany w mózgu m.in. do —> encefalopatii. Zmiany w mózgu zbiegają się w czasie z osiągnięciem fazy a.(; przewlekłego i cechują się występowaniem—psychoz alkoholowych. Leczeniea. wymaga przeciwdziałania' nałogowi, jego konsekwencjom, a takżi powinno uwzględniać przed chorobowe zaburzenia osobowości. Służą tym celom różne —>• psychokorekcyjne metody bądź farmakol. (Disulfiran). Jeśli uda się uzyskać pewne sukcesy w opanowaniu nałogu, efekty te można utrwalić przez włączenie alkoholika'; do —>• Klubu A.A. t, ALKOHOL METYLOWY, metanol, spirytus drzewny, bezbarwna,' klarowna ciecz o piekącym smaku| i zapachu zbliżonym do zapachu —»> alkoholu etylowego. Otrzymywany w-procesie destylacji drewna oraz drogą syntezy chem. Szeroko używany W przemyśle i technice (rozpuszczalnik). Dawniej używany do skażania alko; holu etylowego (denaturat). W organizmie ulega powolnej przemianie do kwasu mrówkowego. Po doustnym podaniu szybko występują objawy. zatrucia: bóle głowy, nudności,. wymioty, bolesne skurcze jelitowe,' bóle mięśniowe, niepokój psychoruchowyz niezborność ruch.uszkodz.nerwu wzrokowego prowadzące do ślepoty, głuchota, objawy niewydolności krążenia (sinica, osłabienie tętna) i niewydolności oddechowej. Śmierć następuje wskutek porażenia oddechu, obrzęku mózgu i płuc, -> mocznicy. Leczenie: wywołanie wymiotów, płukanie żołądka 2% kwaśnym węglanem sodu, leczenie objawowe, niekiedy dializa pozaustrojowa, tlenoterapia. ALLELE, allelomorfy, geny alleliczne, —>• geny zlokalizowane w identycznych miejscach —»• chromosomów homologicznych, a. identyczne (homoallele) mają dokładnie takie same sekwencje —f nukleotydów i wobec tego kodują (—>• kod genetyczny) identyczne polipeptydy lub cząsteczki —>• kwasów rybonukleinowych rRNA czy tRNA. Zmiana sekwencji nukleotydów w a. (—> mutacja) prowadzi do zmiany w kodowanej makrocząsteczce. Organizm lub komórka mające a. identyczne (standardowe lub jednakowo zmutowane) są —> homozygotą. Jeśli w jednym chromosomie homologicznym znajduje się a. standardowy, a w drugim a. zmutowany, albo para a. niejednakowo zmutowanych (h eter o-a l lei e), organizm lub komórka są —> heterozygotą. U organizmów diploidalnych—>• diploid) każda normalna —>• gameta ma jeden chromosom z pary homologicznych i wobec tego jeden z pary alleli. ALLELOMORFY -> allele. ALLOBARBITAL, Dwuallyl, Dial, pochodna kwasu barbiturowego o średnio długim działaniu nasennym. Zob. barbiturany. ALLOPLASTYKA, operacja chir. majaca cel uzupełnienie ubytku tkanek, poprawę wyglądu zewn. albo usprawnienie czynności narządów, polega na zastosowaniu materiału obcego, np. metalu, tworzywa sztucznego, w odpowiednio ukształtowanej postaci. ALOES {Aloe), roślina z rodziny liliowatych (.Liliaceae). Nazwa używana również dla alony (afoe), zagęszczonego soku z różnych gatunków a. Alona zawiera aloinę, glikozyd silnie drażniący śluzówki jelit i wzmagający ich perystaltykę. Działa przeczyszcza-jąco, żółciopędnie, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego. Stosowana w przewlekłych zaparciach, niestrawności itp. Wchodzi w skład niektórych preparatów przeczyszczających. W ostatnich latach wyciągom z liści a. przypisuje się właściwości wzmagania procesów życiowych w komórkach. Pod nazwą biostyminy stosowane są one w zastrzykach w chorobach przemiany materii, nerwicach, chorobach o charakterze uczuleniowym, zmianach zwyrodnieniowych, w okulistyce, stomatologii oraz przeciw łuszczycy. ALOPECJA -> łysienie. ALS —>• surowica antylimfocytarna ALTACET -> płyn Burowa. ALTRUIZM —r egoizm. ALUCOL->alusal. ALUDRIN —»-izoprenalina. ALUPENT ->• orcyprenalina. ALUSAL, Alucol, lek zobojętniający sok żołądkowy oraz działający osłaniające na błonę śluzową żołądka i dwunastnicy. Wywiera działanie ściągające i przeciwzapalne. Stosowany w nadkwasocie, —> wrzodowej chorobie, stanach zapalnych błony śluzowej przewodu pokarmowego, często w 28 połączeniu z wyciągiem suchym z —>• pokrzyku wilczej jagody. AMBISEKSUAL1ZM -»• obojnactwo. AMBITENDENCJA, jednoczesne przeżywanie dwu sprzecznych tendencji, jak np. w hamletowskim „być albo nie być". AMBIWALENCJA, jednoczesne przeżywanie sprzecznych uczuć (przyjemnych i przykrych, np. wstrętu i pociągu, nienawiści i miłości) lub sprzecznych postaw wobec, tego samego przedmiotu lub osoby. AMBLIOPIA -> niedowidzenie. AMBOCEPTOR -> dwuchwyt nik. „AMBU", aparat do prowadzenia—>• sztucznego oddychania (oddechu kontrolowanego lub wspomaganego). Składa się z samorozprężalnego worka oddechowego i jednokierunkowej zastawki oddechowej, uniemożliwiającej oddech zwrotny (wydech odbywa się do powietrza atmosferycznego). " Sztuczne oddychanie przy użyciu tego aparatu można prowadzić samym powietrzem lub powietrzem z dodatkiem tlenu. AMBULANS, dawniej nazwa przenośnego szpitala wojskowego lub wozu do przewożenia rannych i chorych. 30 Obecnie—ruchoma placówka służby zdrowia, umieszczona w odpowiednio przystosowanym samochodzie, docierająca do miejscowości bez stałych ośrodków lek. Istnieją a. stomatologiczne, rentg., profilaktyczno-leczni cze. AMBULATORIUM, placówka. lecznictwa otwartego, najczęściej przeznaczona do udzielania ogólnej, rzadziej specjalistycznej pomocy leczniczo-zapobiegawczej, zorganizowana przeważnie na terenie szkoły, instytucji, zakładu itp. A. składa się zazwyczaj z 1-2 gabinetów lekarskich, gabinetu stomatologicznego i ewentualnie gabinetu zabiegowego z nielicznym personelem med. Dawniej określenie było równoznaczne z określenia przychodni. AMEBA, popularna nazwa pełzał Entamoeba histolytica, wywołującego -pełzakowicę. AMEBOZA ->• pełzakowica. AMENCJA —r splątanie. AMENORRHOEA -+ miesiączka,! zaburzenia. AMFETAMINA, benzedryna, psychedryna, lek psychotropowy z grupy energizerów psych. Silnie pobudza ośrodkowy układ nerw., znosi stany zmęczenia i senności, zwiększa uwagę i zdolność koncentracji, obniża łaknienie. Pobudza również —>• wspólczulny układ. Była stosowana jako środek dopingujący. Łatwo prowadza do ^przyzwyczajenia (amfetaminoma nią). Obecnie nie używana Wlecznictwie. Podobnie działają dekstroamfetamina (deksedryna) i metamfetamina.l AMFOTERYCYNA B, Fungizone antybiotyk przeciwgrzybiczy o budowie polienowej, skuteczny w zakażeniach-* Ca»2A' drożdżycach amerykańskich, -->- hi-stoplazmozie, -" kryptokokozie. W grzybicy przewodu pokarmowego stosowana doustnie. W drożdżycach narządowych podawana w powolnym wlewie dożylnym w postaci koloidalnego roztworu w 5 "o roztworze glukozy. Wywołuje liczne objawy uboczne (ze strony wątroby i nerek). AMID KWASU NIKOTYNOWEGO—>• witamina PP. AMIDOKSAL ->• sulfafurazol. AMIMIA, znaczne zubożenie ruchów twarzy, towarzyszące —>• akinezie; oznacza również towarzyszącą —>-afazji całkowitej utratę zdolności wyrażania myśli za pomocą mimiki i gestów oraz zdolności ich rozumienia (a. ruchowa i czuciowa). AMINOBENZEN ->• anilina. AMINOFENAZON, piramidon, lek z grupy fenylopirazolonu, o działaniu przeciwgorączkowym, przeciwbóIowym pzeciwzapalnym. Stosowany w stanach gorączkowych (grypa, przeziębienia, anginy) oraz bólach różnego pochodzenia (nerwobóle, bóle mięśniowe i reumatyczne, migreny). Wywołuje ostrą nietolerancję na alkohol etylowy. Może wywoływać odczyny alergiczne, —> leukopenię i granulocytopenię (zmniejszenie liczby granulocytów we krwi), rzadziej napady drgawek. AMINOPILINA, eufilina, połączenie —>• teofiliny z etylenodwuaminą. Najczęściej stosowana w lecznictwie pochodna teofiliny. Ośrodkowo działa pobudzająco na korę mózgową oraz ośrodek oddechowy i naczynioruchowy obwodowo działa rozkurczająco na naczynia krwionośne (wieńcowe, mózgowe, nerkowe, skórne) oraz rozszerza oskrzela. Działa miernie moczopędnie. Stosowana w dychawicy oskrzelowej, chorobie wieńcowej, rozedmie płuc, przewlekłej niewydolności krążenia, nadciśnieniu. Podana dożylnie może wywołać bóle i zawroty głowy, nudności, obniżenie ciśnienia tętniczego, a nawet zapaść. Przy innych drogach podania mogą występować objawy podrażnienia śluzówek. Zatrucia ostre zdarzają się gł u dzieci. AMINOFLUORKI, fluoroaminy, organiczne związki fluoru, o nazwach aminofluorek 297 i aminofluorek 335, znane pod nazwą Elmex, stosowane w profilaktyce próchnicy zębów. Dostępne w różnych postaciach, np. żelu, płynów zawierających mieszaninę 297 i 335. Zob. też fluoryzacja zębów. AMINOKWASY, związki organiczne z grupą karboksylową i aminową w cząsteczce. Biol. najważniejsze są L-a-aminokwasy, z których ok. 20 wchodzi w skład wszystkich rodzajów —>• białek. A. reagując ze sobą tworzą —••peptydy; kolejne przyłączanie następnych a. prowadzi do powstawania polipeptydów i białek. Grupy aminowe a. w białkach pokarmowych są podstawowym źródłem azotu dla organizmów cudzożywnych. Do prawidłowego przebiegu procesów życiowych potrzebne są wszystkie a. występujące w białkach. Organizmy zwierzęce i człowiek mogą same syntetyzować 12 a. — są to tzw. a. endogenne; 8 a. musi być dostarczonych organizmowi z pokarmem — są to a. egzogenne. Z niektórych a. (—>• tyrozyna, histydyna, tryptofan) powstają biolo . gicznie ważne pochodne (—••hormony). Rdzenie węglowe wszystkich a. mogą ulegać przekształceniu w tłuszcze, a niektórych a. w węglowodany. AMINOPEPTYDAZY -^-peptydazy. AMINOTRANSFERAZY transaminazy. AMINY KATECHOLOWE, biologicznie czynne pochodne aminokwasu tyrozyny, np.: —>• adrenalina, noradrenalina, dopamina. AMIOTROFIA -»• zanik mięśni. AMNEZJA —> niepamięć. AMNIOSKOPIA, badanie wziernikowe specjalnym aparatem, amnioskopem dolnego bieguna jaja płodowego w celu oceny ilości i zabarwienia 32 wód płodowych. Ułatwia ocenę stopnia zagrożenia płodu z powodu jego niedotlenienia. AMOBARBITAL, amytal, barbituran o średnio długim działaniu nasennym. Rozpuszczalna w wodzie sól sodowa jest stosowana dożylna w celu wywołania ogólnego —>• znieczul lenia. AMOK, nagły napad niszczycielskie furii występujący u tubylców zamieszkujących Indochiny, wyspy indonezyjskie i kraje afrykańskie. W czas* napadu szału dotknięty nim osoba" biegnie przed siebie, zabija ludzi i zwierzęta, a także sam u siebie powodu czasem bardzo ciężkie uszkodzenia A. kończy się najczęściej śmiercią Przed wystąpieniem napadu chorzy są spokojni i zamknięci w sobie, dlatego a. przyrównuje się do niektórych form _>. schizofrenii (katatonicznej); przypuszcza się, że a. jest wybuchem długo gromadzonej, bezsilnej wściekłości. Prawdziwe przyczyny a. nie są jednak znane. AMONIAK, NHg, jeden z pośrednich produktów przemiany azotowej; słaba zasada dobrze rozpuszczalna w wodzie, gdzie występuje jako jon amonowy, NH^. Powstaje z grup aminowych aminokwasów i niektórych innych związków pod wpływem —>• oksydoreduktaz oraz z grup amidowych-^-asparaginy i —>- glutaminy pod wpływem hydrolaz. Ulega przekształceniu w —>- cyklu mocznikowym w nietoksyczny mocznik i w tej postaci jest wydalany z moczem. Część jonów amonowych jest także bezpośrednio wydalana z moczeni; towarzyszy temu jednoczesna resorpcja jonów sodowych i potasowych z moczu pierwotnego do krwi. A. jest silną trucizną. Wdychany powoduje kaszel, nudności, łzawienie, pieczenie oczu, bóle głowy, sinicę, zaburzenia oddychania; w cięższych przypadkach występuje obrzęk płuc i głośni (bezdech). Przy połknięciu a. wywołuje bolesne oparzenia błony śluzowej przewodu pokarmowego, nudności, bóle w nadbrzuszu, niewydolność krążenia, niebezpieczeństwo perforacji przełyku i żołądka. Przy skażeniu skóry stężonym a. występuje zaczerwienienie, pęcherze, owrzodzenie. Przy skażeniu oczu zapalenie spojówek, owrzodzenie rogówki. Leczenie: przy zatruciu drogą oddechową — zapewnienie spokoju, tlen do wdychania (przepuszczony przez 7% roztwór kwasu octowego), leki przeciwkaszlowe; przy połknięciu, skażeniu skóry lub oczu postępowanie jak w zatruciu —> ługami żrącymi. AMP —>• kwas adenylowy. AMPICYLINA, Penbritin, alfa--aminopenicylina, półsyntetyczna pochodna —> penicyliny o szerokim zakresie działania przeciwbakteryjnego. Działa na drobnoustroje Gram-dodatnie oraz niektóre drobnoustroje Gram-ujemne, zwłaszcza na Salmonella, Shigella i pałeczki okrężnicy. Wrażliwa jest na enzym penicylinazę, oporna na działanie kwasu solnego. Antybiotyk z wyboru w leczeniu duru brzusznego. Przy stosowaniu pozajelitowym obowiązuje próba uczuleniowa. AMPUTACJA, odjęcie całego narządu lub jego części. Termin używany najczęściej w odniesieniu do kończyny (np. a. uda — odjęcie kończyny dolnej na wysokości uda). A. kończyn jest stosowana najczęściej w przypadkach niedokrwienia będącego skutkiem postępującego —>• stwardnienia zarostowego tętnic oraz przy znacznych uszkodzeniach urazowych. A. oskrzela polega na odcięciu oskrzela podczas operacji resekcji tkanki płucnej. A. sutka, chir. odjęcie gruczołu mlecznego w nowotworach złośliwych, jest najczęściej połączona z odjęciem całego sutka, a w doszczętnym odjęciu sutka nawet z usunięciem z dołu pachowego węzłów chłonnych i tkanki tłuszczowej oraz z usunięciem mięśni piersiowego większego i piersiowego mniejszego. AMPUTACJA WNĘK, nagła redukcja w obrazie radio), szerokości 33 tętnic na granicy pomiędzy wnęką i miąższem płucnym. Stanowi podstawę radiol. rozpoznawania nadciśnienia płucnego. Obwodowy rysunek naczyń płucnych jest bardzo skąpy, prawie niedostrzegalny. AMYLAZY, diastazy, enzymy z klasy —-hydrolaz rozkładające wielo-cukry: skrobię i glikogen na —»• maltozę; są wydzielane do przewodu pokarmowego przez ślinianki i trzustkę. A. mają podstawowe znaczenie dla przyswajania węglowodanów, ponieważ skrobia jest głównym węglowodanem pokarmowym. Część a. jest wchłaniana do krwi, a następnie wydalana z moczem. Przy uszkodzeniu trzustki wzrasta aktywność a. w surowicy krwi i w moczu, co wykorzystuje się jako test diagnostyczny. AMYLOID, nieprawidłowe (patol.) białko, powstające w ustroju w przebiegu długotrwałych chorób wyniszczajcych, jak gruźlica, kiła, gościec przewlekły postępujący, przewlekłe zapalenia kości i in. A. gromadzi się między ścianami naczyń włosowatych i tkankami niektórych narządów, co wywołuje ich ucisk oraz upośledzenie wymiany między krwią i komórkami. Zob. też zwyrodnienie skrobiowate. AMYTAL -*• amobarbital. ANABIOZA, stan życia utajonego, w który zapadają niektóre organizmy (wrotki, pewne nicienie), w krańcowo niekorzystnych warunkach środowiska (np. brak wody, niska temp.). Podczas a. czynności życiowe są w maksymalnym stopniu zahamowane, a w, pewnych przypadkach organizm traci nawet cechy morfologiczne. Gdy przeminą niekorzystne warunki środowi ska, organizm powraca do pełń aktywności. W stanie a. mogą znajdować również formy przetrwalnikowe np. zarodniki —> bakte cysty —»• pierwotniaków. Rodzajem i jest też odrętwienie zimowe ryb ca żab i sen zimowy ssaków (naturalna i hibernacja). U człowieka stan niecozbliżonydo a. uzyskuje się przez zastosowanie sztucznej hibernacji. ANABOLIZM, część -»• przemiał materii prowadząca w każdym ustrój do biosyntezy jego własnych, wieli cząsteczkowych składników bioche (białek, kwasów nukleinowych, tłuszczów i węglowod.). Biol. rola polega na ciągłym odnawianiu ty» związków i na wytwarzaniu ich w peł nym nadmiarze (np. w organizm młodych, rosnących, u rekonwalescentów. Substratami dla biochem. re anabolicznych są drobnocząstecz związki powstające podczas trawienia pokar.i niektóre produkty katabolizmu. Olbrzymia większość i akcji anabolicznych wymaga dostarczania dużych ilości energi czerpanej z proc.katabolicznych. W dojrzałzch organiz. a. pozostaje w równowadze z katabolizm.Pr.anaboliczne są stymulowane gł. Pzez hormon• somatotropinę i drogeny. ANAEROBY -r beztlenowce. ANAFILAKSJA, reakcja w organiym.pomiędzy —>• antygenem przeciwciałem, zachodząca na komórek tucznych (tkanki łącz dochodzi do uszkodzenia komo i uwalniania się—> histaminy, heparyny i innych zw, chem. zwanychmediatorami alergicznymi.A. udaje się wywołać doświadczalnie u zwierząt. W określonych warunkach może ona występować u człowieka. Reakcja przebiega najczęściej pod postacią wstrząsu anafilaktycznego. powstaje on wtedy, gdy organizm zetknął się już raz z —>• alergenem (dawka uczulająca) i po pewnym czasie alergen ten został mu podany powtórnie (dawka wyzwalająca, wstrząsowa). Objawy we wstrząsie są zawsze takie same u osobników danego gatunku, niezależnie od natury uczulającego antygenu. Swoiste odczulanie, polegające na powtórnym wstrzyknięciu antygenu podskórnie w małych, wzrastających dawkach w ciągu kilku godzin, jest czasowe i trwa kilka dni do kilku tygodni. Wstrząs anafilaktyczny .występuje u człowieka po leczn. wprowadzeniu —> surowic odpornościowych, a także penicyliny. Najgwałtowniej objawia się po podaniu alergenu drogą dożylną. Zachodzą zmiany w układzie krążenia oraz zaburzenia w akcji serca. Niekiedy dołącza się skurcz mięśni gładkich i związana z nim duszność, obrzęk błon śluzowych nosa i gardła. Mogą też wystąpić zmiany skórne w postaci rumienią lub pokrzywki. ANALGEZJA, zniesienie —> bólu; polega na przerwaniu dopływu bodźców bólowych do kory mózgowej. Wywołuje się ją lekami działającymi na ośrodkowy układ nerw. lub przerywającymi przewodzenie bodźców poprzez nerwy czuciowe. Znieść ból można też na drodze psychogennej (sugestia, hipnoza. Ból przytępiają też stany silnego podniecenia, rozpaczy i in. Zob.też znieczulenie ANALIZA, metoda badawcza polegająca na rozłożeniu badanego przedmiotu na części składowe lub na ilościowym określeniu czynników występujących w badanej substancji. Potocznie mianem a. określa się badania laboratoryjne składu morfologicznego lub chem. płynów, wydzielin i wydalin ustrojowych (np. a. krwi, moczu, plwociny itp.). ANALIZA BIOENERGETYCZNA, nowa metoda psychoterapii, opracowana przez Lowena, polegająca na wyzwalaniu tłumionych stanów emocjonalnych: lęku, złości, rozpaczy, żalu; umożliwia odreagowanie, a jednocześnie niemal natychmiastowy wgląd w przyczyny niezrozumiałych dla pacjenta zachowań, np. apatii czy obojętności wobec życia lub ważnych problemów. Teoretyczną podstawą a.b. jest koncepcja psychoanalityka W. Reicha, według której przyczyną wielu zaburzeń psych. jest narzucone przez kulturę zahamowanie swobodnej ekspresji podstawowych emocji, jakie powstają w czasie życia społecznego. ANALIZA STATYSTYCZNA, analiza opisowa lub matematyczna danych liczbowych pochodzących z badań zbiorowości statystycznych. Statystyka opisowa polega na zestawieniu zgromadzonych danych, ich prezentacji w formie tabelarycznej i graficznej oraz na syntetycznym ich opracowaniu za pomocą m.in. rozkładów procentowych, wartości przeciętnych, miar rozproszenia. Metody statystyki matematycznej, korzystające z teorii prawdopodobieństwa, umożliwiają uogólnianie wyników badań z próby na—»- populację: szacowanie nieznanych 35 wartości parametrów populacji, testowanie hipotez statystycznych, szacowanie wielkości i charakteru związków statystycznych. A.s. jako edna z podstawowych metod nauk. jest coraz częściej stosowana w badaniach medycznych. ANALIZATOR, system dróg nerw. i ośrodków od receptora do kory mózgowej, w którym dokonywana jest analiza określonej kategorii bodźców. W a. odbywa się recepcja, percepcja i integracja odbieranych informacji. Ze względu na charakter analizowanych bodźców, wyróżnia się: a. wzrokowy, słuchowy, węchowy, dotykowy, kinestetyczny. ANALIZA TRANSAKCYJNA, kierunek w —>- psychoterapii oparty na następującej tezie: człowiek w ciągu swego życia, a zwłaszcza w dzieciństwie, wielokrotnie znajduje się w sytuacji groźby utraty aprobaty rodziców bądź innych bliskich osób (np. wskutek niemożności spełnienia ich oczekiwań), w rezultacie rozwija się u niego —> poczucie niższości; jeśli osiąga ono znaczną intensywność, to, poszukując w życiu dojrzałym aprobaty ze strony innych ludzi, człowiek nie wierzy w możliwość jej uzyskania, podejmuje w związku z tym różnego rodzaju destrukcyjne działania zastępcze. A.t. może być wykorzystana w psychoterapii indywidualnej i grupowej. Twórcą a.t. jest Eric Beme. ANASTOMOZA —>- zespolenie. ANATOKSYNA, toksoid, odtoksyczniony jad (toksyna) zachowujący właściwości antygenowe. Powstaje po zadziałaniu na jad formaldehydem w temp. 37°C w ciągu 3-4 tygodni. 36 A są szeroko stosowane w szczepionkach do czynnego uodporniania lud i zwierząt (np. a. tężcowa i a. błonic w szczepionce Di-Te-Per). ANATOMIA, nauka o kształtach i budowie ciała człowieka (równ zwierząt, roślin). A. opisowa (t dycyjna) zajmuje się dokładnym ł daniem i opisywaniem ciała, jego poszczególnych części, narządów i układów wg ustalonego porządku. W nowoczesnym ujęciu a. wiąże się ściśle z fizjologią, poświęcając więcej uwagi funkcjonalnemu znaczeniu układówć i narządów; jest to więc a. czynnościowa. A. prawidłowa bada ciało osobników zdrowych, normalnie zbudowanych. A. patologiczna traktuje zmianach chorobowych w tkankach i narządach. A. makroskopowa polega na badaniu okiem nieuzbrojonyn podczas gdy a. mikroskopowa (-histologia, cytologia) posługuje mikroskopami optycznymi i elektrono wymi. A. radiologiczna zajmuje badaniem ciała za pomocą promie rentg; początkowo ograniczała się < zdjęć przeglądowych układu kostne) i narządów klatki piersiowej (płuc serce); z chwilą zastosowania —> środków cieniujących i odmy diagnostycznej, zakres a. radiologicznej znaczą się rozszerzył. A. topograficzna bada rozmieszczenie i wzajemne stosunki poszczególnych narządów w danej okolicy ciała; ze względu na prak tyczne zastosowanie zw. jest rów a. chirurgiczną. ANATOMIA PATOLOGICZ] patomorfologia, nauka o zmianach morfologicznych w tkankach i narządach, powstających w przebiegu cho roby. Jest to drugi, obok patofizjologii, dział patologii. Charakterystycznymi metodami badawczymi a.p„ odróżniającymi ją od patofizjologii, są badania makroskopowe i mikroskopowe tkanek i narządów zwłok i ustroju żywego. Badanie makroskopowe wykonywane na zwłokach (sekcja) polega na szczegółowym opisie wyglądu narządów wewn. zmarłego. Badanie mikroskopowe uzupełnia makroskopowe badanie sekcyjne przez pobieranie wycinków z poszczególnych narządów i badanie ich pod mikroskopem (optycznym, fluorescencyjnym lub elektronowym). Mikroskopowo można również badać skrawki narządów lub tkanek ustroju żywego pobrane w czasie zabiegu operacyjnego albo przez punkcję. A.p. pozwala na poznanie procesu chorobowego, jego przebiegu i następstw na podstawie zmian morfologicznych. ANATOMIA PLASTYCZNA, badanie ciała ludzkiego dla potrzeb sztuk plastycznych (malarstwo, rzeźba). Ogranicza się do układu kostnego i mięśniowego wraz z powłokami ciała oraz do proporcji poszczególnych jego części. ANATOMIA PORÓWNAWCZA, nauka badająca budowę ciała ludzkiego lub zwierzęcego przez porównywanie morfologii i właściwości czynnościowych poszczególnych narządów z odpowiednimi narządami innych zwierząt. Wraz z wynikami badań —>• embriologii i paleontologii dostarcza ważnych danych dotyczących pokrewieństwa poszczególnych grup świata zwierzęcego. ANCYLOSTOMATOZA, neka torioza, choroba inwazyjna wywoływana przez gatunki nicieni z rodzaju An-cylostmna. Zasadniczą rolę w patogenezie u człowieka odgrywają 2 gatunki: tęgoryjec dwunastnicy (Ancylo-stoma dwdenale) i tęgoryjec amerykański (Necator americanus). A. należy do najbardziej rozpowszechnionych chorób pasożytniczych w krajach o klimacie ciepłym i wilgotnym, a więc w Afryce, Azji, Ameryce Pd. oraz, rzadziej, w Europie. Z jaj pasożytów znajdujących się w glebie rozwijają się larwy inwazyjne, które mogą pozostawać w glebie przez kilka tygodni. Przy odpowiedniej wilgotności otoczenia mogą wydostawać się na rośliny, kamienie, obudowania w kopalniach, gromadząc się często w dużych ilościach. Reagują intensywnie na bodźce dotykowe, chem. i cieplne ze strony człowieka, co 37 umożliwia im czynne wniknięcie przez nieuszkodzoną skórę i dostanie się do naczyń krwionośnych. Po przejściu przez prawą komorę serca dostają się do pęcherzyków płucnych, tchawicy i gardła. Połknięte larwy dostają się do jelita cienkiego, gdzie osiągają dojrzałość płciową. Długość życia tęgoryjca w organizmie człowieka ocenia się na ok. 8 lat. Wnikanie larw inwazyjnych przez skórę wywołuje świąd i zapalenie skóry, których natężenie zależy od liczby larw i wrażliwości osobniczej człowieka. Dojrzałe nicienie wysysają krew, przyczepiając się do błony śluzowej jelita. Po ich odczepieniu się krwawienie z jelit nie ustępuje wskutek zmniejszenia krzepliwości krwi. Stała utrata krwi prowadzi do ciężkiej nieraz niedokrwistości. Mogą dołączyć się liczne objawy ze strony układu pokarmowego oraz układu nerw., u dzieci — niedorozwój fiz. Rozpoznanie polega na wykryciu jaj pasożyta w kale. Leczenie w warunkach szpitalnych. Zapobieganie i zwalczanie a. polega na zachowaniu higieny osobistej, nie oddawaniu stolców poza ubikacjami, noszeniu obuwia, rękawic itp. Należy dbać o warunki higieny żywienia, gdyż zarażenie może nastąpić doustnie z pożywieniem lub wodą zanieczyszczoną larwami inwazyjnymi. ANDROGENY, hormony płciowe o budowie sterydowej. Główne a. to —> testosteron i jego znacznie mniej aktywny metabolit—>-androsteron. A. są syntetyzowane i wydzielane przez warstwę siatkowatą kory nadnerczy (u obu płci) i przez jądra u osobników męskich. Wydzielanie a. jądrowych kontrolowane jest przez —>- luteinizują|cy hormon (LH, ICSH), a. nadnerczowych przez —>• adrenokortykotropi| nę (ACTH). A. mają działanie anaboliczne: nasilają biosyntezę białka i zmniejszają jego rozpad. Są odpowiedzialne za wytworzenie drugorzędowych cech płciowych męskich oraz : pobudzenie spermatogenezy w jądrach Rozkład a. zachodzi w wątrobie, gdzie są przekształcane w nieczynne —»• n -ketosterydy, które następnie są usuwane z moczem. ANDROGYNIA, rzekome —>-obojnactwo typu męskiego. ANDROSTERON, 17-ketosteryi produkt rozkładu —»• testosteronu, wydzielany; z organizmu z moczem. Przypisywano; mu dawniej wysoką aktywność; biol. —>• androgenów. Później okazało się jednak, że jego aktywność ji niewielka, a podstawowym hormon( androgennym jest testosteron. ANEMIA —> niedokrwistość. ANENCEFALIA, bezmózgowie „żabia czaszka" (anencephahis = PM^I tworek bez mózgu), ciężkie zaburzenie rozwojowe, najczęściej połączone z defektami pokrywy czaszki (—>• akrania uniemożliwiające życie pozamaciczna ANERGIA, brak reaktywności ustroju na bodźce środowiska, np. t podwyższenia ciepłoty ciała (gorączki na czynnik gorączkotwórczy, brak czynu zapalnego na czynnik zapale twórczy, brak odczynu odrzucania obcej tkanki itp. A. jest najczęściej wyrazem: znacznego osłabienia ustroju, upośledzenia jego zdolności życiowych li też wyjątkowej zjadliwości drobno ustrojów chorobotw. Przyczyną a. mogą być np. długotrwałe choroby wyniszczające, napromienienie promieniami jonizującymi lub środki immunosupresyjne (m.in. glikosterydy nadnerczowe). A. jest na ogół zjawiskiem niekorzystnym, wyrazem braku obronności ustroju. Niekiedy a. wywołuje się sztucznie, np. w stanach alergicznych lub przy przeszczepianiu narządów. ANESTEZJA, —>• znieczulenie, brak wrażliwości na bodźce bólowe. Rozróżnia się znieczulenie ogólne (narkozę) i miejscowe (po środkach znieczulających miejscowo). ANESTEZJOLOGIA, nauka o -> znieczuleniu; specjalność lekarska zajmująca się czynnościami związanymi ze znieczuleniem: przygotowaniem chorego do operacji, znieczuleniem podczas operacji i bezpośrednią opieką pooperacyjną, a także zapobieganiem—> wstrząsowi, walką ze wstrząsem oraz —>• reanimacją i —> intensywną terapią. ANESTEZYNA ->• benzokaina. ANEUPLOID, osobnik lub komórka pozbawione jednego albo kilku chromosomów, albo też zawierające pojedyncze chromosomy nadliczbowe. Osobniki zawierające o jeden chromosom mniej w podwójnym, diploidalnym zespole (2n — l) nazwane są monosomikami, zawierające jeden dodatkowy chromosom — trisomikami (2n + l), zawierające dwa dodatkowe chromosomy (2n + 2),—tetrasonukami. A. powstają zwykle wskutek zaburzeń w koniugacji i segregacji chromosomów w mejozie (—> podział komórki). ANEURYNA -> witamina B1. ANGIELSKA CHOROBA -> krzywica. ANGINA, ostre zapalenie —> migdałków (podniebiennych) wywołane przez bakterie lub wirusy, zaczyna się zwykle nagle podwyższoną temp. ciała, bólem głowy, uczuciem ogólnego rozbicia, silnym bólem gardła utrudniającym przełykanie; migdałki podniebienne są przekrwione, często pokryte nalotem; luki podniebienne a niekiedy i podniebienie miękkie są obrzmiałe i przekrwione. Czynnikami usposabiającymi bywa przemarznięcie i spożycie zimnych pokarmów lub płynów. Leczenie: leżenie w łóżku, podawanie salicylanów, sulfonamidów lub antybiotyków. Jednym z częstych powikłań a. jest ropień okołomigdałkowy wymagający zwykle nacięcia. Przewlekłe zapalenie migdałków zdarza się rzadziej i objawia obecnością płynnej wydzieliny ropnej w niszy migdałkowej albo okresowo występującymi czopami w kryptach lub niszach migdałkowych. Przewlekły stan zapalny migdałków uważa się za źródło zakażenia ogniskowego, które może wywoływać choroby odległych narządów (serce, nerki) lub chorobę reumatyczną (—>• reumatyzm). Przewlekle zapalenie migdałków lub częste nawroty a. są najczęściej wskazaniem do wyłuszczenia migdałków. Zob. też angina Plaut-Vincenta. ANGINA PECTORIS -> dusznica bolesna. ANGINA PLAUT-VINCENTA, angina wrzodziejąco-błoniasta, specjalna forma anginy spotykana częściej u osób dorosłych, wywołana przez dwa występujące w symbiozie drobnoustroje: krętka i wrzecionowca. Istotą a.P.-V. jest martwicze zapalenie migdałka podniebiennego z następowym ubytkiem w migdałku. Leczenie antybiotykami i salicylanami. ANGIOCHIRURGIA, dział chirurgii zajmujący się leczeniem operacyjnym naczyń krwionośnych, a więc -tętnic i żył, oraz naczyń limfatycznych. ANGIOGRAFIA, wazografia, ogólne określenie radiologicznego —>• badania kontrastowego naczyń przy użyciu—>• środków cieniujących. Zob. też arteriografia, flebografia. ANGIOHEMOFILIA -> hemofilia. ANGIOKARDIOGRAFIA, kontrastowe badanie radiologiczne jam serca i łączących się z nim wielkich naczyń. Polega na wstrzyknięciu, przez specjalny cewnik sercowy lub naczyniowy, wodnego—ośrodka cieniującego do serca oraz na wykonaniu w odpowiedniej projekcji serii zdjęć za pomocą seriografu automatycznego do angiografii albo kamery filmowej. Widoczny na zdjęciach środek cieniujący wykazuje nieprawidłowości wewnątrz-i zewnątrzsercowe. A. znajduje zastosowanie w rozpoznawaniu wad wrodzonych i nabytych oraz niektórych schorzeń serca. ANGIOMA ->• naczyniak. ANGIONEUROPATIE ->• naczynia krwionośne (choroby). ANGIOORGANOPATIE -* naczynia krwionośne (choroby). ANGIOTENSYNA, angiotensyna II, polipeptyd składający się z 8 aminokwasów, o silnym działaniu kurczącym 40 mięśnie gładkie naczyń krwionośnych. Powstaje w cyklu przemian ] wpływem enzymu —»• reniny. Renin odszczepia z frakcji alfa-globulinowej białek osocza (—>• frakcje białkowe krwi polipeptyd angiotensynę I, przekształcający się następnie w krążeniu płucnym w czynną angiotensynę II. A. je szybko rozkładana przez tkankowe enzymy proteolityczne. Zaburzenia równowagi między powstawaniem i rozkładem a. może być przyczyną chorób] nadciśnieniowej. Stosowana w zapaściach i wstrząsach naczyniowych, na częściej w powolnym wlewie dożylnym Przeciwwskazana we wstrząsie z odwodnieniem ANGLE Edward Heathley, u l VI 1855, zm. 11 VIII 1930, amer. lekarz stomatolog, prof. kolejno: uniw. Minnesota (od 1886), w Saint Lou (od 1895), New London (1908), Pasadena (1916). W 1887 przedstawiając i międzynarodowym kongresie lekarzy w Waszyngtonie własną metodę reguIowania —>• zgryzu za pomocą łuków z metalowego drutu, dał początek nowożytnej —>• ortodoncji. A. wprowadził szereg nowych instrumentów i metod w stomatologii. W 1901 załi życiel American Society of OrtodontiĄ ANGRAVID, doustny środek antykoncepcyjny (—>-gestageny) zawierając dwuoctan etynodiolu i mestranol; je pozbawiony właściwości maskulinizujących i zwiększających wagę ciała. ANHYDRAZA WĘGLANOWĄ karboanhydraza, dehydrataza węglanowa, enzym z grupy —>- liaz, będący białkiem złożonym, zawiera jacy w cząsteczce cynk. Występu tylko wewnątrzkomórkowe i w erytro cytach. Katalizuje reakcję powstawania kwasu węglowego z dwutlenku węgla i wody: H,0 + CO, ^'• H^CO, ;- —•ll^+HCO^. Wytwarzające się jony wodorowe H4^ odgrywają dużą rolę w transporcie tlenu i dwutlenku węgla" są wydzielane w kanalikach nerkowych na miejsce wchłanianych zwrotnie z moczu pierwotnego jonów Na'1" i K'oraz służądo produkcji kwasu solnego w komórkach okładzinowych gruczołów błony śluzowej żołądka. ANICZKOW Nikolaj N., ur. 3 XI 1885, zm. 7 XII 1964, radziecki lekarz fizjopatolog; prof. fizjologii patol. (1920-38) i anatomii patol. (1939-46) w Leningradzie. Gł. prace nad patogenezą—>• miażdżycy i nad rolą —> układu siateczkowo-śródbłonkowego w mechanizmach obronnych organizmu. Autor prac m.in. o układzie siateczkowo-śródbłonkowym (1930), podręcznika fizjologii patol. (1938), fizjologii i patologii układu sercowo- -naczyniowego (1941). ANILINA, aminobenzen, fenyloamina, oleista ciecz stosowana w produkcji barwników, tworzyw sztucznych, materiałów wybuchowych i leków. DL (—>• dawka śmiertelna) doustnie 5-25 ml. A. wchłania się przez drogi oddechowe, przez skórę i z przewodu pokarmowego. Powoduje przejście hemoglobiny w —>• methemoglobinę i rozpad białkowej komponenty hemoglobiny. W ostrym zatruciu ~- sinica, pobudzenie i objawy upojenia; w ciężkich przypadkach — nudności, wymioty, bóle głowy, podrażnienie pęcherza moczowego, senność , drgawki, porażenie oddechu. W przewlekłych zatruciach — osłabienie, zawroty głowy, brak łaknienia. Przy skażeniu skóry a. zmywa się wodą z mydłem i octem stołowym; przy połknięciu stosuje się płukanie żołądka, wywołanie wymiotów; przy wdychaniu par — świeże powietrze. Następnie leczenie objawowe. ANIZOCYTOZA, występowanie we krwi obwodowej badanego —> krwinek czerwonych wykazujących znaczne różnice średnicy. W normalnych warunkach średnica krwinek czerwonych wynosi 6,7 do 7,7 urn. W niektórych stanach patol., np. w —> niedokrwistości z niedoboru żelaza lub w niedokrwistości hemolitycznej mikrosferocytowej, pojawiają się krwinki małe (mikrocyty), a w niedokrwistości złośliwej duże (makrocyty). Na podstawie dokładnych pomiarów średnicy krwinek czerwonych można wykreślić, tzw. krzywą a. (krzywa Price-Jonesa). Krzywa ta wyraża graficznie odsetek poszczególnych erytrocytów o różnych średnicach. U ludzi zdrowych ma ona charakter ostrego trójkąta ze szczytem wypadającym między 6,7-7,7 urn. Brak tego szczytu lub rozciągnięcie podstawy tego trójkąta, tzn. zwiększenie odsetka erytrocytów małych (mikrocytów) i dużych (makrocytów), nazywamy a. Występuje ona w różnych chorobach układu erytroblastycznego, najczęściej w niektórych postaciach niedokrwistości. ANIZOKORIA, niejednakowa szerokość źrenic; najczęstszą przyczyną a. jest nierównomierne pobudzenie w obu gałkach ocznych nerwów współczulnych unerwiających mięśnie tęczówek rozszerzających źrenice. Może występować jako nadmierne rozszerzenie jednej źrenicy, np. w przebiegu niektórych chorób płuc, przewodu pokarmowego, narządów płciowych, przy powiększeniu węzłów chłonnych w śródpiersiu, a nawet bez uchwytnej przyczyny, wskutek odruchowego pobudzenia nerw. układu współczulnego po jednej stronie ciała. Pozorną nierówność źrenic obserwuje się z reguły u osoby z protezą oczną. A. jest też objawem w przebiegu niektórych chorób i uszkodzeń ośrodkowego układu nerw., gł. w kiłowym uszkodzeniu ośrodkowego układu nerw. (—>- porażenie postępujące, —-wiąd rdzenia kręgowego). ANODONCJA, adencja, wrodzony brak zawiązków zębów stałych lub mlecznych, rozróżnia się a. całkowitą i częściową; a. całkowita występuje b. rzadko i zazwyczaj w połączeniu z niedorozwojem owłosienia, skóry oraz paznokci; a. częściowa—tzw. hipodoncja — gdy liczba zębów stałych jest mniejsza od 28, a mlecznych od 20. ANOKSEMIA, niedotlenienie krwi, niższa od prawidłowej zawartość tlenu we krwi. Występuje gł. przy zmniejszonej zawartości tlenu w powietrzu wdychanym (w komorach niskich ciśnień, na dużych wysokościach), w chorobach układu krążenia (niewydolność krążenia), chorobach i zaburzeniach czynności układu oddechowego, w wysięku W jamie opłucnej, stanach zapalnych tkanki płuc, upośledzeniu czynności ośrodka oddechowego (np. po zatruciach narkotykami). ANOKSJA -r niedotlenienie. 42 ANOMALOSKOP, aparat do precyzyjnego ustalania zakresu widzenia barwnego. W polu widzenia odpowiadającym wielkością zagłębieniu środkowemu w siatkówce umieszcza się barwne koło podzielone na połowy; w jednej z nich jest emitowane na matowe światło wzorcowe o dł. ok. 589 ni (widmo sodu), w drugiej zaś świat) widma litu i rtęci jako mieszani świateł o dł. fali 670 nm i 546 n Badany może dowolnie regułom składniki światła drugiej połowy 1 długo, aż uzyska jednakową bar świateł na obu połowach; odczytanie wyniku badania polega na określeń podziałki skali, jaką ustawił badań podczas próby porównania z barw wzorcową (sodu). A. innych typów mogą mieć inne zasady porówna ANOREKSJA, brak łaknienia (apetytu); przyczyną jest gł. zahamowań wydzielania soku żołądkowego (-i bezsoczność) w następstwie nieżytów zanikowych żołądka, niestrawności różnych stanów emocjonalnych, zwłaszcza zdenerwowania, depresji, i paczy, po podaniu leków anorektycz nych, zwłaszcza z grupy amfetan fenmetrazyny (Preludin) i in. Następstwem a. jest niedożywienie i spad ciężaru ciała. ANOYLAR 21, doustny środek antykoncepcyjny (—>• gestageny), chodna 17-hydroksyprogesteronu z ( datkiem octanu noretysteronu i estro genu (etynyloestradiol); działa pr ciwestrogennie 10-krotnie silniej progesteron i ma słabe dział androgenne. ANOZOGNOZJA, zaprzecz przez chorego obecności choroby,np. ślepoty, porażenia połowicznego, głuchoty bądź też jakielkolwiek niesprawności fiz. Formą przejściową między a. i stanem normalnym są doznania fantomowe (-> fantomu objaw), występujące u ludzi, którzy stracili kończynę, a którzy mimo to odbierają z niej doznania (np. wykonywanych ruchów, odbierania wrażeń, odczuwania bólów). Cierpiący na a. odznaczają się dość specyficznym stosunkiem do własnego ciała i zdrowia jeszcze przed wystąpieniem choroby somatycznej. Nie są skłonni do przyznawania się do jakiejkolwiek słabości lub dolegliwości, natomiast zdrowie i praca stanowią dla nich najwyższe wartości etyczne. Wskazuje to na psychologiczne uwarunkowanie anozognozji. ANTABUS -> Disulfiram. ANTAGONIZM FIZJOLOGICZNY, przeciwstawne działanie elementów organizmu pod wpływem różnych pobudzeń. Przykładem a.f. jest działanie —> współczulnego i —>przywspółczulnego układu nerw. na serce (współczulny przyspiesza akcję serca, przy-współczulny zwalnia) lub źrenice oczu (pobudzenie współczulne powoduje ich rozszerzenie, a pobudzenie przywspółczulne—zwężenie). Innym przykładem a.f. jest przeciwstawne unerwienie mięśni prostowników i zginaczy (jeśli prostowniki są pobudzone do skurczu, to jednocześnie zginacze są hamowane). Zob. też mięśnie antagonistyczne, mięśnie synergistyczne. ANTAZOLINA ->. fenazolina. ANTICOL -* Disulfiram. ANTIDOTUM -»odtrutka. ANTISTINA ->. fenazolina. ANTRAGLIKOZYDY -> glikozydy antrachinowe. ANTROPOGENEZA, całokształt procesów biol., będących podłożem powstania człowieka w przebiegu ewolucji. Zasadnicze zagadnienia a. to wyjaśnienie genealogii człowieka, przebiegu, czasu i miejsca uczłowieczenia form zwierzęcych. Zob. też filogeneza człowieka. ANTROPOGRAFIA, dział ->• antropologii zajmujący się opisem, klasyfikacją i rozmieszczeniem ras i populacji ludzkich współżyjących ze sobą jako grupy społ. o odrębnych cechach fiz., kulturowych, zwyczajowych itp. ANTROPOLOGIA, nauka o człowieku, jego właściwościach fiz. i psych., rozwoju gatunkowym, rasach i ich cechach. W ogólniejszym znaczeniu nauka o rozwoju ludzkiej kultury, grupach ludnościowych i ich wzajemnych powiązaniach. ANTROPOMETRIA, metoda dokładnego określania budowy ciała za pomocą pomiarów odległości pomiędzy stałymi punktami ciała i porównania ich z odpowiednimi wskaźnikami. A. znalazła zastosowanie w medycynie sądowej i w kryminalistyce przy ustalaniu tożsamości na podstawie znalezionych fragmentów szkieletu. ANTROPOTECHNIKA, dziedzina interdyscyplinarna zajmująca się przystosowaniem urządzeń, maszyn i konstrukcji do wymiarów ciała człowieka i możliwości wykonywania przez niego ruchów obsługujących dane konstrukcje. W tym ujęciu jest połączeniem antropologii i techniki. Jest częścią —»• ergonomii i czasem z nią utożsamiana. Przykładem zastosowania a. może być dostosowanie wymiarów obrabiarek do możliwości ich obsługiwania przez człowieka. Wynikiem działalności a. są opracowane normy dla wymiarów siedzisk, zakresu ruchów kończyn górnych i dolnych człowieka, maksymalnie rozwijanej siły w różnych pozycjach i położeniach itp. ANTROPOZOONOZY -». choroby odzwierzęce. 44 ANTU —>-naftylotiomocznik. ANTYANAFILAKSJA, stan organizmu, w którym mimo wprowadzenia—> antygenu w dawce wstrząs po upływie 3 tygodni od chwili lenia nie dochodzi do wstrząsu laktycznego (—>-anafilaksja). K] we krwi przeciwciała zobojętniają i gen, nie dopuszczając go do komórek organizmu. ANTYBIOGRAM, badanie wrażliwości wychodowanych zarazków antybiotyki i inne środki chemioterapeutyczne. Najczęściej stosowane me tody: probówkowa—w pozy płynnej rozcieńcza się w szeregu g metrycznym antybiotyk i dodaje zawiesinę bakterii, określając, przy ja] stężeniu antybiotyku występuje zahamowanie rozwoju bakterii; dodawania antybiotyku w ściśle określonych i zwiększających się stężeni do podłóż stałych (badanie wrażliwości prątków gruźlicy na środki tub kulostatyczne), krążkowa—krążki bibuły nasycone roztworami antytbio tyków kładzie się na podłoże posiane badanymi bakteriami, określając strefę zahamowania wzrostu bakterii; cylinderkowa — do cylinderków (bez dna) ustawionych na podłożach stałych posianych badanymi bakteriami dodaje się roztwory antybiotyków; dyfundują one do podłoża i pozwalają określić strefę zahamowania wzrostu bakterii. ANTYBIOTYKI, substancje wytwarzane przez mikroorganizmy, gł. przez różne gatunki grzybów, hamujące w niskich stężeniach wzrost mikroorganizmów chorobotw. Wyróżnia się a,: l) przeciwbakteryjne, 2) przeciwwirusowe, 3) przeciwgrzybicze, 4) przeciwnowotworowe. Mechanizmy działania (z wyjątkiem a. przeciwwirusowych) polegają na: a) zaburzeniu budowy ściany komórkowej, b) uszkodzeniu—»• błony komórkowej, c) ha mowaniu —»- biosyntezy białka lub kwasów nukleinowych. A. nie obniżają sil odpornościowych (—>• odporność) makroorganizmu. Z dużej liczby tylko niewiele jest wykorzystywanych w lecznictwie, np. —> penicyliny, —>• tetracykliny. ANTYBIOZA, zjawisko samoobrony drobnoustrojów polegające na tym, że w swoim środowisku jedne ich rodzaje zabijają, uszkadzają lub hamują rozwój innych rodzajów. ANTYDIURETYCZNY HORMON —*• wazopresyna. ANTYGAMMAGLOBULINA, -> surowica odpornościowa zwierzęca (najczęściej królicza) zawierająca —»-przeciwciała przeciw ludzkim gamma-globulinom (—*• immunoglobuliny), służąca do wykrywania niekompletnych przeciwciał w tzw. odczynie anty globulinowym Coombsa. Za pomocą tego odczynu można wykryć przeciwciała niekompletne związane z krwinkami czerwonymi (odczyn bezpośredni) oraz przeciwciała wolne znajdujące się w surowicy chorego (odczyn pośredni). Zob. też odczyny serologiczne. ANTYGENOWE PODOBIEŃSTWO, podobna struktura antygenowa lub posiadanie takich samych antygenów. Zob. też antygeny. ANTYGENOWOŚĆ -> antygeny. ANTYGENY, czynniki natury ożywionej (np. bakterie) i nieożywionej, które po wniknięciu do organizmu kręgowców wzbudzają jego odpowiedź immunol. (reakcję odpornościową). A. cechuje: l) immunogenność, tj. właściwość pobudzania do wytwarzania-> immunoglobulin (przeciwciał; odpowiedź immunol. humoralna) lub komórek odpornościowych (immunocytów) typu małych limfocytów (odpowiedź komórkowa); 2) swoistość, tj. właściwość nadawania swoistego piętna wytwarzanym immunoglobulinom lub pojawiającym się immunocytom, która sprawia, że reagują one jedynie z antygenami powodującymi ich wytwarzanie albo z antygenami o identycznych determinantach antygenowych, 3) antygenowość, tj. zdolność do swoistego reagowania z immonoglobulinami i immunocytami. A. można podzielić na pełnowartościowe—immunogeny, i resztkowe —*• hapteny. A. pełnowartościowymi (immunogenami) są białka oraz ich połączenia z lipidami, wielocukrami i kwasami nukleinowymi, a także 46 z prostymi związkami organiczny lub nieorganicznymi. Irnmunogenami mogą być też wielocukry. Immunoggenność a. zależy od wielkości i bu wy jego cząsteczki. Struktury war kujące właściwości immunogenne i leżą na pow. cząstki, a jego immunoggenność zależy w dużej mierze ich resorpcyjności, tj. łatwości wchłaniania się w uodpornianym organizmie i rozbudowy do fragmentów łat wnikających do komórek immunolo gicznie kompetentnych. Immunogen może pobudzać organizm do wytwarzania dwu lub większej liczby :ro dzajów przeciwciał, gdyż na powierzchni pojedynczej cząstki a. może znajdować się kilka ugrupowań (determinantów), warunkujących powstawa nie odrębnych przeciwciał. Wyróżnia następujące rodzaje swoistości anty genów: typową, gatunkową, grupową, heterogenetyczną i narządową Zob. też swoistość reakcji serologicznych. ANTYHORMONY, związki cha hamujące działanie lub uniemożliwiające wytwarzanie hormonów przez organizm. Wymienić tutaj można i środki przeciwtarczycowe z grupy tioamidów (metylotiouracyl, metizol hamujące syntezę hormonów tarczycy dioben znoszący na drodze antagonizmu konkurencyjnego działanie tyroksyny"; amfenon B hamujący synt mineralosteroidów (aldosteronu); spirolaktony (aldacton A) znoszące drodze antagonizmu konkurencyjnego działanie aldosteronu. A. mogą wywierać działanie chorobotw. lub leczn. Nieświadome spożycie substancji o działaniu a. z pokarmem lub wodą może powodować niedoczynność danego gruczołu dokrewnego. Natomiast podawanie a. w stanach nadczynności danego gruczołu wydzielania wewn. może zmniejszyć nadprodukcję i działać leczniczo. ANTYKONCEPCYJNE ŚRODKI CHEMICZNE, leki zapobiegające zapłodnieniu. Na ogół są to różnego typu preparaty złożone z —>• estrogenów i -> gestagenów (progestynów). Hamują jajeczkowanie, czynność do-krewną jajników i kory nadnerczy, wzmagają lepkość śluzu szyjkowego (utrudnienie wniknięcia plemników), wywołują zmiany błony śluzowej macicy. Stosowane doustnie w zapobieganiu ciąży oraz w leczeniu zaburzeń hormonalnych (pierwotny i wtórny brak miesiączki, bolesne miesiączkowanie, hiperandrogenizm, niepłodność czynnościowa, zespoły klimakteryczne).' Mogą być stosowane wyłącznie według wskazań lekarza specjalisty (ginekologa lub endokrynologa). Wywołują szereg objawów ubocznych. Polskimi preparatami tego typu są: —>-Angravid, Femigen, Gestranol. ANTYKONCEPCYJNE ŚRODKI WEWNĄTRZMACICZNE, różnokształtne, wykonane z tworzyw sztucznych wkładki wewnątrzmaciczne, w formie spiral, pętli, kółek, łuków. Produkowane są w 3 wielkościach, dobieranych zależnie od wielkości macicy. Do zakładania a.ś.w. służy aplikator z tworzywa sztucznego. Wkładkę zakłada lekarz ginekolog pod koniec miesiączki lub zaraz po niej, w warunkach jałowości, aby uniknąć skażenia jamy macicy. Do obwodowego końca wkładek przyczepione są nitki nylonowe, które po założeniu wkładki wystają z ujścia na zewn. macicy. Służą do usunięcia wkładki. Po założeniu wkładki zdarzają się kilkudniowe plamienia, obfite miesiączki, plamienia międzymiesiączkowe, okresowe bóle w 2-3 najbliższych cyklach. Czasami macica wydala wkładkę samoistnie. Lek. badanie kontrolne należy przeprowadzić po pierwszej miesiączce, a następnie co 6 miesięcy. Po roku trzeba usunąć wkładkę na okres jednego cyklu. Dotąd nie wyjaśniono istoty antykoncepcyjnego działania wkładki; być może polega ona na obecności ciała obcego w jamie macicy. Skuteczność antykoncepcyjna jest znaczna (ok. 99%). Stosowanie a.ś.w. wskazane jest u kobiet, które nie mogą przyjmować—gestagenów. Przeciwskazaniem stosowania są podostre i ostre zapalenia narządów rodnych, mięśniaki macicy, niewydolność szyjkowa macicy, niewyjaśnione obfite krwawienia z macicy oraz okres 2 miesięcy po porodzie. ANTYMETABGUTY, związki chem., które ze względu na podobieństwo strukturalne do pewnych koenzymów, zasad purynowych i pirymidynowych są inhibitorami niektórych procesów przemiany materii. A. znalazły zastosowanie m.in. w leczeniu chorób pochodzenia bakteryjnego (a. kwasu para-aminobenzoesowego —>• sulfonamidy) i chorób nowotworowych (a. kwasu foliowego i zasad purynowych). A. stosowane są również jako środki immunosupresyjne (—>• immunosupresja), np. w ciężkich przypadkach łuszczycy, w przeszczepach narządowych itp. Do najbardziej znanych a.należą ametopteryna Pzrinethol i Imuran. ANTYSEPTYKA, niszczenie drobnoustrojów chorobotw., fermentacyjnych i gnilnych. W medycynie — niszczenie drobnoustrojów chorobotw. znajdujących się na tkankach żywych, za pomocą —> środków antyseptycznych. Pomimo wprowadzenia do lecznictwa antybiotyków, a. — podobnie jak i —>• aseptyka — nie utraciła swego znaczenia. ANTYSEPTYKI ->• środki anty-septyczne. ANTYSTREPTOLIZYNOWY ODCZYN -» antystreptolizyny. ANTYSTREPTOUZYNY, ASO, przeciwciała przeciwko toksynie paciorkowcowej zw. streptolizyną O, pojawiające się w surowicy krwi w czasie infekcji ~> paciorkowcami, najczęściej hemolizującymi. Streptolizyną O jest dość silnym —> antygenem wyzwalającym u człowieka lub zwierzęcia zakażonego tworzenie a. Obecność a. w surowicy krwi jest podstawą odczynu antystreptolizynowego, badania serol. o dużym znaczeniu w diagnostyce schorzeń paciorkowcowych. Miano ASO u osób zdrowych waha się w granicach 1:20-1:150. Miano ASO ponad 200 j./ml świadczy o przebytej infekcji paciorkowcowej. Szczególnie wysokie miano a. stwierdza się w ostrej chorobie reumatycznej (—>• reumatyzm). ANTYTOKSYNY, przeciwciała powstające w organizmach wyższych pod wpływem działania egzotoksyn (—>- jady bakteryjne). Wykazują działanie swo iste, gł. na toksynę jeszcze wolni krążącą we krwi i w płynach ustrojowych. Surowice odpornościowe zawierające antytoksyny stosuje się leczniczo w: —>• błonicy, zgorzeli gazowej, zatruciu jadem kiełbasianym, ukąszeni przez żmiję. ANTYTROMBINY, zawarte osoczu krwi inhibitory —» trombiny hamujące jej działanie na —>• fibrynoge) i uniemożliwiające wytwarzanie z niej włókna (fibryny). ANTYWITAMINY, związki z grupy -»• antymetabolitów, o budów podobnej do -* witamin, dzięki czemu blokują ich działanie biologiczne. I a. należą niektóre leki przeciwbakteryjne i przeciwnowotworowe. ANYŻ BIEDRZENIEC, anyż (Pimpinella anisum), roślina z rodziny baldaszkowatych. Owoce mają olejki eteryczny, białka, cukry i tłuszcze. Gł.składnikiem olejku eterycznego jest anetol. Przetwory a.b. działają wykrztuśnie, wiatropędnie, rozkurczowo i budzają trawienie. W lecznictwie stosowane są napary z owoców a.b. w nie żytach dróg oddechowych, kaszlu zaburzeniach trawienia, wzdęcia stanach spastycznych przewodu pokarmowego. AORTA, tętnica główna, t większe naczynie tętnicze odchodź od lewej komory serca i oddzielone! niej zastawką składającą się z trzech płatków półksiężycowatych. A. d się na część wstępującą, łuk i ( zstępującą, ta ostatnia zaś na a. :piersiowąsiową (od końca łuku do przep i na a. brzuszną (od przepony do rozwidlenia na dwie tętnice wspólne. Na całym przebiegu a. odchodzą od niej niniejsze i większe tętnice doprowadzające krew tętniczą (utlenowaną) do wszystkich narządów i części ciała. Ważnym zadaniem a., oprócz przewodzenia krwi tętniczej, jest zapewnienie ciągłego, nieprzerwanego prądu krwi, dzięki sprężystości i kurczliwości ścian. AORTOGRAFIA, radiol. -> badanie kontrastowe aorty, polegające na wstrzyknięciu do jej światła wodnego środka cieniującego i wykonaniu seryjnej dokumentacji zdjęciowej. Wstrzyknięcie może być wykonane: l) przez cewnik naczyniowy wprowadzony do aorty przezskórnie z tętnicy udowej, 2) przez igłę z nakłucia przezskórnego aorty. A. znajduje szerokie zastosowanie w klinice, m.in. w—> wadach serca wrodzonych i nabytych, w chorobach aorty i jej odgałęzień, w stanach pooperacyjnych, w guzach pierwotnych i przerzutowych klatki piersiowej i jamy brzusznej, w zmianach urazowych naczyń oraz w zapalnych i urazowych zmianach narządów jamy brzusznej. APARAT GOLGIEGO -> organela komórkowa, uporządkowany układ równolegle ułożonych woreczków (cystern), znajdujących się w cytoplazmie komórki w pobliżu jądra. Komórka zawiera zwykle kilkanaście takich układów, z których każdy składa się z 4-8 lekko wklęsłych cystern mających kształt dyskowaty. Z cysternami są ściśle związane gęste zgrupowania Pęcherzyków, położone na obwodzie 1 od strony wewn. każdego układu woreczków. Zawartość pęcherzyków i cystern jest podobna. Od strony zewn. ^G. kontaktuje się zwykle z —»• siateczką endoplazmatyczną. A.G. jest narządem wydzielniczym komórki. W woreczkach a. G. stopniowo gromadzi się wydzielina, która zostaje „opakowana" i oddzielona w postaci pęcherzyków, które łączą się w większe ziarna wy-. dzielmy, są transportowane ku pow. komórki i usuwane. W ten sposób mogą być wydzialane: polisacharydy, mukopolisacharydy, glikoproteidy, białka proste i lipoproteidy. APARAT OCHRONNY OKA, zespół tkanek i struktur anat. osłaniających gałkę oczną i zapewniających normalne funkcjonowanie narządu wzroku. Do a.o.o. należą:—>• powieki wraz z łukami brwiowymi i rzęsami,—>• spojówki powiek i gałki ocznej oraz —>• narząd łzowy. Włosy na lukach brwiowych i rzęsy chronią oko przed potem i drobnymi ciałami obcymi. Mięśnie powiek umożliwiają odruchowe ich zamknięcie zarówno w czasie mrugania, jak i podczas snu. Mruganie ułatwia nawilżanie łzami przedniej pow. gałki ocznej; podczas ruchów mrugania cienka warstwa łez przesuwa się po przedniej pow. rogówki, zmywając ewentualne drobne pyłki kurzu do dolnego załamka spojówki powiekowej i gaikowej; łzy mają nieco wyższe stężenie chlorku sodu niż inne płyny tkankowe, ponadto zawierają niewielkie ilości ciał białkowych o zdolnościach buforowych, a także pewną ilość—»-lizozymu o własnościach przeciwbakteryjnych; mechaniczne spłukiwanie oraz lizozym chronią oko przed zakażeniami. APARAT PRÓŻNIOWY POTAINA, butelka ze szczelnie dopasowanym korkiem, przez który przecho dzą przewody do wypompowywania powietrza oraz przewód połączony z igłą, którą nakłuwa się opłucną, w butelce wytwarza się ujemne ciśnienie, które powoduje aspirację płynu z opłucnej. A.p.P. służy do odsysania wysięków opłucnej. APARAT SŁUCHOWY, urządzenie poprawiające słyszenie u osób z upośledzeniem słuchu. Składa się z mikrofonu, wzmacniacza i słuchawki. W nowoczesnych a.s. ich elementy są zminiaturyzowane. Ze względu na kształt rozróżnia się a.s. typu: kieszonkowego, zapinki usznej, okularów. Poprawa słyszenia za pomocą a.s. jest najskuteczniejsza w schorzeniach ucha śród., gorsza w uszkodzeniu ucha wewn. i —>• głuchotach starczych. APARATY ORTOPEDYCZNE, konstrukcje wytwarzane z metalu, skóry, drewna i tworzyw sztucznych, służące do leczenia uszkodzeń i zniekształceń narządu ruchu, umożliwiające posługiwanie się chorymi kończynami, zapobiegające pogłębianiu się deformacji ciała, czy uzupełniające brakujące odcinki narządu ruchu (—»• protezy ortopedyczne). A.o. unieruchamiające, tz tutory ze skóry czy tworzywa sztuczne go lub a.o. szynowo-opaskowe, znaj dują zastosowanie w blokowaniu ruchów stawów albo unieruchamiana kończyn i kręgosłupa (porażenia mię śni, uszkodzenia stawów i kości i ia. A.o. odciążające—konstrukcje szynowoopaskowe, wyłączające działanie nacisku ciężaru ciała na pow. stawów (np. w jałowej martwicy głowy kości udowej, po plastykach stawów i in. A.o. korekcyjne (redresyjne)-służą do pokonywania przykurczów stawów, odchyleń osi kończyn czy kręgosłupa . W aparatach tych wykorzystuje się elementy korekcyjne statyczne (zawiasy, rozporki itp.) oraz dynamiczne (sprężyny, taśmy stalowe, gumy itp.)- A.o. stabilizujące—konstrukcje umożliwiające posługiwanie się porażonymi kończynami wskutek ryglowania niepożądanych ruchów. A.o. specjalne—obejmują pomoce stawowe w leczeniu —>• dysplazji stawów biodrowych, a.o. ze sztucznymi źródłami zasilania — umożliwiają posługiwanie się porażonymi kończynami górnymi itp. APATIA, stan charakteryzujący się obojętnością wobec podniet z zewnątrz, zawężeniem zainteresowań, zmniejszeniem się napędu psychoruchowego. Pojęcie pokrewne —>• abulii. Ważną cechą a. jest łatwe męczenie się fiz. i psych. przy podejmowaniu jakiejkolwiek aktywności. Uczucie znużenia i zmęczenia pojawia się często jako stały emocjonalny składnik choroby. A. występuje w wielu zaburzeniach psych., lecz także w następstwie długotrwałej bezczynności albo wyniszczającej choroby somatycznej. APERCEPCJA —spostrzeżenie. APETYT, łaknienie, stan potocznie utożsamiany z głodem; oznacza pragnienie spożycia określonego pokarmu, często zawierającego składnik aktualnie potrzebny organizmowi.. A. solny, obserwowana u osób z ujemnym bilansem sodowym (—>-Addisona choroba, dieta niskosodowa) dążność do spożywania pokarmów bogatych w chlorek sodu. A. jest regulowany Praez struktury —»• rąbkowego układu. Zaburzenia: u dzieci można zaobserwować następujące rodzaje zaburzeń a. — przejściowy brak a. (w chorobach infekcyjnych lub w chorobach jamy ustnej) i uporczywy brak a. u wcześniaków w przebiegu:—> biegunek, atrepsji, niedokrwistości, w wyniku napięcia nerw. w otoczeniu, u dzieci z niedorozwojem umysłowym; nadmierny a. prowadzący do otyłości, np. w niedorozwoju umysłowym, w wyniku nawyku; zboczenie a., polegające na spożywaniu rzeczy niejadalnych (np. wapna, kredy, piasku, farby). Przyczyna zaburzeń a. nie jest znana, a leczenie polega na terapii zajęciowej i odwróceniu uwagi. Zboczenie a. występujące powyżej 4 r. życia towarzyszy zwykle —>• zaburzeniom osobowości. APLAZJA, zatrzymanie się rozwoju narządu w stadium małego zawiązku, który następnie zanika. APNOE- bezdech. APOENZYM -> enzymy. APOKAMNOZA, męczliwość (nużliwość) mięśni, polegająca na szybkim wyczerpywaniu się pracujących mięśni prowadzącym do ich rzekomego —>• porażenia; objaw występujący w —> miastenii. APOLLO, w mit. gr. bóg wyroczni, Słońca i światła, poezji i sztuki lekarskiej. Opiekun sztuk i nauk, „twórca" medycyny. Patronował lecznictwu jako A. jatromantis (lekarz-wróżbita), a następnie jako A. jatros (lekarz). Syn A. i nimfy Koronis—*• Asklepios stal się bogiem medycyny. APOMORFINA, produkt kwaśnej hydrolizy morfiny; lek wymiotny stosowany obecnie gł. w odwykowym leczeniu alkoholizmu. APPENDECTOMIA, wycięcie wyrostka robaczkowego; operacja stosowana przy stanach zapalnych, zwłaszcza ostrych, wyrostka robaczkowego, polega na otwarciu jamy brzusznej, podwiązaniu naczyń krwionośnych wyrostka i odcięciu go od kątnicy oraz wgłębieniu pozostałej podstawy, za pomocą odpowiedniego szwu, do światła kątnicy i zamknięciu jamy brzusznej. APRAKSJA, upośledzenie zdolności do wykonywania celowych czynności ruchowych, w następstwie uszkodzenia różnych okolic płatów mózgowych. A. ideatoryjna, niezdolność pojmowania treści zamierzonej czynności (chory nie rozumie, czego się od niego żąda, nie potrafi wykonać zamierzonego aktu ruchowego). A. ideokinetyczna (ideomotoryczna, ideoruchowa), niezdolność przekształcenia pojęcia w odpowiedni, akt ruchowy (chory rozumie, co ma wykonać, jednakże nie potrafi zamiaru przeprowadzić, jakkolwiek te same czynności może wykonać w sposób automatyczny). A. kinetyczna, upośledzenie zdolności do sprawnego wykonywania subtelnych ruchów złożonych, jak przebieranie palcami, pisanie, gra na fortepianie, przy zachowanej zdolności do wykonywania ruchów mniej precyzyjnych. APRESOLINA ->• hydralazyna. APTEKA, zakład służby zdrowia zaopatrujący detalicznie w leki, artykuły sanitarne i środki opatrunkowe (wyprodukowane przez przemysł lub przygotowywane w a.). Funkcjonowanie a. regulują b. ścisłe przepisy prawne i fachowe; pracownicy a. muszą posiadać właściwe dla wykonywanych funkcji kwalifikacje zawodowe. Obowiązują recepty lekarskie; bez recep mogą być wydawane jedynie środki opatrunkowe oraz ściśle określone surowce i preparaty o słabym i powszechnie znanym sposobie działań niektóre z nich mogą być rozprowadzane nawet poza siecią a. (przez drogerie, sklepy zielarskie, kiosk stacje benzynowe itp.). Tzw. punki apteczne rozprowadzają jedynie gotowe preparaty w ściśle określony asortymencie. W 1951 w Polsce a. a stały upaństwowione i jako społ. z kłady służby zdrowia podlegają Mi Zdrowia i Opieki Społ. Istnieją rów nież a. resortowych służb zdro (MON, Min. Komunikacji, MS' Poza tzw. a. otwartymi istnieją wewnątrzzakładowe (szpitalne,sanatoryjne itp.), posiadające odmienne zadania i zasady działania. ARACHNOENTOMOLOGIA, dział parazytologii zajmujący się badaniem —> pajęczaków i —>• owadów ( ARALEN -> chlorochina. ARANZIO, Aratius Giulio (Cesare, ur. 1530, zm. 6 IV 1589, wł. lekarz, anatom, prof. uniw. w Bolor W dziele De kumano foetu opuscul (1564) opisał krwiobieg płodu i matki. Wykazał, że naczynia krwionośne matki są połączone z systemem krwinośnym płodu za pomocą przewód który na cześć A. nazwano jego imieniem (ductus venosus Arantii). Prowadził badania nad budową mózg ucha, oka, zastawek serca u płodu odkrył szereg mięśni. ARBOWIRUSY, dawna nazwa wirusów zakwalifikowanych obecnie jako Togawirusy Arneowirusy itd. Są to wirusy o rozmiarach 20-60 nm, zawierające w swym materiale genet. —>• kwas rybonukleinowy. Dzielą się na liczne grupy i typy serol. Wiele z nich wywołuje zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego. Są rozpowszechnione wśród ssaków i ptaków. Na człowieka są przenoszone za pośrednictwem kleszczy, komarów, moskitów. Z grupy a. w Polsce występują wirusy —>• kleszczowego zapalenia mózgu. ARECHINA —chlorochina. AREFLEKSJA, zniesienie odruchów, objaw uszkodzenia przednich lub tylnych korzeni rdzenia kręgowego; występuje również w pierwszym okresie po uszkodzeniu górnych odcinków samego rdzenia. ARGININA, zasadowy aminokwas endogenny powstający w —>• cyklu mocznikowym. Występuje w białkach, szczególnie obficie w —> histonach. ARNEOWIRUSY -> arbowirusy. ARSEN, pierwiastek nietoksyczny, tworzący jednak liczne trujące związki. Arsenowodór, bezbarwny gaz powodujący hemolizę krwinek. W kilka godzin po wdychaniu występują bóle głowy, wymioty, bóle w nadbrzuszu, duszność, sinica, ciemnobrunatne zabarwienie moczu; w dalszym okresie skąpomocz lub bezmocz, żółtaczka, powiększenie wątroby i śledziony, niewydolność sercowo-naczyniowa. Leczenie: podawanie dużych ilości płynów, tlenoterapia, leczenie osłaniające wątrobę, we wczesnym okresie zatrucia stosowanie —> dwumerkaptopropanolu (BAL). Arszenik, trójtlenek arsenu, stosowany w przemyśle farbiarskim, szklarskim, do zwalczania szkodników. Wiąże w ustroju grupy tiolowe (~SH) enzymów. Dawka śmiertelna 0,06-0,3 g. Po 1-4 godz. po spożyciu występują wymioty, bóle żołądka, obfite wodniste biegunki, niewydolność krążeniowa; w ciężkich przypadkach drgawki, śpiączka, porażenie mięśnia sercowego. Leczenie: płukanie żołądka, dwumerkaptopropanol (BAL), podawanie dużej ilości płynów, leczenie objawowe, dializa pozasustrojowa lub otrzewnowa. Chlorodwufenyloarsyna, dwu-fenylodwuchloroarsyna (adamsyt), związki a. zaliczane do —r bojowych środków trujących o działaniu drażniącym. Trójchlorowinyloarsyna (luizyt), również zaliczana do bojowych środków trujących o działaniu parzącym; objawy zatrucia podobne jak przy —>• iperycie, lecz występują szybciej. Leczenie jak przy iperycie oraz dwumerkaptopropanol (BAL) w postaci wstrzyknięć, maści, kropli do oczu. Zob. też preparaty arszenikowe. ARSFENAMINA -.-salwarsan. ARSONYAL Jacques Arsfene d', ur. 8 VI 1851, zm. 31 XII 1940, franc. lekarz fizjolog i fizyk; prof. fizjologii College de France w Paryżu, od 1894 czł. Franc. Akad. Nauk. Gł. jego badania dotyczą mechanicznych i elektr. zjawisk w mięśniach. Był pionierem —>• elektroterapii, w 1891 wprowadził do lecznictwa prądy wysokiej częstotliwości, tzw. prądy Tesli, pod nazwą darsonwalizacji. W 1896 zademonstrował metodę —*• elektrokoagulacji tkanek drogą przegrzewania ich —> diatermią. Wynalazł szereg przyrządów fiz., np. galwanometr aperiodyczny zw. galwanometrem d'Arsonvala. ARSZENIK -> arsen. ARTERIE —r tętnice. ARTERIOGRAFIA, kontrastowe badanie radiologiczne tętnic, polegające na wstrzyknięciu do ich światła wodnego—>• środka cieniującego i równoczesnym wykonywaniu dokumentacji zdjęciowej. A. wybiórcza polega na wstrzyknięciu środka cieniującego przez —>• cewnik naczyniowy, wprowadzony pod kontrolą —>• wzmacniacza elektronowego obrazu rentg., do wybranej tętnicy (np. do tętnicy nerkowej, trzewnej, krezkowej i innych). ARTERIOLE ->• letniczki. ARTHUS Nicolas Maurice, ur. 9 I 1862, zm. 24 II 1945, franc.-szwajc. fizjolog, prof. uniw. we Fryburgu (od 1896), kier. pracowni w Inst. Pasteura w Lilie (od 1900), prof. uniw. W Lozannie (1907-32), dyrektor Inst. Higieny i Bakteriologii we Fryburgu (1932-42). W 1890 doniósł o podstawowej roli wapnia w mechanizmie —»• krzepnienia krwi. W 1903 wykazał doświad., że powtórne wstrzyknięcie podskórne obcogatunkowej surowicy w to samo miejsce po upływie 6-11 dni wywołuje u królika obrzęk zapalny, a nawet —>• martwicę tkanki. Zjawisko to otrzymało nazwę objawu albo fenomenu A. Autor wielu prac, m.in. z zakresu chemii fizjol. (1895), enzymów (1896), odporności, odczulania (1921), fizjologii zarazków (1921). ARTRETYZM ->• dna. ARTROGRAFIA, radiologiczna metoda kontrastowego badania stawów, polegająca na wprowadzeniu dostawo wym, w warunkach aseptycznych, za pomocą strzykawki, —> środka cieniującego oraz wykonaniu zdjęć rent w odpowiednich projekcjach. A. po zwala na uwidocznienie zarysów tych elementów stawu, które na zwykł zdjęciu przeglądowym nie są widoczne jak wewn. powierzchnia torebki, zarysy chrząstki stawowej, więzadła i kaletki śródstawowe. W a. powstają dogodne warunki do spostrzegania rozmaitych nieprawidłowości wewnątrzstawowych jak np. chrzestne, wolne ciała stawowi (tzw. „myszki stawowe"), przerosty śluzówkowe, zmiany zwyrodnieniowa i guzy. Najczęstsze zastosowanie prak tyczne ma a. stawu kolanowego. ARTROPATIA, choroba stawów a. zwykło się nazywać zajęcie stawów w przebiegu choroby dającej zasadnicze zmiany w innych narządach. Przy kładami są: a. łuszczycowa w prze biegu—*• łuszczycy, a. dnawa w prze biegu—>-dny, a. wiądowa w przebiegu —> wiądu rdzenia kręgowego. ARTROTOMIA, otwarcie stawu operacja polegająca na otwarciu jam stawowej, stosowana albo jako wstęp do dalszych zabiegów chir. wewnątrz stawu, albo w celu zdrenowania ropnej zawartości stawu. ARYSTOTELES, ur. 384, zn 322 p.n.e., gr. uczony i myśliciel, najwszechstronniejszy w starożytność Syn lekarza, kształcił się na medyka ale zawodu nie uprawiał. W licznych dziełach zebrał i zestawił osiągnięć wszystkich uczonych do jego czasów m.in. zapoczątkował systematykę zwi erząt, wzbogacając ją licznymi szczegółami z zakresu biologii, embriolog i fizjologii. Był twórcą—> anatomii po równawaczej i morfologii. W nauce budowie i czynnościach ciała oraz poglądach na zdrowie i chorobę opierał się na—>• Hipokratesie. Jako jeden z pierwszych uznał serce za „skaczący punkt" na podstawie badań zarodka kury. A. cechowała zdolność dialektycznego myślenia oraz nieograniczona wiara w silę rozumu i myśli. ARYTMIA —>• niemiarowość. ASCHOFF Ludwig, ur. 10 I 1866, zm. 24 VI 1942, niem. anatomopatolog, od 1906 prof. uniw. we Fryburgu, czł. Poi. Akad. Umiejętności. Odkrył zmiany reumatyczne w mięśniu sercowym, tzw. guzki A., oraz węzeł przedsionkowo-komorowy (węzeł A.-Tawary), stanowiący bezpośrednie źródło bodźców akcji serca. Autor podręcznika anatomii patol. (1909). ASENIZACJA, usuwanie nieczystości płynnych metodą wywózkową. A. obejmuje: gromadzenie i przechowywanie nieczystości, transport oraz wybór miejsca i sposobu unieszkodli wiania. Sposób opróżnienia dołów ustępowych i wywózka nieczystości powinny wykluczać szkodliwe oddziaływanie na osoby przy tym zatrudnione i na otoczenie. Do a. używa się specjalnego taboru (beczkowozów), przystosowanego do zasysania nieczystości bezpośrednio z dołów do hermetycznego zbiornika, umieszczonego na podwoziu samochodowym lub wozie konnym. ASEPTYCZNA MASKA, maska zakładana na nos i usta chirurgów w celu zapobieżenia zakażeniu rany operacyjnej drobnoustrojami wydalanymi przez zespół operujący w czasie oddechu; najczęściej używane są m.a. z gazy, niekiedy sporządzone w ten sposób, aby górna część maski, powyżej otworu na oczy, zakrywała głowę, a zwłaszcza włosy, jeżeli maska zakrywa tylko nos i usta, chirurg ma na głowie czepek płócienny. ASEPTYKA, postępowanie zapobiegające zakażeniu żywymi drobnoustrojami chorobotw. oraz wywołującymi gnicie lub fermentację. Zasadą a. jest unikanie styczności z zakażonym środowiskiem, stosowanie mechanicznych sposobów pozbywania się bakterii, jak np. mycie, płukanie, sprzątanie, zmianę ubrania i obuwia przed wejściem na salę operacyjną, przebieranie się w jałowe płaszcze i wkładanie jałowych rękawiczek gumowych do operacji, wyjaławianie narzędzi i bielizny operacyjnej za pomocą wysokich temp., specjalne mycie skóry chorego oraz rąk zespołu operującego przed operacją. W a. stosuje się gł. środki odkażające natury fiz., jak ciepło, energia promienista niejonizujaca i jonizująca. Najczęściej stosowanym sposobem jest wyjaławianie za pomocą pary wodnej pod ciśnieniem bielizny operacyjnej i za pomocą suchego ciepła narzędzi chir.; przyrządy jednorazowego użytku, zwłaszcza z tworzyw sztucznych, jak strzykawki, cewniki, wyjaławia się w szczelnych opakowaniach za pomocą promieni gamma lub tlenku etylu. ASEPTYKA KOMÓRKOWA, postępowanie operacyjne w —>• onkologii, mające na celu ochronę przed uszkodzeniem nowotworu i wszczepieniem jego komórek do tkanek zdrowych. ASFIKSJA -» zamartwica. ASKARYDOZA -> glistnica. ASKLEPIADES, ur. 128, zm. 56 p.n.e., gr. lekarz i filozof z Bitynii (Azja Mniejsza), od 90 p.n.e. działający w Rzymie. Życie wg A. to ruch cząsteczek (atomów) poruszających się w drobnych kanalikach (porach), z których składa się ciało, a choroby są spowodowane zakłóceniem tego ruchu. Zalecał stosowanie prostych i naturalnych środków leczn.: diety, ruchu, świeżego powietrza, kąpieli i masaży. Dewizą A. było leczyć pewnie, szybko i przyjemnie (tuto, celeriter, iucunde). Nauki A. wywarły wielki wpływ na dalszy rozwój medycyny. ASKLEPIOS, Eskulap, syn-> Apolla; wg mit. gr. bóg medycyny, który potrafił leczyć, a nawet wskrzeszać zmarłych. Kult boga-lekarza rozprzestrzenił się w całej Grecji, zwłaszcza zaś na wyspie Kos. Świątynie A., zw. asklepionami, były pewnego rodzaju zakładami przyrodoleczn. dla chorych. Atrybutem A. była laska z owiniętym dookoła niej wężem i cza rą z lekarstwami na górnym końcu (emblemat medycyny do dziś). Wąż uchodził za symbol mądrości i odra dzających się sił żywotnych, a więc cech lekarza, który wiedzę swą czerpie z poznania przyrody. W Rzymie : A., zw. tam Eskulapem {Aesc pius), wprowadzono w 291 p.n.e. czasie szalejącej zarazy. Słowem eskulap określa się dziś potocznie (i raczej ironicznie) lekarza lub osobę trudnią się lecznictwem. ASO —>• antystreptolizyny. ASOCJACJA -> skojarzenie. ASOCJACJA W OŚRODKOWYM UKŁADZIE NERWOWYfl ogólnie wszelkie połączenia między ośrodkami nerw.; w—korze mózgowej—specjalne obszary zw. polał) (okolicami) asocjacyjnymi (kojarze niowymi), połączone włóknami kojarzeniowymi z rozmaitymi okolicami czuciowymi i ruchowymi, a więc tworzące scalone wzorce czuciowo-ruchowe. Czynność pól odgrywa znaczną rolę w kształtowaniu wyższych przejawów życia psych. Do pól kojarzeniowych należą: część płata czołowego, położona do przodu od okolicy ruchowej (zw. też okolicą przedczołową) — związana z kontrolą wyższych przejawów czynności umysłowych, celowej aktywności ruchowej i motywacji emocjonalnej; płat skroniowy—obejmujący pola kojarzeniowe słuchowe oraz, wspólnie z dolnym zakrętem czołowym, scalający czuciowo-ruchowe wzorce mowy; pola kojarzeniowe w płacie potylicznym oraz w okolicy styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego — scalające wzorce wzrokowe (zależy od nich m.in. zdolność rozumienia słów pisanych i tworzenie pojęć); pola czuciowe kojarzeniowe płata ciemieniowego — scalające czucie skórne i umożliwiające m.in. rozpoznawanie przedmiotów dotykiem. Należy jednak zaznaczyć, że w korze mózgowej nie można zlokalizować ściśle żadnych swoistych właściwości psychiki ani świadomych doznań. ASPARAGINA, aminokwas endogenny, amid kwasu asparaginowego występujący w białkach. ASPERGILOZA -» kropidlakowica ASPERMIA, zupełny brak plemników w-». nasieniu męskim (spermie), Powodujący niezdolność zapłodnienia. ASPIRATOR->ssak. ASPIRYNA ->. kwas acetylosalicylowy. ASTAZJA, niemożność stania, objaw występujący często łącznie z—*-abazją. ASTENIA, skaza asteniczna, skaza konstytucjonalna charakteryzująca się niedokształceniem i słabością tkanki łącznej. Następstwem tego jest charakterystyczna budowa ciała — osoby dotknięte a. są szczupłe, mają wąskie ramiona, odstające łopatki, zapadniętą klatkę piersiową, wystający brzuch, długą szyję, drugie i szczupłe kończyny, słabo rozwinięte mięśnie i tkankę tłuszczową. Zmiany dotyczą też narządu krążenia (serce kroplowate). Układ nerwowy w a. jest niezrównoważony, nadmiernie pobudliwy. Konstytucja asteniczna usposabia do chorób przewodu pokarmowego — nieżyty, zaburzenia trawienia i czynności ruchowych jelit, choroba wrzodowa — oraz do nerwic wegetatywnych i neurastenii. ASTENOPIA, subiektywnie odczuwane nadmierne napięcie i ból oczu, występujące przy pracy wzrokowej z bliska. A. nie obejmuje normalnego, fizjol. przemęczenia oczu wywołanego pracą wzrokową zbyt długą lub wykonywaną w złych warunkach oświetleniowych. Przyczynami a. mogą być: l) czynniki ogómoustrojowe, zwłaszcza choroby osłabiające organizm (choroby żak., zatrucia, stany pourazowe i pooperacyjne, ciąża i połóg oraz nerwice i psychonerwice); 2) czynniki miejscowe (wady wzroku, zwłaszcza—>• nadwzroczność, niedostatecznie wyrównane szkła, niewłaściwe ustawienie szkieł korekcyjnych w okularach, niedowład nastawności, —>• jaskra, —»• zaćma i in.). Leczenie polega na zwalczaniu przyczyn wywołujących a., w niektórych przypadkach — na przepisaniu dodatkowej korekcji szkłami do bliży. ASTEREOGNOZJA -> agnozja. ASTMA -»• dychawica. ASTMOPENT —> orcyprenalina. ASTYGMATYZM -* niezborność oka. ASYMILACJA, proces przyswajania przez żywy organizm produktów odżywczych pobieranych ze środowiska zewn. Po rozłożeniu produktów w procesie trawienia na składniki podstawowe, co umożliwia ich wchłanianie do środowiska wewn. organizmu, następuje ponowne łączenie chem. w złożone związki charakterystyczne dla danego ustroju. ASYMILACJA KRĘGU SZCZYTOWEGO, zrost elementów kręgu szczytowego z kością potyliczną, występujący najczęściej jako odmiana progresywna nieprawidłowości rozwojowej. A.k.sz. może być całkowita, jeśli zrost dotyczy wszystkich elementów kręgu szczytowego, lub częściowa — w postaci zrostu jednej masy bocznej kręgu z kłykciem stawowym kości potylicznej. Na rentgenogramach w projekcji strzałkowej widoczne jest zarośnięcie stawów potyliczno-szczytowych obu- lub jednostronne. Często współistnieje z wgnieceniem podstawy czaszki i innymi wadami rozwojowymi kręgosłupa szyjnego. ASYNERGIA, brak współdziałania różnych odcinków ciała przy wykonywaniu ruchów złożonych. ASYSTENTKA PIELĘGNIARSKA, osoba wykonująca swą pracę zawodową zawsze pod kierunkiem fachowego pracownika służby zdrowia, do zajęć a.p. należy pielęgnowanie chorych, wykonywanie określonych zabiegów na zlecenie lekarza, pielęgniarki lub położnej, wykonywania czynności pomocniczych w gabinetach dentystycznych, udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach. Uprawnienia zawodowe uzyskuje się po ukończeniu dwuletniej szkoły. W okresie 3 lat od uzyskania uprawnień a.p mogą pracować tylko w zakładach zamkniętych. A.p. posiadające średnie wykształcenie i przynajmniej rok pracy mogą po rocznym doszkoleniu i zdaniu egzaminu dyplomowego uzyskaj uprawnienia pielęgniarki. ASYSTOLIA, zatrzymanie serca lub jego komór (w bloku przedsionkowo-komorowym zupełny prowadzące do ustania przepływu krwi w krążeniu dużym, małym i wieńcowym. Może być spowodowana bezpośrednim działaniem toksycznym na mięsień sercowy produktów prze miany materii, nadmiarem niektóra elektrolitów (potas), środkami znieczuljącymi lub zaburzeniami nerw. mechanizmów regulacyjnych przy podrażnieniu —współczulnego albo i przywspółczulnego układu nerwowego. A. wymaga natychmiastowego podjęcia zabiegów reanimacyjnych reanimacja). Zob. też blok serca. ATAK —>• paroksyzm. ATAKSJA-> bezwład ruchowy ATARAX —> hydroksyzyna. ATAWIZM, zjawisko pojawiał się u osobnika cech nieobecnych u je bliskich przodków, które występowały u jego przodków odległych filogenetycznie. Wynika to z pewnych kombinacji genowych, lub zaburzeń rozwojowych. Cechami atawistycznymi u człowieka są m.in. żebra szyjne, nadmierne owłosienie ciała, nadliczbowe brodawki lub gruczoły sutkowe. ATEBRYNA, Mepacrine, barwnik akrydynowy o działaniu przeciwzimniczym, przeciwrobaczym i przeciwzapalnym. Stosowana w zimnicy (trzeciaczce, czwartaczce), w zakażeniach pierwotniakowych przewodu pokarmowego (czerwonce pełzakowej, lambliozie), w tasiemczycy oraz w leczeniu —>• kolagenoz (w toczniu rumieniowatym, pęcherzycy, gośćcu stawowym). Przy przedawkowaniu wywołuje zawroty i bóle głowy, zaburzenia źołądkowo-jelitowe i zmiany psychiczne. ATETOZA, postać hiperkinezy polegająca na występowaniu u chorego nierytmicznych, powolnych, tzw. „robaczkowych" —> ruchów mimowolnych, obejmujących gł. dalsze odcinki kończyn. Ruchy te ustają jedynie we śnie. A. jest zwykle objawem uszkodzenia określonych części układu pozapiramidowego (jąder podstawnych). ATLAS, kręg szczytowy, pierwszy kręg szyjny (—>• kręgi). ATLETYCZNY TYP ->• konstytucjonalny typ. ATONIA, brak (zniesienie) napięcia; może odnosić się do mięśni prążkowanych lub do mięśni gładkich, np. przewodu pokarmowego (a. żołądka lub jelit) czy pęcherza moczowego (a- pęcherza). Przyczyny a. mogą być różne :pośrednie — zaburzenia unerwienia (porażenie nerwów, zatrucie lekami kuraropodobnymi) lub bezpośrednie — zmiany patol. w mięśniach. Następstwa zależą od tego, jaki narząd uległ zmianom atonicznym.. A.mięśni wiąże się najczęściej ze zmniejszeniem ; lub zniesieniem ich zdolności do skurczu. ATONIA MACICY -> niedowład macicy. ATOPIA, różnorodne -> choroby alergiczne o mechanizmie natychmiastowym, uwarunkowane dziedzicznie. Stany nadwrażliwości typu wczesnego mają przebieg przewlekły z okresami remisji i nawrotów. Należy tutaj m.in. —>• świerzbiączka. ATP —>• kwas adenozynotrójfosforowy. ATREPSJA, znacznego stopnia wyniszczenie organizmu dziecka, wyrażające się niedoborem wagi (powyżej 30%) i wzrostu. U niemowląt a. przebiega z głębokimi zaburzeniami procesów przemiany materii (odwodnieniem, demineralizacją, —> kwasicą). Niedobór białka prowadzi do obniżenia —>• odporności. Przyczyną a. może być głodzenie ilościowe lub jakościowe, przewlekłe infekcje, gł.. biegunki, wady rozwojowe (przewodu pokarmowego, nerek, serca) —>• celiakia, —> mukowiscydoza, wrodzone zaburzenia enzymatyczne, błędy w pielęgnowaniu. Objawy a: znaczne wychudzenie ze stałym obniżeniem wagi ciała, zahamowanie wzrostu, niska temp. ciała (brak regulacji temp.), —>-niedokrwistość, infekcje pierwotne lub wtórne, uszkodzenie komórek wątroby, spóźniony rozwój psychomotoryczny, —>- awitaminozy. O ciężkości a. decyduje ilość utraconego białka. Leczenie a. jest trudne, wymaga indywidualnej opieki w szpitalu. Należy dziecko nawodnić, wyrównać kwasicę, uregulować żywienie, uzupełnić niedobory białkowe i witaminowe,pobudzić wydzielanie soków trawiennych. 59 ATREZJA, wrodzona niedrożność naczyń, przewodów lub otworów naturalnych ciała; może dotyczyć różnych miejsc, najczęściej przełyku i jelita cienkiego. Objawy a. występują wkrótce po urodzeniu, a usunąć je można tylko leczeniem operacyjnym. A. jelit może dotyczyć różnych odcinków; jednym z pierwszych jej objawów są wymioty. Badanie rentg. ustala miejsce niedrożności jeita. A. odbytu jest częstą wadą wrodzoną i zwykle łączy się z innymi wadami, jak odbytniczo pochwowe lub pęcherzowe —>• przetoki. Wykrywa się ją zwykle bezpośrednio po urodzeniu. Po dokładnym ustaleniu stopnia niedorozwoju i rodzaju wad towarzyszących stosuje się odpowiednie leczenie operacyjne. A. przełyku ujawnia się bezpośrednio po pierwszym karmieniu wymiotami, kaszlem, sinicą. W około 90% zarośnięciu towarzyszą przetoki przełykowo tchawicze. Rozpoznawanie a. dużych tętnic i zastawek serca należy do wysoko specjalistycznych oddziałów szpitalnych, do których z reguły kieruje się noworodka z sinicą, dusznością i niewydolnością krążenia. ATROFIA ->• zanik. ATROPINA, alkaloid tropinowy występujący w wielu roślinach z rodziny psiankowatych (.Solanaceae), np. w liściach —>- pokrzyku wilczej jagodzie. Poraża zakończenia—>-przywspółczulnego układu nerw., co prowadzi do obniżenia wydzielania gruczołowego i rozkurczu mięśni gładkich przewodu pokarmowego, oskrzeli, układu moczowego. Rozszerza źrenice i poraża akomodację oka (—>-nastawność W —>-rzadkoskurczu przyśpiesza (czynność serca. W małych dawkach pobudza korę mózgową, działa depresyjnie na układ pozapiramidowy i ośrodek wymiotny. W dużych dawkach wywołuje śpiączkę atropinową (w leczeniu chorób psych.). Stosowana w stanach skurczowych przewodu pokarmów (—»• wrzodowej, chorobie kolce wątrobowej i jelitowej) i układu moczowego (kolce nerkowej), dychawicy oskrzelowej. W okulistyce podawana zapobieżenia zrostom pomiędzy tęczówką i soczewką. Używana też przed zabiegami chirurgicznymi. ATYPIA, odchylenie od no wartości przeciętnej. Komórka atypowa różni się od normalnej komórki wielkością, kształtem, położeniem ,lub budową wewn. — jest to najczęściej komórka nowotworu złośliwego Atypowe zapalenie płuc to zapalenie płuc wirusowe. AUDIOGRAM, graficzny zapis wyniku badania słuchu ze pomocą audiometru. Wynik badania otrzymuje się w postaci krzywej progowej przewodnictwa powietrznego i kostnego dla każdego ucha oddzielnie. A. umożliwia: określenie stopnia upośledzenia słuchu i miejsca uszkodzenia (ucho środk. czy wewn.), rokowanie, wybór odpowiedniego leczenia i ocenę wyników. AUDIOLOGIA, dział —r otorynolaryngologii obejmujący naukę z zakresu fizjologii słuchu, sposobów badania właściwości słuchu oraz rozpoz nawanie chorób uszu w zależności od stopnia słyszalności. Badania ostrości słuchu obejmują badania akumetryczne oraz badanie audiometryczne za pomocą audiometru. AUDIOMETR, aparat wytwarzamy prądy szybkozmienne o przebiegu sinusoidalnym, które przetwarzane w słuchawce lub głośniku na fale dźwiękowe (tzw. - tony czyste) służą do badania słuchu. Budowa a. umożliwia „wytwarzanie tonów o częstotliwości od 125 Hz (herców, czyli drgań na sek) do 12 000 Hz i natężeniu od poniżej progu słyszalności aż do granicy bólu—mierzonym w dB (decybelach). Wymienione parametry dają się regulować płynnie lub skokowo, zależnie od typu a. Umożliwia to wykreślenie krzywej progowej (audiogramu) dla poszczególnych częstości tonów, zarówno dla dźwięków podawanych badanemu przez powietrze, jak i za pomocą specjalnej słuchawki przez kości czaszki. AUDIOMETRIA, metoda badania zdolności słyszenia, za pomocą dźwięku wytwarzanego w aparacie zw. —>• audiometrem i doprowadzanego do badanego poprzez słuchawki. W najczęściej stosowanej postaci a. dźwiękiem są tzw. tony proste (a. tonalna); o ściśle określonej częstotliwości. W szczególnych warunkach, np. podczas badania pracowników łączności, pilotów lub kosmonautów, stosuje się w badaniu pojedyncze wyrazy (a. mowy) lub nic nie znaczące zestawienia głosek (a. logatomowa). W czasie badania ustala się najniższe natężenie dźwięku, które pozwala badanemu ) je usłyszeć lub zrozumieć (próg słyszalności). Z wysokości wartości progowych i ich zachowania się dla poszczególnych dźwięków wnioskuje się o prawidłowości słyszenia lub o rodzaju uszkodzenia tej funkcji. AUENBRUGGER Leopold, ur. 19 XII 1722, zm. 17 V 1809, austr. lekarz, uczeń wiedeńskiej szkoły lek. —>-van Swietena, wynalazca podstawowej w badaniu lek. metody badania klatki piersiowej za pomocą —>- opukiwania (perkusji). A. opukiwał gołe ciało końcami złożonych palców ręki w rękawiczce. Po 7 latach mozolnych prób, doświadczeń i obserwacji oraz zestawień z wynikami sekcji zwłok, wnioski swoje ogłosił w 1761 w dziele Inyentum novum. Metoda opukiwania przez wiele lat lekceważona, ośmieszana i zwalczana weszła do diagnostyki chorób wewn. dopiero po przetłumaczeniu dzieła A. na język franc. przez J. N. Coryisarta (1808). AUGUSTÓW, m. w woj. suwalskim, położone nad rzeką Netta (odcinek Kanału Augustowskiego), na zach. skraju Puszczy Augustowskiej, w otoczeniu jezior. Uznane za uzdrowisko uchwalą Rady Ministrów w 1970. Walory klim.: czystość powietrza wzbogaconego o cenne substancje przyrodoleczn. (fitoncydy, olejki eteryczne). Znaczne zasoby dobrej borowiny. Woda stołowa słabo zmineralizowana — „Augustowianka". Liczne obiekty wypoczynkowe, w budowie zakład przyrodoleczn. Leczone są choroby narządów ruchu i reumatyczne. AURA PADACZKOWA, objawy sygnalizujące nadejście napadu —>-padaczki, zwykle swoiste dla danego chorego. A.p. może przyjmować postać nudności, drętwień, wrażeń zapachowych, obrazów wzrokowych lub nagłego ożywienia śladów pamięciowych. AUREOMYCYNA, chlorotetracyklina, antybiotyk z grupy—>-tetracyklin. AUSKULTACJA ->• osłuchanie. AUTAKOIDY, endogenne związki organiczne wytwarzane przez wyspecjalizowane komórki narządów; po uwolnieniu do krwiobiegu wpływają na czynność fizjol. innych tkanek. A. są m.in.: —>• hormony, prostaglandyny, kininy. AUTOAGLUTYNACJA, zlepianie się komórek organizmu (np. krwinek czerwonych) pod wpływem jego własnych —»• przeciwciał (autoprzeciwciał), wytworzonych w warunkach chorobowych. AUTOAGRESJA -> autoimmunizacja. AUTOEROTYZM, wzmożone zainteresowanie własnym ciałem dla osiągania satysfakcji seksualnej, na ogól poprzez samogwałt. A. jest połączony często z —narcyzmem. AUTOGENICZNY TRENING SCHULTZA->- relaksacyjne techniki. AUTOHEMOTERAPIA, metoda leczenia chorego jego własną krwią pobraną w niewielkich ilościach z żyły i następnie wstrzykiwaną domięśniowo. Leczeniu temu przypisywano działanie bodźcowe i stosowano je w przewlekających się chorobach zakaźnych i alergicznych. Obecnie a. jest stosowana rzadko. AUTOHIPNOZA, zdolność do wyzwalania stanów hipnotycznych własną wolą, z towarzyszącą temu nadmierną sugestywnością, bez udziału hipnotyzera. Zob. też hipnoza. AUTOIMMUNIZACJA, autoagresja, wytwarzanie przez organizm —»- przeciwciał przeciwko własnym tkankom i komórkom, i niszczenie i W warunkach prawidłowych org wytwarza przeciwciała przeciw antygenom wnikającym z zewnątrz.,, zachodzi w pewnych stanach choro bowych, kiedy w uszkodzonych tkankach i narządach powstają antygeny białkowe, które po przedostaniu do krążenia krwi powodują wytwa rzanie w ustroju autoprzeciwciał. Obecność tych ostatnich prowadzi najczęściej do tzw. chorób z autoimmunizacji (autoagresji). AUTOKLAW, kocioł do wyjaławiania bielizny operacyjnej oraz ; materiału opatrunkowego w parze wodnej pod ciśnieniem wyższym od atmosf. para wodna powinna być nasycona tzn. zawartość powietrza w a. Nie może przekraczać 10%. AUTOULIZA, proces enzymatyczny rozpuszczania (trawienia) komo i tkanek obcych dla ustroju, pod wpływem specyficznych ciał odpornościowych, zw. autolizynami, wytwarzanych przez organizm. Także proces niszczenia uszkodzonych komórek i tkanek własnych pod wpływem enzymów wewnątrzkomórkowych, uwolnionych z obumierających komórek. AUTOMATYZM, fizjol. spontaniczna czynność komórek i tkanek bez pobudzenia z zewnątrz, z ośrodków nerw. A. serca — powstawanie rytmicznych pobudzeń do skurczu w specyficznych komórkach bodźcoprzewodzącego układu serca zlokalizowanych w węźle zatokowym w węźle przedsionkowo-komorowym i pęczku Hisa. Rytm pracy serca narzuca ośrodek o najwyższej częstotliwości pobudzeń, a więc (w warunkach prawidłowych) węzeł zatokowy. U podstaw mechanizmu a. serca leży powolna depolaryzacja błony komórkowej komórek rozrusznika serca, spowodowana okresowym spadkiem przepuszczalności błony dla jonów potasu. A. żołądka — okresowe powstawanie pobudzenia w komórkach rozrusznikowych umiejscowionych w zewn. warstwie mięśni gładkich dolnego odcinka przełyku, wywołujących okresowe fale perystaltyczne mięśniówki żołądka. A. mięśni gładkich — wytwarzanie stanu pobudzenia w komórkach mięśni gładkich, których potencjał spoczynkowy charakteryzuje ciągła zmienność; w momencie przekroczenia potencjału progowego powstaje stan czynny przenoszony na inne komórki mięśnia. A. )elita cienkiego—rytmicznie wyzwalane stany pobudzenia w komórkach rozrusznikowych w zewn., podłużnej mięśniówce gładkiej. Stan czynny rozpoczyna się w pobliżu ujścia przewodu żółciowego do dwunastnicy i jest przenoszony na odległość ok. 20 cm. Podobne komórki rozrusznikowe znajdują się w niższych odcinkach ) elita. AUTOMATYZM PADACZKOWY, zespól objawów w padaczce skroniowej ( padaczka), polegający na przejawianiu mniej lub bardziej zorganizowanych form aktywności w sposób bezwiedny. Okres, w którym ujawnia się a.p., objęty jest zazwyczaj częściową lub całkowitą —> niepamięcią. AUTONOMICZNY (WEGETATYWNY) UKŁAD NERWOWY, część układu nerw. regulująca czynności życiowe niezależne od woli (układ nerw. mimowolny), takie jak oddychanie, trawienie, krążenie krwi, przemiana materii, pocenie się, temp. ciała, czynność gruczołów wydzielania wewn. i inne. A.u.n. dzieli się na 2 układy: —>• współczulny (sympatymczny) i —>przy-współczulny (parasympatyczny). Obydwie części a.u.n. są wobec siebie nastawione antagonistycznie, a wynikiem ich działania jest utrzymanie wszystkich wegetatywnych czynności organizmu na normalnym poziomie. Tabela uwidacznia ten antagonizm w odniesieniu do wybranych najważniejszych narządów. Czynność układu kontrolowana jest przez ośrodki w rdzeniu kręgowym, pniu mózgu, pod-wzgórzu oraz przez niektóre okolice kory mózgowej.. AUTOPSJA ->• sekcja zwłok. AUTORADIOGRAFIA, badanie rozmieszczenia substancji promieniotw. i natężenia jej promieniowania w próbce, na podstawie zaczernienia emulsji fot. na eksponowanym filmie. W biologii i medycynie a. stosuje się do badania skrawków histologicznych zawierających wprowadzony uprzednio izotop promieniotwórczy. AUTORYTET: l) powaga, znaczenie, wpływ, prestiż; w stosunkach międzyludzkich przypisywany osobom, które z racji swego wykształcenia, posiadanej władzy, szczególnym zaletom charakteru itp. cieszą się powszechnymi wpływami i uznaniem; 2) w psychologii i socjologii społ.. odzwierciedla a. stosunek między osobami lub stosunek między jednostką i grupą, polegający na uznaniu przewagi i dobrowolnym podporządkowaniu się osobie posiadającej a.; podporządkowaniu towarzyszy równocześnie zaufanie do tej osoby. A. stanowi jeden z podstawowych czynników więzi społ. w zorganizowanym życiu zbiorowym i jako taki ma szczególne znaczenie w procesie —>• wychowania. A. wychowawcy powinien powstawać na płaszczyźnie wspólnych zainteresowań i być oparty na wzajemnym pełnym zrozumieniu i szacunku dla wartości intelektualnych i moralnych ze strony obu partnerów (wychowawca, wychowanek), w przeciwieństwie do a. pozornego zdobywanego na zasadzie tłumienia woli, bezwzględnego podporządkowania sobie wychowanka — a. na zasadzie strachu. AUTOSOMY, pary homologicznych —>• chromosomów identyczne u obu płci, w odróżnieniu od chromosomów płciowych, które mają różną postać u płci męskiej i żeńskiej. C warunkowane przez geny zlokalizowane w a. przejawiają się jednakowo u osobników męskich i żeńskich. AUTOSZCZEPIONKA, szczepionka sporządzona z wyhodowanych drobnoustrojów chorobotw. pobranych z zakażonego organizmu i wywołujących dane schorzenie. AUTOTOPAGNOZJA –AGOZJA AUTOTRANSFUZJA, przetoczenie krwi własnej. W początkach transfuzjologii a. polegała na przelać krwi wynaczynionej do dużych jam ciała: otrzewnej (np. w przypadku pęknięcia ciąży pozamacicznej lub śledziony) czy opłucnej (uszkodzenie dużych naczyń klatki piersiowej. Obecnie metoda ta jest zarzucona ze względu na możliwość ciężkich powikłań spowodowanych zakażeniem krwi i jej —>-hemolizą. Coraz częściej stosuje się natomiast inny rodzaj a. polegający na tym, że od chorych u których planuje się dokonanie zabiegu operacyjnego połączonego z dużą utratą krwi, pobiera się ok. 400 ml krwi —kilkanaście dni przed zabiegiem, konserwuje ją w płynie ACD następnie przetacza w czasie lub po zabiegu operacyjnym. Do tego rodzaju kwalifikuje się chorych nie wykazujących poważniejszych chorób ogóln ustrojowych i u których wyniki badania krwi są zbliżone do obowiązujących u krwiodawców. AUTYZM, zamknięcie się w sobie, ograniczenie zainteresowań do chwilowych potrzeb, pragnień, lęków, odcięcie się od świata zewn. Jeden z podstawowych objawów —> schizofrenii Według współczesnych poglądów, rozwija się w pełni w wyniku -> choroby szpitalnej. AVIOMARIN -> dimenhydnnate. AWICENNA, właśc. Abu Ali Ibn Sina, ur. 980, zm. 1037, tadżycki lekarz, przyrodnik, filozof i poeta, Jeden z najwszechstroniejszych uczonych arab. Doświadczony praktyk, przyboczny lekarz władców arabsko perskicb, autor ok. 160 dzieł.. med., filozoficznych, matematycznych i astronomicznych, spośród których najważniejszy był Canon medicinae (Kanon medycyny), czyli księga reguł medycyny. Kanon obejmował zagadnienia z wszelkich dziedzin lek. Obok poglądów największych do jego czasów autorytetów med.-> Hipokratesa i —r Galena, A. zawarł w nim wiele własnych odkryć, obserwacji i doświadczeń. Podkreślił rolę czynników zewn. w rozwoju chorób, założył istnienie czynników zak. wywołujących choroby „gorączkowe", omówił własności leków. Kanon, pisany po arab. i 30-krot-nie wydawany w jeż. łac., stanowił kompendium wiedzy med. owych czasów; także przez szereg następnych stuleci był podstawowym podręcznikiem nauczania i praktykowania medycyny. AWTTAMINOZY, choroby spowodowane niedoborem —>• witamin wskutek niedostatecznej ich zawartości w diecie, upośledzonego wchłaniania z przewodu pokarmowego lub zwiększonego zapotrzebowania i zużycia. Niedobór witamin prowadzi do powstania dwu rodzajów zmian patol.: Pierwotnych i wtórnych; zmiany pierwotne są wywołane niedoborem poszczególnych witamin i zależą od zaburzeń przemiany materii w tkankach lub narządach, w których witaminy pełnią fizjol. ważną rolę; zmiany wtórne dotyczą całego ustroju (wyniszczenie, zanik narządów, zatrzymanie wzrostu, zmniejszenie odporności na zakażenia, upośledzone gojenie ran i zrastanie złamań itp.). Niedobór witaminy A powoduje nadmierne rogowacenie struktur nabłonkowych i —»• ślepotę zmierzchową; witaminy B1 choroby: —> beri-beri, —>• zespół Wernickiego i —> zapalenie wielonerwowe; witaminy B2 — wrośnięcie naczyń w rogówkę, utratę łaknienia, zapalenie skóry i zajady; witaminy B6 — niedokrwistość syderoblastyczną (—>• niedokrwistość), drażliwość i drgawki u dzieci; witaminy B12 — niedokrwistość megaloblastyczną i zaburzenia neurologiczne; witaminy C —> szkorbut; witaminy D —>• krzywicę i rozmiękanie kości (,—> osteomalacja) kwasu foliowego — niedokrwistość megaloblastyczną; kwasu nikotynowego —> pelagrę; witaminy K—wskażę krwotoczną spowodowaną niedoborem niektórych osoczowych czynników krzepnięcia krwi. AZBESTOZA, rodzaj-> pylicy płuc spowodowanej wdychaniem włókien azbestu. Choroba zawodowa robotników zakładów przetwórczych azbestu i rzadziej górników kopalni azbestu. Przejawia się suchym, męczącym kaszlem, dusznością wysiłkową, bólami w klatce piersiowej oraz objawami nieżytu oskrzeli i rozedmy płuc. W płucach dochodzi do rozsianego śródmiąż-szowego zwłóknienia. Przy zaawansowanych zmianach pojawiają się objawy przewlekłej niewydolności krążeniowo-oddechowej (—>• serce płucne). Zapobieganie a. polega na stosowaniu przy pracy masek przeciwpyłowych. AZOCICA, azotemia, wzrost stężenia azotu pozabiałkowego we krwi (mocznika, kwasu moczowego, aminokwasów, polipeptydów, amoniaku, kreatyny, kreatyniny) Przyczyną może być niewydolność nerek (—> niewydolność), wstrząs, odwodnienie, zwiększenie się rozpadu białek tkankowych, wchłanianie produktów rozkładu krwi wynaczynionej do przewodu pokarmowego, choroby zak. i gorączkowe, niewydolność nadnerczy, niedrożność jelit. Może prowadzić do powstania objawów klin. —> mocznicy. AZOOSPERMIA, brak dojrzałych, zdolnych do zapłodnienia —>• plemników w —> nasieniu, równoznaczny z bezpłodnością (niezdolnością do zapłodnienia). Występuje jako wada wrodzona, powstaje w następstwie chorób jąder (uszkodzenie w okresie płodowym, np. —> zespół Klinefeltera, urazy, zapalenie jąder) lub dróg wyprowadzających i ich uszkodzeń. AZOT, pierwiastek chemiczny, makroelement (—>- pierwiastki ciała człowieka). Wchodzi w skład związków wielkocząsteczk. (białek, kwasów nukleinowych, niektórych tłuszczów i niektórych pochodnych węglowodanów) oraz drobnocząsteczek. (m.in. aminokwasów, koenzymów, mocznika, kwasu moczowego, amoniaku). W stanie wolnym znajduje się w atmosferze. Źródłem a. dla człowieka są przede wszystkim białka pokarmowe. Z organizmu a. ulega wydaleniu w postaci mocznika, kwasu moczowego, kreatyniny i amoniaku. Wymienione końcowe produkty przemiany azotowe) są poza organizmem przekształcane przy udziale bakterii częściowo w wolny a., częściowo z powrotem w a. grup aminowych aminokwasów i białek. Wolny a. może być również przekształcany przez inne bakterie w organiczne związki azotowe. Zob. też bilans azotowy. AZOTAN SREBRA, lapis, środek działający przeciwbakteryjnie, ściągająco, w większych stężeniach żrąco. Stosowany w postaci silnie rozcienczonych roztworów do płukania pęcherza moczowego, pędzlowania jamy ustnej i nosowej; w kroplach do worka spojówkowego w zapaleniu spojówek Stopiony z azotanem potasowym używany )est w postaci pałeczek do przyżegania ziarniny i wypalania brodawek. AZOTANY I AZOTYNY,sole i estry kwasów azotowego i azotawego. Stosowane jako nawozy sztuczne (azotany: amonowy, potasowy i sodowv środki wybuchowe (nitrogliceryna,dynamit), środki konserwujące mięso (azotan sodu). W lecznictwie stosowane są gł. pochodne organiczne estry działające spazmolitycznie na mięśnie gładkie; są dobrze wchłaniane z błon śluzowych, po podaniu doustnym ulegaj ą szybkiemu rozkładowi w wątróbie. Rozszerzają naczynia krwionośne, obniżają zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen, obniżają napięcie innych mięśni gładkich. Stosowane w leczeniu choroby wieńcowej, zwłaszcza zwalczaniu ostrych bólów wieńcowy (nitrogliceryna, sorbonit), niekiedy podawane również w —> dychawicy oskrzelowej i — kolkach (nerkowej, wątrobowej). Przy podawaniu długotrwałym następuje szybki rozwój tolerancji. Azotyny łatwo utleniają —> hemoglobine do - methemoglobiny, co zostało wykorzystane w leczeniu zatruć cyjankaini i siarkowodorem (azotyn sodu). Przedawkowanie a. i a. powoje objawy ostrego zatrucia: zawroty , bóle głowy, wymioty, obniżenie ciśnienia, zapaść i niekiedy utratę przytomności. Leczenie objawowe. U osób przewlekle stykających się z azotanami może rozwinąć się zależność fizyczna. AZOTEĄUA -> azocica. AZOTNIAK —> cyjanamid wapniowy. AZOTOX->DDT. AZOTU TLENKI, NO, NO 2, N2O4, N2O3, gazy o przenikliwej woni powstające przy działaniu kwasu azotowego na metale lub substancje organiczne, przy spalaniu materiałów wybuchowych, przy spawaniu palnikami acetylenowymi albo elektr. Działają szkodliwie na organizmy. Wdychane wywołują podrażnienie górnych dróg oddechowych i oczu, a po okresie utajenia (od kilku do kilkudziesięciu godzin) objawy obrzęku płuc (kaszel, duszność, sinica, pienista plwocina). Postępowanie lecznicze jak przy —>• fosgenie. Podtlenek azotu (—>• gaz rozweselający) stosowany jest do krótkotrwałej narkozy. B BABES, Victor, ur. 28 VII 1854, zm. 19 X 1926, rum. lekarz patolog i bakteriolog; uczeń->-R. Virchowa, —>-R. Kocha i —>• L. Pasteura; prof. bakteriologii uniw. w Bukareszcie (od 1884), założyciel i dyrektor (od 1888) Inst. Bakteriologii i Patologii w Bukareszcie. Od 1892 członek Franc. Akad. Med. Dokonał wielu odkryć z zakresu bakteriologii. W .1881-85 brał udział w pracach Pasteura nad —>• wścieklizną i wykazał chroniącą wartość surowicy zwierząt uodpornionych. W 1888 opisał w protoplazmie bakterii ziarenka, zw. ciałkami Babesa-Ernsta. Autor podręcznika bakteriologii, monografii o trądzie (1905), monografii o wściekliźnie (1912). BABIŃSKI Józef, ur. 2 XI 1857, zm. 29 X 1932; franc. lekarz neurolog pochodzenia 'poi. Adiunkt kliniki -> J.M. Charcota, od 1890 ordynator szpitala paryskiego; od 1914 czł. paryskiej Akad. Med., jeden z założycieli Franc. Tow. Neurologicznego; od 1925 prof. honoris causa uniw. w Wilnie. Światową sławę przyniosły B. badania nad histologią i fizjologią układu neurologią doświad. i neuropatolo Opisał szereg badań stosowanych, medycynie, m.in. w 1896 objaw odruchowy palucha (—>• objaw Babińs podstawowy dla rozpoznania uszkodzeń dróg (szlaków) piramidom (—>• piramidowy układ). B. czuł się zawsze silnie związany z Polską i niektóre swe prace ogłosił w jeż. polskim. BABKA ZWYCZAJNA (Plamago „„r) i BABKA LANCETOWATA "p lanceolatd), rośliny z rodziny babkowatych.Liście zawierają śluz, gorzki glikozyd aukubinę, garbniki, witaminę C i enzymy. Działają osłaniające na błonę śluzową przewodu pokarmowego i zmiękczająco na wydzielinę oskrzeli. Napary stosowane w nieżytach dróg oddechowych, nieżytach przewodu pokarmowego, zaburzeniach trawienia i schorzeniach wątroby. BACILLUS ->• laseczki. BACTERIUM -> pałeczki. BACTRIM -> biseptol. BADANIA DODATKOWE, wszystkie badania pomocnicze, stosowane w celu potwierdzenia lub ustalenia rozpoznania. Do b.d. zalicza się badania laboratoryjne np. badanie mikroskopowe i chem. płynów ustrojowych, oraz badania specjalistyczne, np. radiologiczne, elektrokardiograficzne, wziernikowanie itp. BADANIA MASOWE, badania przekrojowe, badania obejmujące całą ludność danego rejonu, zgrupowania, zakładu pracy itp. lub określone jej grupy (pleć, wiek, zawód itp.). Wyróżnia się b.m.: wyczerpujące (cała ludność danego rejonu, zakładu itp.), ukierunkowane bądź celowano (wybrane grupy wieku, płci, zawodów), reprezentacyjne (pobrane losowo próby badanej populacji). B.m. przeprowadza się dla potrzeb statystyki medycznej lub w celach profilaktyczno--leczn. B.m. mają duże znaczenie w zwalczaniu chorób o znaczeniu społ.; rtg. małoobrazkowe b.m. obejmują całą ludność; cytologiczne b.m. kobiet mają na celu możliwie wczesne wykrycie procesów nowotworowych w obrębie szyjki macicy; b.m. młodzieży szkolnej prowadzone są w celu wczesnego wykrycia wad budowy, wad narządu wzroku, próchnicy zębów; b.m. mężczyzn w ramach rejestracji przedpoborowej i poboru. Zob. też bilanse zdrowia. BADANIA PRACOWNIKÓW; b. p. kwalifikacyjne, badania lek. mające na celu wybranie z grupy kandydatów ludzi o takich psychofiz. możliwościach wykonawczych, które najlepiej pozwalają wykonywać określoną pracę, związaną z określonym ryzykiem zawodowym, np. prace na wysokości w budownictwie, pilotów samolotów, nurków i robotników kesonowych itp. Obecnie oprócz badań lek. dla wielu prac w przemyśle wymagane są dodatkowe badania testami psychol., inteligencji i in B.p. wstępne, badania przeprowadzane przed objęciem pracy przez kandydata, mające na celu określenie stanu jego zdrowia, jego przydatności do danej pracy i ustalenie ewentualnych przeciwwskazań lek. Wyniki badań wpisuje się do osobnej karty badania, a wnioski—np. zakaz pracy w danej produkcji itp. — obowiązują kierownictwo zakładu pracy. B.p. okresowe, badania przeprowadzane w określonych odstępach czasu, zwykle co 3-6 lub 12 miesięcy, w celu sprawdzenia prawidłowości oceny badania wstępnego i kwalifikacyjnego oraz możliwie wczesnego rozpoznania ujemnego wpływu wykonywanej pracy na stan zdrowia, dla ustalenia ewentualnego postępowania profilaktycznego. Karta badań profilaktycznych, część lek. dokumentacji, gł. lekarza przemysłowego, zawierająca: dane dotyczące rodzaju i stopnia zagrożenia, z którym badany pracownik może się zetknąć w czasie wykonywania pracy, oraz wyniki okresowych badań lek., mające na celu wczesne wykrywanie chorób zawodowych. BADANIA PRZEKROJOWE -> badania masowe. BADANIE BAKTERIOLOGICZNE, wykrywanie, izolowanie i identyfikowanie —> drobnoustrojów chorobotw., które mogą występować w materiale badanym. Najczęściej b.b. wykonuje się na płynach ustrojowych, wydzielinach i wydalinach chorego, w celu wykrycia czynnika etiologicznego choroby. W wypadku wykrycia drobnoustrojów chorobotw., z reguły określa się wrażliwość wyizolowanego szczepu na leki, w celu doboru właściwego środka leczn. Podstawową czynnością b.b. jest —> posiew bakteriologiczny. BADANIE CYTOCHEMICZNE, wykrywanie niektórych związków chem. w komórkach; pozwala na różnicowanie komórek w wypadku trudności ich klasyfikacji. Zasada b.c. polega na swoistym barwieniu, które ujawnia obecność poszukiwanego związku. B.c. pozwalają wykryć obecność poszczególnych enzymów, ciał tłuszczowatych, węglowodanów, żelaza itd. BADANIE CYTOLOGICZNE, cytodiagnostyka, mikroskopowe poszukiwanie komórek nowotworowych w rozmazach z pow. śluzówek (jama ustna, narządy rodne kobiety), w plwocinie, wydzielinach, płynach z jam ciała lub w tkankach pobranych drogą punkcji (—>• nakłucie). Metoda wprowadzona w 1942 przez —>- G. Panicolau. Stosowana gł. w ginekoli w celu wczesnego wykrywania stanów przedrakowych i raka narządu rodnego (w masowych badaniach ginekol.) i do oceny stanu hormonalnego kobiety. Ponadto używana do wykrywania nowotworów w płucach (badanie plwociny), w sutku (badanie wydzieliny z brodawki) lub w jamie brzusznej (badanie płynu). BADANIE DIAGNOSTYCZNE czynności klin. lub laboratoryjne służące do: uzyskania informacji o znaczeniu diagnostycznym (funkcja diagnostyczna), wykrywania narażenia zachorowanie na określoną chorobę funkcja profilaktyczna,oceny przypuszczalnego przebiegu choroby funkcja prognostyczna oceny stanu zdrowia i zdolności do pracy orzecznictwo.Do b. d. Zalicza się podmiotowe i przedmiotowe badania klin.,badania laboratoryjne hematologiczne,chem -klin., bakteriol., serol. itp)),patomorfologiczne anatomopatol. i stopatol.), rentg., endoskopowe (Iaryngoskopia ,cytoskopia,gastroskopia, rektoskopia i inne. BADANIE DNA OKA, oglądanie —>• siatkówki oka za pomocą wziernika ocz. oftalmoskopu (—>• oftalmoskopia. Pozwala dostrzec zmiany w siatkówce naczyniówce i nerwie wzrokowym. Ma znaczenie diagnostyczne nie tylko w okulistyce lecz i w innych specjalnościach klin., gł. w chorobach nerek ośrodkowego układu. Nerwowego,.,serca i w nadciśnieniu tętniczym, w cukrzycy chorobach układu krwiotwórczego (niedokrwistość, białaczka, czerwienica, skaza krwotoczna). Jako badanie pomocnicze pozwala ocenić stan ogólny chorego. Na dnie oka można bowiem bezpośrednio obserwować wygląd małego kalibru naczyń krwionośnych, których stan jest w dużym stopniu odbiciem stanu naczyń w całym organizmie, co ma duże znaczenie w ocenie schorzeń układu naczyniowego. podobnie cennych informacji dostarcza wygląd tarczy nerwu wzrokowego, gdzie w niektórych przypadkach można dostrzec objawy świadczące o wzroście ciśnienia śródczaszkowego. Zob. też fluoroangiografia BADANIE DORAŹNE, badanie mikroskopowe wycinka pobranego w trakcie operacji, w celu ustalenia charakteru nowotworu i rozległości zabiegu. Pozostały materiał utrwala się i wykonuje zwykle skrawki, co umożliwia ocenę b. precyzyjną i stanowi kontrolę rozpoznania. BADANIE KAŁU, zespół czynności laboratoryjnych służących do wykrywania lub ilościowego określania własności fiz., składników chem. i elementów morfologicznych, które albo znajdują się w kale w warunkach prawidłowych, albo pojawiają się w niektórych chorobach. Z własności fiz. ma znaczenie np. barwa kału (czerwona Przy krwawieniu z dolnych odcinków przewodu pokarmowego, czarna przy krwawieniu z żołądka), odczyn zależny od rodzaju diety. Ze związków chem. wykrywa się m.in. krew utajoną (tzn.krew, której nie wykrywa się na podstawie barwy), bilirubinę, białko (nieżyt dróg pokarmowych). Określa się także wydalanie ilościowe wapnia i fosforu, co ma znaczenie diagnostyczne w zaburzeniach gospodarki wapniowo--fosforanowej. Z elementów morfotycznych najczęściej poszukuje się w preparatach oglądanych przez mikroskop nie strawionych resztek pokarmowych. Znalezienie ich świadczy o zaburzeniu czynności wydzielniczej —>- trzustki. Ważne znaczenie ma poszukiwanie w kale pasożytów, ich jaj, larw lub cyst (->koproskopia). W tym celu poza oglądaniem preparatów kału świeżego stosuje się metody zagęszczeniowe, które pozwalają na uzyskanie większej gęstości pasożytów, ich jaj, larw lub cyst i ułatwiają tym samym ich wykrycie. BADANIE KONTRASTOWE, badania radiologiczne narządów, naczyń, jam ciała, przestrzeni ustrojowych i przetok z użyciem —>- środków cieniujących. B.k. pozwala uwidocznić m.in. drogi żółciowe (—»• cholangiografia), pęcherzyk żółciowy (cholecystografia), oskrzela (—»• bronchografia), naczynia krwionośne (—> angiografia), limfatyczne (-»• limfografia), układ moczowy (—*• urografia), rdzeń kręgowy (—»• mielografia), stawy (—>• artrografia) itd. BADANIE KRWI CHEMICZNE, oznaczanie stężenia szeregu składników chem. osocza krwi w celach diagnostycznych. Do najczęściej oznaczanych składników należą: glukoza (norma 80-120 mg/100 ml) mocznik (15-40 mg/100 ml), białko całkowite (6-8 g/100 ml), bilirubina (do 1,2 mg/ /100 ml), chlorki (95-105 mmol/1), cholesterol (150-250 mg/100 ml), sód (135-145 mmol/1), potas (4,0-5,5 mmol/1), wapń (2,0-2,5 mmol/1), dwuwęglany (25-32 mmol/1), a także enzymy: fosfataza zasadowa, aminotransferaza asparaginianowa i alaninowa, dehydrogenaza mleczanowa i inne, których wartości prawidłowe zależą od zastosowanej metody oznaczenia. Ważne diagnostyczne znaczenie ma wykrywanie we krwi niektórych trucizn lub leków. BADANIE KRWI MORFOLOGICZNE, oznaczanie stężenia —>• hemoglobiny, liczby —> krwinek czerwonych, białych i płytkowych, —>• hematokrytowego, wskaźnika, wskaźnika barwnego, procentowego składu krwinek białych oraz ocena —>• rozmazu, ze zwróceniem uwagi na morfologię poszczególnych rodzajów komórek. Na podstawie wartości liczbowych krwinek czerwonych, wskaźnika hematokrytowego i stężenia hemoglobiny można obliczyć objętość krwinki (SOK), średnią wagę i średnie stężenie hemoglobiny w krwince (SWH i SSH). BADANIE KRWI PARAZYTOLOGICZNE, wykrywanie we krwi obecności -> pasożytów. Poszukiwanie. pasożytów prowadzi się pod mikro. skopem w zabarwionych preparatach krwi. Pośród pasożytów występujących we krwi ma znaczenie w naszym klimacie zarodziec -> zimnicy przenoszony przez —>• komary. B. rzadko można wykryć świdrowce (—> świdrowice BADANIE KRWI SEROLOGICZNE, wykrywanie obecności swoistych —> przeciwciał przeciwko niektórym bakteriom chorobotw. i ich jadom, w celach diagnostycznych. Np. wykrycie przeciwciał przeciwkiłowych świadczy o zakażeniu —> kiłą; przeciwdurowych — o zakażeniu —>• durem; antystreptolizyn — o zakażeniu paciorkowcem hemolitycznym (np. ostrej chorobie reumatycznej). znaczenie diagnostyczne ma też oznaczanie stężenia przeciwciał (—> surowicy), gdyż niektóre z nich występują także u osób zdrowych, np. szczepieniu ochronnym lub przy odporności w inny sposób nabytej albo wrodzonej. Do s.b.k. należy także określani grup krwi; za pomocą swoistych surowic wzorcowych wykrywa się rodzaj antygenów posiadanych przez krwinki czerwone, a za pomocą krwinek o znanych antygenach — obecność przeciwciał. Przy s.b.k. stosuje się najczęściej 3 rodzaje odczynów: —> precypitację (wytrącanie kompleksów antygen-przeciwciało), aglutynację (zlepianie się pod wpływem przeciwciał komórek bakterii, krwinek) i wiązanie —> dopełniacza (związanie dodanego do układu dopełniacza przez powstały kompleks antygen-przeciwciało). BADANIE MAKROSKOPOWE, badanie przeprowadzane wyłącznie za pomocą zmysłów, szczególnie wzroku („gołym okiem"), bez użycia przyrządów optycznych. BADANIE MIKROSKOPOWE, badanie dokonywane za pomocą mikroskopu. Znalazło ono zastosowanie w bakteriologii, histologii, cytologii, w badaniach składu komórkowego krwi i innych płynów ustrojowych oraz wydalin (moczu, kału). Preparaty ogląda się pod mikroskopem niebarwione lub PO uprzednim zabarwieniu specjalnymi barwnikami. BADANIE MOCZU, określenie własności ńz., wykrywanie i ilościowe oznaczanie składników chem. i elementów morfotycznych moczu dla celów diagnostycznych. Spośród własności fiz. znaczenie mają: barwa (prawidłowa — żółta), odczyn (lekko kwaśny), ciężar właściwy (może się wahać od 1,002 do 1,030) oraz przejrzystość (w normie — zupełna). Ze składników chem. poszukuje się białka (świadczy o uszkodzeniu nerek), cukru (zwykle świadczy o —> cukrzycy), —>ciał ketonowych (w cukrzycy niewyrównanej z ketozą), bilirubiny (w —>- żółtaczkach), urobilftiogenu (brak w żółtaczce zastoinowej, nadmiar przy uszkodzeniu miąższu wątroby lub w hemolitycznej, —>• niedokrwistości), kwasów żółciowych (w żółtaczce zastoinowej), krwi (np. w ostrym zapaleniu nerek lub —>• kamicy moczowej), kwasu fenylopirogronowego (w —>• fenyloketonurii). Skład morfotyczny moczu określa się w osadzie po odwirowaniu. Rozróżnia się składniki nieuorganizowane, bezpostaciowe (moczany, fosforany, węglany) i krystaliczne (kwas moczowy, szczawian wapniowy itp.), oraz składniki uorganizowane (nabłonki z dolnych i górnych dróg moczowych, krwinki białe i czerwone, pałeczki szkliste i ziarniste, flora bakteryjna itp.). W normalnych warunkach elementy morfotyczne występują w znikomych ilościach. W warunkach patol. może ich być b. dużo, np. leukocyty w —> odmiedniczkowym zapaleniu nerek, pałeczki ziarniste w —> zespole nerczycowym. Ostatnio coraz częściej stosuje się ilościowe badanie elementów uorganizowanych, określając ich wydalanie w czasie, np. w moczu 12 lub 24 godzinnym (tzw. próba lub liczba Addisa). BADANIE NASIENIA, ocena wartości biol. nasienia ludzkiego. 0kreśla się własności fiz. (objętość, konsystencję, odczyn), skład chem. (stężenie fruktozy) oraz określa się liczbę plemników (60-120 min/lml) i ocenia ich żywotność (zdolność ruchu powinno wykazywać ponad 80% plemników). BADANIE PLWOCINY, określanie własności fiz. oraz składu morfotycznego plwociny. Spośród cech fiz. diagnostyczne znaczenie ma konsystencja, barwa, zapach. Z elementów morfotycznych ważne jest wykrywanie włókien sprężystych (rozpad tkanki płucnej), stwierdzenie obecności liczby leukocytów (zmiany ropne oskrzelach lub płucach), komórek nowotworowych (nowotwory oskrzeli, krtani.płuc) oraz flory bakteryjnej (prątki gruźlicy, dwoinki zapalenia płuc) lub grzybiczej. BADANIE PŁYNÓW Z JAM CIAŁA, określanie własności fiz. oznaczanie jakościowe lub ilościowi składników chem. oraz wykrywana elementów morfotycznych w płynach pobranych przez nakłucie jam ciała (opłucnowej lub otrzewnowej. Celem badania jest m.in. określenie, czy gromadzący się w jamie płyn jest wysiękiem,tj. ma cechy zapalne, też przesiękiem, tj. powstał w wyniku biernej dyfuzji płynu z naczyn krwionośnych wskutek zwiększa ciśnienia żylnego. Zróżnicowania dokonuje się na podstawie przejrzystości (mętności), ciężaru właściwego stężenia białka. Na różnicy stężeń biaka oparta jest prosta próba do różnicowania wysięków i przesięków zw. próbą Rivalty. Próba ta polega na stopniowym dodawaniu badanego płynu do cylindra z wodą zakwaszoną kwasem octowym; przy zwiększonym stężeniu białka (wysięk) badanego powstanie biaława smuga strąconego białka. W wypadku wysięku wykonanie badania mikroskopowego zabarwionego rozmazu z osadu strąconego białka pozwala ocenić elementy morfotyczne takie jak komórki śródbłonka, krwinki czerwone, białe, a przede wszystkim wykryć komórki nowotworowe, świadczące o wystąpieniu przerzutów nowotworowych do jam ciała. BADANIE PODMIOTOWE, bagnie polegające na rozmowie z chorym lub jego najbliższym otoczeniem w celu uzvskania danych dotyczących obecnej chroby, trybu życia i chorób przebytch oraz danych dotyczących chorób rodziców, rodzeństwa i otoczenia. B.p. nosi nazwę ->• wywiadu lekarskiego, czyli anamnezy. BADANIE PRZEDMIOTOWE, część badania lekarskiego, w której lekarz ocenia stan zdrowia badanego na podstawie badania klinicznego i -> badań dodatkowych. BADANIE RADIOIMMUNO-CHEMICZNE, b. czułe testy laboratoryjne stosowane do oznaczania stężeń związków chem. mających własności —>• antygenów lub -->• haptenów. Zasada b.r. polega na dodaniu do materiału badanego znakowanej —>• izotopem promieniotwórczym (np. jodem 125) oznaczanej substancji oraz swoistych—> przeciwciał, ale w ilości niewystarczającej do związania przez obecny w układzie antygen. Antygen nie znakowany i znakowany „współzawodniczą" ze sobą o przeciwciała. Oddzielając antygen wolny od kompleksu antygen-przeciwciało mierzy się promieniotwórczość obydwu frakcji. Stosunek promieniotwórczości frakcji wolnej do frakcji kompleksu jest odwrotnie proporcjonalny do stężenia antygenu nie znakowanego, a więc oznaczanej substancji. B.r. znalazły zastosowanie. do oznaczania stężenia wolnych hormonów we krwi oraz innych czynnych biologicznie związków występujących w znikomych stężeniach. BADANIE SZPIKU KOSTNEGO) ilościowe przedstawienie poszczególnych komórek jądrzastych —>• szpiku kostnego, w celu oceny czynności tego narządu krwiotwórczego. Szpik pobiera się drogą nakłucia kości płaskich, najczęściej mostka lub grzebienia kości biodrowej. Barwiony preparat szpiku ogląda się pod mikroskopem. Poza obliczeniem procentowego składu poszczególnych rodzajów komórek, ocenia się również ich jakość. Oprócz krwinek występujących w warunkach prawidłowych mogą pojawić się komórki nietypowe w wyniku procesu patol. Na podstawie uzyskanych wyników ocenia się stan trzech układów szpikowych: czerwonokrwinkowego, białokrwinkowego i płytkotwórczego, a także stan utkania chłonnego i siateczkowo-śródbłonkowego. BADANIE TOKSYKOLOGICZNE, wykrywanie —> trucizn w płynach ustrojowych, wydzielinach i wydalinach; trucizny mogą dostać się do organizmu wskutek kontaktu w zakładzie pracy (—>• zatrucia zawodowe), narkomanii lub lekomanii (—>• lekozależność) oraz wskutek zamachów samobójczych. BADANIE UKŁADU KRZEPNIĘCIA KRWI, ocena działania czynników biorących udział w różnych fazach —>• krzepnięcia krwi. Najczęściej oznacza się czas krzepnięcia (norma 3-9 min), czas krwawienia (2-6 min), czas protrombinowy (czas krzepnięcia osocza przy nadmiarze tromboplastyny i jonów wapnia), wskaźnik zużycia protrombiny, test generacji tromboplastyny itp. Oceny procesu krzepnięcia krwi można też dokonać przy użyciu specjalnego aparatu — tromboela-stografu. BADANIE ZAWARTOŚCI DWUNASTNICY, określanie własności fiz., wykrywanie składników chem. i elementów morfótycznych w pobranej za pomocą cienkiego zgłębnika zawartości dwunastnicy. W warunkach prawidłowych rozróżnia się 3 frakcje zawartości (albo „żółci"), które otrzymuje się kolejno. Żółć A, barwy żółtej, wypływa zaraz po założeniu zgłębnika i pochodzi z dwunastnicy. Żółć B, barwy ciemnożółtej, bursztynowej pochodzi z pęcherzyka żółciowego i wypływa dopiero po jego obkurczeniu po użyciu roztworu siarczanu magnezowego. Żółć C, barwy jasnożółtej, wypływa po żółci pęcherzykowej i pochodzi z przewodów żółciowych wewnątrzwątrobowych. Brak żółci B przy zgłębnikowaniu może świadczyć o zamknięciu światła przewodu pęcherzykowego (np. w —>• kamicy żółciowej). Obecność dużej liczby leukocytów w żółci może świadczyć o zapaleniu —>• dróg żółciowych. W świeżej żółci można spotkać formy wegetatywne —- pasożytów, np. lamblii (—>• lamblioza). BADANIE ZAWARTOŚCI ŻOŁĄDKA, określanie czynności wydzielniczej żołądka, odnoszącej się zazwyczaj do wydzielania kwasu solnego. Zawartość żołądka pobiera się za pomocą cienkiego zgłębnika na czczo, po pobudzeniu czynności wydzielniczej wskutek zastosowania kofeiny, a ostatnio —> histaminy lub pentagastryny. Brak kwasu solnego występuje u chorych z —>• rakiem żołądka lub w złośliwej —> niedokrwistości. Nadkwaśność występuje m.in. we —> wrzodowej chorobie. BADURSKI Andrzej, ur. zm. 18 III 1789, poi. lekarz, organizator wydziału lek. UJ w Kra] prof. patologii, od 1785 kier. szpjtala klin. św. Barbary i prof. chorób wew. Prowadził ożywioną działalność l i nauk., był reformatorem nauczania medycyny w Krakowie; stworzył 1780 pierwszy szpital klin., stając się inicjatorem nowoczesnej klinicystyki zalecił budowę prosektorium do nauczania anatomii; dokonał reorganizacji aptek i wprowadził nadzór nad służbą zdrowia w Krakowie. BAKTERIE, mikroby, organizmy jednokomórkowe, o szer. ok. l un i dł. od kilku do kilkudziesięciu mikrometrów. Mają kształt kulisty (ziarniaki, cylindryczny (—> laseczki, —r pałeczki—> prątki), spiralny (—>• przecinkowce, krętki). W budowie ich wyróżnia się struktury powierzchniowe (otoczkę rzęski, fimbrie, ścianę komór] błonę protoplazmatyczną), cytoplazmęi jej wtręty oraz jądro. Niektóre b .wytwarzają zarodniki .B .rozmnażają się przez podział poprzeczny ,żyją w dużych ilościach w glebie ,powietrzu ,wodzie w przewodzie pokarmowym zwierząt liczne b. są chorobotw. Dla ludzi wywołują m. In. Gruźlicę ,dur brzuszny ,błonicę płonicę .Niektóre b .rozkładają resztki organiczne na proste związki dwutlenek węgla ,sole amonowe i in. dostępne dla roślin ,inne wiążą azot atmosferyczny, udostępniając go roślinom. Pewne b. są wykorzystywane w przemyśle. BAKTERIEMIA, obecność bakterii we krwi, nie zawsze wywołująca objawy klin. ze strony organizmu. Duże ilości bakterii we krwi stwierdza się najczęściej w przypadku licznych, miejscowych ognisk zakażenia. B. jest często przelotnym zjawiskiem towarzyszącym wielu chorobom zak., np. durowi brzusznemu. Może dojść do niej również po niewielkich zabiegach operacyjnych, np. po usunięciu ropnych migdałków lub zęba. Zazwyczaj siły odpornościowe ustroju doprowadzają do zniszczenia drobnoustrojów we krwi. Jeśli nie, wytwarza się —> posocznica. BAKTERIE ROPOTWÓRCZE, bakterie wywołujące ogniska ropne w miejscu wtargnięcia albo w odległych częściach organizmu ludzkiego lub zwierzęcego. Należą do nich m.in.: —>-gronkowce ropne, paciorkowce ropne, pałeczka ropy błękitnej. BAKTERIOFAGI, fagi, —> wirusy atakujące bakterie; mają zdolność rozpuszczania zakażonych, wrażliwych komórek bakteryjnych. Większość ma kształt podobny do plemnika — składa się z główki zawierającej kwas nukleinowy i ogonka. B. znajdują praktyczne zastosowanie: l) w dochodzeniach epidemiol. (przy wykrywaniu źródła zakażenia durem brzusznym lub czerwonką); 2) w diagnostyce bakteriolog. 3) w leczeniu niektórych chorób zakaźnych. BAKTERIOLIZA, zjawisko , rozpuszczania bakterii pod wpływem ,swoistych —>• przeciwciał lub —>• bakteriolizyn w obecności —>• dopełniacza,Zachodzi również wskutek działania enzymu — enzymu występującego we krwi, w wydzielinach ciała (łzy, ślina, śluz), w płynach wysiękowych, a także pod wpływem różnych czynników fizykochemicznych. BAKTERIOLIZYNA, czynnik zawarty w surowicy krwi, podobny do przeciwciała, czyni bakterie podatną na działanie —>• dopełniacza, przez co uczestniczy w procesie rozpuszczania bakterii, tj. bakteriolizie. Wytrzymuje ogrzewanie do 55°C, ulega zniszczeniu po ogrzaniu do 60-65°C. We wrażliwości cieplnej przypomina naturalne przeciwciała. BAKTERIOLOGIA, dział ->mikrobiologii zajmujący się bakterii B. ogólna dotyczy morfologii ,fizjologii, zmienności bakterii i ich roli w przyrodzie. B. szczegółowa zajmuje się systematyką i opisem cech rod rodzajów i gatunków bakterii. B. lekarska omawia chorobotw. Działanie bak terii na organizm ludzki, zakażenia przez nie wywoływane, sposoby roz poznawania bakterii i ich zwalczania BAKTERIURIA, obecność (drobnoustrojów w moczu. Przyczyną mogą być np. zapalenia dróg moczowych (zapalenie miedniczek nerkowych, zapalenie pęcherza moczowego) lub zakażenia ogólne. BAL —> dwumerkaptopropanol. BALANTIDIOZA, choroba inwazyjna, wywoływana przez pierwotniaka balantidium coli,który występuje w postaciach -> trofozoitu i cysty w przewodzie pokarmowym człowieka,a także małp i świń. Zarażenie następuje przez jamę ustną. B. charakteryzuie się licznymi zmianami w przewodzie pokarmowym. W miejscach uszkodzenia tkanki przez Balantidium coli powstają nacieki, a następnie rop nie i owrzodzenia. Zmiany lokalizują się zwłaszcza w okolicy wyrostka robaczkowego. Objawami ostrej b. są: biegunki, bóle brzucha, bolesne zaparcia, nudności i wymioty. W przewlekłej b. występuje brak łaknienia, bóle głowy, bezsenność, spadek wagi ciała i niedokrwistość. Rozpoznanie polega na stwierdzeniu w świeżym kale trofozoitów Balantidium coli. Rzadziej wykrywa się cysty w preparatach utrwalonych. Leczenie polega na stosowaniu karbarsonu, związków jodu, a ostatnio stosuje się również antybiotyki. w zapobieganiu i zwalczaniu ważne jest przestrzeganie zasad higieny, zwłaszcza przez osoby stykające się z 'trzodą chlewną. BALEY Stefan, ur. 4 II 1885, zm. 13 IX 1952, pol. lekarz neurolog, psychiatra i psycholog, prof. psychologii wychowawczej Uniw. Warszawskiego (od 1928), organizator Katedry i Zakładu Psychologii Wychowawczej, twórca i dyrektor (1936-39) Inst. Pedagogiki ZNP. Prowadził badania gł. nad rozwojem umysłowym dziecka, okresem dojrzewania i zainteresowaniami młodzieży. Podkreślał ważność psychologii nauczania szkolnego. Autor szeregu prac, m.in. Psychologia wieku dojrzewania (1935), Drogi samopoznania (1946), Psychologia wychowawcza w zarysie (1938, wyd. 7 1967), Wprowadzenie do psychologii społecznej (wyd. 3 1964). BALIŃSKI Jan, ur. 23 V 1827, zm. 11 III 1902, wnuk Jędrzeja Śniadeckiego, pol.. lekarz psychiatra; 1860-76 pierwszy prof. psychiatrii i założyciel kliniki Akad. Med.-Chir. w Petersburgu. Od niego wywodzi się rozwój psychiatrii i neurologii roś. oraz organizacja lecznictwa psychiatrycznego, Współzałożyciel Tow. Psychiatr. w Petersburgu w 1861; pod jego kierunkiem zaprojektowano szereg szpitali psychiatr., m.in. w Tworkach pod Warszawą. BALISTOKARDIOGRAPIA, metoda badania układu krążenia, po legająca na rejestracji drgań ciała wywołanych mechaniczną pracą serca, t Otrzymana w zapisie krzywa graficzna, czyli balistokardiogram, składająca się z szeregu załamków oznaczonych kolejnymi literami alfabetu F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, stanowi zapis rytmicznych wychyleń ciała, znacznie powiększonych. Metoda ta oddaje pewne usługi w diagnostyce chorób serca, w ocenie siły jego skurczów i roli dużych naczyń w krążeniu krwi. BALIZM, rzadko występujący zespół—> ruchów mimowolnych, cechujących się nieprzerwanymi, nieskoordynowanymi ruchami kończyn, niejako „fruwają" wokół ciała Objawy te dotyczą zwykle jednej połowy ciała (hemibalizm). Podłożem' jest uszkodzenie podwzgórza po stronie przeciwnej.Leczenie farmakol. Jest zwykle mało skuteczne. BALOTOWANIE RZEPKI -> pląsanie rzepki. BALSAMOWANIE ZWŁOK, konserwowanie zwłok zapobiegające procesom gnilnym. Sztuka balsamowania była wysoko rozwinięta w starożytnym Egipcie z pobudek religijnych (—»-muminkacja). Obecnie b.z. stosuje się dla celów nauk. lub przy długotrwałym transporcie zwłok. Po ustąpieniu stężenia pośmiertnego (wystąpienie pewnych cech śmierci) wstrzykuje się do większych tętnic i żył 4-5 litrów roztworów środków konserwujących, najczęściej roztworu formaliny. BALSAMY, aromatyczne żywice lub gęste, oleiste wydzieliny różnych gatunków drzew i krzewów. Nazwą tą obejmowano również aromatyczne maści przyśpieszające gojenie ran. B. peruwiański, gęsty, ciemnobrązowy płyn otrzymywany z Toluifera pereirae. Zawiera duże ilości estrów kwasu cynamonowego, zwłaszcza cynamonian benzylu. Stosowany w dermatologii ze względu na działanie antyseptyczne i przeciwzapalne słabo znieczulające. Wykazuje też działanie wykrztuśne. B. Szostakowskiego, polimer eteru winylowego, znany także pod nazwą Vinalinum — gęsta, lepka ciecz o swoistym zapachu. Przyśpiesza gojenie i ziarninowanie ran, działa słabo przeciwbakteryjnie. Stosowany wewn. w leczeniu choroby wrzodowej oraz zewn. w trudno gojących się ranach i owrzodzeniach podudzi. BAMETAN, Yasculat, lek pobudzający receptory beta-adrenergiczne. Działa rozkurczająco na mięśniówkę gładką naczyń krwionośnych. Zwiększa przepływ krwi przez naczynia obwodowe, obniża ciśnienie tętnicze. Stosowany w schorzeniach naczyń obwodowych (chorobie Buergera, odmrożeniach, trudno gojących się ranach). Przeciwwskazany w zawale mięśnia sercowego, ostrej chorobie wieńcowej. BANDAŻ, opaska z gazy lub innego materiału, służąca do owijania części ciała w celu przymocowania opatrunku albo unieruchomienia. B. elastyczny jest wykonany z rozciągliwego materiału i dzięki temu lepiej utrzymuje opatrunki, a ściskając owiniętą część ciała lepiej ją unieruchamia. B. gipsowy, opaska gazowa z wtartą w jej oczka mączką gipsową, służąca do opatrunku usztywniającego. BANDAŻOWANIE, nakładanie opasek, zw. bandażami, w celu umocowania opatrunku lub unieruchomienia stawu bądź kończyny. Opaski zwinięte mają początek i głowę, zwinięte równomiernie z obu stron mają dwie głowy. B. polega na owijaniu opaski dokoła danej okolicy ciała, czyli pokrywaniu jej tzw. obwojami. Obwoje mogą być jedno- i wieloosiowe, w zależności od tego, ile odcinków ciała łączy się ze sobą w obwijanym miejscu. Obwoje jednoosiowe są koliste lub okrężne; zaginane stosowane są na łydce albo przedramieniu, gdyż lepiej się trzymają; obwoje śrubowe biegną skośnie wzdłuż długiej osi kończyny. Obwoje dwuosiowe pokrywają okolice stawów; mają kształt ósemek; opatrunek żółwiowy powstaje, kiedy ósemki krzyżują się w tym samym miejscu po zginającej stronie stawu i pokrywają przeciwną stronę rodzajem łuski; gdy skrzyżowania pokrywają się tylko częściowo, po jednej stronie stawu, zwykle wyprostnej, a przeciwna strona stawu nie zostaje pokryta, powstaje opatrunek kłosowy. Obwoje trójosiowe tworzą zamknięty łańcuch z trzech kół, których rzut na płaszczyznę daje trójkąt; do tego typu należą uździennica na głowę, opaska Dessaulta na ramię, opatrunek na piętę. Opatrunki cztero-osiowe dotyczą miejsc, gdzie się schodzą cztery odcinki ciała, jak np. szyja, obie kończyny górne i klatka piersiowa; są to gwiazdy piersi i grzbietu oraz ich odmiany. Na głowę zakłada się opatrunki podobne do hełmu, jak przyłbica, czapka Hipokratesa, uździennica, zawój. Zamiast opasek można też używać do opatrunków chust wielokątnych. Zob. też Pierwsza pomoc: opatrunek ochronny i opatrunek uciskowy. BANG BernhArd, ur. 7 VI 1848, zm. 22 VI 1932, duń. lekarz weterynarii i bakteriolog, prof. w Kopenhadze. Odkrył w 1896 zarazek zakaźnego ronienia bydła, wywołujący —>• Banga chorobę groźną również dla ludzi. Przyczynił się do opracowania metody zwalczania gruźlicy bydła oraz szczepień przeciwko pomorom i -różycy świń. BANGA CHOROBA, )edna z . bruceloz, powodowana u człowieka przez pałeczkę zakaźnego ronieniem bydła. Objawy jak w brucelozach szczególnie częstym zaatakowani układu kostno-stawowego i nerw. ogólny przebieg stosunkowo łagodny. Leczenie i zapobieganie jak w brucelozach. BANTI Guido, ur. 18 VI 1852, a 81 1925, wł. anatomopatolog; 1895 prof. we Florencji. Zasłużył i jako badacz krwi; w 1882 opisał poi pierwszy chorobę zw. —> Bantie chorobą. Autor podręcznika anatomii patol. (1905-1907). BANTIEGO CHOROBA, śledzionowego pochodzenia —> niedokrwistość, przewlekła splenomegalia zastoinowa; stosowana dawniej nazwa dla niejednorodnej grupy chorób cechujących się powiększeniem śledziony, wzrostem ciśnienia w układzie żyły wrotnej z towarzyszącymi mu częstymi krwawieniami z przewodu pokarmom go, z objawami tzw. hipersplenia (nadczynności śledziony) w postaci niedokrwistości, —>• leukopenii i małopłytkowości. Powiększenie ' zwłóknienie śledziony jest spowodowane przewlekłym, biernym jej krwieniem (zastojem krwi) wskutek upośledzonego odpływu krwi i wzrostu ciśnienia w żyle śledzionowej,Ch.B. może być wywołana wielu przyczynami, najczęściej marskością wątroby. BANTING Sir Frederick Gr ur. 4 XI 1891, zm. 21 II 1941, kanad. chirurg i Fizjolog; współpracom zakładu fizjologii uniw. w TOM (od 1920). prof. Inst. Badań Med. założonego dla B. w uniw. w Toronto (1923-41), w latach II wojny światowej major Armii Kanad., kier. sekcji med. Państwowej Rady Badań Naukowych Kanady. W 1922 po szeregu badań wraz z Charlesem H. Bestem i J.J.R. Macieodem uzyskał wyciąg z trzustki, skuteczny w leczeniu cukrzycy, zw.—>-insulina. Za to odkrycie otrzymał w 1923 wraz z Macieodem, prof. fizjologii uniw. w Toronto, nagrodę Nobla (podzielił się nią z Bestem, którego pominięto). BAŃKI LECZNICZE, małe naczyńka szklane, które przykłada się na skórę po rozrzedzeniu w nich powietrza przez podgrzanie. Przystawiona bańka ma silne działanie ssące, pod którego wpływem dochodzi do przekrwienia skóry i pękania drobnych naczyń krwionośnych, co objawia się powstaniem wybroczyn. Zabieg w działaniu podobny do —»- autohemoterapii, stosowany coraz rzadziej w zapaleniach Płuc i opłucnej, ostrych nieżytach dróg oddechowych, nerwobólach itp. B. cięte, obecnie nie stosowany zabieg przystawiania baniek na płytko nacięte miejsca na skórze (za pomocą specjalnego aparatu do nacinania), w celu zwiększenia ilości wypływającej krwi (działanie podobne do przystawienia pijawek lub upustów krwi). BARANY Robert, ur. 22 IV 1876, zm. 8 IV 1936, austr. lekarz laryngolog pochodzenia węg. Od 1900 pracował kolejno: w szpitalu miejskim we Frankfurcie n/Menem, w klinikach psychiatr., chir. i larynogol. w Wiedniu. Specjalizował się w chorobach ucha, zajmując się gł. rolą błędnika i móżdżku w utrzymywaniu równowagi ciała oraz w kontroli ruchów dowolnych. Od 1917 prof. laryngologii uniw. w Uppsali. W 1914 otrzymał nagrodę Nobla za prace nad fizjologią i patologią aparatu przedsionkowego ucha. BARBIPHENAL -> metylfenobarbital. BARBITAL, weronal, pochodna kwasu barbiturowego o długotrwałym działaniu nasennym. Zob. też barbiturany. BARBITURANY, pochodne kwasu barbiturowego, słabo rozpuszczające się w wodzie. Działają — w zależności od dawki — uspokajająco, nasennie, przeciwdrgawkowo, przeciwbólowe i rozkurczowo. Stosowane doustnie gł. jako leki nasenne i przeciwpadaczkowe. Sole sodowe pochodnych kwasu N-metylo- i tiobarbiturowego używane są do wywołania znieczulenia ogólnego. Wyróżnia się barbiturany długo, średnio długo, krótko i bardzo krótko działające. Leki te są jedną z najczęstszych przyczyn ostrych zatruć samobójczych. W leczeniu, obok płukania żołądka, stosuje się z dobrymi wynikami wymuszoną diurezę alkaliczną. BARIERA KREW—MÓZG, umowne pojęcie określające mechanizm regulujący poziom przemiany materii i skład jonowy płynów tkankowych w obrębie mózgu. Elementem tego mechanizmu jest regulacja przechodzenia substancji z krwi do płynu mózgowo-rdzeniowego zapewniająca stałość jego składu. Można ją określić jako barierę krew-płyn mózgowo-rdzeniowy. Czynność b.k.-m. podlega wpływowi przemiany materii w komórkach mózgowych oraz składu krwi krążącej. B.k.-m. chroni mózg przed zmianami składu krwi i przenikaniem związków trujących. Jej przenikalność zmniejsza się w miarę dojrzewania mózgu. Do substancji łatwo przechodzących przez b.k.-m. należą: woda, dwutlenek węgla i tlen, trudniej przechodzą elektrolity sodu (Na’'), chloru (Cl-), potasu (K+). Dla większości innych substancji jest ona nieprzepuszczalna. Pewne nieprawidłowości funkcji mózgu można wiązać z nieprawidłowym działaniem bariery krew-mózg. BARIERY OCHRONNE ORGANIZMU, zespół czynników przeciwstawiających się wnikaniu drobnoustrojów ze świata zewnętrznego. Do b.o.o. zalicza się: a) skórę i błonę śluzową, b) wydzieliny i wydaliny organizmu, c) odruchy obronne, d) normalną florę bakteryjną, e) odczyn zapalny. Nieuszkodzona skóra me dopuszcza do wnikania Większości zarazków. Czynnikiem obronnym jest również kwaśny jej odczyn. Wydzieliny błon śluzowych zawierają:—>przeciwciała, fagocyty i lizozym ,którego największe stężenie stwierdza się we łzach. Kwas solny w żołądku szybko zabija bakterie, podobnie jak kwaśni odczyn pochwy. Drobnoustroje mogą być usunięte z błon śluzowych przez odruchy obronne, takie jak kaszel. kichanie, ruch rzęsek, strumień łez, plwocinę, śluz. Dużą rolę odgrywa normalna f lora jamy ustnej, powodu pokarmowego, pochwy, przez samą swoją obecność nie dopuszczająca do rozwoju flory chorobotw. Odczyn zapalny działa ochronnie przez: a) zahamowanie rozprzestrzeniania się zarazków i ograniczenie procesu chorobowego, b) rozcieńczenie—>• jadów bakteryjnych przez wysięk zapalny oraz ich neutralizację prze przeciwciała, c) niszczenie zarazków przez fagocytozę i ich wydalanie wrą z ropą, d) aktywację—>• układu siateczkowo-śródbłonkowego. BARK, okolica ciała w miejscu po łączenia kończyny górnej z tułowiem (zewn. część —>• obręczy kończyny górnej i górna część ramienia). Zawiera staw ramienny, umożliwiający ruchy ramienia we wszystkich kierunkach BAROFUNKCJA -> barotrauma BARORECEPTORY, pressoreceptory, rodzaj—>-mechanoreceptorów wrażliwych na zmiany ciśnienia krwi, umiejscowionych gł. w ścianach zatoki szyjnej (miejsce podziału tętnił szyjnej wspólnej na zewn. i wewa i łuku aorty. B. reagują wzrostem częstości wysyłania impulsów na wzrost a zmniejszeniem częstości na spadek ciśnienia tętniczego krwi. Po wzroście ciśnienia wzmożona impulsacja z b. hamuje ośrodki pobudzające czynność serca i układu naczyniowego, tak że cienienie ulega normalizacji.Zob. też regulacja ciśnienia krwi tętniczego. BAROTRAUMA, uszkodzenie ucha środk. przez szybko występującą zmianę ciśnienia atmosf. W zwykłych waruinkach występujące różnice między ciśnieniem w jamie ustnej (zewn. atmosfera) a ciśnieniem w jamie ucha środk. wyrównywane są przez trąbkę słuchową. Ta zdolność wyrównywania ciśnień nazywana jest barofunkcją. Każdy obrzęk tkanek wokół ujścia trąbki słuchowej (np. zapalenie migdałków podniebiennych, katar) będzie zmniejszał barofunkcję, prowadząc do b. W locie samolotem, podczas startu i lądowania, szybka zmiana ciśnienia annosf. może przekroczyć wydolność barofunkcji, dając b., która objawia się wysiękiem do jamy ucha środk. Głośne mówienie, ziewanie, ruchy połykania ułatwiają barofunkcję, zapobiegając powstaniu b. Wystąpienie dużej b. może grozić zakażeniem, wysiękiem i prowadzić do dysbarycznego (—>• dysbaryzm) zapalenia ucha środk., z bólami ucha, podwyższeniem temp. ciała, bólami głowy i przebiciem błony bębenkowej. BARTHOUN Kaspar, ur. 1655, zm. 1738, duń. lekarz; prof. anatomii na uniw. w Kopenhadze, syn Thomasa; odkrył gruczoły przedsionka pochwy i przewód ślinianki podjęzykowej, nazwane później jego imieniem. Zob. też gruczoły Bartholina. BARTHOUN Thomas, ur. 20 X róró, zm. 4 XII 1680, duń. lekarz ' uczony, prof. anatomii na uniw. w Kopenhadze (1648-61), prowadził gł. badania układu limfatycznego, który szczegółowo i wyczerpująco opisał (m.in. odkrył piersiowy przewód limfatyczny). BARTONELOZA, gorączka 0roya, choroba zak. wywoływana przez pałeczkę Bartonella bacilliformis. Występuje endemicznie w niektórych pustynnych dolinach rzek w rejonie Andów i w Peru. Przenosicielami są niektóre gatunki—»• moskitów z rodzaju Phlebotomus. B. występuje w dwóch postaciach klin. Ciężką postać gorączkową charakteryzuje wysoka ciepłota, szybko rozwijająca się makrocytarna —> niedokrwistość i często dołączające się in. zakażenia. Postać skórna b. odznacza się brodawkowatą wysypką składającą się z guzków przypominających—»• naczyniaki. Rozpoznanie następuje na podstawie danych epidemiol. i objawów klin. potwierdzonych stwierdzeniem bartonelli w rozmazach krwi lub w hodowli. Leczenie szpitalne, antybiotykami. Zapobieganie polega na stosowaniu repelentów, spaniu pod moskitierą, tępieniu moskitów. BARWIAK, chromafinowy lub żelazochłonny —> gruczolak istoty rdzeniowej nadnercza lub innych ciałek przyzwojowych wytwarzających —> adrenalinę. Rzadki, dobrze odgraniczony guz, zwykle niezłośliwy (bywają też postacie złośliwe). Klin. daje napady wysokiego ciśnienia. Leczenie gł. operacyjne. BARWIENIE BAKTERII, metody służące do uwidaczniania bakterii i ich składników oraz do odróżniania od innych bakterii. Niezabarwione bakterie wskutek słabej zdolności załamywania promieni świetlnych są źle widoczne w mikroskopie. Bakterie można barwić za ich życia (b. przyżyciowe) lub po zabiciu. B. negatywne polega na zabarwieniu tlą (tuszem chińskim, nigrozyną i innymi barwnikami), podczas gdy same bakterie pozostają niezabarwione. B. proste polega na stosowaniu jednego barwnika. Przy barwieniu zasadowym błękitem metylenowym występuje zjawisko metachromazji, np. otoczka laseczki wąglika barwi się na różowo, zaś sama komórka i podłoże na niebiesko. Przy b. złożonym stosowanych jest kilka barwników. Należą tu m.in. powszechnie używane metody: Grama, ZiehI-Neelsena, Giemsy, Neissera, Trujillo. Metoda Grama polega na barwieniu fioletem krystalicznym, bejcowaniu jodem, odbarwianiu alkoholem i podbarwianiu fuksyną wodną. To postępowanie pozwala na podział bakterii na dwie grupy: takie, które zatrzymują odcień barwnika podstawowego — fioletu (bakterie Gram--dodatnie, np. gronkowce) i takie, które podbarwiają się barwnikiem kontrastowym — fuksyną (bakterie Gram-ujemne, np. pałeczki duru brzusznego). Pomiędzy bakteriami Gram-dodatnimi i Gram-ujemnymi istnieją wyraźne różnice. Metoda ZiehI-Neelsena służy do wykrywania bakterii kwasoopornych (np. prątki gruźlicy), które barwią się na czerwono, w odróżnieniu od bakterii niekwasoopomych, tkanki i ropy, które barwią się na niebiesko. Tam, gdzie chodzi o wykrycie bakterii, a równo cześnie o podbarwienie innych elementów preparatu (krew, tkanka ,ropa), stosuje się barwienie metodą Giemsy. Metoda Neissera służy do wykrywania ziarnistości (ciałek) Babesa — Ernsta, w komórkach maczugowca błonicy, a metoda Trujillo, przy. użyciu zieleni malachitowej, używana jest do wybarwiania zarodników bakterii. BARWIENIE TKANEK, stoso|wanie barwników w celu uwidocznienią określonych elementów tkanki lub komórki. Barwniki mają tzw. chromofory — grupy chem. zdolne łączenia się z określonymi grup bezbarwnych nośników. Barwniki dzieli się na kwaśne—mające w swym składzie reszty kwasowe i łączące z zasadowymi strukturami tkanki oraz zasadowe—zawierające grupy aminowe, które łączą się z kwaśnymi ugru powaniami składników tkanki. Do barwników zasadowych należą m.in. hematoksylina, karmin, barwniki anilinowe (błękit toluidynowy, fiolet goryczki, zieleń metylowa) i in. Zasado we barwniki wybarwiają przede wszy stkim jądro komórki oraz niektóre kwaśne składniki —>-protoplazmy (ziarenka zasadochłonne granulacytów). Do barwników kwaśnych należą m.in. eozyna, kwaśna fuksyną, błękit Eyansa, błękit trypanu, błękit metylenowy, azokarmin i in. Istnieją poza tym barwniki wybarwiające wybiórczo określone struktury, np. tłuszcz (błękit Nilu, czerń Sudanu, Sudan III i IV aparat Golgiego, włókna sprężyste chrząstki, nerwy, osłonki mielinowe nerwów, jak też poszczególne zwią chem., np. tłuszczowce, cukrowce, białka ,a nawet poszczególne aminokwasy ,enzymy oraz szereg składników nieorganicznych wapń. potas, arsen,i. in. Wybarwianie poszczególnych składników chem. komórki i ocenę ich lokalizacji w komórce i w tkance nazywa się > histochemią. Barwienie tkanek może być pośmiertne (postwitalne) oraz przyżyciowe. Barwienie przyżyciowe polega na podawaniu (najczęściej w postaci wstrzyknięć dożylnych) barwnika do żywego ustroju lub na barwieniu żywych komórek poza ustrojem. Barwienie pośmiertne polega na wybarwianiu utrwalonych uprzednio skrawków tkanek i narządów pobranych ze zwłok. BARWNIKI —> pigmenty. BARWNIKI DIAGNOSTYCZNE, barwniki używane do oznaczania sprawności nerek i wątroby oraz do wykrywania uszkodzeń tkanek. Badanie sprawności nerek za pomocą b.d. polega na podaniu doustnym lub pozajelitowe barwnika i oznaczeniu czasu, po jakim pojawia się on w moczu, a także jego stężenia. W badaniu nerek używa się następujące b.d.: indygokarmin, czerwień trypanu, czerwień kongo. Badanie sprawności wątroby polega na oznaczeniu szybkości wydalania b.d. przez wątrobę na podstawie jego zawartości w surowicy krwi po upływie określonego czasu od chwili wstrzyknięcia dożylnego. W badaniach czynności wątroby używa się bromsulfanu, bilirubiny. W celu wymycia uszkodzeń lub ciała obcego w rogówce wkrapla się do worka spojówkowego fluoresceinę. Uszkodzone miejsca lub obwód ciała obcego barwią się na zielono. BARWNIKI PIROLOWE->porfiryny. BARWNIKI WZROKOWE, substancje chem. występujące w—>-fotoreceptorach siatkówki oka (w zewn. członach pręcików). Pochłaniają energię określonego zakresu widma światła, pod której wpływem rozkładają się na część białkową i barwnikową, a produkty rozpadu są chem. bodźcem dla fotoreceptorów. Rodopsyna, zw. też purpurą wzrokową, jest b.w. pręcików i składa się z części białkowej — opsyny, połączonej z częścią barwnikową (chromoforową) — retinenem, pochodną witaminy A. Pod wpływem światła rodopsyna rozkłada się na część białkową i barwnikową, przy czym maksimum absorpcji przypada dla światła o długości fali 520 nm. Retinen ma zabarwienie czerwonawe, które traci po odłączeniu od opsyny, w czasie redukcji retinenu do witaminy A. Odtworzenie rodopsyny z substancji rozpadowych następuje w czasie adaptacji pręcików do ciemności. Długotrwałe naświetlenie barwnika powoduje zbyt głęboki rozpad rodopsyny i ponowne jej wytworzenie następuje z substancji dostarczanych przez krwioobieg do siatkówki. Z tych też względów okres adaptacji oka do ciemności zależy od czasu i intensywności poprzedzającego oświetlenia. Istnieje pogląd, że —czopki zawierają trzy barwniki o różnym stopniu wrażliwości. Ich odmienność strukturalna zawarta jest w części białkowej i decyduje o wrażliwości na światło jednorodne, np. widmo czerwieni, zieleni i fioletu. Natomiast grupa pozabiał kowa jest podobna jak w purpurze wzrokowej i zależy od różnych pochodnych witaminy A, czyli substancji karotenowych. BARWNIKI ŻÓŁCIOWE, produkty rozpadu hemoglobiny i innych porfirynoproteidów w organizmach ssaków. Powstają w komórkach układu siateczkowo-śródbłonkowego, które wychwytują i niszczą starzejące się erytrocyty. Najważniejsze b.ż. to biliwerdyna (barwa zielona) oraz—>-bilirubina (barwa czerwona) i produkty jej dalszej przemiany w jelitach. B.ż. jako produkty rozpadu nie odgrywają roli w przemianach organizmu. Oznaczanie poziomu b.ż. we krwi i w moczu jest pomocne w diagnostyce chorób wątroby i dróg żółciowych. BASEDOW Kari Adolf von, ur. 28 III 1799, zm. 11 IV 1854, niem. lekarz praktyk, osiadły w Merseburgu. Po raz pierwszy w dziejach medycyny w 1840 opisał 4 przypadki choroby charakteryzującej się występowaniem trzech zasadniczych objawów, zw. trójcą merseburską: wytrzeszczu oczu, powiększenia tarczycy i przyspieszenie tętna; chorobę tę nazwano chorobą Basedowa. BASEDOWA CHOROBA, jedna z postaci—>-nadczynności tarczycy. BASEN, płaskie, blaszane, emaliowane naczynie z pokrywą, służące obłożnie chorym do oddawania stolca i moczu. BASSINI Edoardo, ur. 14 IV 1844, zm. 19 VII 1924, wł. chirurg; prof. chirurgii kolejno uniw. w Pawii, Genui i Padwie. Twórca nowoczesnego sposobu operowania pachwinowej —> przepukliny (1889), który stał się z klasyczną operacją powszechnie stosowaną. Metoda B. polega na wytworzeniu nowego kanału pachwinowego co zapobiega wznowom. Znany tatże jako działacz społeczny. BATMOTROPIZM, pobudliwość mięśnia sercowego — właściwość reagowania na określone bodźce wytarzaniem swoistych stanów pobudzeń w —>• bodźco-przewodzącym układzie serca. Jest regulowany przez układ wegetatywny; —>• przywspółczulny układ i zmniejsza go, zaś—>-współczulny układ — zwiększa. Również niektóre leki nasercowe zmieniają czynność sercaa poprzez zmianę b. (działanie batmotropowe dodatnie mają glikozydy nasercowe, natomiast ujemne chinidyna). BAZOPILE, rodzaj -> krwinek białych; zawierają w cytoplazmie ziarnistości barwiące się barwnikami zasadowymi, stąd zw. granulocytami sadochłonnymi; stanowią ok. 1% całej liczby krwinek białych. BAZOFILIA, zwiększenie się liczby krwinek zasodochłonnych pow 1-2% ogólnej liczby krwinek białych! Występuje najczęściej łącznie eozynofilią. BĄBEL, wyniosły ponad pow. skóry, porcelanowobiały —>-wykwit,wyraźnie odgraniczony od otoczenia i silnie swędzący; szybko tworzy się i równie szybko ustępuje bez śladu. Z punktu widzenia anat., jest to obrzek łlącznotkankowego podścieliska! skóry właściwej, związany ze zwięk szoną przepuszczalnością ścian naczyn krwionośnych. Występuje po oparzeniu pokrzywą, ukłuciu komara, jako objaw—>• alergii, np. w—>-pokrzywce BABLOWICA, echinokokoza, choroba inwazyjna wywoływana przez 2 gatunki tasiemca: tasiemiec bąblowcowy i tasiemiec wielojamowy, które u człowieka występują wyłącznie jako stadia larwalne. B. jest szeroko rozpowszechniona na całym świecie.Obok człowieka żywicielem pośrednim są również zwierzęta roślinożerne, jak owca, koza, świnia, koń, bydło. Człowiek zaraża się dojrzałymi iajami tasiemców. Uwolnione w żołądku lub dwunastnicy —>-onkosfery przenikają przez ścianę jelita do naczyń krwionośnych i chłonnych, a następnie do wątroby. Z onkosfery wykształca się bąblowiec, który powoli się powiększa. Wątroba w miarę powiększania się staje się bolesna; może dojść do -> żółtaczki mechanicznej oraz ->wodobrzusza. B. mózgu daje obławy typowe dla guza mózgu. Rozpoznanie b. opiera się na badaniach klin. oraz badaniach pomocniczych, gł. immunol. B. płuc przebiega w postaci torbieli jedno- lub wielokomorowych o średnicy 5-20 cm, umiejscowionych zwykle u podstawy płuca, najczęściej prawego. Objawy (duszność, kaszel, krwioplucie, bóle) występują dopiero wtedy, gdy torbiel osiągnie duże rozmiary, zwykle po kilku latach od zakażenia. Leczenie b. polega na usunięciu operacyjnym torbieli lub jej opróżnieniu z płynu i główek bąblowca. Zwalczanie i zapobieganie polega przede wszystkim na przestrzeganiu zasad higieny żywienia, odrobaczaniu psów, na niszczeniu jaj tasiemców. BĄBLOWIEC MÓZGU -> bąblowica. BĄBLOWIEC OKA ->- pasożytnicze choroby oka. BĄBLOWIEC PŁUC -> bąblowica. BĄKI, ślepaki (Tdbanidae), owady o szerokich skrzydłach pokrytych łuskami, odwłoku spłaszczonym, szerokim, złożonym z 7 segmentów, dużej głowie z przodu wypukłej. B. posiadają aparat gębowy typu kłująco-ssącego. Samice żywią się krwią, samce nektarem kwiatów. W Polsce występuje 31 gatunków b. z rodzaju Tdbanus (najbardziej znane to b. bydlęcy T. bomnus i T. autunmalis) oraz 8 gatunków z rodzaju Chrysops. Podobnie jak inne krwiopijne owady, b. mogą przenosić liczne choroby: —> tularemię, niedokrwistość zakaźną koni, —>• loajozę, niektóre —>• świdrowice. BCG, niechorobotw. szczep prątków gruźlicy bydlęcej, z którego przygotowuje się szczepionkę przeciwgruźliczą. Stosuje się ją doustnie lub śródskórnie u wszystkich osób z ujemnym —> odczynem tuberkulinowym, w celu wywołania nadwrażliwości na zakażenie zjadliwymi prątkami gruźlicy. Nazwa BCG jest skrótem {Bacillus Calmette-Guerin), od nazwisk odkrywców tych prątków. BECHTEREW Wladimir M., ur. l II 1857, zm. 24 XII 1927, ros.. neurolog, psychiatra i psycholog; prof. uniw. w Kazaniu (od 1885) oraz Akad. Wojenno-Med. w Petersburgu (od 1894). W 1908 założył Inst. Psychoneurologii w Petersburgu noszący obecnie jego imię. Prowadził badania nad anatomią i fizjologią układu nerw. oraz nad umiejscowieniem czynności mózgowych; odkrył ośrodki wegetatywne w korze mózgowe),jądra podkorowe i szlaki mózgowe, nazwane jego imieniem. Opisał wiele objawów neurol. oraz zesztywniające zapalenie kręgosłupa na tle gośćcowym, zw. też chorobą Bechterewa. BECK Adolf, ur. l I 1863, zm. 1942, poi. fizjolog, uczeń N. Cybulskiego, prof. fizjologii uniw. we Lwowie (1895-1932). Autor wielu prac m.in. na temat fizjologii ośrodkowego układu nerw. i zmian ciśnienia krwi w żyłach. Prowadził liczne badania nad prądami czynnościowymi siatkówki, zjawiskami elektr. w korze mózgowej i przewodnictwem czynnościowym w nerwach. Publikacje o zjawiskach elektr. w mózgu, rozpoczęte w 1890, stały się podstawą do rozwinięcia nowej metody diagnostycznej —»• elektroencefalografii. W 1915 (wraz z N. Cybulskim) i 1922 wydal podręcznik Fizjologia człowieka. BEHAWIORYZM, kierunek w psychologii rozwinięty przez J. Watsona, który określał psychologię jako naukę o zachowaniu, a w konsekwencji ograniczał zainteresowania psychologa wyłącznie do dających się zaobserwować zewn. zachowań, uważając, że cała problematyka uczuć i emocji człowieka nie zasługuje na zainteresowanie naukowca. B. odegrał ogromną i pozytywną na rolę w rozwoju współczesnej psychologii eksperymentalnej. Zajmując się wpływem konkretnych bodźców na zachowanie się ludzi i zwierząt (tzw. psychologia bodźca-reakcji) behawioryści mogli ustalić wiele ścisłych zależności. B. z założenia nie zajmował się całością osobnika, lecz fragmentami funkcjonowania organizmu. Reakcją: b. jest w ostatnich latach —>• psychologia humanistyczna. BEHRING Emil von, ur. 15 IB 1854, zm. 31 III 1917,niem. lękarz bakteriolog; prof. higieny na uniw. t Halle (od 1894), dyr. Inst. Terapii I Doświad. w Marburgu (1895). W 1890 uzyskał antytoksyczną surowicę przeciwbłonniczą, a wraz z jap. uczonym ->S. Kitasato przeciwtężcową. Był organizatorem jednej z największych w Europie wytwórni surowic i szczepionek tzw.. Behring-Werke w Marburgu. Za swe osiągnięcia w dziedzinie serologii otrzymał w 1901 nagrodę Nobla, pierwszą z zakresu medycyny. BEKESY George von, ur. 3 VI 1399, zm. 13 VI 1972, węg. inż. Telekoinunikacji i fizyk zajmujący się badaniami fizjologii słuchu. 1939-46 prof. uniw. w Budapeszcie, 1947-66 kier. działu psychoakustyki uniw. w Harvard (St. Zjedn.). W 1947 wprowadził ulepszony i zautomatyzowany przyrząd do badania i mierzenia ostrości słuchu zw. -> audiometrem. W 1961 "trzymał nagrodę Nobla w zakresie medycyny i fizjologii za odkrycie mechanizmu pobudzania receptorów słuchowych oraz za badania fizjologii ucha. BELLADONNA -> pokrzyk wilcza jagoda. BENZALKONIUM, Sterinol, Zephirol, środek dezynfekujący, mieszanina czwartorzędowych soli amoniowych o właściwościach obniżania napięcia powierzchniowego (detergent). Hamuje rozwój bakterii, pierwotniaków, grzybów i niektórych wirusów. Używany do dezynfekcji rąk, pola operacyjnego, narzędzi chirurgicznych. Rozcieńczone roztwory b. używane są do płukania pęcherza moczowego i pochwy. BENZEDRYNA ->- amfetamina. BENZEN, ciekły węglowodór aromatyczny, stosowany jako rozpuszczalnik oraz produkt wyjściowy w syntezach organicznych. DL (—> dawka śmiertelna) drogą doustną 30-50 g. Wchłania się poprzez przewód pokarmowy, drogi oddechowe, a nawet przez skórę. Objawy ostrego zatrucia: bóle i zawroty głowy, odurzenie, euforia, nudności, wymioty, drżenie mięśniowe i drgawki, zaburzenia czynności serca, utrata przytomności, porażenie ośrodka oddechowego. W zatruciach przewlekłych objawy rozwijają się po długim okresie utajenia, nawet w wiele miesięcy po zaprzestaniu pracy z b. Występują uszkodzenia szpiku oraz naczyń włosowatych, a w wyniku tego niedokrwistość, małopłytkowość, wybroczyny krwawe w skórze i błonach śluzowych, niekiedy krwotoki wewn. Chory jest osłabiony, wychudzony i cierpi na bezsenność. W przypadku spożycia b. stosuje się natychmiastowe płukanie żołądka, skażoną skórę zmywa się wodą z mydłem. Leczenie w zależności od objawów. BENZHYDRAMINA -> difenhydramina. BENZOKAINA, anestezyna, ester etylowy kwasu p-aminobenzoesowego, nierozpuszczalny w wodzie. Lek miejscowo znieczulający, stosowany w postaci maści, kremów, przysypek, aerozoli na skórę i błony śluzowe. Wchodzi w skład czopków znieczulających błonę śluzową odbytu (np. hemorolu). BENZOTIAZYDY, pochodne benzotiadiazyny, związku o silnym działaniu moczopędnym. B. zwiększają zwłaszcza wydzielanie soli mineralnych — z tego powodu określa się je nazwą saluretyki. Mechanizm działania moczopędnego polega na hamowaniu kanalikowego —>- wchłaniania zwrotnego sodu, potasu, chloru i wtórnie wody, co powoduje znacznego stopnia —> diurezę. Wskutek wydalania potasu może dojść do znacznego obniżenia jego stężenia. B. obniżają również ciśnienie krwi i są stosowane w leczeniu nadciśnienia, często w skojarzeniu z innymi lekami (—> rezerpiną, —»-guanetydyną). Do najbardziej, znanych b. należą: chlorotiazyd (Diuryl), hy-drochlorotiazyd (Esidrex), politiazyd (Renese), bendroflumentiazyd (Na-turetin). BENZYNA, mieszanina wyższych węglowodorów (gł. heksanu i heptanu), otrzymywana w procesach destylacji ropy naftowej. Rozpuszcza tłuszcze, oleje, woski itp. W lecznictwie używana do odtłuszczania skóry, zmywania przylepców itp. Zatrucia ostre występują już po spożyciu 20-50 ml benzyny. U zatrutych szybko pojawiają się wymioty, po wchłonięciu toksycznych ilości pojawiają się bóle głowy, stany pobudzenia, upojenia ,które przejść mogą w drgawki kloniczne z utratą przytomności. Często pojawiają się.zaburzenia miarowości pracy serca ( rzadkoskurcz, skurcze dodatkowe),zatrutym nie podaje się mleka! Zatrucia przewlekłe powodują zwyrodnienie rządów wewnętrznych. BERGONZONI Michał, ur. | 1748, zm. 5 III 1819, poi. lekarz wł.pochodzenia, od 1775 osiadły w Polsce od 1780 lekarz przyboczny króla St sława Augusta, od 1790 naczelny llkarz wojska koronnego. Początkowo praktykował w Lublinie, potem został wykładowcą w szkole chir. w War Zorganizował służbę zdrowia w wojsku pol.., w 1807-12 w armii Księstwa Warszawskiego. Potem rozwinął działalność w Tow. Przyjaciół Nauk oraz w Tow. Dobroczynności w Warszawie Autor pracy O położeniu miasta Lublina, jego zwykłych i miejscowych chorobach oraz zdrowym i szkodliwym powietrzu (1782). BERI BERI CHOROBA, zespół objawów będący krańcowym wyrazem awitaminozy B1 (tiamina). Witamina B1 odgrywa istotną rolę w przemianie węgIowodanów, umożliwiając prawidłowe spalanie glukozy. W niedoborze tiaminy wskutek niecałkowitego spalania glukozy gromadzi się w ustroju toksyczny kwas pirogronowy, powodując uszkodzenie najwrażliwszych tkanek ustroju — tkanki nerw. i śródbłonków wlośniczek. W następstwie dochodzi do zapalenia wielonerwowego (-> polineuropatia), porażeń, zaników mięśni. ponadto występują obrzęki kończyn, twarzy i tułowia, brak łaknienia i zmiany troficzne skóry. Dawniej ch.b-b. występowała u ludzi odżywiających się np. wyłącznie lub gł. łuskanym, polerowanym ryżem. Obecnie występuje wyjątkowo rzadko. Leczenie witaminą B1 i dietą wysokowitaminową. BERNARD Ciaude, ur. 12 VII 1813, zm. 10 II 1878, franc. fizjolog i patolog; prof. uniw. w Paryżu (od 1854), członek Franc. Akad. Nauk (od 1868). Doprowadził do doskonałości eksperyment fizjol., zwłaszcza w wiwisekcji. Zbadał wpływ układu nerw. na czynności fizjol. i objawy patol.; odkrył właściwości trawienne soku trzustkowego, wyjaśnił rolę i funkcję trzustki i wątroby w przemianie cukrów (wykrywając glikogen), odkrył nerwy naczynioruchowe, dokonał znanego doświad. nakłucia dna IV komory mózgu, tzw. nakłucia cukrowego. Zajmował się też badaniem działania trucizn (gł. kurary oraz tlenku węgla) i środków leczn., stając się jednym z twórców farmakologii doświadczalnej. BERYLOZA, jedna z pylic płuc. BESNIERA-BOECKA-SCHAU-MANNA CHOROBA -> sarkoidoza. BESREDKA Aleksandr M., ur. 29 III 1870, zm. 28 II 1940, franc. bakteriolog i immunolog pochodzenia roś., uczeń —>• I. Miecznikowa; prof. Inst. Pasteura w Paryżu (od 1910). Wprowadził wiele ulepszeń w dziedzinie przygotowywania i stosowania szczepionek, np. przeciw dżumie, cholerze, czerwonce, durowi brzusznemu, paradurowi i wąglikowi. Zalecał stosowanie szczepień przeciw wąglikowi drogą doskórną. Badając występowanie objawów —>• anafilaksji w przebiegu — seroterapii, w 1907 zalecił sposób podawania surowicy zapobiegający wstrząsowi anafilaktycznemu. Autor wielu publikacji. BETATRON, cykliczny akcelerator przyspieszający elektrony do energii rzędu 102 MeV; jest źródłem twardych promieni X, które znajdują zastosowanie w medycynie i technice. Składa się z elektromagnesu zasilanego prądem zmiennym oraz próżniowej kory przyspieszenia w kształcie torusa.Przyspieszone elektrony bombardują tarczę wewn. komory, wytwarzając mieniowanie X. BEZDECH, nagle zatrzymanie odruchu; b. może być przejściowy (np. odruchowy po zanurzeniu w zimnej wodzie) lub nieodwracalny (—> porażenie oddechu). BEZGŁOS, afonia, niemożność wydania głosu. Przy b. możliwe jest wyłącznie mówienie szeptem; występuje w stanach zapalnych, nowotworach lub porażeniach unerwienia krtani.B.. histeryczny charakteryzuje się nagłym początkiem (po urazie psych.) przy braku obiektywnych zmian w krtani. Podczas kaszlu, płaczu lub śmieechu pojawia się wtedy przejściowo prawidłowy głos.. BEZGŁOWIE –acefalia. BEZKWAŚNOŚĆ SOKU ŻOŁąDKOWEGO, brak „wolnego kwasu solnego w soku żołądkowym. Przyczyną b.s.ż. są najczęściej choroby żołądka, m.in. zanikowy nieżyt śluzówki żołądka, rak żołądka i in. Następstwem b.s.ż. są zaburzenia trawienia,;niestrawność); zwykle towarzyszą temu biegunki. BEZŁAD, ataksja, niezborność, upośledzenie zdolności dokładnego i sprawnego wykonywania i koordynacji ruchów, przy braku niedowładu, wzmożenia napięcia mięśniowego, ruchów mimowolnych lub -> apraksji. Wyóżnia się b. móżdżkowy i b. tylno powrózkowy. B. móżdżkowy jest objawem zmian chorobowych w móżdżku. Cechuje go nieregularność wychylen, szybkości ruchów z ich spowolnienie zwłaszcza z niezdolnością do wykonywania szybkich ruchów naprzemiennych (adiadochokineza) niezdolnością oceny zakresu ruchu, czemu towarzyszy objaw mijania celu (dyzmetria). Przejawem b. móżdżkowego są również zaburzenia chodu, który staje się niepewny, z szerokim rozstawieniem nóg (chód „na szerokiej podstawień często ze skłonnością do padania w stronę, która odpowiada uszkodzonej stronie móżdżku. Ogólnie, zaburzenia ruchowe o charakterze b. móżdżkowego są wyrazem asynergii, czyli zburzeń koordynacji funkcji rozmaitych grup mięśniowych przy wykonywaniu ruchów złożonych.. B. tylnopowrózkowy (ataksja tylnosznurowa) jest to niezborność ruchów kończyn spowodowana upośledzeniem czucia ułożenia, występująca w wyniku zmian chorobowych w powrózkach tylnych rdzenia, gł. w przebiegu—> wiądu rdzenia i in. Chorób w, których zajęte są powrózki tylne. B. móżdżkowy różni się od b. tylnopowrózkowego tym, że zaburzenia ruchowe w b. móżdżkowym występują niezależnie od kontroli wzroku, a w b. tylnopowrózkowym kontrola wzroku pozwala je częściowo wyrównać. BEZŁAD DZIEDZICZ NY RDZENIOWY -> zwyrodnienie rdzeniowo-móżdżkowe. BEZMOCZ, całkowite zatrzymanie wydalania moczu, spowodowane najczęściej ciężkim uszkodzeniem miąższu nerek, zwłaszcza kłębków (zatrucie solami rtęci, chromu, czterochlorki węgla, zapalenie kłębków nerkowy<(wstrząs). Niekiedy b. może 'występować na drodze odruchowej po uwięźnięciu kamienia w moczowodzie Jednej nerki dochodzi w drugiej nerce do tak silnego skurczu naczyn że wydalanie moczu ustaje.Przyczyną b. może być również yaczopowanie kanalików np. hemoglobiną po przetoczeniu krwi niezgodnej grupy, mioglobiną (po zmiażdżeniach mięśni) lub wykrystalizowanymi sulfonamidami. Długotrwały b. może prowadzić do ->• mocznicy. BEZMÓZGOWIE —>-anencefalia. BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY, bhp, ogól środków i urządzeń, za pomocą których można wyeliminować całkowicie albo obniżyć do granic tolerancji wszelkiego rodzaju zagrożenia (wypadki, zatrucia, choroby zawodowe) nieodłącznie związane z wykonywaniem określonej pracy zawodowej. Naukową podstawą bhp są badania przyczyn powstawania szkodliwości zawodowych w określonych warunkach i różnych rodzajach pracy wykonywanej zgodnie z odpowiednią technologią. Celem tych badań jest ustalenie stopnia i rodzaju szkodliwości zawodowych oraz opracowanie skutecznych środków zapobiegawczych. We wszystkich tych badaniach współdziałają z sobą takie dyscypliny, jak fizjologia i higiena pracy, toksykologia przemysłowa, nauk. organizacja pracy i tzw. psychologia inżynieryjna i pracy. W oparciu o wyniki badań nauk. opracowuje się dla danej produkcji środki organizacyjne, jak bezpieczne stanowiska pracy i reżim pracy „bezpieczni" lub z ograniczeniem ryzyka do granic tolerancji, uwarunkowanej właściwościami psychofiz. robotnika. Przestrzeganie zasad bhp należy do obowiązków zarówno czynników kierowniczych zakładu pracy, jak i samych pracujących. W każdym zakładzie pracy powinna istnieć wyodrębniona komórka bhp, kontrolowana przez odpowiednie działy —>• Państwowej Inspekcji Sanitarnej, techniczną i społ. inspekcję pracy i Urząd Dozoru Technicznego. Badania teoretyczne i praktyczne z zakresu bhp prowadzą instytuty medycyny pracy oraz Centralny Instytut Ochrony Pracy. W praktyce zakładowej nastąpił podział zadań na tzw. „techniczne" bhp i lek. ochronę zdrowia w przemyśle, która wyodrębniła się w osobną specjalność — medycynę przemysłową. Inżynier bhp ma obowiązek rozpoznać potencjalne i faktyczne zagrożenia dla zdrowia związane z czynnikami fiz., chem. i z pracą aparatury. Lekarz przemysłowy, po zapoznaniu się z tymi czynnikami, ma obowiązek ustalić stopień i rodzaj zagrożenia zdrowia oraz opracować dla technicznego pionu służby bhp lek. wnioski i postulaty zapobiegawcze. BEZPŁODNOŚĆ —niepłodność. BEZSENNOŚĆ, insomnia, agrypnia, objaw towarzyszący najczęściej silnemu napięciu emocjonalnemu, w różnych sytuacjach stresowych i konfliktowych. Występuje u wielu ludzi w sposób uporczywy, bez uświadomienia sobie leżących u jej podłoża czynników konfliktowych. Ludzie cierpiący na b. charakteryzują się często płytkim, nie dającym pełnego wypoczynku snem. B. jest też objawem w wielu zespołach zaburzeń psychicznych. BEZSOCZNOŚĆ, brak wydzielania soku żołądkowego. Przyczyną może być zanikowy nieżyt żołądka lub układowa —>sympatykotonia. Zmniejszenie wydzielania soku żołądkowego towarzyszy wszystkim ciężkim chorobom żak. i gorączkowym. Następstwem jest brak łaknienia, upośledzenie trawienia i związane z tym bóle brzucha oraz biegunki. BEZTLENOWCE, anaeroby, organizmy żyjące i rozwijające się w środowisku pozbawionym tlenu atmosf.; procesy oddychania u tych organizmów przebiegają odmiennie niż u —tlenowców. Do b. należą niektóre: pierwotniaki, robaki, bakterie. B. względne mogą rozwijać się również w obecności powietrza, b. bezwzględne rozwijają się wyłącznie w środowisku pozbawionym wolnego tlenu atmosf., np. laseczki —> tężca, jadu kiełbasianego (—> zatrucie jadem kiełbasianym), —> zgorzeli gazowej. BEZWŁAD —porażenie. BEZZĘBIE, stan jamy ustnej po całkowitym usunięciu zębów; u osób z b. dochodzi do skrócenia odcinka dolnego twarzy, broda zbliża się do nosa z wysunięciem się do przodu, wargi zaciśnięte i zapadnięte, policzki zwiotczałe, mowa niewyraźna; związane z b. zmiany w stawie żuchwowym mogą spowodować trwałe uszkodzenie narządu słuchu i jego upośledzenie; b. ogranicza wykonywanie niektórych czynności zawodowych i jest bezwzględnym wskazaniem do uzupełnienia braków zębowych protezami stomatologicznymi. Zob. też anodoncja. BĘBENEK, potoczna nazwa —>• błony bębenkowej. BĘBNICA -- wzdęcie. BHP —> bezpieczeństwo pracy. BIAŁACZKA, leukemia, niejednorodna grupa chorób rozrostowych układu krwiotwórczego, charakteryzująca się niekontrolowanym, rozlanym, nieprawidłowym i zazwyczaj nieodwracalnym rozplemem —> krwinek białych (leukocytów) i ich prekursorów , szpiku kostnym, śledzionie, węzłach chłonnych i innych narządach, z obecnością lub bez nieprawidłowych komórek białaczkowych we krwi obwodowej. W zależności od przebiegu i liczbowej przewagi odpowiedniego typu nieprawidłowych komórek rozróżnia się szereg rodzajów białaczek Rozrost nieprawidłowych komórek w szpiku i innych narządach prowadzi do objawów niedokrwistości,małopłytkowości z objawami skazy krwocznej, do braku prawidłowych leukocytów we krwi z towarzyszącą mu zwiększoną podatnością na zakażenia oraz do powiększenia wątroby, śledziony, wezłów chłonnych, do bólów kostnych itp. Etiologia b.jest nieznana (być może czynnikiem chorobotwórczym są wirusy). B. ostre częściej występują u dzieci i młodocianych, przewlekle u dorosłych i starców. Leczenie b. jak do tej pory jest wyłącznie objawowe, mające na celu złagodzenie dolegliwości związanych z niedokrwistością, skazą krwotoczną małopłytkową, zwiększoną podatnością na infekcje i naciekami narządowymi. W zależności od typu b. podaje się różne środki hamujące rozrost komórek białaczkowych. W b. ostrych często stosuje się jednoczesne podawanie kilku leków (polichemioterapia), co pozwala na częstsze osiąganie (niekiedy kilkakrotne u tego samego chorego) dość długotrwałych remisji. B. limfatyczna ostra (b. limfoblastyczna) występuje najczęściej u dzieci do 8 r. życia. Początek zwykle ostry, z gorączką, objawami skazy krwotocznej, owrzodzeniami w jamie ustnej i gardle, powiększeniem wątroby, śledziony i węzłów chłonnych oraz faciami kostnymi. We krwi stwierdza się niedokrwistość, małopłytkowość, zwykle umiarkowanie podwyższoną leukocytozę, niekiedy -> leukopenię (u 10% chorych). Większość komórek szpiku i krwi obwodowej stanowią limfoblasty. W tej postaci b. często osiąga się długotrwałe remisje, niekiedy kilkakrotnie u tego samego chorego. B. limfatyczna przewlekła występuje u ludzi w starszym wieku, częściej u mężczyzn niż kobiet. Charakteryzuje się długoletnim, zazwyczaj łagodnym przebiegiem, powiększeniem węzłów chłonnych, wątroby i śledziony, a w zaawansowanym stadium niedokrwistością, małopłytkowością i hipogammaglobulinemią z towarzyszącą zwiększoną podatnością na zakażenia. Leukocytoza waha się od 15 do 200 tyś. w l ul krwi (15-200 G/l), przy czym limfocyty stanowią ponad 90% komórek. B. szpikowa ostra (b. mieloblastyczna) występuje najczęściej u młodocianych. Klin. podobna jest do b. limfoblastycznej, z tym że gorzej oddziałuje na leczenie. W szpiku i krwi obwodowej stwierdza się rozrost macierzystych komórek układu białokrwinkowego, a więc mieloblastów lub ich prekursorów. B. szpikowa przewlekła (przewlekła b. granulocytowa) występuje u ludzi w wieku dojrzałym. Początek choroby jest zwykle podstępny, często wykrywa się ją przypadkowo stwierdzając podwyższoną leukocytozę i powiększoną śledzionę. B. szpikowa przewlekła charakteryzuje się: wysoką leukocytozą 100-300 tyś. w l ul krwi (100-300 G/l), z czego ponad 90% stanowią granulocyty na wszystkich szczeblach rozwoju, od postaci macierzystych do dojrzałych, rozrostem i odmłodzeniem układu granulocytarnego w szpiku, znacznym powiększeniem śledziony (niekiedy może ona zajmować całą jamę brzuszną). B. monocytowa ostra przypomina ostrą b. szpikową, z tym że częściej występuje w średnim wieku, często obecne są nacieki w skórze i większy przerost dziąseł, które mogą przykrywać zęby. W szpiku i krwi obwodowej przeważają nieprawidłowe monocyty lub koomórki do nich podobne. B.rzekoma, rzadko obecnie stosowana nazwa różnych stanów chorobowych przebiegających z powiększeniem węzłów chłonnych, w których nie stwierdza się typowego, białaczkowego obrazu krwi obwodowej oraz niekiedy i odczynów białaczkowych we krwi obwodowej w przebiegu innych chorób. Odczyny białaczkowe mogą wystąpić w ciężkich zakażeniach, ziarnicy złośliwej, w nowotworach z przerzutami do kości, w chorobach wirusowych wieku dziecięcego, w -> mononukleozie zakaźnej, obfitych krwotokach i wielu innych chorobach. Mogą one symulować białaczkę tak pod względem klin., jak i morfologicznym.Zasadnicze dla rozpoznania różnicowegojest stwierdzenie obecności lub nieobecności białaczkowych nacieków narządowych. Często dopiero dalszy przebieg choroby rozstrzyga o właściwym rozpoznaniu. BIAŁA GORĄCZKA —> majaczenie alkoholowe. BIAŁKA, podstawowe wielkocząstecz.. składniki wszystkich organizmów żywych, zbudowane z —>• aminokwasów połączonych wiązaniami peptydowymi. Skład chem. b.: węgiel — tlen — 22%, azot — 16%, wodór - 7%, siarka — 2%, fosfor — od 0 do 1%. Masa cząsteczk. b. może wynosić nawet kilka milionów. B. proste - proteiny składają się z łańcuchów polipeptydowych (—> peptydy).B. złożone (proteidy) zawierają dodatkowo składnik niepeptydowy zw. grupą prostetyczną (lipidy-w lipoproteidach, kwasy nukleinowe -. nukleoproteidach, węglowodany w glikoproteidach, porfiryny—w por firynoproteidach, flawiny — we flawoproteidach, jony metali — w metalo proteidach). Cząsteczki b. mogą mieć kształt kulisty (albuminy, globuliny lub wydłużony (skleroproteidy),.W wodzie b. tworzą roztwory koloidalne (—>• koloidy). W zależności od składu aminokwasowego wyróżnia się b.zasadowe (—>• punkt izoelektryczr pH1 > 7), b. obojętne (pH1 x 7)i b. kwaśne (pH1 < 7). Wielkość, kształt i biol. rola b. wyznaczane są przez ich strukturę pierwszorzędową, czyli kolejność aminokwasów w łańcuchu polipeptydowym. B. utrzymują strukturę (gł. uczestniczą w tym lipoproteidy organizmów żywych i biorą udział) we wszystkich procesach zachodzących w organizmach żywych (kataliza enzymatyczna, regulacja hormonalna regulacja procesów życiowych, odpórność). Tworzą zrąb wszystkich morfologicznych składników komórki. Do b. należą: —enzymy, —> przeciwciała oraz niektóre —>• hormony. Dla organizmów heterotroficznych b. pokarmowe są podstawowym źródłem azotu. Zapotrzebowanie dzienne u człowiek wynosi ok. 0,5 g b. na kg ciężaru ciał. W pokarmach wyróżnia się b. pełnowartościowe, w których obecne K wszystkie aminokwasy egzogenne w optymalnych stosunkach (b. zwierzęce oraz b. niepełnowartościowe, W których brak choćby jednego aminokwasu egzogennego (b. roślinne).W przewodzie pokarmowym b. są trawione do aminokwasów, które z krwią żyły wrotnej są przenoszone do wątroby i innych narządów, gdzie następuje synteza własnych b. organizmu (—>biosynteza białka). Wartość biol. spożytego b.określana jest stosunkiem procentowym azotu zużytkowanego przez organizm do całkowitej zawartości azotu w b. Białko wzorcowe, b. o stosunkowo najwyższej wartości biol., tzn. o składzie aminokwasowym najbliższym zapotrzebowaniu organizmu ludzkiego. Teoretycznie wszystkie egzogenne aminokwasy b. wzorcowego wykorzystywane są W 100% przez organizm (wartość biol. tego białka wynosi 100). Za b. wzorcowe przyjmuje się b. całego jaja albo też b. teoretycznie zestawione z aminokwasów egzogennych w ilościach odpowiadających zapotrzebowaniu ludzkiego organizmu. Zestawienie aminokwasów egzogennych w białkach zwierzęcych jest bliższe zapotrzebowaniu człowieka w porównaniu z białkarni roślinnymi, które mogą zawierać małe ilości lub w ogóle nie zawierać niektórych aminokwasów egzogennych. Przy pożywieniu mieszanym, na które składają się b. o różnym składzie aminokwasowym, niski poziom któregoś z aminokwasów jednego produktu może być uzupełniony wysokim jego poziomem w innym produkcie. W ten sposób można podnieść procent wykorzystania b. całego zestawienia (inaczej określając — podnosi się jego wartość biologiczną). BIAŁKA KURCZLIWE MIĘŚNI, białka biorące udział w skurczu mięśni. Obejmują: aktynę, stanowiącą ok. 15% białek mięśni i miozynę, stanowiącą ok. 40%. Cząsteczki aktyny i miozyny tworzą struktury włókniste, z których zbudowane są włókienka kurczliwe, czyli miofibryle. W mięśniach gładkich układ włókienek aktyny i miozyny jest mało uporządkowany, zaś w mięśniach szkieletowych i mięśniu sercowym ich rozmieszczenie Przestrzenne jest regularne. W obrazie mikroskopowym mięśnia szkieletowego widoczne jest poprzeczne prążkowanie (stąd zwykle stosowana nazwa — mięśnie poprzecznie prążkowane), wynikające ze struktury tych mięśni. Grube włókienka miozyny tworzą prążek ciemny, anizotropowy (A), natomiast włókienka aktyny — prążek jasny, izotropowy (I). Włókienka aktyny zachodzą pomiędzy włókienka miozyny, która na tym odcinku tworzy cieniutkie poprzeczne wypustki. W środku prążka A występuje jaśniejsza strefa H. Pośrodku prążka I przebiega linia Z zbudowana z białka — aktyniny, do której są przyczepione włókienka aktyny. Odcinek mio-fibryli ograniczony dwiema liniami Z nazywa się —> sarkomerem. W czasie skurczu mięśnia włókienka aktyny wsuwają się głębiej pomiędzy włókienka miozyny, dzięki tworzeniu połączeń pomiędzy aktyną i wypustkami miozyny oraz kurczeniu się powstałych w ten sposób mostków. Ze zmianami strukturalnymi sprzężony jest rozpad —> kwasu adenozynotrój fosforowego (ATP) wbudowanego jako grupy prostetyczne do cząsteczek aktyny, dostarczający energii do wykonania pracy, a zachodzący w wyniku enzymatycznego działania miozyny. Oprócz białek kurczliwych w miofibrylach występują także białka regulujące — troponina i tropomiozyna, tworzące kompleks zapobiegający interakcji miozyny i aktyny w nie pobudzonej komórce oraz umożliwiający rozkurcz mięśnia. BIAŁKA KRWI -> frakcje białkowe krwi. BIAŁKO BENCE-JONESA, patol. białko krwi, występujące w przebiegu niektórych nowotworów złośliwych, gł. -szpiczaka. B. B.-J. pojawia się wyjątkowo również w niektórych, przypadkach przewlekłej limfatycah, i szpikowej —>• białaczki, w —>. mięsaku limfatycznym i in. Z powodu niskiego ciężaru cząsteczk., b. B.-J. przedostaje się przez kłębki nerkowe do moczu w temp. 50-60°C wytrąca się i ponownie rozpuszcza się w temp. ok. 90% Stwierdzenie obecności b. B.-J. W moczu ma znaczenie rozpoznawcze —z dużym prawdopodobieństwem świadczy o obecności szpiczaka. B. B.-J.zalicza się obecnie do —>immunoglobulin. BIAŁKOMOCZ, albuminuria, występowanie białka w moczu. W warunkach prawidłowych kłębki nerkowe nie przepuszczają dużych cząsteczek białka. Jednak niektóre drobnocząsteczk. białka patol. (np. -> białko Bence-Jonesa) przechodzą przez zdrowe kłębki. Niewielki b. może pojawić się po dużych wysiłkach fiz. (—>• białkomocz wysiłkowy) lub zimnej kąpieli. B. patol. występuje w wielu chorobach nerek — zarówno w uszkodzeniu kłębków nerek (zapalenia), jak i kanalikach (—>• zespól nerczycowy). Następstwa znacznego b. jest zmniejszenie poziomu białek krwi (—>• hipoproteinemia). Powoduje to zmniejszenie ciśnienia osmotycznego w naczyniach, co jest jedną z przyczyn obrzęków nerkowych. BIAŁKOMOCZ WYSIŁKOWY pojawienie się białka w moczu po dużych i długotrwałych wysiłkach fiz. W długotrwałym przebywaniu w pozycji stojącej. Jest to b.w. fizjol. i nie świadczy o upośledzeniu czynności nerek. BIBLIOTEKI LEKARSKIE, uporządkowane zbiory ksiąg i wydawnictw , spełniające rolę ośrodków informacji nauk. Najstarszą specjalistyczną b.l., na świecie jest Library ofthe Royal College of Physicians zał. w 1518 w Londynie, następne b.l. powstały w: Glasgow (1599), Edynburgu (1681), Rzymie (1715), Paryżu (1733), Filadelfii (1751), Londynie (1783), Sztokholmie (1810). W Polsce przed II wojną świat, istniały w Warszawie 2 duże b.l.: Biblioteka Centrum Wyszkolenia Sanitarnego i Biblioteka Tow. Lek. Warszawskiego. W czerwcu 1945 powstała w Warszawie Główna Biblioteka Lek. zorganizowana przez dr Stanisława Konopkę. Sieć b.l. w Polsce tworzą obecnie: Główna Biblioteka Lek. (jako wiodąca) i jej biblioteki filialne (Bydgoszcz, Katowice, Kielce, Rzeszów, Olsztyn, Koszalin, Opole), biblioteki akademii med. oraz nauk. instytutów resortowych. Biblioteki instytutów VI Wydziału PAN wchodzą w skład sieci bibliotek PAN. Istnieje również b.l. w Wojsk. Akademii Med. w Łodzi. Wobec stałego wzrostu liczby książek i tytułów czasopism med.,wprowadza się jednolitą organizację i specjalizację (rzeczową, terytorialną, czasową i językową) gromadzonych zbiorów b.l. w Polsce. BICEPS —>• mięsień dwugłowy ramienia. BICHAT Marie Francois Xavier ur. l XI 1771, zm. 22 VII 1802,franc.. anatom, fizjolog i chirurg, wykładowca na uniw. w Paryżu (od 1797). Wprowadził do nauki pojęcie tkanki, jako składowej części ustroju. Błędnie rozróżnił 21 rodzajów tkanek, w badaniach swoich nie posługiwał się mikroskopem, ale podstawy anatomii patol., które głosił, wprowadziły znaczny postęp w diagnostyce chorób i przyczyniły się do dokładniejszego poznania przebiegu i zejścia chorób. BICORDIN -> gapikomin. BICZ WODNY, natrysk skupiony, rodzaj natrysku ruchomego; polega na kierowaniu strumienia wody o dowolnie regulowanym ciśnieniu (od 1,5 do 3 atm) z otworu o średnicy ok. l cm na pow. ciała. W zależności od ciśnienia i oddalenia pacjenta od źródła wody, otrzymuje się mniejsze lub większe podrażnienie skóry. B.w. wykonuje się przy użyciu urządzenia zw. katedrą natryskową. Specjalny mechanizm umożliwia nagle przerywanie i wznawianie wytrysku wody, dając efekt podobny do uderzenia biczem, stąd nazwa. Natrysk skupiony wykonuje się zazwyczaj chłodną wodą. Ten sam natrysk wodą na przemian zimną i gorącą i pod ciśnieniem 2/3 atm.nazywa się b.szkockim. BIEGAŃSKI Władysław, ur. 28 IV 1857,zm. 2911917, pol.lekarz internista, filozof i logik; opanował wszystkie niemal dziedziny nauk lek. Prowadził oryginalne i wartościowe prace badawcze w Częstochowie, z dala od środowisk nauk. Wydał dwa cenne podręczniki: Diagnostyka różniczkowa chorób wewnętrznych (1891) i O chorobach zakaźnych (1900-01) oraz szereg innych prac. Przedstawił praktyczne i postępowe naówczas wskazówki organizacji pomocy lek. dla ludności wiejskiej i robotników fabrycznych, szeroko uwzględniając higienę pracy. W dziedzinie filozofii ogłosił drukiem znakomite podręczniki logiki, teorii poznania i etyki, a w filozofii medycyny Logikę medycyny (1894), tłumaczoną na jeż. niem.. Myśli i aforyzmy o etyce lekarskiej (1899). BIEGLI SĄDOWI, specjaliści powoływani przez sądy dla wydania różnego rodzaju fachowych opinii. Np.w celu określenia stopnia—poczytalności sprawcy sąd powołuje biegłych psychiatrów, a w razie potrzeby psychologów. BIEGUNKA, rozwolnienie, płynne i częste wypróżnienia, związane ze wzmożeniem czynności ruchowych je. lit. B. może być spowodowana czynnikami mechanicznymi (trudno strawne bogate w błonnik pokarmy, złe trawienie wskutek —> bezsoczności), termicznymi (zimne napoje), psych. (np. pod wpływem strachu) lub hormonalnymi (—>• nadczynność tarczycy). Najczęstszą jednak przyczyną b. jest zapalenie błony śluzowej jelit. Na skutek stanu zapalnego dochodzi do podrażnienia zakończeń czuciowych nerwu biednego, a co za tym idzie, do odruchowego pobudzenia ruchów robaczkowych jelit. Ponadto przez zapalnie zmienioną błonę śluzową przenika duża ilość wysięku, co zwiększa płynność treści jelitowej. Następstwem b. jest upośledzenie wchłaniania pokarmów oraz odwodnienie ustroju i utrata niektórych elektrolitów, np. potasu ze wszystkimi tego następstwami.. BIEGUNKA BIAŁA TŁUSZCZOWA-> zespół złego wchłaniania. BIEGUNKI NIEMOWLĄT, ostre zaburzenia w odżywianiu, których gł. objawem są liczne, wolne, niestrawione lub wodniste stolce z domieszką gazów, śluzu, czasem ropy lub krwi. Mogą towarzyszyć im wymioty. Przyczyną b.n. mogą być: nieprawidłowe żywienie, zakażenia jelitowe lub pozajelitowe, wrodzony niedobór enzymów trawiennych, zaburzenia wchłaniania jelitowego, zaburzenia trawienia. B.n. zakaźne, w przebiegu zakażeń jelitowych, wywołane są głównie przez zarazki > duru brzusznego lub rzekomego, czerwonki, pałeczkę okrężnicy, wirusy. B.n. pozajelitowe towarzyszyć mogą -> posocznicy, zapaleniu ucha środk., zapaleniu dróg moczonych i innym chorobom. Przebieg zależy od wieku dziecka, przyczyny wywołującej, rodzaju żywienia. Dzieci młodsze i wcześniaki chorują najciężej, karmione piersią lżej. Biegunki lekkie nazywane są niestrawnością (dyspepsja). Ciężka biegunka zak. przebiegająca z zaburzeniami gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej z objawami zapaści i zatrucia zw. jest b.n. toksyczna. Jest to stan zagrażający życiu i wymaga natychmiastowego umieszczenia dziecka w szpitalu oraz właściwego leczenia. Zapobieganie b.n. to: karmienie piersią, higiena żywienia, unikanie kontaktów z chorymi. Leczenie b.n.: usunięcie przyczyny, leczenie zakażeń, dieta, wyrównanie zaburzeń metabolicznych za pomocą płynów kroplówkowych, a także leczenie objawowe, pielęgnacja, izolacja. Dieta w b.n.: mleko kobiece, mieszanki pektynowe oparte na marchwi i tartych jabłkach, obfite pojenie (najlepiej marchwianką). BIELACTWO NABYTE, choroba skóry polegająca na występowaniu mlecznobiałych lub cielistych plam różnej wielkości i kształtu, przebarwionych na obwodzie, bez cech zapalnych i zanikowych. Plamy pojawiają się nagle lub stopniowo i nie sprawiają dolegli wości. Wiosną i latem stają się wyraźniejsze, ponieważ nie opalają się. Przyczyna b.n. nie jest znana. Leczenie jest trudne i nie zawsze daje pewne wyniki. BIELACTWO RZEKOME, występowanie odbarwionych plam na skórze, w następstwie leczenia ognisk różnych chorób skóry, m.in. —>• łuszczycy, środkami redukującymi; skóra otaczająca ognisko ulega przebarwieniu, a miejsca zajęte przedtem przez zmiany chorobowe pozostają jaśniejsze. BIELACTWO WRODZONE, albinizm, wypadnięcie czynności barwnikotwórczej skóry, o —dziedziczeniu recesywnym. Może być uogólnione i ograniczone. Przy b. uogólnionym skóra całego ciała jest bladoróżowa lub biaława, włosy niezwykle cienkie, białe albo żółtawe, tęczówki oczu czerwonawe lub niebieskawe (brak barwnika); często występuje światło-wstręt, osłabienie wzroku, chorobliwe mruganie i in. zaburzenia oczne. Przy b. ograniczonym odbarwione plamy ułożone są przeważnie symetrycznie na twarzy, plecach lub kończynach; zmiany mogą też dotyczyć włosów. BIELMO, utrata przejrzystości rogówki, która staje się mlecznobiała. B. jest spowodowane zmianami bliznowatymi w wyniku schorzeń rogówki lub jej urazów (cieplnych, chem., mechanicznych). Rozległe i gęste b. może być przyczyną ślepoty dotkniętego nim oka. Niektóre b. można leczyć operacyjnie, stosując przeszczepy rogówki lub wszczepy z tworzyw sztucznych. BIELNIK BIAŁY -> Candida albicans. BIELUŃ DZIĘDZIERZAWA (Datura stramonium), roślina z rodziny psiankowatych (Solanaceae), której liście zawierają alkaloidy tropinowe, gł. atropinę. W lecznictwie stosuje się nalewkę (Tinctura Str amonit) jako środek spazmolityczny oraz w chorobie Parkinsona. Liście b.dz. wchodzą w skład preparatu Astmosan stosowanego w dychawicy oskrzelowej. BIER Kari Gustav August, ur. 24 XI 1861, zm. 14 III 1949, niem. chirurg; prof. chirurgii w Berlinie (od 1907). Nazwisko B. jest ściśle związane z metodą czynnego i biernego przekrwienia miejscowego, wprowadzoną w 1893 do leczenia przewlekłego zakażenia i w 1904 do leczenia zakażenia ostrego. W 1899 wprowadził dokręgowe —znieczulenie kokainą. Autor szeregu podręczników, m.in. o leczeniu przekrwieniem biernym gruźlicy (1893), monografii o przekrwieniu jako środku leczn. (1903) oraz zbiorowej pracy o chirurgii operacyjnej (1912). BIERKOWSKI Ludwik, 16 VIII 1801, zm. 27 VI 1860, poi. chirurg; prof. UJ w Krakowie (od 1831). Po raz pierwszy w Polsce wprowadzi nauczanie klin. chirurgii. Propagator —> znieczulenia ogólnego; przeprowadził pierwszą w Polsce operację z użyciem znieczulenia ogólnego chloroformem (1847). Również jako pierwszy % Polsce przeprowadził doświad. transfuzję krwi na zwierzętach, a następnie przetaczał krew ludzką wykrwawionym chorym. Opublikował szereg prac z zakresu anatomii i chirurgii, m.in.: O transfuzji, czyli o przełomu lub przetoczeniu kwi (1827) i Wstęp do anatomii dala ludzkiego dla uczniów poświęcających się umiejętności lekarskiej (1850). BIBRMER Anton, ur. 18 X 182% zm. 24 IV 1892, niem. lekarz internista; prof. chorób wewn. uniw. w Bernie, Zurychu i od 1874 we Wrocławiu-1866-72 prowadził badania nad specjalną postacią niedokrwistości, którą W 1871 nazwał niedokrwistością złośliwą. Podobny obraz niedokrwistości w 1849 przedstawił ang. lekarz Th. Addison (obecnie nosi ona nazwę choroby Addisona-Biermera; —>niedokrwistość). BIERNACKI Edmund Faustyn, m. 19 XII 1866, zm. 29 XII 1911, pol. lekarz internista; prof. patologii ogólnej uniw. we Lwowie (1908). Jako ordynator Szpitala Wolskiego w Warszawie, ogłosił w 1897 wyniki badań /prowadzonych od 1893) nad szybkością opadania krwinek. Odkrycie jego nie zostało należycie ocenione i poszło w zapomnienie. W 1918 ogłosił podobne doniesienie szwedzki uczony Fahraeus i on w medycynie zach. uchodzi za odkrywcę zjawiska sedymentacji krwi, nazwanego w Polsce odczynem Biernackiego (OB). Pierwszeństwo odkrycia B. potwierdził sam Pahraeus. B. odkrył także objaw znieczulenia nerwu łokciowego przy wiądzie rdzenia kręgowego. Zajmował się również filozofią medycyny i wydał prace: Istota i granice wiedzy medycznej (1899) oraz Co to jest choroba? (1905). BILAMID '-> cholamid. BILANS AZOTOWY, stosunek azotu wydalonego z moczem do ilości azotu dostarczonego ustrojowi w pokarmach białkowych. U osobników młodych, w związku z rozwojem i ze wzrostem ciała b.a. powinien być dodatni, tzn. ilość dostarczonych białek powinna przewyższać ilość białek zużywanych do budowy ciała i przebiegu procesów przemiany materii. W ustroju dojrzałym, mimo że masa ciała nie ulega zwiększeniu, konieczne jest podawanie, poza materiałami energetycznymi (węglowodanami i tłuszczami), pewnego minimum białkowego (ok. l g/l kg/dobę) niezbędnego do zachowania równowagi azotowej. Minimum białkowe zapewnia stałe odnawianie się zużytych tkanek. W stanach chorobowych b.a. ulega zaburzeniu, przy czym z reguły dochodzi do przewagi ilości wydalonego azotu nad ilością azotu dostarczonego w pokarmach, czyli do ujemnego b.a. Ujemny b.a. występuje w głodzeniu oraz we wszy; stkich chorobach przebiegających z gorączką. Następstwem ujemnego b.a. jest przede wszystkim chudnięcie (utrata wagi ciała) oraz obrzęki. Długotrwałe niedobory białkowe mogą spowodować uszkodzenie wątroby: —>• martwicę lub —> marskość. BILANS ENERGETYCZNY -->-energetyczny bilans. BILANSE ZDROWIA, powszechne kompleksowe badania lek. dzieci i młodzieży w wieku 2, 4, 6, 10, 14, 18 lat, prowadzone w celu uzyskania indywidualnej oceny stanu zdrowia dzieci i młodzieży w określonym wieku, oraz ustalenia potrzeb i programu opieki profilaktyczno-leczniczej i rehabilitacyjnej. B.z. pozwalają również na określenie stanu zdrowia dzieci i młodzieży przy przyjmowaniu do szkól, w czasie kontynuowania nauki, przy wyborze kierunków nauczania i zawodu. B.z. mają także znaczenie dla wychowania fiz., sportu, rejestracji przedpoborowej i poboru. BILHARCJOZA ->- schistosomatoza. BILHARZ Theodor, ur. 23 III 1825, zm. 9 V 1862, niem. lekarz; jeden z organizatorów egip. służby zdrowia; od 1855 prof. med. klin., od 1856 anatomii opisowej w Kairze. Pierwszy opisał (1853) przywrę Schistosoma haematobium, pasożyta powodującego krwiomocz egzotyczny, częstą chorobę tropikalną, noszącą od odkrywcy nazwę bilharcjoza (—>• schistosomatoza). BILIRUBINA, jeden z głównych —>• barwników żółciowych. Powstaje podczas rozpadu -> hemoglobiny erytrocytów w komórkach —> układu siateczkowo-śródbłonkowego i stąd jest transportowana z albuminami (b. nierozpuszczalna) do wątroby, gdzie po sprzężeniu z kwasem glikuronowym (b. rozpuszczalna) jest wydzielana z żółcią do przewodu pokarmowego. Tu przy udziale flory bakteryjnej zostaje przekształcona w sterkobilinogen. Połowa ilości tego związku jest wchłaniana do żyły wrotnej i wydzielana w wątrobie oraz w małej ilości — z moczem. Reszta wydala się z kałem jako barwniki: sterkobilinogen, sterkobilina, urobilinogen i urobilina. Zaburzenia czynności wątroby odbijają się na przemianie b. i mogą prowadzić do żółtaczek. Oznaczanie poziomu b. we krwi i w moczu znajduje zastosowanie w diagnostyce chorób wątroby i dróg żółciowych. BILIWERDYNA-> barwniki żółciowe. BILLROTH Christian AlbCR Theodor, ur. 26 IV 1829, zm. 6.2. 1894, niem. chirurg; prof. w Zurychu (od 1859) i w Wiedniu (od 1867. Twórca nowoczesnej chirurgii krtani, przełyku i narządów jamy brzuszntej, autor znanych metod operacyjnych, m.in. częściowego wycięcia żołądka w przypadkach wrzodu lub nowotworów. Propagator idei —>- J. Listera. Podręcznik B. o chir. patologii i terapii (1863) doczekał się 16 wydań i tłumaczeń na kilka języków (w języku pol. w 1900). BINAZYN -> todralazyna. BIOCENOZA, zespół organizmów zamieszkujących jednolite, określone łowisko (-biotop). BIOCHEMIA, chemia fizjologiczna, dziedzina nauk biol. zajmująca się badaniem składu chem. organizmów żywych (b. statyczna) i przemian, które zachodzą w organizmach (b. dynamiczna). Jedną z gł. tez b. iest przekonanie, że wszystkie procesy składające się na metabolizm mogą być przedstawione za pomocą reakcji chem. i towarzyszących im efektów energetycznych. W ten sposób odcina się od witalistycznych koncepcji życia i wyraża pogląd, że może ono być wytłumaczone w kategoriach symboliki i rozumowania fizykochem. Wynika stąd, że postęp w dziedzinie b. jest uzależniony od rozwoju chemii i fizyki. Równocześnie jednak b. jako nauka biol. jest nierozerwalnie związana z fizjologią (z której wyodrębniła się jako osobna dyscyplina), cytologią, wirusologią i genetyką. Na przełomie XVIII i XIX w. dokonano odkryć, które zapoczątkowały okres kształtowania się b. jako samodzielnej nauki. Stwierdzono wówczas, że oddychanie — jedna z podstawowych czynności organizmów żywych—może być utożsamiane ze spalaniem. Następnym przełomowym osiągnięciem było odkrycie, że procesy fermentacji mogą przebiegać nie tylko w obecności żywych organizmów (np. drożdży), lecz również w obecności wyciągów z tych organizmów. Obserwacje te przyczyniły się bezpośrednio do sformułowana teorii katalizy enzymatyczni, jednej z fundamentalnych koncepcji w biochemii. Odkrycie ->kwasów nukleinowych (DNA i RNA) i poznanie ich roli biol. jest jednym z największych osiągnięć biochemii. Udowodniono, że DNA jest substancją przenoszącą cechy dziedziczne do komórek potomnych. Podstawowe kierunki zainteresowań nowoczesnej b. to —> biosynteza białka i kwasów nukleinowych, utlenianie biologiczne i fotosynteza, magazynowanie i zużytkowywanie energii w układach biol. oraz mechanizmy działania hormonów. Nowoczesna b. korzysta w coraz większym stopniu ze zdobyczy mikroskopii elektronowej i dąży do powiązania struktury i funkcji związków wielkocząsteczkowych w żywych organizmach. Zastosowanie zdobyczy b. w fizjologii i medycynie pozwoliło juy obecnie na częściowe zrozumienie m.in. procesów przewodzenia w układzie nerw., procesów widzenia, mechanizmu zjawisk odpornościowych i działania hormonów. Od postępu w dziedzinie b. zależy w dużym stopniu możliwość poznania i opanowania procesów nowotworowych, miażdżycy ; starzenia się — podstawowych problemów medycyny XX wieku. BIODRO, okolica ciała obejmująca boczną część miednicy (kość biodrowa) i górną zewn, część uda. Zawiera kulisty staw biodrowy, umożliwiający ruchy uda we wszystkich kierunkach, ale w znacznie bardziej ograniczonym zakresie niż staw ramienny. Choroby b. —>• staw biodrowy (choroby). BIODRO TRZASKAJĄCE, choroba, której istotą jest przeskakiwanie przerosłego pasma biodrowo-piszczeIowego na krętarzu większym kości udowej, zazwyczaj przy ruchach zginania i przywodzenia uda.Przeskakiwaniu towarzyszy charakterystyczny trzask.Zazwyczaj choroba nie powoduje dolegliwości i nie wymaga leczenia. BIOFIZYKA, dziedzina nauk biol. zajmująca się badaniem fizykochem. procesów zachodzących w organizmach żywych oraz wpływem czynników fiz. na żywy organizm. B. jest nauką młodą, której zakres nie został dotychczas w pełni ustalony. Obejmuje zagadnienia z pogranicza biologii, chemii i fizyki; postęp w dziedzinie b. jest więc uzależniony od rozwoju tych nauk. Przedmiotem zainteresowań b. jest m.in. struktura związków wielkocząsteczk. wchodzących w skład organizmów żywych (białek, kwasów nukleinowych, węglowodanów i tłuszczów), sposób, w jaki te związki wytwarzają uorganizowane struktury biol. (np. błony), zjawiska fizykochem. zachodzące w organizmach pod wpływem promieniowania, ultradźwięków, pola magnetycznego i innych ńz. czynników. B. jest ściśle związana z —> biochemią. BIOGENETYCZNE PRAWO, uogólnienie z zakresu biologii stwierdzające, że w rozwoju osobniczym (—>• ontogenezie) danego gatunku występują takie stadia, przez jakie przebiegała jego droga ewolucyjna (—>filogeneza); w lapidarnym ujęciu: ontogeneza jest skróconym powtórzeniem filogenezy np. w rozwoju zarodkowym człowieka w 4-5 tygodniu pojawiają się (i wkrótce znikają) kieszonki skrzeIowe—nawiązanie do łuków skrzelowych ryb. P.b. nie jest bezwzględnie słuszne, ponieważ utrwalają się modyfikacje korzystne, zachodzące w różnych fazach rozwoju osobniczego i oddziałują zwykle na fazy następne. BIOGENEZA, procesy powstawania materii żywej z materii nieożywionej. Wg obecnych poglądów, powstawanie życia na Ziemi było nieuniknionym etapem ewolucji materii. Związki nieorganiczne, poprzez związki organiczne drobnocząsteczk. i wielkocząsteczk., przechodziły do początkowo, prymitywnych, a następnie bardziej złożonych form żywych.Różnorodne układy powstające na każdym z tw etapów ewolucji podlegały selekcji naturalnej (teoria A.I. Oparina). Prawdopodobieństwo takich etapów zostało udowodnione na doświadczeniach modelowych, w których z prostych związków (metan, amoniak, cyjanowodór, para wodna) udało się w odpowiednich warunkach uzyskać związki organiczne występujące w dzisiejszych organizmach. Pierwsze żywe komórki pojawia się prawdopodobnie ok. 2,5-2,0 miliardów lat temu. BIOHELMINTY, pasożyty, gł. niektóre—>płazińce i—>-obleńce, których formy inwazyjne dostają się do ostatecznego —> żywiciela z innych organizmów przez zjadanie ich lub za pośrednictwem żywicieli pośrednich albo przenosicieli. BIOINŻYNIERIA, dziedzina interdyscyplinarna, zajmująca się ergonomią, chociaż zwykle rozumiana jest jako działalność techniki w myśl wskazań fizjologii i psychologii. Przykładem działalności b. jest ukształtowanie pulpitu sterowniczego samolotu, na którym rozmieszanie przyrządów pokładowych uwarunkowane jest ważnością i częstością 'używania ich w czasie sterowania. BIOKATALIZATORY -^ enzymy. 'BIOKLIMATOLOGIA, nauka o wpływie klimatu .na procesy życiowe organizmu. Ma szczególne znaczenie przy rozważaniu różnic między określonymi strefami klim. Wpływ zmian pogody na procesy życiowe nazywa się biometeorologią. Jeżeli zmiany pogody wywierają na zdrowie wpływy szkodliwe, to badaniem i oceną tych wpływów zajmuje się klimatopatologią. Korzystne działanie klimatu poszczególnych regionów, np. obszarów leśnych, okolic górskich, nadmorskich, wykorzystuje się dla celów leczn. Zob. też balneologia. BIOLOGIA, zespół nauk, których przedmiotem badań są wszelkie organizmy żywe; w znaczeniu ściślejszym, nauka o ogólnych przejawach i właściwościach życia, o jego powstaniu i rozwoju w historii Ziemi. Ze względu na mnogość, różnorodność i wielostopniowość dyscyplin naukowych wchodzących w zakres b. oraz ich wzajemne powiązania, nie istnieje konsekwentny i wyczerpujący podział klasyfikacyjny nauk biol. Tradycyjny podział, wg obiektu badań, rozróżniający zoologię, botanikę, antropologię i mikrobiologię nie odpowiada potrzebom współczesnej nauki, jednak ze względów Praktycznych jest stosowany nadal. Do najważniejszych nauk biol. należą: morfologia, anatomia, cytologia i biologia, fizjologia, embriologia, genetyka (z najnowszymi kierunkami: genetyką biochem. i populacyjną), biogeografia, —> ekologia (z wyodrębnioną ekologią człowieka), systematyka organizmów, ewolucjonizm, paleontologia. Do najnowszych kierunków badawczych, tworzących jednocześnie osobne dyscypliny naukowe, należą: —> biochemia, —>• biofizyka, b. molekularna — jednoznacznie jeszcze nie zdefiniowana, zajmująca się gł. ustalaniem związku między budową substancji wielkocząsteczkowych (zwłaszcza —>• białek i—> kwasów nukleinowych), a ich funkcjami w komórce — oraz egzobiologia (kosmobiologia), badająca możliwość istnienia życia poza Ziemią oraz wpływ lotów kosmicznych na organizm. Wyodrębnia się również, gł.. ze względów dydaktycznych, b. ogólną, która obejmuje zjawiska i procesy dotyczące całego świata ożywionego (np. ogólne wiadomości o budowie i czynności komórki, o dziedziczeniu, rozwoju osobniczym, ewolucji organizmów). Nauki biol. opierają się na fizyce, chemii i in., a jednocześnie dają podstawy naukowe działalności w takich dziedzinach, jak medycyna, rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, a nawet technika (bionika). Wyodrębniły się działy b. stosowanej, jak np. w zakresie medycyny mikrobiologia lek., mitologia lek., parazytologia lek., anatomia parol., fizjologia patologiczna. BIOMETEOROLOGIĄ -> bioklimatologia. BIOMETRIA, nauka zajmująca się badaniem prawidłowości i zmienności biol., oparta na teorii statystyki i metodach statystycznych. Znajduje zastosowanie w planowaniu badań oraz analizie i interpretacji ich wyników. Zastosowanie metod statystycznych umożliwia szacowanie parametrów w populacji, testowanie hipotez, a także budowę probabilistycznych modeli opisujących zjawiska biol. Metody biometryczne są coraz częściej stosowane w badaniach med.: klin., laboratoryjnych i epidemiologicznych. BIONIKA, dział nauki z pogranicza techniki i biologii, zajmujący się badaniem budowy i zasad działania organizmów żywych, w celu wyzyskania otrzymanych wyników do budowy urządzeń technicznych. W szerokim sensie b. zajmuje się wykorzystaniem praw rządzących działaniem organizmów żywych w różnych działach techniki, gł. w automatyce, elektronice i mechanice; jednak większość prac z tej dziedziny koncentruje się wokół zagadnień związanych z przetwarzaniem informacji i z systemami sterowania, przy czym wykorzystywane są wyniki badań gł. z neurofizjologii. Z tego względu b. traktuje się czasami jako dział cybernetyki. Naśladowanie procesów biol. doprowadziło do skonstruowania modeli bionicznych, jak np. „ćma Wienera", stworzenia modeli naśladujących złożone czynności organizmu, np. protezy narządów zmysłowych, elektroniczne zespoły neuronowe, maszyny matematyczne („sztuczna inteligencja"), urządzenia rozróżniające określone przedmioty wg ustalonych kryteriów, zw. perceptronami (np. urządzenia czytające, różnicujące skład komórkowy krwi, stenografujące, dyktafony itp.) i wiele innych. BIOPSJA, pobranie do badania mikroskopowego (histopatol.) wycinka z narządu chorego, przy użyciu noża chir., specjalnych szczypczyków (. z części pochwowej macicy lub przy badaniach endoskopowych) albo i łyżeczek (wyskrobiny z jamy macicA Zob. też oligobiopsja. BIOSFERA, przestrzeń, w której bytują żywe organizmy. W skład b. wchodzą wszystkie wody (hydrosfera), powierzchnia i górna warstwa skorupy ziemskiej (litosfera) oraz dolna część atmosfery (troposfera. W obrębie b. żyją wszystkie znane j Ziemi drobnoustroje, rośliny i zwierzęta. BIOSTYMINA, wyciąg z->.aloesu. BIOSYNTEZA BIAŁKA, proces syntezy—>• białek w komórce, podczas którego informacja genet. zawarta w kolejności nukleotydów w DNA (-> kwasy dezoksyrybonukleinowe) determinuje za pośrednictwem mRNA (—>• kwasy rybonukleinowe) kolejność aminokwasów w łańcuchu polipeptydowym białka i w ten sposób określa jego strukturę i funkcję. W procesje —transkrypcji w jądrze na matrycy DNA syntetyzowany jest mRNA, następnie przenoszony do cytoplazmy. Tutaj przy udziale —>- rybosomów, tRNA, wielu enzymów i —>• związków bogatych w energię odbywa się proces —>• translacji informacji zawarto w mRNA na język białek (-> kod genetyczny). W rezultacie powstaje polipeptyd, w którym kolejność każdego aminokwasu została określona przez następujące po sobie trójki nukleotydów w mRNA. BIOTOP, obszar danego środowiska o określonych warunkach, zamieszkały przez określony zespól organizmów stanowiących biocenozę. BlOTYNA-> witamina H. BiSAKODYL, Dulcolax, lek przeczyszczajacy i wiatropędny; działa na jelito grube ,nie drażni śluzówki, nie działa na macicę. Stosowany doustnie , doodbytniczo; podawany w zaparciacb, wzdęciach, przygotowaniu do zabiegów chir. lub diagnostycznych (rektoskopia, wlewy diagnostyczne, zdjęcia rentgenowskie). BISEKSUALIZM, zainteresowanie obu płciami. Wg Freuda każdego człowieka cechuje b., natomiast kształtowanie się wyłącznie zainteresowań heteroseksualnych zdeterminowane jest przez wychowanie i kulturę. Poglądy Freuda znajdują potwierdzenie w wielu współczesnych badaniach, a zwłaszcza w znacznym rozpowszechnieniu się zachowań homoseksualnych. BISEPTOL, bactrim, septrin, połączenie —> sulfonamidu o przedłużonym działaniu — sulfametoksazolu z lekiem immunosupresyjnym(—immunosupresja) — ttimetoprimem. Leki działają synergistycznie; połączenie to wywiera silne działanie przedwbakteryjne zarówno przeciw drobnoustrojom Gram-dodatnim, jak i Gram--ujemnym. B. jest stosowany w zakażeniach bakteryjnych dróg oddechowych i układu moczowego. Dobrze wchłaniany z przewodu pokarmowego. Stosunkowo rzadko wywołuje objawy uboczne. BIZMUT, pierwiastek chem., którego sole działają przeciwbakteryjnie (szczególnie silnie na krętki blade) oraz ściągające. Olejowe zawiesiny soli bizmutawych były dawniej stosowane w leczeniu kiły. Leki tego typu łatwo kumulują się w organizmie mogąc powodować zatrucia. Objawy zatrucia znosi—>-dwumerkaptopropanol (BAL). Zasadowy galusan bizmutawy — dermatol jest często stosowany w dermatologii w postaci przysypki i maści. Zasadowy azotan i węglan bizmutawy są środkami zobojętniającymi kwas solny; stosowane są doustnie w biegunkach i zapaleniach jelit, z uwagi na działanie przeciwzapalne i ściągające. BIZMUTANAL, lek złożony zawierający tanalbinę, zasadowy azotan bizmutawy i wyciąg z->pokrzyku wilczej jagody. Wywiera działanie osłaniające, przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, ściągające i spazmolityczne. Stosowany w nieżycie przewodu pokarmowego, zatruciach pokarmowych i biegunkach. BLALOCK Alfred, ur. 5 IV 1899, zm. 15 IX 1964, amer. chirurg; prof. uniwersytetu Vanderbilt w Nashville (Tennesse) (od 1938), nacz. chirurg uniwersyteckiego Szpitala Johnsa Hopkinsa w Baltimore (od 1941). Prowadził badania doświad. nad wstrząsem pourazowym, —>• nadciśnieniem tętniczym oraz kardiochirurgią (jeden z twórców tej dziedziny chirurgii). Pierwszy na świecie dokonał operacji —> zespolenia tętnicy podobojczykoej z tętnicą płucną we wrodzonej wadzie serca zw. tetralogią —>• Fallota (1944). BLASTOMYKOZY - drożdżyce amerykańskie. BLEDNICA, chloroza, choroba zielona, zespół chorobowy spowodowany niedoborem żelaza u dorastających dziewcząt w okresie pokwitania lub nieco później, charakteryzujący się niedokrwistością i zielonkawożóitym zabarwieniem skóry. Niedobór żelaza może być spowodowany niedostateczną jego zawartością w diecie (niedostateczne odżywianie się z różnych przyczyn), zwiększonym zapotrzebowaniem w okresie intensywnego wzrostu, utratą z krwią miesiączkową i upośledzonym wchłanianiem z przewodu pokarmowego. Leczenie preparatami żelaza jest b. skuteczne. BLEULERA CHOROBA schizofrenia. BLIZNA, twarda, odróżniająca się od otoczenia, słabo unaczyniona tkanka łączna, która wytwarza się z tkanki ziaminowej (—>ziamina). BUZNOWIEC, keloid, niezłośliwy nowotwór łącznotkankowy, odmiana twardego—»-włókniaka, twór guzowaty, czerwonosiny lub matowobiały, rozmaitego kształtu i wielkości, zwykle podłużny albo nieregularny, czasami ze smugowatymi wypustkami przechodzącymi bez wyraźnej granicy w skórę otoczenia; przeważnie nie bolesny. Powstaje w obrębie blizn różnego pochodzenia, pod wpływem urazu, u ludzi ze skłonnością osobniczą (często rodzinną). Po zabiegu zwykle nawraca. Leczy się naświetlaniem promieniami X lub stosowaniem miejscowo pochodnych hydrokortyzonu we wstrzyknięciach albo maściach w tzw. opatrunkach zamkniętych. BLIŹNIĘTA -> ciąża mnoga. BLOKADA: l) wyłączenie czucia bólu przez wprowadzenie środka znieczulającego w okolicę pnia nerw. przyśrodkowo od znieczulanego obszaru; 2) nastrzyknięcie tkanki położonej przy zwojach współczulnych w okolicy lędźwiowej — b. lędźwiowa, lub szyjnej — b. szyjna, w celu czasowego wyłączenia działania tych zwojów i uzyskania rozszerzenia naczyń krwionośnych kończyny dolnej albo górnej; 3) b. stawu kolanowego — ryglowanie ruchów w stawie kolanowym przez zakleszczenie się rozerwanej łękotki. BLOK KRĘGOWY-wzrost kręgów wrodzony. BLOK METABOLICZNY, zaburzenie metabolizmu na skutek genetycznie uwarunkowanego niedoboru lub braku enzymu. Przykładem b.m. jest galaktozemia, która polega na niedoborze enzymu biorącego udział w przemianie galaktozy. Przemiana galaktozy zatrzymuje się na etapie galaktozo-1-fosforanu, który zaczyna się gromadzić w nadmiarze w ustroju i wywiera działanie toksyczne, niezależnie od bezpośrednich następstw niedoboru końcowych produktów przemiany galaktozy. Innym przykładem b.m. jest —> fenyloketonuria, —>• alkaptonuria, —> bielactwo wrodzone (albinizm), —>• zespól nadnerczowo-płciowy. BLOK OPERACYJNY, osobna część szpitala, zawierająca sale operacyjne i dodatkowe pomieszczenia pomocnicze, wydzielona w celu umożliwienia lepszej organizacji pracy oraz w miarę ścisłego oddzielenia miejsca, w którym wykonywane są operacje, od możliwych źródeł zakażenia. BLOK SERCA, zaburzenia pobudliwości lub rytmu serca spowodowane upośledzeniem przewodzenia na różnym poziomie —> bodźcoprzewodzącego układu serca. W związku z tym rozróżnia się trzy rodzaje b.s. Blok zaokowo-przedsionkowy objawia się długimi przerwami w czynności serca wskutek wypadania skurczów. B.s. przedsionkowo-komorowy może być utajony, częściowy lub całkowity. B.s. utajony (I stopnia) cechuje się wydłużeniem czasu przewodzenia bodźca z przedsionka do komór, ale po wszystkich skurczach przedsionków następują skurcze komór. B.s. częściowy (II stopnia) objawia się zatrzymaniem niektórych pobudzeń przedsionkowych, wskutek czego dochodzi do wypadania skurczów komór; stosunek skurczów przedsionków do komór może wynosić 2:1, 3:1 lub 4:1. B.s. całkowity (III stopnia) oznacza stan, w którym układ przewodzący jest tak zmieniony, że żaden z bodźców przedsionkowych nie osiąga komór: przedsionki i komory utrzymują odrębny i niezależny rytm. B.s. śródkomorow y może dotyczyć prawej lub lewej odnogi pęczka Hisa, tj. układu przewodzącego pobudzenie w obrębie komór serca. B.s. rozpoznaje się za pomocą badania elektrokardiograficznego (—> elektrokardiografia). Postępowanie lecznicze zależy od rodzaju bloku. BLOUNTA CHOROBA, jałowa martwica kłykcia przyśrodkowego piszczeli, choroba powstająca najczęściej u dzieci, które w okresie czynnej krzywicy zbyt dużo chodziły, siadały po turecku lub wykonywały prace połączone z noszeniem ciężarów. Choroba nieleczona doprowadza do szpotawości kolan, w wyniku czego nogi przybierają kształt litery „O". Leczenie tylko operacyjne; w przypadkach zaawansowanych zmian u małych dzieci przeprowadza się wieloetapowe leczenie operacyjne w miarę wzrostu dziecka. BŁĄD LEKARSKI, błąd w sztuce lekarskiej, pojęcie prawno-lek. dotyczące przekroczenia przez lekarza norm prawnych lub zawodowych, działanie lub zaniechanie wbrew ogólnie przyjętym aktualnym zasadom i wymaganiom wiedzy lek. Dawniejsze definicje (Wachholz) uwzględniały także nagłość działania, potrzebę czasu do namysłu oraz fakt, czy można było uniknąć b.l. przez wykorzystanie zwykłych, a nie nadzwyczajnych wiadomości. Ewentualna wina lekarza w b.l. ma charakter tzw. winy nieumyślnej, nie wynikłej z lekkomyślności lub niedbalstwa. Karalność b.l. zależy od rozległości i wagi ujemnych skutków i od stopnia winy. Może zależeć np. od trwałego upośledzenia zdrowia, a nawet utraty życia pacjenta. B.l. pociąga za sobą odpowiedzialność lekarza: karną, cywilną, zawodową, administracyjną. BŁĘDNIK, część-), ucha zw. uchem wewn. Spełnia ważną rolę w odbieraniu wrażeń słuchowych oraz w zachowaniu równowagi. Choroby b. obejmują zapalenie ucha wewn. swoiste (gruźlica, kiła), —>• otosklerozę, —r Meniere'a chorobę, •-> głuchotę (starczą, zawodową i urazową). Zapalenie b. rozwija się zwykle wskutek przejścia zapalenia z ucha środk.; występują wtedy zawroty głowy, nudności, zaburzenia równowagi oraz-oczopląs. Ropne zapalenie przebiega bardziej burzliwie; prowadzi do całkowitej głuchoty i wypadnięcia czynności błędnika jako narządu równowagi; może być powikłane zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych lub rop niem móżdżku. Leczenie operacyjni lub farmakologiczne. BŁĘKIT METYLENOWY, zasadowy barwnik, łatwo rozpuszczalny wodzie; nadaje roztworowi charaktery styczną niebieską barwę. Działa ba kteriobójczo, pierwotniakobójczo, grzybobójczo, ściągające, odkaża drogi moczowe. Stosowany jest w stanach za palnych dróg moczowych, błon śluzowych jamy ustnej i gardła (pędzlowanie), w chorobach skóry. BŁĘKITNA CHOROBA -> silnica niemowląt. BŁOGOSTAN ->- euforia. BŁONA BĘBENKOWA, owalna perlistoszara błona, oddzielająca przewód słuchowy zewn. od ucha środka (—»-ucho). Drgania błony bębenkowej wywołane przez fale akustyczne, przenoszone są przez układ—>• kosteczek słuchowych do ucha wewn., gdzie są odbierane przez komórki słuchowe. Choroby b.b. to najczęściej wywołane przez wirusy i bakterie stany zapalne rozwijające się w przebiegu zapalenia ucha środk.i przy czym b.b. może niekiedy ulegać rozległym perforacjom.. Perforacje mogą powstać także w przypadkach długotrwałego upośledzenia drożności trąbki słuchowej, co prowadzi do zaburzeń wentylacji jamy bębenkowej, wessania się wypełniającego ją powietrza i powstania w niej podciśnienia; w następstwie dochodzi do wpuklenia b.b. w głąb jamy bębenkowej, co powoduje jej niedokrwienie, powolny zanik a czasem całkowite zniszczenie. Urazowe perforacje b.b. powstają w wyniku mechanicznego uszkodzenia twardymi przedmiotami wprowadzonymi do przewodu słuchowego; może je także wywołać fala gwałtownego wzrostu ciśnienia powietrza (np. wskutek wybuchu). Perforacje b.b. goją się zwykle samoistnie; czasem wymagają leczenia zachowawczego lub operacyjnego. BŁONA DZIEWICZA, hymen, fałd błony śluzowej u ujścia pochwy kobiet, które nigdy nie odbyły stosunku płciowego. B.dz. może mieć kształt półksiężycowaty, pierścieniowaty, wargowaty, strzępiasty lub płatowaty, w zależności od ukształtowania jej otworu. Niekiedy bywa z 2 otworami (b.dz. dwuokienkowa) lub sitkowata z wieloma otworami. Podczas pierwszego stosunku b.dz. ulega rozdarciu. Po porodzie pozostają z niej tzw. strzępki. BŁONA ELEMENTARNA błona komórkowa. BŁONA JĄDROWA-^ jądro komórkowe. BŁONA KOMÓRKOWA, błona ograniczająca pow. komórek, przez którą odbywa się wszelka wymiana pomiędzy komórką a jej środowiskiem. B.k. odbiera również i selekcjonuje różnego rodzaju bodźce. Zawiera skomplikowane układy enzymów i molekularnych przenośników warunkujących aktywną wymianę substancji z otoczeniem komórki. B.k. ma budowę trójwarstwową: warstwy zewn. i wewn. są ciemne i składają się z białek; warstwa środkowa, jasna, utworzona jest z dwu-cząsteczkowego rzędu lipidów. Są to gł. fosfolipidy, zwłaszcza lecytyna i kefalina. Ze względu na podobieństwo ultrastrukturalne wszystkich błon biol., w tym również wewnątrzkomórkowych, przyjęto istnienie wspólnego dla nich wszystkich modelu strukturalnego, nazywając go błoną elementarną. Na zewn. powierzchni b.k. występuje często otoczka zawierająca mukopolisacharydy. B.k. bywa zróżnicowana (fałdy, wypustki) i tworzy rąbki oskórkowe lub szczoteczkowe, rzęski, wici oraz desmosomy warunkujące utrzymanie mechanicznej łączności komórek ze sobą. B.k. odznacza się wybiórczą przepuszczalnością dla jonów. Dzięki tej wybiórczości dochodzi do rozdzielenia ładunków elektr. i polaryzacji komórki, której wnętrze w stanie spoczynku ma ujemny —>- błonowy potencjał komórkowy. Jest on podtrzymywany przez istniejący w b.k. system nośników dla jonów sodu i potasu, tzw. pompę sodowo-potasową (—^pompa jonowa), która aktywnie usuwa jony sodu z wnętrza komórki na zewnątrz, transportując do wnętrza komórki jony potasu. Zmiany błonowego potencjału komórki mają istotne znaczenie w procesie przewodzenia impulsów (—> pobudzenie). Wpuklanie się b.k. do wnętrza komórki warunkuje pochłanianie przez nią płynów lub fragmentów substancji stałych ze środowiska i prowadzi do powstawania wewnątrzkomórkowych wakuoli pinocytarnych lub fagocytarnych. Biologicznie funkcjonalny charakter b.k. stanowi także o antygenowości komórek (-> antygeny). BŁONA SUROWICZA, cienka, gładka, lśniąca błona łącznotkankowa pokryta jednowarstwowym nabłonkiem płaskim, posiadającym niewielkie właściwości wydzielnicze. B.s. wyściełają jamy ciała (—>• opłucna, —> otrzewna, —>• osierdzie) i pokrywają znajdujące się w nich narządy. Dzięki gładkości i wilgotności swej powierzchni, b.s. ułatwiają bezbolesne stykanie się narządów wewn. podczas ich ruchów. BŁONA ŚLUZOWA, śluzówka, wewn. powierzchnia ciała, odpowiednik—>• naskórka, z którym łączy się w otworach ciała (przechodzenie wzajemne). B.ś. wyściela od wewnątrz narządy jamiste—> układu trawiennego (jamę ustną, gardło, przełyk, żołądek, jelita), oddechowego (jamę nosową, zatoki przynosowe, krtań, tchawicę, oskrzela, oskrzeliki), moczowo-płciowego (moczowód, pęcherz moczowy, cewkę moczową, macicę, jajowód, pochwę), narządów zmysłów (jama bębenkowa, błędnik błoniasty) i innych. BŁONIAK ZIARNISTY, hormonalnie aktywny nowotwór jajnika, najczęściej u kobiet w 50-60 r. życia. Guz jednostronny (w 25% obustronny), lity lub torbielowaty. Wzrasta wolno; postacie złośliwe zdarzają się w ok. 30% przypadków. B.z. daje objawy związane z nadmiernym wydzielaniem estrogenów: u dziewczynek występuje przedwczesna dojrzałość płciowa, u dorosłych kobiet — zaburzenia miesiączkowania, po okresie przekwitania — krwawienia z macicy. Leczenie: w guzach niezłośliwych — jednostronne wycięcie przydatków, w złośliwych — operacja radykalna i napromienianie. BŁONICA, dyfteryt, choroba żak. wywołana przez bakterie — maczugowce błonicy, atakująca najczęściej dzieci między 3 a 6 r. życia, może jednak pojawić się w każdym wieku. Zakażenie następuje od człowieka chorego lub nosiciela, drogą kropelkową albo przez kontakt. Okres wylęgania 2-7 dni. Objawy: na początku osłabienie, złe samopoczucie, bóle gardła, narastająca gorączka. W gardle i na migdałkach pojawia się zaczerwienienie, a potem charakterystyczne, szarawe. błoniaste naloty. Twarz chorego jest blada, szyja pogrubiała (obrzęk pod-żuchwowych węzłów chłonnych), z ust wyczuwa się mdły zapach. Nie leczona b. prowadzi do ciężkich powikłań, gł. ze strony układu krążenia i nerw. Niekiedy przebieg jej może być b. ostry, z objawami ciężkiego ogólnego zatrucia toksyną błoniczą. Do rzadszych postaci należy b. nosa (zwykle u niemowląt) i b. skóry (zakażenie ran maczugowcem). B. krtani—»• krup. Leczenie: koniecznie w szpitalu; obowiązkowo stosuje się surowicę antytoksyczną, a także penicylinę. Zapobieganie: unikanie kontaktu z chorymi (izolacja ostrych przypadków), leczenie nosicieli maczugowców b., szczepienia ochronne (w PRL obowiązkowe) anatoksyną błoniczą. BŁONOWY POTENCJAŁ KOMÓRKOWY, potencjał spoczynkowy komórki, różnica potencjałów między zewn. pow. —>• błony komórkowej i wnętrzem komórki w stanie spoczynku. Powstaje w wyniku nierównomiernego rozmieszczenia jonów po obu stronach błony komórkowej, zależnego od różnic w biernej przepuszczalności błony dla określonych jonów i ich aktywnego transportu. We wnętrzu komórki przeważają jony ujemne (Cl), na zewnątrz dodatnie (polaryzacja). Amplituda b.p.k. zależy od stosunku względnej przepuszczalności błony komórkowej dla jonów sodu (Na') i potasu (K). Im większy jest ten stosunek, tym większy i bardziej ujemny jest b.p.k.; w komórkach mięśni szkieletowych wynosi —90 mV, a w komórkach nerw. —70 m V. Zob. też potencjał czynnościowy. BŁONY CIAŁA, płaskie, cienkie, elastyczne blaszki łącznotkankowe lub utworzone z komórek nabłonkowych, obecne w całym organizmie: od komórki i jej jądra (—>• błona komórkowa, jądro komórkowe) do narządów, które są przez b.c. otoczone lub rozdzielone. Rola b.c. polega ponadto na zatrzymywaniu lub przepuszczaniu wody, elektrolitów, a nawet wielkich cząsteczek. BŁONY DOZYMETRYCZNE, błony pokryte emulsją fot. służące do pomiarów dawek indywidualnych promieniowania jonizującego u osób zawodowo narażonych na jego działanie. B.d. noszone są w kasetach zaopatrzonych w układ filtrów miedzianych i ołowianych o różnej grubości. Analiza zaczernienia b.d. pozwala określić wielkość dawki i energię promieniowania oraz stwierdzić, czy dawka jest wynikiem ekspozycji ciągłej czy jednorazowej. Za pomocą b.d. można mierzyć dawki promieniowania rentg., gamma i beta o energii powyżej 0,5 MeV oraz dawki neutronów termicznych. Dawkę notuje się w indywidualnej karcie ewidencyjnej i dodaje do całkowitej dawki zakumulowanej dotychczas. Systematyczne pomiary miesięcznych dawek osób narażonych zawodowo na promieniowanie rentg. prowadzi Inst. Medycyny Pracy w Łodzi, natomiast osób zatrudnionych w pracowniach izotopowych —>• Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej w Warszawie. BŁONY PŁODOWE, błony występujące u ciężarnych samic ssaków, wytworzone przez zarodek, które otaczając go pełnią rolę ochronną. Stanowią ścianę zbiornika wód płodowych, a także pośredniczą w czynności odżywiania i oddychania zarodka. W skład b.p. wchodzą —>-kosmówka,owodnia i omocznia. Owodnia otacza szczelinowatą przestrzeń, która na skutek gromadzenia się cieczy owodni przekształca się w jamę owodni wypełnioną —>• wodami płodowymi, a owodnia zespala się z wewn. pow. kosmówki, tworząc z nią zewn. ścianę jaja płodowego. Omocznia u człowieka jest narządem szczątkowym. BOCHENEK Adam, ur. 10 VIII 1875, w Krakowie, zm. 24 lub 25 V 1913; pol. anatom i histolog, prof. UJ w Krakowie (od 1906). Autor klasycznego, nowoczesnego, ilustrowanego podręcznika Anatomia człowieka (t. I 1909), uzupełnionego w późniejszych latach przez Stanisława Ciechanowskiego, Edwarda Lotna i Michała Reichera. Z podręcznika tego kilka pokoleń lekarzy polskich czerpało wiedzę. BOCIANEK, przyrząd do zdejmowania klamerek skórnych. BOCZNE SKRZYWIENIE KRĘGOSŁUPA, skolioza, zniekształcenie kręgosłupa i tułowia w wyniku zaburzeń symetrii kręgów i żeber oraz odchylenia kręgów od linii pionu ciała i związanego z tym przesunięcia środka ciężkości ciała. Rozróżnia się skrzywienie funkcjonalne i strukturalne. W skrzywieniu funkcjonalnym nie ma zmian strukturalnych, w wyniku czego skrzywienie jest odwracalne i można je całkowicie skorygować czynnie, mięśniami kontrolującymi postawę, lub biernie, np. przez odpowiednie ułożenie ciała, usunięcie bólu powodującego odruchowe skrzywienie, przez wyrównanie skrócenia nogi itp. Skrzywienia strukturalne charakteryzują się istnieniem trwałych zmian w budowie kręgosłupa, tułowia i miednicy. Jedynie w ok. 10-20% przypadków skrzywień strukturalnych można wykryć przyczynę zniekształcenia; do najczęstszych należą porażenia mięśni po chorobie Heinego-Medina, nerwiakowłókniakowatość, dystrofie mięśniowe, kręgi klinowe, zrosty żeber, skrócenia jednej z kończyn dolnych, przykurczę itp. Wbrew powszechnemu mniemaniu krzywica, siedzenie w nie dpowiedniej ławce szkolnej czy noszenie teczki w jednej ręce nie powodują skrzywienia kręgosłupa. W olbrzymiej większości przypadków (ok. 90%) przyczyna choroby jest nie znana. Są to tzw. skrzywienia idiopatyczne, doprowadzające (w przypadku wczesnego wystąpienia) do najcięższych deformacji ciała. Postęp skrzywienia ustaje z reguły z chwilą ukończenia wzrostu kręgosłupa (dziewczęta — 15-16 lat, chłopcy—17-18 lat). Leczenie polega na odciążaniu i korygowaniu kształtu kręgosłupa za pomocą ćwiczeń mięśni i gorsetów korekcyjnych. W skrzywieniach strukturalnych zazwyczaj potrzebne jest leczenie operacyjne. Zob. też: kifoza, lordoza. BODZIEC, w najszerszym ujęciu każdy czynnik świata zewn. lub powstający w samym organizmie, działający na~ receptory; ściślej—zmiana środowiska komórki prowadząca do jej pobudzenia. B. mogą być czynniki chem. (specyficzne ciała czynne wydzielane na zakończeniach nerw., zmiany stężenia osmotycznego, stężenia elektrolitów, pH) i fiz. (światło, dźwięk, energia cieplna i mechaniczna lub stosowany w badaniach prąd elektr.). B. podprogowy—zbyt słaby do wywołania pobudzenia komórki. B. progowy—b. o najmniejszej intensywności niezbędnej do wywołania pobudzenia. B. nadprogowy—silniejszy od b. progowego, zawsze wywołujący pobudzenie komórki. B. bezwarunkowy—b. wywołujący reakcję organizmu bez uprzedniego uczenia się, b. warunkowy — b. wywołujący reakcję dopiero po wytworzeniu odruchu warunkowego (-> odruch). BODŹCO-PRZEWODZĄCY UKŁAD SERCA, zespól wyspecjalizowanych komórek mięśnia sercowego wytwarzający i przewodzący rytmiczne pobudzenia do skurczu; system rozrusznikowy serca. Obejmuje komórki skupione w węźle zatokowym (zatokowo-przedsionkowym), węźle przedsionkowo-komorowym, pęczku Hisa dającym odnogi do lewej i prawej komory, oraz włókna Purkyniego rozprzestrzeniające się w ścianach komór. U podstaw pobudzenia leży samoistna depolaryzacja w komórkach węzła zatokowego, rozchodząca się promieniście w przedsionkach i wywołująca ich skurcz. Pobudzenie osiąga także węzeł przedsionkowo-komorowy, gdzie szybkość przewodzenia zmniejsza się; wynikiem tego jest wyraźne opóźnienie depolaryzacji pęczka Hisa i komór w stosunku do przedsionków. Pełną depolaryzację komór obserwuje się po ok. 0,26 s od momentu powstania pobudzenia w węźle zatokowym. Węzeł ten charakteryzuje się najwyższą częstością powstawania pobudzeń, co zapobiega samoistnej depolaryzacji w innych strukturach u.b.-p.s. Zob. też rytm serca. BOERHAAYE Herman, ur. 31 XII 1668, zm. 23 IX 1738, hol. lekarz, prof. medycyny i botaniki w Lejdzie (od 1701). Jeden z pierwszych organizatorów nauczania medycyny przy łóżku chorego. Wprowadził mierzenie temp. ciała chorych, w leczeniu stosował metody proste i dostosowane do tego „co nakazuje sama natura". Dwa podstawowe dzieła B., wielokrotnie wydawane w jeż. łac. i tłumaczone na języki nowoż., wychowały wielu znakomitych lekarzy europejskich. BOGOMOLEC Aleksandr A., ur. 24 V 1881, zm. 19 III 1946, radź. fizjopatolog; prof. uniw. w Saratowie | (1911-25), w Moskwie (1925-31) j ,' Kijowie, od 1931 przewodniczący l Akad. Nauk Ukr. SRR. Autor licznych prac z dziedziny onkologa | i konserwacji krwi. Zajmował się gł. badaniami procesu starzenia się i przeprowadzał próby przedłużenia życia –m..in. za pomocą specjalnej surowicy oddziałującej na tkankę łączną. Surowica ta nosi nazwę surowicy Bogomolca. BOJOWE ŚRODKI TRUJĄCE, BST, bojowe środki chem., dawniej zw. gazami bojowymi; substancje chem. mogące mieć zastosowanie w czasie wojny do porażania ludzi, zwierząt i roślin. Zaliczane do broni masowego rażenia. Pod względem działania na organizmy żywe BST dzieli się na: ogólnotrujące— cyjanowodór, chlorocyjan (cyjanowe związki); duszące —>- fosgen, dwufosgen, —>. chlor; parzące -> iperyt, luizyt (-» arsen); paralityczno-drgawkowe (fosforoorganiczne) zw. niekiedy gazami nerwów—soman, „V" gazy, sarin (działanie jak-> związki fosforoorganiczne); łzawiące — „CS", chloroacetofenon (wywołują silne, bolesne podrażnienie spojówek) ;drażniące — adamsyt (wywołują silne podrażnienie dróg oddechowych, kaszel itp.); psyhotoksyczne — „B2", -» LSD25 (wywołują zaburzenia psych). Do niszczenia upraw roślinnych użyte mogą być środki fitotoksyczne (defolianty, arborycydy, dysykanty). Zob. też broń chemiczna. BOKS IZOLACYJNY, pomieszczenie oddzielone możliwie ściśle od reszty pomieszczeń szpitala; służy do ogrodzenia chorego od wszelkich możliwych źródeł zakażenia, jak również do odseparowania chorych na choroby zakaźne od innych chorych. BOLDYNA, alkaloid izochinolinowy występujący w liściach Boldea fragrans. Obniża napięcie mięśni gładkich pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, działa żółciotwórczo i żółciopędnie. Stosowana w stanach zapalnych dróg żółciowych, kamicy żółciowej, kolkach wątrobowych i innych schorzeniach układu wątrobowo- żółciowego. BOLIMUSZKA (,Stomoxys calcitrans), znana jako muszka stajenna. Ma te same rozmiary co mucha domowa i dobrze rozwinięty aparat gębowy typu klująco-ssącego. Żywicielami b. są najczęściej konie lub bydło, kłują również człowieka, a ich ukłucia są bardzo bolesne. B. podejrzewa się o przenoszenie zarazków—>-tularemii, —> trądu, —>• Heinego-Medina choroby, a także niektórych —>- świdrowic. BOLKÓW, m. w woj. jeleniogórskim, położone na pograniczu Gór Kaczawskich i Podgórza Bolkowskiego, w strefie stosunkowo łagodnego klimatu podgórskiego nizin i kotlin, przechodzącego w ostry klimat górski. Na pn.-zach. od Belkowa, we wsi Stare Rachowice, czynne jest unikalne źródło wody alkaliczno-glauberskiej. W B. występują zasoby wód leczn. wodoro-węglanowo - szczawowo - sodowo - wapniowo-magnezowych. Uzdrowisko w budowie. Gł. wskazania lecznicze: choroby układu pokarmowego. BORAKS, czteroboran sodowy; działa antyseptycznie i ściągająco; wchodzi w skład preparatu Aphtin stosowanego w leczeniu —>- pleśniawek. Zob. też kwas borowy. BORDET JulesJean Baptiste, ur. 13 VI 1870, zm. 6 IV 1961, belg. lekarz mikrobiolog i immunolog; dyrektor Inst. Pasteura w Brukseli (od 1901), prof. bakteriologii uniw. tamże (1907-35). W 1895 obserwując rozpad komórek bakteryjnych w—»• surowicy odpornościowej stwierdził, że proces ten jest uwarunkowany współdziałaniem 2 substancji: ->- dwuchwytnika (amboceptora) i—>• dopełniacza (komplementu). Obserwacja ta doprowadziła do odkrycia wraz z franc. uczonym O. Gengou w 1901 odczynu odchylenia (wiązania) dopełniacza, co zostało wykorzystane w—>• odczynach diagnostycznych, np. —>• odczynie Wassermanna. Obaj uczeni wspólnie odkryli i opisali w 1906 zarazek --kokluszu. W 1919 B. otrzymał nagrodę Nobla za odkrycia w dziedzinie nauki o odporności. BORNHOLMSKA CHOROBA, pleurodynia, ostra choroba żak. wywoływana przez wirusy —> coxsackie, atakująca gł. dzieci; zakażenie następuje drogą kontaktową, najczęściej od nosicieli wirusów. Objawy: początek nagły — silne bóle klatki piersiowej lub brzucha, czasami kończyn, wysoka gorączka. Bóle trwają kilka do kilkunastu godz., ustępują, by po pewnym czasie znowu się pojawić. Choroba trwa od 2 dni do 2 tyg. Leczenie objawowe. Po przebyciu ch.b. pozostaje trwała odporność na powtórne zakażenie. BOROWINA, torf leczn.; zmieszana z wodą i ogrzana powyżej 40°C jest stosowana w postaci okładów, tamponów lub kąpieli. Działa zasadniczo jako nośnik ciepła. Zawiera składniki fannakologicznie czynne, m.in. związki siarki oraz ciała o działaniu hormonalnym. Stosowana w leczeniu chorób: narządu ruchu (gościec przewlekły, stany pourazowe), kobiecych, przemiany materii. BOROWINOWA KOSTKA, „Iwonka", otrzymywana w Iwoniczu mieszanina borowiny, mułu i soli jodo-bromowej. Stosowana jest zewn. w przewlekłych schorzeniach stawów, ścięgien, mięśni i nerwów oraz w przewlekłych stanach zapalnych narządów kobiecych. BOTALLO Leonardo, ur. ok. 1530, zm. 1571, wł. lekarz i anatom, uczeń —>• G. Fallopio, lekarz nadworny króla franc. Henryka III. Badał układ krążenia płodu, opisał w 1564 przewód łączący tętnicę główną z tętnicą płucną zw. przewodem tętniczym B., który 122 istnieje tylko u płodu i zarasta po urodzeniu. Przetrwały przewód B. stanowi jedną z częściej występujących wrodzonych —>• wad serca. BOTKIN Siergiej P., ur. 17 ur. 1832, zm. 24X111889, ros. lekarz internista, prof. Wojskowo-Med. Akad. w Petersburgu. Twórca pierwszej w Rosji doświad. pracowni badań działania leków na zwierzęta, jeden z prekursorów fizjol. kierunku w medycynie klin. Jako pierwszy opisał—». nagminne zapalenie wątroby (1883) (zw. też chorobą Botkina). Uwypuklił znaczenie i wpływ środowiska chorego na powstawanie i przebieg choroby. ' BOTULIZM zatrucie jadem kiełbasianym. BOWENA CHOROBA, rak przedinwazyjny, specjalna, wczesna postać—> raka skóry lub błon śluzowych, rozwijająca się śródnabłonkowo, zwykle przekształca się w raka naciekającego. Leczenie operycyjne. BOY ->- T. Żeleński. BÓL, wrażenie powstające przez podrażnienie zakończeń bólowych nerwów czuciowych przez bodźce zewn. lub wewn., najczęściej na skutek procesu chorobowego toczącego się w tkankach ciała. B. odczuwa się wtedy, gdy nasilenie bodźców przekracza granice fizjol. Wrażenie bólu może powstać również wskutek podrażnienia narządów zmysłu (słuchu, wzroku) bodźcami właściwymi dla nich, ale przewyższającymi granice fizjol., np. silny dźwięk lub oślepiający blask reflektora (poza wrażeniami słuchowymi czy wzrokowymi) może wywołać wrażenie bólu. Impulsy bólowe przewodzone są włóknami czuciowymi nerwów do wzgórza wzrokowego, które jest podkorowym ośrodkiem bólu. Tam ulegają pewnemu przytłumieniu i modyfikacji, a następnie są przenoszone do okolicy ciemieniowej kory mózgowej, gdzie powstaje wrażenie bólu. Charakter bólu i jego nasilenie zależy od przyczyny wywołującej b. oraz od osobniczych właściwości ustroju. Wrażliwość osobnicza na b. jest różna i zależna od wieku oraz płci. Osobnicy z przewagą procesów hamowania są mniej wrażliwi na b.niż ci z przewagą procesów pobudzenia. Noworodki są prawie niewrażliwe na b., dzieci zaś są bardziej wrażliwe od dorosłych. Wrażliwość na b. zależy też od aktualnego stanu czynnościowego układu nerw., np. stan silnego podniecenia zmniejsza odczuwanie b.; wrażliwość na b. można również zmniejszyć na drodze sugestii i hipnozy. B. jest jednym z najczęstszych objawów choroby. Ma on również znaczenie obronno-przystosowawcze, gdyż sygnalizuje zagrożenie z zewnątrz lub zmiany chorobowe w organizmie, co wyzwala odpowiednie reakcje. Impulsy b. mogą być przyczyną odruchowych zaburzeń czynności ustroju, nawet bez samego wrażenia b. Impuls b., który nawet nie dotarł do kory mózgowej, może na różnych piętrach układu nerw. „przerzucić się" na drogi odruchowe lub wpływać drogą indukcji na poszczególne ośrodki wegetatywne. Nadmierne nasilenie b., zwłaszcza z tzw. okolic wstrząsorodnych, może być przyczyną ciężkiego —> wstrząsu. BÓLE PORODOWE -> skurcze porodowe. BÓLE PO USUNIĘCIU ZĘBA-> suchy zębodół. BÓLE ŚRÓDSTOPIA, choroba polegająca na wystąpieniu bólów w okolicy kości śródstopia. Ból odczuwany jest poniżej główek kości śródstopia lub w okolicy czwartego palca (choroba Mortona). Przyczyną bólów jest zapadnięcie w całości przedniego łuku stopy, czyli tzw. płaskostopie poprzeczne, lub —rzadziej — przemieszczenie główki tylko jednej z kości wchodzących w skład łuku. Płaskostopie poprzeczne pociąga za sobą opadnięcie główek kości śródstopia, które naciskają i rozciągają więzadła poprzeczne stopy. Przemieszczenie jednej tylko kości śródstopia powoduje bezpośredni ucisk na nerw.B.ś. występują gł. u osób w wieku średnim, częściej u kobiet niż u mężczyzn—prawdopodobnie dlatego, że częściej noszą one niehigieniczne i szkodliwe obuwie. Przyczyną choroby bywają: osłabienie wewn. mięśni stopy (powoduje to opadnięcie główek kości śródstopia), wszelkiego rodzaju zniekształcenia stopy (szczególnie stopa końska lub stopa wydrążona) oraz noszenie niewłaściwego obuwia. W przypadku zniekształcenia całego łuku stopy pojawia się stały, tępy ból; jeżeli choroba dotyczy tylko jednego stawu, ból jest z reguły najbardziej dokuczliwy w jego okolicy; w obu jednak przypadkach promieniuje na całą stopę, a może nawet obejmować łydkę. Nad wystającymi po stronie podeszwowej główkami kości śródstopia tworzą się odciski, wywołujące dodatkowe dolegliwości. Zapobieganie i leczenie polega na noszeniu wystarczająco obszernego obuwia z płaską podeszwą i niezbyt wysokim obcasem. W celu wyeliminowania ucisku zwichniętych główek kości śródstopia na tkanki miękkie podkłada się w poprzek podeszwy buta poduszkę lub podpórkę (tzw. p e lotkę), poza główkami kości śródstopia. Podpórka powinna posiadać grubość ok. 6 mm i skośnie ścięte brzegi, tak aby przylegała do stopy. Można ją też przymocować do stopy za pomocą przylepca, gumy lub szerokiej elastycznej opaski. Działanie przeciwbólowe wywiera ciepło: stosuje się diatermię krótkofalową, lampę Sollux, kąpiele parafinowe itp.; ulgę mogą przynieść gorące lub naprzemienne zimno-ciepłe kąpiele. BÓL FANTOMOWY ->. kauzalgia BÓL GŁOWY, często spotykana dolegliwość, objaw chorobowy o rozmaitych przyczynach. Pewne rodzaje b.g. wiążą się z określonymi klin. jednostkami. B.g. o charakterze tętniącym jest objawem zaburzeń naczyniowych (migrena, nadciśnienie tętnicze i śródczaszkowe wady naczyniowe). B.g. o cechach ucisku, opasywania głowy obręczą towarzyszy stanom napięcia emocjonalnego. Stały, nękający b.g. występuje zwykle u chorych z guzem śródczaszkowym lub po urazie głowy. Najcięższe postacie b.g; Wiążą się z migreną, zapaleniem opon, wysoką gorączką i pęknięciem tętniaka śródczaszkowego. Względnie długotrwały lecz mniej nasilony b.g. bywa objawem spraw chorobowych tak poważnych, jak krwiak śródczaszkowy, guz lub ropień mózgu. Ponieważ b.g. może być objawem wielu rozmaitych zespołów klin., nie zawsze można określić jego etiologię. Wśród klin. postaci bólów głowy wymienić należy: b.g. po urazach czaszki i górnego odcinka kręgosłupa szyjnego (również ich części miękkich), b.g. pochodzenia zapalnego (zapalenia zatok przynosowych, wyrostków sutkowatych, opon, gorączkowe choroby układowe, zwłaszcza o ostrym początku, zapalenie mięśni lub stawów z zajęciem tkanek głowy i karku, zapalenie naczyń, np. tętnicy skroniowej); b.g. pochodzenia guzowego (pierwotne lub przerzutowe guzy albo krwiaki śródczaszkowe); b.g. pochodzenia naczyniowego (migrena, tętniaki śródczaszkowe i śródczaszkowe wady naczyniowe, nadciśnienie tętnicze); b.g. pochodzenia metabolicznego (niedoczynność tarczycy, zaburzenia czynności jajników, niedokrwisość i skazy krwotoczne, zatrucia — np. alkoholem, tlenkiem węgla); b.g. pochodzenia emocjonalnego; b.g. neurologiczne (np. rwa nerwu potylicznego lub trójdzielnego); b.g. pochodzenia ocznego (wady refrakcji, jaskra); b.g. po nakłuciu lędźwiowym. Do najpospolitszych należą b.g. naczyniowe bez wyraźnych zwiastunów, nie tak często jednostronne jak w klasycznej —> migrenie. Ze względu na określone związki tego typu b.g. z warunkami środowiskowymi, z pracą zawodową, miesiączkami u kobiet i innymi czynnikami, wprowadzono szereg terminów różnicujących, jak b.g. „letni", „niedzielny", „poniedziałkowy", „weekendowy", „odprężeniowy", „przedmiesiączkowy" i „miesiączkowy". Częste są również b.g. zależne od skurczów mięśni. Są to bóle lub wrażenie opasywania i ucisku o b. różnej częstości występowania, rozmaitym nasileniu i czasie trwania, niekiedy długotrwale, zwykle umiej-cowione podpotylicznie. Wiążą się z długotrwałymi skurczami mięśni. Skurcze są zwykle elementem reakcji na czynniki stresowe. Bóle te określa się terminami: bóle z „napięcia", „psychogenne", „nerwowe". Niejednokrotnie są to bóle o pochodzeniu mieszanym, naczyniowym i mięśniowym. W napadach bólu tego typu współistnieje czynnik naczyniowy o charakterze migrenowym i czynnik skurczu mięśniowego. B.g. trwa rozmaicie długo, nawet u tego samego chorego. B.g. o charakterze ucisku, występujący zwykle w stanach napięcia emocjonalnego, może utrzymywać się przez dnie i tygodnie. Napad migreny natomiast może objawiać się nękającym b.g. trwającym mniej niż pół godziny. Umiejscowienie b.g. może świadczyć o jego pochodzeniu. Ból o charakterze ucisku, towarzyszący napięciom emocjonalnym, zaczyna się nieraz w okolicy potylicznej lub karku i promieniuje w stronę czoła. B.g. związany ze sprawami chorobowymi zębów, zatok przynosowych lub oczu obejmuje zwykle okolicę czoła. B.g. stopniowo się nasilający może wskazywać na powiększający się, chorobowy twór śródczaszkowy (guz mózgu, tętniak, krwiak podtwardówkowy). Leczenie b.g.: trzeba zapewnić choremu spokój fiz. i psych. oraz podać odpowiednie środki przeciwbólowe. Leki uspokajające należy stosować tylko jako środki doraźne. Narkotyki są z zasady przeciwwskazane. W każdym przypadku często powtarzających się, ciężkich lub nasilających się b.g. konieczne jest badanie lekarskie. BÓL PIEKĄCY-kauzalgia. BRACHYCEFALIA, krótkogłowie, zmniejszenie wymiaru strzałkowego czaszki; staje się on zbliżony do wymiaru poprzecznego. BRADYKARDIA -> rzadkoskurcz. BRADYKINEZA, spowolnienie ruchów występujące jako składnik zespołu akinetycznego (->-akineza). BRADYKININA, polipeptyd złożony z 9 aminokwasów, odszczepiany od frakcji alfa-2-globulin osocza krwi pod wpływem enzymów zawartych w pocie, ślinie oraz-wydzielinie innych gruczołów trawiennych. Bradykinina działa naczyniorozszerzająco, wywołując przekrwienie gruczołów trawiennych i skóry. Powoduje ponadto powolny skurcz mięśni gładkich narządów trzewnych. Zob. też kininy. BRADYLALIA, spowolnienie mowy, występujące jako składnik zespołu akinetycznego (->akineza). BRADYTERAPIA, jeden ze sposobów leczenia promieniami, stosowany w onkologii w przypadkach zmian pow. Polega na przykładaniu dostosowanych aplikatorów, np. strontowych fosforowych (nowotwory gałki ocznej) lub radowych (nowotwory macicy skóry itp.). BRAILLE Louis, ur. 4 I 1809, zm. 6 11852, franc. pedagog w zakładzie dla ociemniałych w Paryżu (sam niewidomy od 3 roku życia). W latach 1824-40 stworzył system sześciopunktowego pisma wypukłego, umożliwiający ociemniałym czytanie za pomocą dotyku. W 1837 wydano pierwszą książkę pisaną jego alfabetem (alfabet Braille'a) Historia Francji. System do dziś powszechnie używany. BRANDT Franciszek Antoni, ur. 27 III 1777, zm. 211X1837, pol. lekarz, filantrop i działacz społ. Kierownik Inst. Położniczego, od 1808 fizyk m. Warszawy, w 1809 jeden z założycieli Wydziału Lek., w którym wykładał anatomię i medycynę sądową. Szereg lat piastował funkcję prezesa Tow. Lek. Warszawskiego. Organizator szpitalnictwa i służby zdrowia podczas epidemii cholery. Autor licznych prac z zakresu anatomii. BRETONNEAU Pierre, ur. 3 IV 1778, zm. 18 II 1862, franc. lekarz internista, kierownik szpitala i praktyk w Tours. Ogłosił w 1826 pracę, w której opisał—> błonicę, wprowadzając termin dyfteryt. Opracował metodę przecięcia tchawicy (—> tracheotomię), nie zmienioną do dziś; stwierdził też jednorodność zmian błoniczych w miejscach jej najczęstszych umiejscowień — w gardle i krtani. BMGHT Richard, ur. 28 IX 1789, zm. 16 XII 1858, ang. lekarz w Londynie. Prowadził badania z zakresu anatomopatologu. Pierwszy wykazał związek między białkiem w moczu a schorzeniem nerek, opisując w 1827 zespół objawów (białkomocz z obrzękami) w chorobie nazwanej jego imieniem. BROCA Paul, ur. 28 VI 1824, zm. 9 VII 1880, franc. chirurg i antropolog, jeden z twórców antropologii. Ogłaszał prace z dziedziny chirurgii dziecięcej, anatomii patol. i antropologii. W 1861 odkrył w mózgu ośrodek mowy artykułowanej (ośrodek B.), co stanowiło pierwszy anat. dowód lokalizacji czynności układu nerw. W 1859 założył pierwsze w świecie tow. nauk. poświęcone antropologii, a w 1872 pierwsze w świecie czasopismo nauk. poświęcone tej dziedzinie i,Revue d'Antropologie". Był zwolennikiem poglądu o stałości ras ludzkich w zmiennych warunkach środowiska. BRODAWCZAK, papilloma, niezłośliwy nowotwór nabłonkowy utworzony z palczastych wyrośli łącznotkankowych pokrytych nabłonkiem: a) płaskim, np. w skórze, na wardze, w krtani; b) przejściowym, np. w pęcherzu moczowym; c) walcowatym lub cylindrycznym, np. w jelicie grubym. Czasami daje nawroty i może ulec przekształceniu złośliwemu (w krtani, pęcherzu). Odmianą b. w skórze jest kłykcina sącząca w okolicy narządów płciowych, najczęściej u kobiet w ciąży. B. jelita grubego występuje stosunkowo często u osób po 40 r. życia w postaci: l) tworu brodawkowatego na szerokiej szypule, o charakterze gruczolakowatym, przeważnie w postaci mnogich ognisk — w 30% przypadków ulega zwyrodnieniu złośliwemu (stan przedrakowy jelita); 2) tworu brodowkowatego na długiej, cienkiej szypule, pojedynczego, który tylko w 3% przypadków ulega ziośliwieniu. Leczenie obu postaci b. jelita grubego — operacyjne. BRODAWCZAK SUTKA WEWNĄTRZPRZEWODOWY, uszypułowany guz rozwijający się z nabłonka przewodu mlekowego zaliczany do stanów przedrakowych sutka. Występuje najczęściej u młodych kobiet. Objawia się wyciekiem surowiczo-krwistym z brodawki, rzadko stwierdza się wyczuwalny guzek. Leczenie operacyjne. BRODAWCZAKOWATOŚĆ JELITA GRUBEGO RODZINNA, rzadka choroba dziedziczna, polegająca na rozwoju w całym jelicie licznych tworów brodawczakowatych o utkaniu gruczolaków na szerokiej szypule. Ujawnia się w pełni ok. 20 r. życia i jest typowym stanem przedrakowym; rak pojawia się na tym tle wcześnie (w 20-30 r. życia); leczenie operacyjne. BRODAWKA SUTKOWA, twór skórzasty kształtu zaokrąglonego walca na —> sutku, otoczony okrągłą otoczką, podobnie jak b.s. ciemniej zabarwioną niż otaczająca je skóra. U mężczyzn narząd szczątkowy, u kobiet zawiera ujścia przewodów mlekowych, a także włókna mięśni gładkich i bogatą sieć naczyń krwionośnych. Podrażnienie mechaniczne b.s. powoduje jej erekcję, która ułatwia niemowlęciu prawidłowe ssanie. Nieprawidłowości i uszkodzenia b.s. mogą utrudniać lub uniemożliwiać karmienie naturalne. Jeśli b.s. są zbyt małe lub wgłębione (wciągnięte), należy je w czasie ciąży ćwiczyć przez systematyczne ich wyciąganie. Pęknięcia b.s. powstają na skutek zaniedbań w higienie osobistej, zasychania mleka i śliny noworodka na b.s. oraz urazów związanych z karmieniem. Pęknięcia mogą spowodować nadżerki lub zapalenie sutków. Zapobieganie pęknięciom b.s. polega na ich obmywaniu i dezynfekcji przed i po karmieniu oraz na osłanianiu płatkiem gazy między karmieniami. BRODAWKI, wykwity w postaci grudek naskórkowych, zakaźne (pochodzenia wirusowego), rozmaitej wielkości, spoistości i barwy oraz różnego kształtu. B. zwykłe, grudki o pow. nierównej, nadmiernie zrogowaciałe, szorstkie, wielkości od kilku mm do 1-2 cm, szare, żółtawe lub brunatne,pojedyncze albo mnogie, gł. na skóra dłoni i palców; na twarzy i szyi mogą być wydłużone i miękkie, na stopach _ przypominają nagniotki. Leczenie chir środkami żrącymi i —> elektrokoagulacją. B. płaskie młodocianych drobne, płaskowyniosle., nieregularnego kształtu, o pow. gładkiej (niekiedy błyszczącej), przeważnie liczne, gł. m grzbietach rąk i na twarzy, u dzieci i młodzieży rozsiane lub ułożone linijnie wzdłuż zadrapań. Mogą ustępować samoistnie. B. łojotokowe, > starcze, grudki nadmiernie zrogowaciałe., o nierównej pow., silnie przebarwione (brunatne aż do czarnych), umiejscowione w typowych okolicach łojotokowych (zwłaszcza między łopatkami i na skroniach). Zadrapane nie krwawią, występują u ludzi starszych, nie złośliwieją. B. kończyste—>kłykciny kończyste. BRODAWKI JĘZYKOWE, wyniosłości błony śluzowej języka, różnego kształtu i wielkości, zawierające zakończenia nerw. Najliczniejsze są b. nitkowate, pokrywające całą pow. języka; mają one znaczenie mechaniczne: nadają językowi szorstkość umożliwiającą przesuwanie Kęsa pokarmowego oraz przewodzą wrażenia dotykowe. Ich odmianą są b. stożkowate, położone gł. na grzbiecie języka. B. okolone, najmniej liczne, za to największe, ułożone w kształcie litery V tuż przy bruździe granicznej, sq zasadniczym narządem smaku, zawierają bowiem najwięcej kubków smakowych. B. liściaste—na brzegach języka i b. grzybowate—na brzegach i na końcu, zawierają również kubki smakowe. BRODAWKI SKÓRNE, wyniosłości skóry właściwej wnikające między tzw. sople naskórkowe i tworzące falistą linię graniczną pomiędzy naskórkiem i skórą. BROMATOLOGIA, nauka praktyczna, zajmująca się badaniem chem. właściwości środków żywnościowych, ich wartości odżywczych oraz przechowywaniem i produkcją artykułów spożywczych, a także ich obrotem: BROMKI, sole bromu; działają depresyjnie na ośrodkowy układ nerw., współcześnie rzadko używane. Sole b. mogą stać się przyczyną ostrych zatruć (początkowo objawy pobudzenia, niepokój, drżenie mięśniowe, później apatia, senność). U zatrutych obserwuje się niezborność ruchową, utrudnioną, sepleniącą mowę. Objawy zatrucia szybko cofają się po podaniu chlorku sodowego powodującego szybkie wydalanie bromków z moczem. BRONCHOGRAFIA, rentg. metoda kontrastowego badania oskrzeli, polegająca na wprowadzeniu przez cewnik do tchawicy i oskrzeli środka cieniującego oraz wykonaniu dokumentacji zdjęciowej wodpowiednich projekcjach. Ściany oskrzeli pokryte kontrastem stają się na zdjęciach dobrze widoczne. B. znajduje szerokie zastosowanie w diagnostyce różnicowej chorób płuc i śródpiersia. B. wybiórcza pozwala uwidocznić oskrzela płatowe, segmentowe, a nawet pojedyncze. BRONCHOPNEUMONIA, odoskrzelowe zapalenie pluc -> płuca. BRONCHOSKOP, przyrząd do ->• wziernikowania tchawicy i oskrzeli. Gł. częścią składową b. jest rura o przekroju równym przekrojowi tchawicy lub oskrzela, zaopatrzona w oświetlenie umożliwiające swobodny wgląd w głąb badanego narządu. Dodatkowe wyposażenie stanowią instrumenty umożliwiające wykonywanie zabiegów w głębi drzewa oskrzelowego (np. kleszczyki, rurki ssące, rozpylacze). BRONCHOSKOPIA, zabieg polegający na wprowadzeniu do tchawicy lub oskrzeli -> bronchoskopu, w celu rozpoznania zmian chorobowych albo przeprowadzenia zabiegu leczniczego. | BROŃ ATOMOWA (JĄDROWA), rodzaj broni masowego rażenia, ' której działanie oparte jest na wykorzystaniu energii wewnątrzjądrowej, wydzielającej się przy łańcuchowej reakcji rozszczepiania jąder pierwiastków ciężkich lub reakcji termojądrowej syntezy jąder pierwiastków lekkich. Siła rażenia b.a. polega na działaniu następujących elementów wybuchu: fali uderzeniowej, promieniowania jonizującego (przenikliwego), promieniowania świetlnego, pyłu radioaktywnego. W odniesieniu do człowieka działanie tych elementów powoduje ciężkie i różnorodne urazy mechaniczne, rozległe oparzenia, oślepienia błyskowe, stany wstrząsów, napromieniowanie pierwotne i wtórne (—popromienna choroba). Charakterystycznym typem urazów są tzw. —miksty. BROŃ BIOLOGICZNA, rodzaj broni masowego rażenia opierającej się na stosowaniu i działaniu na wojska i ludność nieprzyjaciela mikroorganizmów chorobotw. i ich toksyn, wywołujących epidemie groźnych dla życia i trudnych do zwalczenia chorób zakaźnych. Pierwszym w historii wojen przykładem celowego zastosowania w walce środków biol. było użycie w 1763 w St. Zjedn. zarazków ospy w walce z Indianami. Przed i w czasie II wojny światowej Niemcy prowadzili szeroko zakrojone badania i przygotowania do zastosowania b.b. Japończycy w czasie tej wojny wywoływali epidemie dżumy i durów na terenach Mongolii, ZSRR i Chin. Po wojnie koła wojskowe St. Zjedn. i W. Brytanii inspirowały intensywne badania nad bronią biologiczną. BROŃ CHEMICZNA, rod„ broni masowego rażenia, w której czynnikiem rażącym są środki chem. wysoce szkodliwe lub zabójcze dl ludzi i zwierząt (-> bojowe środki trujące). B.ch. charakteryzuje się masowością rażenia, zdolnością do szybkiego obejmowania swym działaniem wielkich przestrzeni, przenikania do obiektów obronnych i sprzętu bojowego, długotrwałego skażania terenu itd. Skuteczność działania i celowość użycia b.ch. w b. znacznym stopniu zależą od warunków meteorologicznych. Po raz pierwszy na polu walki użyli b.ch. Niemcy, stosując w 1915 pod Ypres (Belgia) chlor. Następnie zaczęły ją stosować prawie wszystkie walczące armie. W okresie I wojny światowej tylko w trzech armiach (bryt., franc. i amer.) straty od b.ch. wyniosły prawie 0,5 min ludzi. Podczas II wojny światowej z różnych powodów b.ch. nie była w zasadzie stosowana. W czasie wojny i już po wojnie wynaleziono i wyprodukowano nowe niezwykle groźne środki trujące, udoskonalono metody i sprzęt do ich stosowania na polu walki. GL środkami przenoszenia b.ch. na znaczne odległości jest współczesna konwencjonalna i rakietowa artyleria oraz lotnictwo. Ze sprzętu do lokalnego stosowania b.ch. należy wymienić fugasy chem., fumatory itp. W 1925 w Genewie podpisany został przez 48 państw protokół w sprawie zakazu stosowania broni chemicznej. BROUSSAIS Francois Joseph Victor, ur. 17X111772, zm. 17X1 1838. franc. lekarz; prof. patologu ogólnej (od 1831). Twórca teorii podrażnienia" (brusseizmu), stanowiącego przyczynę wszelkich chorób. Zapalenie uważał za pierwszy i dominu-. -, czynnik w patologii. Leczenie, według B., miało polegać na działaniu przeciwzapalnym, osiąganym upustami krwi (najczęściej za pomocą pijawek) oraz na stosowaniu ścisłej diety. Pod ,wpływem nauki B. puszczano krew wszystkim, przy każdej sposobności , w tak olbrzymich ilościach, że wkrótce metodzie B. nadano miano wampiryzmu. BROWICZ Tadeusz, ur. 15 IX 1847, zm. 20 III 1928, pol.. lekarz anatomopatolog prof.UJ w Krakowie 1880 1920.W 1874 w zwłokach zmarłych na dur brzuszny oraz w ich kale wykrył charakterystyczne pałeczki,które opisał i uważał za przyczynę choroby.Odkrycie to nie zostało docenione i uległo zapomnieniu.Dopiero w 1880 badacz niem. Karl Joseph Eberth opisał zarazek,który został uznazy za czynnik wywołujący dur brzuszny. Duże znaczenie miały badania B. nad mikroskopową budową wątroby, które doprowadziły do odkrycia w 1898 (równocześnie z niem. anatomem K.W. Kupfferem) komórek śródbłonka naczyń włosowatych wątroby, zw. komórkami B.-Kupnera. Badania B. nad—»-zimnicą doprowadziły do ustalenia zmian powstających w szpiku kostnym w przebiegu tego schorzenia (1876). Wychowawca wielu pokoleń lekarzy pol.. Autor 148 prac nauk., m.in. Słownika Lekarskiego (1905). BROWN-SEOUARD Charles Edouard, ur. 8 IV 1817, zm. 2 IV 1894, franc. lekarz; prof. fizjologii i medycyny doświad. w College de France w Paryżu (od 1878). Twórca podstaw —>• endokrynologii i —>• organoerapii. Pierwszy zastosował w 1889 wyciąg z jąder (jako rzekomy „eliksir" przedłużający życie) oraz z tarczycy. Prowadził badania nad czynnościami i patologią układu nerw. i 1863 odkrył skrzyżowanie włókien czuciowych w rdzeniu kręgowym oraz wyjaśnił fizjologię nerwów współczulnych. Był autorem ok. 500 prac w czasopismach naukowych. BRUCE Sir David, ur. 29 V 1855, zm. 27 XI 1931, ang. lekarz wojskowy, mikrobiolog; 1883-1923 przebywał w koloniach brytyjskich, m.in. na Malcie. W 1887 opisał pałeczkę maltańską, czyli pałeczkę zakaźnego ronienia kóz (.Brucella melitensis'), a w 1889 ogłosił studium na temat —>• gorączki maltańskiej. W 1894 odkrył świdrowce Trypanosoma brucei przenoszone przez muchy tse-tse i wywołujące u koni i bydła chorobę nagana. W 1903 potwierdził obserwacje innych badaczy, że świdrowce wywołują u ludzi —> śpiączkę afrykańską i udowodnił, że przenosi je także mucha tse-tse. BRUCELLA, rodzaj bakterii, drobne, Gram-ujemne pałeczki, bez rzęsek i bez otoczek, o wymiarach O 4-0,5x0,8-1,5 urn, przyjmujące nierzadko postać ziarniaków. Rosną w warunkach tlenowych. Niektóre gatunki wymagają w pierwszych posiewach pewnego stężenia dwutlenku węgla w powietrzu. B. melitensis jest chorobotw. dla kóz, owiec i ludzi. B. abortus wywołuje —»• brucelozę u bydła, a także u człowieka. BRUCELOZY, odzwierzęce choroby żak. wywoływane przez pałeczki z rodzaju Brucella, które u krów, kóz, owiec i świń powodują ronienie zakaźne, u ludzi zaś —> Banga chorobę, —> gorączkę maltańską i in. Ponieważ człowiek zaraża się gł.. przez kontakt z chorymi zwierzętami, b. są chorobami zawodowymi personelu weterynaryjnego i hodowców zwierząt. Okres wylęgania 5-21 dni lub dłużej niekiedy nawet kilka miesięcy. Objawy w typowych, ostrych przypadkach: gorączka o przebiegu falistym, dreszcze zlewne poty, bóle głowy, mięśni i stawów, powiększenie wątroby i śledziony. Po okresie ostrym b. przechodzi zwykle w przewlekły, trwający miesiącami, a nawet latami, w którym zaostrzenia przeplatają się z dłuższymi remisjami. Rokowanie: na ogół pomyślne, z wyjątkiem gorączki maltańskiej. Leczenie antybiotykami i objawowe. Zapobieganie: zwalczanie b. u zwierząt (szczepienia), unikanie picia mleka nie przegotowanego. BRUDOWNIK, odizolowane pomieszczenia oddziału szpitalnego, przeznaczone na czasowe przechowywanie brudnej bielizny, pojemników na śmiecie, narzędzi służących do utrzymywania czystości i porządku, urządzeń (to mycia basenów, kaczek itp. Pomieszcza nią b. wymagają odpowiedniego usytuowania, warunków stwarzających łatwość sprzątania, dezynfekowania i opróżniania. BRUDZIEC, odmiana ->• strupa, tzw. strup uwarstwiony, którego powstanie zależy od procesów martwiczych i rozpadu, toczących się pod b. Występuje np. w->kile (brudźce kiłwe). BRUDZIŃSKI Józef Polikarp, ur. 16 I 1874, zm. 18 XII 1917, pol. lekarz pediatra i neurolog. Jeden z organizatorów Uniw. Warszawskiego i pierwszy rektor wskrzeszonej w 1915 uczelni. W 1916 pierwszy prezes Rady Miejskiej stolicy. Działacz społ., współzałożyciel Tow. Pediatrycznego i czasopisma z dziedziny pediatrii. W pediatrii światowej nazwisko B. jest związane z opisem objawów zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (tzw. objaw Brudzińskiego). BRUZDA KRZYWICZA-> krzywica. BRUZDOGŁOWIEC SZEROKI —>• difylobotrioza. BRYK Antoni, ur. 25 V 1820, zm. 16 VII 1881, pol. chirurg; prof. medycyny sądowej UJ w Krakowie (od 1852); po śmierci —>• L. Bierkowskiego w 1860 kier. katedry i kliniki chirurgii. W 1862-64 redaktor „Przeglądu Lekarskiego". Propagator—> antyseptyki —>• aseptyki; już w 1867 zastosował metodę —> J. Listera w opatrywaniu ran. BRZUCH, część ciała między przeponą a dnem miednicy; zawiera dużą jamę brzuszną, w której znajdują się żołądek, jelito cienkie i grube, —> sieć, wątroba z pęcherzykiem i drogami żółciowymi, śledziona, dolna część przełyku, częściowo pęcherz moczowy, narządy rodne kobiece. Ściany wewn. jamy brzusznej oraz narządy w niej zawarte pokryte są błoną otrzewną, na zewnątrz której znajdują się przylegające do tylnej ściany jamy brzusznej narządy takie, jak nerki, moczowody, trzustka, tętnica główna brzuszna z rozgałęzieniami, żyła główna dolna z dopływami. Ściany jamy brzusznej utworzone są z mięśni. W pewnych słabszych miejscach przez ścianę jamy brzusznej mogą uwypuklać się trzewia, czyli zawartość jamy brzusznej; stan taki nazywamy —> przepukliną; przepukliny leczone są operacyjnie. W wielu chorobach narządów jamy brzusznej stosuje się leczenie operacyjne; chirurgia jamy brzusznej stanowi rozbudowany dział chirurgii ogólnej. Najczęstsze operacje b. — w zakresie przewodu pokarmowego — wykonywane są z powodu ostrych chorób zapalnych (np. ostre zapalenie —wyrostka robaczkowego) i przewlekłych (np. we —> wrzodowej chorobie żołądka i dwunastnicy), z powodu nowotworów, —> niedrożności mechanicznej, —kamicy żółciowej. Chirurgia znajduje zastosowanie również w leczeniu obrażeń urazowych brzucha, a to zarówno ran przenikających, jak i urazów tępych. Groźnym powikłaniem ostrych chorób zapalnych i urazów jamy brzusznej, zwłaszcza przebiegających z przedziurawieniem narządu i wylaniem się jego zawartości do jamy otrzewnej, jest ostre zapalenie otrzewnej. Wobec tego niezmiernie ważne jest wczesne rozpoznanie „ostrego brzucha", czyli choroby grożącej przebiciem narządu lub stanu, kiedy takie przedziurawienie już nastąpiło. Niedrożność mechaniczna jest także stanem bezpośrednio zagrażającym życiu chorych i należy również do grupy chorób objętych terminem „ostry brzuch". Wczesne rozpoznanie chorób z tej grupy oraz możliwie szybko wykonana operacja decydują o możliwości uratowania chorych od śmierci lub od ciężkiej i długotrwałej choroby. BRZUCH DESKOWATY-» obrona mięśniowa. BUBO ->• dymienica. BUERGERA CHOROBA-»• zarzepowo-zarostowe zapalenie naczyń. BUFOROWE UKŁADY KRWI, naturalne —bufory krwi. Należą do nich: l) bufor wodorowęglanowy powstający w wyniku rozpuszczania dwutlenku węgla w osoczu i składający się z jonów HCO3, C03; stężenie tego buforu może być regulowane przez płuca i nerki, a jego miarą jest tzw. —rezerwa alkaliczna; 2) bufor fosforanowy (jony H2PO4 i HPO4), którego stężenie jest regulowane przez nerki; 3) bufor białczanowy (o dużej pojemności), w skład którego wchodzi przede wszystkim hemoglobina i oksyhemoglobina. B.u.k. zapewniają utrzymanie prawidłowego i stałego pH krwi — ok. 7,4. BUFORY, roztwory, których ,pH nie zmienia się lub ulega nieznacznym zmianom podczas dodawania do nich kwasów albo zasad. Są to roztwory słabych kwasów i ich soli lub słabych zasad i ich soli. Głównymi b. w organizmach żywych są białka oraz bufor wodorowęglanowy i bufor fosforanowy. Zob. też buforowe układy krwi. BUJWID Odo Feliks Kazimiera ur. 20 XI 1857, zm. 26 XII 1942, pol. lekarz bakteriolog, uczeń L. Pasteura i R. Kocha, prof. higieny i bakteriologii UJ w Krakowie (1893-1920). Założył w Warszawie pierwszy w Polsce (drugi w Europie) zakład szczepień przeciw wściekliźnie (1886) i podobne zakłady w latach 1890-93 w Petersburgu, Kijowie i Odessie oraz pierwszy w Polsce (1891) Zakład Badań Środków Żywnościowych. Był zwolennikiem nowoczesnych poglądów na naukę i życie. Prowadził badania naukowe w zakresie higieny, rozwijał szeroką działalność społ. Napisał ponad 250 prac naukowych i popularnonaukowych. BULIMIA ->• żarłoczność. BURDENKO Mikołaj N., ur. 8.5. 1876, zm. 11 XI 1946, radź. chirurg, badacz, organizator i klinicysta; prof. chirurgii w Dorpacie (od 1910). Podczas I wojny światowej jeden z organizatorów ros. wojennej służby zdrowia. Od 1923 prof. uniw. w Moskwie, a następnie w Moskiewskim Inst. Medycyny. Założyciel Inst. Neurochirurgii. Od roku 1937 gł. chirurg--konsultant armii radź., w której doszedł do stopnia generala-pułk.; w czasie II wojny światowej naczelny chirurg armii radź. Od 1944 prezes Akad. Nauk Med. ZSRR. Zajmował się: problemami pourazowego —> wstrząsu (stworzył hipotezę o przyczynach załamania się czynności ośrodkowego układu nerw. wskutek uszkodzenia —>• bariery krew—mózg), neurochirurgią (symptomatologią guzów mózgu, zabiegami operacyjnymi na rdzeniu kręgowym) i organizacją chirurgii wojennej. BUSKO-ZDRÓJ, m. w woj. kieleckim, położone w niecce nidziańskiej, u podnóża płaskowyżu, na wys. 230 m n.p.m. Jako uzdrowisko znane od 1836. Klimat łagodny, podobny do nizinnego, z pewnymi cechami klimatu kontynentalnego, o małych wahaniach temp. i nieznacznej ilości opadów atmosf. Walory leczn. klimatu podnoszą wielkie obszary lasów pokrywających okoliczne wzgórza. Z wód leczn. najbardziej znana jest „Buskowianka", woda stołowa słabo zmineraizowana zapobiegawczo-leczn. W uzdrowisku są. czynne: szpitale uzdrowiskowe, sanatoria z zakładami przyrodoleczn., wydzielony zakład przyrodoleczn., obiekty wczasowe, pijalnia wód mineralnych poleczona z salą koncertową, basen kąpielowy odkryty, werandy do kąpieli powietrznych oraz w zakładzie rehabilitacyjnym — sala gimnastyczna i basen kryty z wodą podgrzewaną. Zakres uzdrowiskowych świadczeń leczn.: kąpiele mineralne i kwasowęglowe, zabiegi borowinowe, hydroterapia, inhalacje, głębokie płukanie jelit, płukanie ginek., elektro-, ciepło- i światłolecznictwo, masaże, gimnastyka rehabilitacyjna. Gł. wskazania leczn.: choroby reumatyczne, ortopedyczno-urazowe, skóry, układu krążenia oraz dla dzieci: rehabilitacja układu ruchu, zespól Little'a. BUSULFAN, myleran, lek hamujący czynność krwiotwórczą szpiku. W małych dawkach hamuje granulo-i trombopoezę, w większych również limfo- i erytropoezę. Stosowany w leczeniu białaczek szpikowych (w białaczkach limfatycznych nieskuteczny) i czerwienicy. Lek winien być podawany pod kontrolą hematologiczną. Stosowany niewłaściwie może prowadzić do nieodwracalnego uszkodzenia szpiku. BUTAPIRAZOL->fenylobutazon. BYKÓW Konstantin M., ur. 20 I 1889, zm. 13 V 1959, radź. fizjolog; członek Akad. Nauk ZSRR (od 1944) i dyr. Inst. Fizjologii (od 1950). Uczeń - I.P. Pawiowa. Gł.. badania B. dotyczyły zależności i wpływu kory mózgowej na czynności narządów wewn. Wyniki swe B. opublikował w pracy Koi a mózgowa a narządu wewnętrzne (1942, wyd. poi. 1951). BYSYNOZA, rodzaj —> pylicy choroba zawodowa występująca pod postacią przewlekłego nieżytu dróg oddechowych u robotników zatrudnionych przy zbiorze, magazynowaniu i oczyszczaniu włókien bawełny i ich przerobie na tkaniny. Spowodowana jest wdychaniem pyłu bawełnianego który oprócz działania mechanicznego ma również własności uczulające, prowadząc do —r dychawicy oskrzelowej (astmy), może być również mechanicznym przenośnikiem chorobotw. bakterii. Narażeni powinni pracować w maskach ochronnych przeciwpyłowych. Leczenie jest objawowe. Stany uczulenia są trwałym przeciwwskazaniem do prac w atmosferze pyłu bawełnianego C CALCIPIMNA, kwas acetylosalicylowy tabletkowany ze strąconym węglanem wapniowym osłaniającym śluzówkę przewodu pokarmowego przed drażniącym działaniem tego kwasu. Działanie i zastosowanie —kwas acetylosalicylowy. CAŁGAM —> witamina B15. CALMETTE Albert, ur. 12 VII 1863, zm. 29 X 1933, franc. bakteriolog i higienista; prof. w Lilie, członek Franc. Akad. Medycyny (od 1919) i Franc. Akad. Nauk (od 1927). Jako lekarz wojsk, w Indochinach odkrył surowicę przeciw jadowi wężów i opracował z —>• A.J. Yersinem, w założonym przez siebie Inst. Pasteura w Sajgonie (1891), metodę leczenia dżumy surowicą (1894). Ponadto wraz z A. Guerinem, po 13 latach doświadczeń, uzyskał w 1921 szczepionkę przeciwgruźliczą zw. od nazwisk odkrywców szczepionką —> BCG. CALVĆ CHOROBA, kręg piaski, jałowa martwica trzonu kręgu, choroba dotycząca najczęściej 9-12 kręgu piersiowego u dzieci w wieku 2-11 lat. Choroba objawia się bólami kręgosłupa, w wyniku czego dochodzi do ograniczenia ruchomości kręgosłupa oraz wygięcia kręgosłupa ku tyłowi. Leczenie polega na odciążeniu chorego kręgu, w celu stworzenia warunków do jego odbudowy. CANCER, wg Międzynarodowej Unii do walki z rakiem (UICC), każdy nowotwór złośliwy, najczęściej termin ten stosuje się jako synonim raka (carcinoma). CANCROID —>• rakowiec. CANDIDA ALBICANS, bielnik biały, drobnoustrój Gram-dodatni należący do grupy —droźdżaków. Zależnie od podłoża, występuje w dwóch postaciach: typowej grzybni lub komórek drożdżowych. Szeroko rozpowszechniony w przyrodzie. U ludzi C.a. żyje saprofitycznie na skórze i błonach śluzowych. Z chwilą załamania odporności w organizmie może dojść do ostrych lub przewlekłych zmian chorobowych skóry, błon śluzowych, a nawet oskrzeli, płuc i jelit. CARATE -> pinta. CARCINOID -> rakowiak. CARCINOMA ->- rak. CARDENOSINUM ->• niketamio-adenozyna. CARDIAMIDUM -> niketamid. CARREL Alexis, ur. 28 VI 1873, zm. 5 XI 1944, franc. chirurg, fizjolog i biolog, kier. oddziału chirurgii doświad. w Inst. Rockefellera w Nowym Jorku (1906-39). Prowadził badania nad zszywaniem naczyń krwionośnych i konserwacją tkanek poprzez chłodzenie; opracował metody hodowli tkankowych poza organizmem. W czasie I wojny światowej opracował wraz z Dakinem metodę odkażania ran za pomocą płynu bakteriobójczego (płyn Dakina). W 1912 otrzymał nagrodę Nobla za prace dotyczące szwu naczyniowego oraz przeszczepianie naczyń i tkanek. Autor książki Człowiek istota nieznana (wyd. poi. 1938). CCK-PZ —>• cholecystokinino-pankreozymina. CEBULA MORSKA {Scilla mwi-tima, Urginea maritima), roślina z rodziny liliowatych. Zawiera —>• glikozydy nasercowe, z których najważniejszy jest —>• scillaren; glikozydy c.m. działają silnie i względnie krótko, w niewielkim stopniu kumulując się w ustroju. Stosowane w ostrych i przewlekłych niewydolnościach krążenia pochodzenia sercowego. Czerwona c.m. zawiera scillarozyd toksyczny dla gryzoni. CECHY PŁCIOWE, cechy anat., fizjol. i psych. różne u osobników płci męskiej i żeńskiej. C.p. pierwszorzędowe, zdeterminowane genet., u mężczyzn: obecność jąder, najądrzy, pęcherzyków nasiennych, gruczołu krokowego, nasieniowodów i prącia, u kobiet: obecność jajników, macicy, jajowodów, pochwy i zewn. narządów płciowych (wargi sromowe i łechtaczka). C.p. drugorzędowe wykształcają się w okresie —>• dojrzewania płciowego pod wpływem wzrastających ilości hormonów płciowych męskich (gł.. —> testosteronu) i żeńskich (—>• estrogenów). W wyniku ich działania pojawia się owłosienie łonowe, u mężczyzn następuje zwykle silny rozwój koścca, poszerzenie barków, zwiększenie masy mięśniowej, zmiany w budowie krtani (obniżenie się głosuj i męski typ rozmieszczenia owłosienia na głowie i tułowiu; w sferze psych. pojawia się pewna agresywność i zainteresowanie płcią przeciwną; u kobiet: zwykle delikatna budowa ciała, wąskie barki a szeroka miednica, rozwój gruczołów sutkowych i typowe nagromadzenie tkanki tłuszczowej na pośladkach, biodrach, piersiach i udach, owłosienie obfite na głowie a skąpe na tułowiu. C.p. pozwalają na zdefiniowanie płci. Ich określenie może mieć znaczenie prawne, np. w sprawach o unieważnienie małżeństwa, w przestępstwach seksualnych, w metrykalnym określeniu płci. CECHY SPRZĘŻONE Z PŁCIĄ, cechy uwarunkowane genami znajdującymi się w chromosomach płciowych, zw. heterochromosomami. U człowieka ze względu na obecność pary chromosomów XX u kobiet i pary XY u mężczyzn, cechy uwarunkowane genami znajdującymi się w chromosomie X dziedziczą się niejednakowo u obu płci. U kobiet geny występujące w chromosomie X reprezentowane są przez dwa —>• allele, u mężczyzn przez jeden. U kobiet recesywne geny alleliczne warunkujące np. —hemofilię w pełni ujawniają się tylko w rzadkich przypadkach. U mężczyzn obecność pojedynczego, zmutowanego allelu recesywnego powoduje wystąpienie hemofilii. CEDILANID -> lanatyzod C. CEFALOSPORYNY, grupa bakteriobójczych antybiotyków naturalnych i półsyntetycznych, pochodnych kwasu 7-aminocefalosporanowego. Mechanizm działania (podobnie jak —»penicylin) polega na zahamowaniu budowy ściany bakteryjnej. C. mają dość szerokie spektrum działania i względnie małą toksyczność. Są oporne na —>• penicylinazę. Do bardziej znanych c. należą: —>• cefalotyna, —>• cefradyna, cefacetryl (Celospor). Przy stosowaniu przez wstrzyknięcia zalecane jest wykonanie próby uczuleniowej. CEFALOTYNA, Keflin, antybiotyk z grupy półsyntetycznych -> cefalosporyn, stosowany pozajelitowe w zakażeniach układu oddechowego i dróg moczowych. CEFRADYNA, Sefrii, antybiotyk z grupy półsyntetycznych —*• cefalosporyn, o szerokim spektrum działania. Stosowany jest w zakażeniach układu oddechowego i dróg moczowych oraz w przypadkach uczuleń i nieskuteczności —>• penicylin. W odróżnieniu od innych cefalosporyn, może być podawana doustnie i pozajelitowe. CELIAKIA, zespół trzewny, choroba niemowląt, której przyczyną jest uczulenie na gluten (białko zawarte w zbożu), a zwłaszcza na jego składnik rozpuszczalny w alkoholu—gliadynę. Występuje zwykle w okresie rozszerzania diety niemowlęcej, a więc w III-IV kwartale życia. Dziecko traci apetyt, staje się smutne, drażliwe, ubywa na wadze. Pojawiają się obfite, cuchnące, pieniste stolce, duży rozdęty brzuch, objawy braku witamin, —»• niedokrwistość, postępuje wyniszczenie. Rozpoznanie ustala się w szpitalu, na podstawie badania stolca, testów wchłaniania, badania rentg. jelit, —> biopsji jelit. Leczenie polega na stosowaniu diety bezglutenowej, tzn. wyłącza się pieczywo zawierające mąkę pszenną, żytnią, jęczmienną, owsianą. Można podawać mąkę i przetwory z kukurydzy, soi, ryżu oraz ziemniaków. Leczenie pod kontrolą lekarza trwa wiele lat. Wraz z wiekiem dziecka objawy celiakii zwykle stają się łagodniejsze. Rozwój psychomotoryczny dzieci leczonych jest prawidłowy. CELSUS Aulus Cornelius, ur. 53 p.n.e., zm. 7 n.e., rzym. uczony. Autor wielkiego dzieła encyklopedycznego Artes, z którego 8 ksiąg dotyczyło medycyny. Dzieło to, chociaż C. nie był lekarzem, obejmowało całą ówczesną wiedzę med. i poglądy wielu wybitnych lekarzy i uczonych. Tłumaczone na liczne jeż. i wydawane niezliczone razy, było ono obowiązującym podręcznikiem w średniowieczu aż do XVIII w. (tłum. poi. 1889). Szczególną wartość ma dział poświęcony dermatologii i chirurgii, omawiający liczne zabiegi operacyjne tak dokładnie, że jeszcze w dobie Odrodzenia chirurdzy na podstawie tych opisów przeprowadzali operacje. C. jako pierwszy opisał m.in. metody i sposoby podwiązywania tętnic w czasie większych operacji, a podana przez niego charakterystyka stanów zapalnych (obrzęk, zaczerwienienie, podwyższona temperatura i ból) nie uległa w zasadzie zmianie do dnia dzisiejszego. CELULOZA, gł. składnik tkanek roślinnych, polisacharyd składający się z liniowo połączonych cząsteczek glukozy; znajduje się w drewnie. Nie przyswajana przez organizm człowieka, ponieważ nie ulega hydrolizie w przewodzie pokarmowym. Jest natomiast rozkładana do glukozy przy udziale flory bakteryjnej w przewodzie pokarmowym zwierząt trawożernych, u których pokrywa zapotrzebowanie na węglowodany. CENESTEZJA, czucie wewn., płynące z receptorów rozsianych w ciele, doznania, w wyniku których powstaje poczucie własnego ciała. CENTEDRIN -> metylofenidan. CENTRALNA PRZYCHODNIA SPORTOWO-LEKARSKA, zakład społ. służby zdrowia organizujący nadzorowanie i sprawowanie opieki zdrowotnej w dziedzinach wychowania fiz., sportu i turystyki. Zadaniem CPSL jest: opracowywanie wniosków i założeń dotyczących rozwoju poradnictwa sportowo-lek.; nadzór fachowy nad działalnością wojewódzkich przychodni (poradni) sportowo-lek.; ścisłe współdziałanie z naczelnymi organami do spraw wychoyania fiz. i turystyki oraz kierowniczymi organami związków i stowarzyszeń sport.; organizowanie opieki lek. nad ogólnokrajowymi imprezami sport.; sprawowanie opieki lek. nad członkami kadry narodowej, kadry olimpijskiej i mistrzami sportu; organizowanie i prowadzenie szkolenia personelu fachowego przychodni sportowo-lek.; załatwianie odwołań od orzeczeń wojewódzkich przychodni sportowo-lek., dotyczących zdolności do uprawiania sportu i wychowania ńz. lub turystyki. Organem doradczym CPSL jest Rada Sportowo-Lek. W ramach CPSL działa komisja uzdrowiskowo-sanatoryjna. CENTRALNE LABORATORIUM OCHRONY RADIOLOGICZNEJ, CLOR, instytucja sprawująca nadzór i kontrolę nad zakładami stosującymi źródła promieniowania jonizującego, z wyłączeniem zakładów rentg. Do zadań CLOR należą m.in.: akceptacja projektów pomieszczeń pracowni izotopowych; opiniowanie zakładowych przepisów związanych ze stosowaniem substancji promieniotw. i ochroną przed promieniowaniem; wydawanie zezwoleń na zakup substancji promieniotw.; nadzorowanie prac ze źródłami promieniowania; kontrola szczelności zamkniętych źródeł promieniowania, przewozu źródeł promieniowania, magazynowania źródeł promieniowania i odpadów promieniotwórczych; sprawdzanie kwalifikacji i szkolenie inspektorów CLOR; sprawdzanie działania aparatury dozymetrycznej; kontrola prawidłowego oznakowania miejsc pracy ze źródłami promieniowania; nadzorowanie ewidencji otrzymanych przez pracowników dawek promieniowania; kontrola ewidencji źródeł promieniowania, wyników kontroli dozymetrycznych, zabezpieczenie miejsc wypadków radiacyjnych. CENTROFENOKSYNA -»• meklofenoksat. CENTROMER, kinetochor, przewężenie pierwotne dzielące chromosom na dwa ramiona. C. jest wyspecjalizowaną strukturą, z którą łączą się nici wrzeciona powodujące ruch chromosomów siostrzanych do przeciwległych biegunów komórki w czasie podziału jądra, kariokinezy (—>• podział komórki). CENUROZA ->• kołowacizna. CERA, skóra twarzy. C. normalna (c. zdrowego dziecka), po umyciu ciepłą wodą z mydłem c. gładka, napięta, cielistoróżowa, bez wykwitów i spierzchnięć; u kobiet dojrzałych rzadko spotykana. Nie wymaga stosowania kosmetyków, jedynie przed opalaniem — natłuszczenia. Pielęgnacja polega na zmywaniu dwa razy dziennie ciepłą wodą z łagodnym mydłem toaletowym (kwaśnym i przetłuszczonym). C. sucha, c. związana z upośledzeniem czynności gruczołów łojowych i potowych; źle reaguje na wiatr, mróz, nadmiar słońca, zasadowe mydła i kosmetyki złej jakości; traci sprężystość, wiotczeje, pierzchnie, łuszczy się lub nawet pęka oraz pokrywa zmarszczkami, bruzdami i fałdami; zaraz po umyciu sprawia przykre uczucie napięcia i pieczenia, lekko złuszcza się, zaczerwienia i pokrywa delikatną siateczką linijnych zmarszczek. Wymaga stosowania najwyższej jakości kosmetyków. Pielęgnacja polega na zmywaniu wieczorem przegotowaną letnią wodą z delikatnym mydłem toaletowym lub oliwą albo mleczkiem kosmetycznym, nałożeniu tłustego kremu odżywczego, systematycznym stosowaniu maseczek kosmetycznych ze świeżych owoców, ogórków, stosowaniu kremów ochronnych na wietrze, mrozie, słońcu, zabiegów w gabinecie kosmetycznym oraz wystrzeganiu się nadmiernej mimiki twarzy. C. tłusta (łojotokowa), szarożółta, gruba, świecąca, z licznymi-rozszerzonymi porami i zaskórnikami (wągrami), często z objawami —>- trądzika pospolitego; wkrótce po umyciu zaczyna się świecić. Wymaga leczenia łojotoku, systematycznego odtłuszcza nią i oczyszczania mieszankami spirytusowymi, które wysuszają i ściągają rozszerzone pory, albo ciepłą wodą z mydłem. Należy stosować maseczki z białka ubitego na pianę oraz ziołowe (z rumianku, bratków, macierzanki itp.), nie używać żadnych kremów ani kosmetyków, z wyjątkiem pudru, suchego różu i nietłustej pomadki do ust. Wskazane jest racjonalne korzystanie z lampy kwarcowej i słońca oraz okresowe odwiedzanie gabinetu kosmetycznego. C. mieszana: w częściach środkowych twarzy ma cechy c. tłustej, a w bocznych c. suchej. CEREBRASTENIA -»• neurastenia. CEREBROZYDY -> galaktolipidy. CERKARIA, postać larwalna ->• przywr mająca zazwyczaj zdolność swobodnego poruszania się w wodzie za pomocą ogonka. C. po wydostaniu się z żywiciela pośredniego, którym są różne gatunki ślimaków, pływają w wodzie i przy zetknięciu z ciałem człowieka czynnie penetrują przez skórę do naczyń krwionośnych, po czym zostają rozniesione do różnych narządów. W końcowej fazie umiejscawiają się w żyłach jelit i pęcherza moczowego. W okresie przenikania do organizmu wywołują tzw. cerkariozę, charakteryzującą się gl. zmianami w skórze. CERULOPLAZMINA -»• metaloproteid zawierający miedź. Występuje w osoczu, gdzie wchodzi w skład frakcji a-globulinowej (—>• globuliny). CESARSKIE CIĘCIE, operacyjne wydobycie płodu i łożyska przez przecięcie powłok brzusznych i ściany macicy z następowym ich zeszyciem. Wskazaniem do c.c. są wszystkie stany zagrożenia ciężarnej, rodzącej i płodu np. —>• niestosunek porodowy, krwawienia z jamy macicy w łożysku przodującym (—>• łożysko), w -> pęknięciu macicy, —>• rzucawka porodowa, wypadnięcie pępowiny, zaburzenia tętna płodu itp. CESTODOZY -»-tasiemcayce. CEWKA MOCZOWA, rurkowaty przewód odprowadzający mocz z pęcherza na zewnątrz. U kobiety b. krótka (3-5 cm), o ujściu zewn. tuż za łechtaczką. U mężczyzny — dl. 15-20 cm (przy wzwodzie prącia znacznie się wydłuża), wygięta dwukrotnie w kształcie litery S; dzieli się na część sterczową, błoniastą i gąbczastą. U mężczyzny oprócz moczu wyprowadza na zewnątrz nasienie, ponieważ w obrębie części sterczowej uchodzą do niej przewody wytryskowe —>• pęcherzyków nasiennych. W części błoniastej znajduje się mięsień zwieracz c.m., zależny od woli, dzięki czemu przez dość długi czas można opanować odruch oddawania moczu mimo znacznego nieraz wypełnienia pęcherza. Najczęstszą chorobą c.m. u mężczyzn jest zapalenie nieswoiste (kataralne), którego przyczyną są zakażenia drobnoustrojami, przeważnie paciorkowcami, gronkowcami, pałeczką okrężnicy. Przyczyną zakażeń może być kontakt płciowy, rzadziej uboczny skutek zabiegów lek. lub czynniki ogólnie drażniące. Zdarzają się także zapalenia bezbakteryjne. Najczęstszym objawem jest wyciek ropny lub śluzowy; w postaci przewlekłej wyciek spostrzega się tylko rano. Leczenie polega na podawaniu antybiotyków, sulfonamidów i innych leków. Zapalenia swoiste, jak np. kiłowe, rzeżączkowe, gruźlicze i rzęsistkiem pochwowym, wymagają leczenia swoistego. Zapalenie c.m. u kobiet rzadko jest ograniczone tylko do tego odcinka dróg moczowych; czynnikiem wywołującym zapalenie c.m. jest gł. rzęsistek pochwowy. C.m. posiada skłonność do bliznowa ceni a w wyniku procesów zapalnych, zwłaszcza po rzeżączce, co prowadzi do zwężeń, a nawet do całkowitego zamknięcia światła c.m. Częstym powikłaniem urazów i zapaleń ropnych c.m. są przetoki cewkowo skórne, które rzadko goją się samoistnie i przeważnie wymagają kilkakrotnych zabiegów operacyjnych. Nowotwory złośliwe c.m. nie są częste; spotyka się raki i mięsaki, których leczenie polega na stosowaniu naświetlań lub wykonaniu operacji, a czasem leczenia skojarzonego. Wady wrodzone c.m. wynikają z niezespolenia się fałdów rynienki płciowej podczas rozwoju płodowego. Daje to różnego stopnia braki ściany c.m. od góry aż do wynicowania pęcherza lub od dołu (nieprawidłowości prącia: —>• wierzchniactwo, —>• spodziectwo). Leczenie operacyjne i to możliwie w pierwszych latach życia. Rzadko występują inne wady c.m. U kobiet i dziewczynek spotyka się wypadanie śluzówki i polipy (te ostatnie rzadko także u mężczyzn). Ze względu na możliwość przejścia w nowotwór złośliwy, wyrosła te winny być wycinane i badane histopatologicznie. CEWNIK, przyrząd chir. w kształcie dł. rurki o wąskiej średnicy, zrobiony z gumy lub sztucznego tworzywa. C. moczowy, gumowa rurka o średnicy od 10 do 24 jednostek w skali Charriere'a, dł. ok. 35 cm wkładana do pęcherza przez cewkę moczową, służy do odprowadzenia moczu. C. mają numerację, zazwyczaj wg tzw. skali Charriere'a, w której każda jednostka odpowiada mniej więcej 0,33 mm średnicy, np. c. nr 18 ma 6 mm średnicy. C. sercowy, dł. od 50 do 125 Cm, rurka półsztywna, zazwyczaj z tworzywa sztucznego, od 5 do 10 jednostek wg skali Charriere'a; służy do —cewnikowania serca w celu pomiarów ciśnienia wewnątrz jam serca oraz pobrania próbek krwi do badania; c. sercowy używany bywa również do cewnikowania żył wątrobowych, do wstrzykiwania kontrastu do tętnicy głównej i jej rozgałęzień przy selektywnej arteriograńi. C. uszny, cienka rurka wprowadzana do trąbki Eustachiusza w celu leczenia chorób ucha środkowego. C. naczyniowy, cienka, długa rurka z tworzywa sztucznego stanowiąca podstawowy element wyposażenia do —>• angiografii. Produkowany jest w odmianach kontrastujących i niekontrastujących w promieniach X. C. naczyniowy kontrastowy daje się dowolnie kształtować w gorącej wodzie. Odpowiednio wygięty znajduje zastosowanie w arteriografii wybiórczej (—>• arteriografia). CHARAKTEROPATIE ->• osobowość antysocjalna. CHARAKTERYSTYKA DZIAŁALNOŚCI ZAWODOWEJ, profesjogram, wykaz czynności zawodowych, zestawionych w postaci technicznego i psychofizjol. opisu ich wykonania. Metody sporządzania wykazu mogą być różne, jak obserwacja, samoobserwacja oraz doświad., statystyczna i biograficzna ocena pracy. Wykonuje się go w celu ustalenia zasad selekcji i doboru do danego zawodu, a także optymalizacji działalności zawodowej i środowiska pracy. CHARCOT Jean Martin, ur. 29 XI 1825, zm. 16 VIII 1893, franc. lekarz klinicysta; twórca nowoczesnej neurologii, prof. anatomii pat. (od 1872) i neurologii (od 1882) uniw. w Paryżu, członek Franc. Akad. Med. (od 1873) i Franc. Akad. Nauk (od 1883). Początkowo zajmował się przewlekłym gośćcem stawowym, dychawica oskrzelową, chorobami wieku starczego i wątroby. Później poświęcił się tylko sprawom chorób układu nerw. w specjalnie dla niego utworzonej klinice, która przyniosła mu sławę i stała się szkolą dla licznych specjalistów zjeżdżających się z całego świata. Ch. zajmował się zwłaszcza histerią i jej leczeniem —»• hipnozą i —»• sugestią. CHARCOTA I BUCHENNE'A CHOROBA - stwardnienie zanikowe boczne. CHARŁACTWO, kacheksja, wyniszczenie ustroju znacznego stopnia w następstwie niedoboru pożywienia (głód), zaburzeń w jego przyswajaniu, w końcowym okresie przewlekłych chorób (tzw. chorób wyniszczających — nowotwory złośliwe, gruźlica, pasożyty), a także chorób psych. C. przejawia się znacznym spadkiem ciężaru ciała wskutek utraty podściółki tłuszczowej i zmniejszenia objętości mięśni. CHARŁACTWO PRZYSADKOWE, choroba Glińskiego-Simmondsa, niedoczynność przedniego płata —>• przysadki mózgowej, z objawami wtórnej niedomogi gruczołów od niej zależnych (tarczycy, nadnerczy, gruczołów płciowych). Chorobę cechuje nadwrażliwość na zimno, obniżona przemiana materii, osłabienie fiz. i umysłowe, apatia, utrata owłosienia, pomarszczenie skóry twarzy, niedokrwistość, —>• hipoglikemia, zanikanie miesiączki lub niemoc płciowa, zanik mięśni. Wyniszczenie, dawniej uważane za charakterystyczny objaw niewydolności przedniego płata przysadki (stąd nazwa ch.p., obecnie już rzadko stosowana), spotyka się tylko czasami ze względu na wyższy poziom opieki lek. Najczęstszą przyczyną niewydolności przysadki jest jej martwica w następstwie wstrząsu poporodowego, rzadziej guzy, infekcje, urazy czaszki, zabiegi neurochir. i inne. CHAULIAC Guy de, Gwidon z Cauliaco, ur. ok. 1310, zm. ok. 1370; franc. chirurg, sławny lekarz średniow. Praktykował w Lyonie i w Awinionie (gdzie był przybocznym chirurgiem trzech kolejnych papieży), dużo podróżował. Wynalazł m.in. metodę leczenia złamań za pomocą wyciągu, pierwszy zastosował wziernik do badania ginekol., opracował jeden ze sposobów operowania przepuklin. Liczne jego dzieła, w których śmiało krytykował uznane autorytety med. wykazując równocześnie duże doświadczenie własne, przez kilkaset lat były wznawiane i uważane za klasyczne. CHELATON, EDTA, wersenian sodowo-wapniowy. Wiąże jony metali ciężkich (wyjątek rtęć, arsen i kadm) tworząc nietoksyczne związki kompleksowe wydalane z moczem. Stosowany w ostrych i przewlekłych zatruciach metalami ciężkimi: ołowiem, chromem, wanadem i magnezem. CHEMIA SĄDOWA, dział chemii stosowanej dla potrzeb władz i organów wymiaru sprawiedliwości, gł. przy wykrywaniu zatruć. Ch.s. opiera się przede wszystkim na analizie chem., ale wykorzystuje także elementy innych nauk: medycyny sądowej, toksykologii, kryminalistyki, farmakologii, botaniki, towaroznawstwa. Materiał badany bywa różnorodny, np. wycinki ze zwłok, wydaliny i wydzieliny ciała ludzkiego, próbki ziemi, leki i opakowania po nich, materiały roślinne, splamiona odzież, resztki pożywienia, smary itp., w zależności od potrzeb i kierunków śledztwa. Ostatnio do wykrywania trucizn stosuje się nowe metody analizy, np. spektrofotometrię, różne formy chromatografii, metody enzymatyczne, analizę aktywizacji neutronowej. Za pomocą tych metod można ustalić nawet nikłe ślady trucizn. Zob, też zatrucia. CHEMIOTERAPIA, leczenie chorób za pomocą środków chem. zw.—»-lekami chemioterapeutycznymi. Środki te w określonych stężeniach są zazwyczaj nieszkodliwe dla organizmu ludzkiego, natomiast uszkadzają lub zabijają zarazki chorobotwórcze albo też hamują rozwój komórek nowotworowych. Twórcą ch. był—»-P. Ehriich, który w 1891 wysunął koncepcję zastosowania związków chemicznych do zwalczania chorób zakaźnych, a w 1909 wprowadził—>salwarsan do leczenia kiły. Właściwy rozwój eh. zaczyna się od czasu wprowadzenia do lecznictwa w 1935 —>• sulfonamidów, które obok —»• antybiotyków oddają wielkie usługi w zwalczaniu chorób. Działają one hamująco na rozwój bakterii i niektórych wirusów, rzadziej bakteriobójczo. Osłabione ich działaniem drobnoustroje są łatwiej zwalczane siłami obronnymi chorego. Ch. obejmuje również leczenie chorób nowotworowych i białaczek za pomocą—>• leków cytostatycznych hamujących nadmierny rozrost komórek. Poza sulfonamidami i lekami cytostatycznymi do leków chemioterapeutycznych zalicza się nieantybiotyczne leki przeciwgruźlicze, przeciwzimnicze, przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe, odkażające drogi moczowe itp. CHEMIOTERAPIA NOWOTWORóW, wybiórcze uszkadzanie tkanki nowotworowej za pomocą środków chem., z oszczędzeniem tkanek prawidłowych. Stosowane obecnie leki uszkadzają jednak i tkanki prawidłowe, zwłaszcza krew. W użyciu pozostają 3 grupy związków: antymitotyki (—>• leki cytostatyczne), —>• antymetabolity i —antybiotyki. Antymitotyki prowadzą do zahamowania podziału komórkowego, należą tutaj pochodne—> iperytu azotowego, jak: nitrogranulogen, degranol, TEM, TĘPA, endoxan i inne. Antymetabolity blokują procesy enzymatyczne związane z życiem komórki; są to pochodne —> kwasu foliowego, jak aminopteryna i ametopteryna, czyli Methotraxate, oraz pochodne puryn, np. 6-merkaptopuryna. Antybiotyki hamują procesy podziału komórki, np. aktynomycyna C- sanamycyna, aktynomycyna K-onkostatyna, sarkomycyna. CHEMORECEPTORY: l) rodzaj —»• receptorów wrażliwych na zmiary ciśnienia parcjalnego tlenu (p02), dwutlenku węgla (pCO2) oraz na zmiany pH krwi i płynu pozakomórkowego. Ch. obwodowe, zlokalizowane w okolicy rozgałęzienia tętnic szyjnych wspólnych (kłębek szyjny) i w łuku aorty (kłębki aortalne), reagują gł. na zmiany p02, natomiast c h. pnia mózgu, zlokalizowane w pobliżu ośrodków oddechowych, wrażliwe są na zmiany pCO2 i pH krwi. Spadek pO2 (hipoksemia) i pH oraz wzrost pCO2 (—> hiperkapnia) pobudzają za pośrednictwem ch. ośrodki oddechowe i prowadzą do zwiększenia wentylacji płuc (—>• hiperwentylacja). 2) Receptory wrażliwe na różne substancje chem., związane ze zmysłami —> smaku i —> węchu. Zlokalizowane są w błonie śluzowej gardła, W brodawkach języka oraz w śluzówce jamy nosowej, reagują na substancje rozpuszczone w płynie pokrywającym śluzówkę jamy ustnej i nosa; mechanizm ich pobudzenia nie jest dokładnie poznany. CHEMOTAKSJA, podążanie komórek w kierunku źródła bodźców chem. (ch. dodatnia) lub oddalanie się od niego (ch. ujemna). Ch. stanowi jeden z czynników warunkujących gromadzenie się leukocytów wokół obcego ciała w ustroju (bakterie, substancja powstała w wyniku uszkodzenia tkanek), dążących do jego wchłonięcia i zniszczenia. CHESELDEN William, ur. 19 X 1688, zm. 10 IV 1752, ang. chirurg i okulista. Od 1711 prowadził wykłady z anatomii w Londynie, w 1719 został prof. chirurgii; był nadwornym chirurgiem króla ang. Zyskał wielką sławę za życia dzięki szybkości i doskonałości przeprowadzania zabiegów operacyjnych. Był też twórcą prostej metody wytwarzania sztucznej źrenicy przez nacięcie tęczówki. W 1727-28 opisał narzędzia stosowane w operacjach z powodu —zaćmy. Autor kilku b. cennych publikacji z zakresu anatomii. CHIMERA, biol.: mieszanina tkanek o odmiennej strukturze genet. w tym samym organizmie lub jego części; med.: jedno z dwu bliźniąt lub oba bliźnięta dwujajowe (dizygotyczne) wykazujące zróżnicowanie komórek krwi w wyniku wspólnego krwiobiegu w życiu płodowym. Ch. może mieć mieszaninę komórek krwi o różnej grupie, a w przypadku bliźniąt o różnej płci komórki krwi mogą się różnić—>• chromatyną płciową. CHIMERYK, człowiek niezrównoważony, ulegający nastrojom; dziwak. CMNIDYNA, Ouinidine, prawoskrętny izomer chininy o słabym działaniu przeciwzimniczym i wybitnym wpływie antyarytmicznym, działa ujemnie na wszystkie tropizmy serca; zmniejsza napięcie mięśni gładkich, obniża ciśnienie tętnicze. Stosowana w niemiarowości zupełnej, migotaniu przedsionków, częstoskurczu napadowym itp. Często występuje uczulenie na ch.; przed zastosowaniem konieczne wykonanie testu uczuleniowego. CHININA, Ouinine, lek przeciw-zimniczy, hamuje metabolizm merozoitów Plasmodmm vivax, nie działa na gametocyty; działa przeciwgorączkowo i przeciwbólowe, w małych dawkach nasila skurcze macicy; wykazuje słabe działanie antyarytmiczne. Stosowana w —r zimnicy (profilaktyka i leczenie), stanach gorączkowych, bólach różnego pochodzeń, rzadko w ginekologii. Stosunkowo toksyczna, stosowana przez dłuższy okres lub przedawkowana może wywoływać zaburzenia ze strony układu nerw. i uszkodzenie wątroby. CHIRAGRA, napady ostrego zapalenia stawów rąk w przebiegu—> dny. CHIRURGIA, gałąź medycyny zajmująca się leczeniem chorób sposobami mechanicznymi, gł. operacyjnymi; dzieli się na wiele działów i specjalności, nazywanych w zależności od okolicy ciała, narządów, którymi się zajmuje, lub celów, jakie sobie stawia. Ch. ogólna zajmuje się wszystkimi przypadkami wymagającymi leczenia operacyjnego; ch. urazowa (—>• traumatologia) — leczeniem operacyjnym obrażeń powstałych wskutek urazów; —neurochirurgia ogranicza się do operacji w zakresie ośrodkowego i obwodowego układu nerw.;—>• urologia jest to ch. narządów moczowych; ch. serca (—>• kardiochirurgia) i naczyń zajmuje się leczeniem wad wrodzonych i nabytych serca oraz chorób obwodowych naczyń krwionośnych, wywołanych np. przez miażdżycę —»• ortopedia i ch. narządów ruchu ma na celu usuwanie wad wrodzonych lub nabytych uszkodzeń kości, mięśni i stawów. Ch. brzuszna, ch. klatki piersiowej, ch. szczękowa i podobne określenia oznaczają, że chodzi tu o operacje wykonywane w danej okolicy ciała. Nazwy takie, jak: —>• chirurgia plastyczna, rekonstrukcyjna, kosmetyczna, oznaczają, że celem operacji jest odtworzenie czynności lub naprawa zniekształceń. Operacje chir. muszą być wykonywane w warunkach aseptyki, a chorzy muszą być znieczuleni, najczęściej przez stosowanie środków fannakol. wywołujących stan nieświadomości oraz zniesienie odczuwania bólu, a w niektórych przypadkach i zniesienie odruchów. Chorzy wymagający leczenia operacyjnego gromadzeni są zazwyczaj w oddziałach chir., a operacje są wykonywane w salach operacyjnych, przy udziale większej ilości personelu specjalnie wyszkolonego. Sale operacyjne są wyposażone w odpowiednie urządzenia, jak stoły i lampy operacyjne, instrumenty chir.., bieliznę operacyjną. Określenie mała chirurgia odnosi się zazwyczaj do niewielkich zabiegów, które e stanowią większego ryzyka i które mogą być wykonywane również poza oddziałem chirurgicznym. CHIRURGIA DZIECIĘCA, chirurgia wykonywana u dzieci zazwyczaj do 14 r. życia, przez lekarzy mających wygotowanie zarówno chir., jak i pediatryczne. Ważnymi działami ch.dz. są wady wrodzone, obrażenia będące skutkiem urazów, nowotwory, ostre choroby jamy brzusznej. Oddziały chir..dz. mają szereg urządzeń oraz pomieszczeń, które umożliwiają leczenie dzieci w każdym wieku. CHIRURGIA PLASTYCZNA, ekonstrukcyjna, dział chirurgii zajmujący się przywracaniem sprawności ruchowej oraz naprawą zniekształceń, niekiedy mający na celu zmniejszcie bólu. Działania naprawcze polegają zwykle na odpowiednim dopasowaniu tkanek, niekiedy zaś wymagają przesunięcia i przeszczepienia sąsiednich lub odległych tkanek. Do uzupełnienia głębszych ubytków używa się oprócz skóry również chrząstek lub kości pobranych od chorego, a czasem także protez metalowych lub z tworzyw tucznych. Najczęściej ch.p. zajmuje się pokrywaniem ubytków skóry (np. o oparzeniach) lub przywracaniem sprawności ruchowej części ciała ,unieruchomionych blizną skóry. Zajmuje się też naprawą wad wrodzonych ,nieprawidłowo uformowaną twarzą, jak np. —». rozszczep wargi (zajęcza warga), —>• rozszczep podniebienia (wilcza paszcza), nieprawidłowo zbudowanymi częściami rodnymi lub narządami płciowymi zewn. W ramach ch.p. wykonywane są również operacje poprawiające naturalne, przychodzące z wiekiem zwiotczenia tkanek, jak np. podciągnięcia skóry twarzy, podniesienie i zmniejszenie sutków. Technika operacji plastycznych wymaga dokładności, ścisłej aseptyki i zazwyczaj również wyobraźni plastycznej. Często używane są płaty skóry uszypułowane lub wędrujące, umożliwiające przemieszczenie skóry z odległych części ciała na miejsce wymagające pokrycia. Płaty takie przygotowuje się w kształcie rury skórnej, przypominającej rączkę od walizki, przez podminowanie paska skóry między dwoma równoległymi nacięciami i zeszycie brzegów tego paska tak, aby pow. zewn. rury była utworzona z zewn. warstwy skóry. Taki płat uszypułowany otrzymuje unaczynienie z obu końców. Po pewnym czasie jeden z końców płata odcina się i przeszczepia np. na przedramię. Po paru tygodniach odcina się drugi przyczep, i uszypułowany płat, przyrośnięty poprzednio do przedramienia, można wszczepić do miejsca wymagającego pokrycia. Po następnych paru tygodniach, kiedy do płata wrosną naczynia krwionośne od strony wszczepionej, odcina się płat od przedramienia i wykorzystuje do pokrycia ubytku. CHIRURGIA POLOWA, dziedzina medycyny wojskowej zajmująca się patofizjologią urazów bojowych i metodami ich chirurgicznego oraz przed-i pooperacyjnego leczenia w warunkach polowych i stacjonarnych. Poza problemami leczn. ch.p. zajmuje się organizacją pomocy chir. w warunkach wojennych w oparciu o optymalny manewr sił i środków wojskowej służby zdrowia i jednolitą doktryną postępowania chir. w okresie wojny. Rozwój ch.p. postępował równolegle z rozwojem środków rażenia, techniki i sztuki wojennej oraz nauk med. Po okresie wypracowywania i udoskonalania metod leczenia ran i urazów zadawanych bronią białą, strzałami itp. poważne problemy oraz jakościowo i ilościowo różne zadania postawiły przed ch.p. wynalezienie i zastosowanie broni palnej. Rozwiązano problemy patofizjologii i leczenia urazów zadawanych bronią palną, opanowano też zasady zapobiegania i zwalczania ich powikłań. Wprowadzenie do terapii sulfonamidów, a następnie antybiotyków, burzliwy rozwój transfuzjologii i produkcji —>• środków krwiopochodnych oraz —>- środków krwiozastępczych zwielokrotniły efekty dotychczasowych osiągnięć ch.p. Wynalezienie i zastosowanie broni atomowej i środków typu napalmu, możliwości równoczesnego użycia broni chem. i biol. zmusiły chirurgów do głębokich analiz dotychczasowych doświadczeń, zgłębienia nowych, licznych i b. poważnych zagadnień teoretycznych i praktycznych oraz unowocześnienia doktryny postępowania chir. Podstawowe problemy współczesnej ch.p. to: mnogie ciężkie zranienia i ich gojenie się w warunkach napromieniania i osłabienia odporności organizmu, ciężkie urazy zamknięte, rozległe oparzenia, tzw. —> miksty (uszkodzenia mieszane) i wstrząs pourazowy. W rozwiązywaniu tych problemów konieczny jest współudział wielu dziedzin nauki. Rośnie znaczenie łączenia postępowania chir. z leczeniem intemistycznym, walki ze wstrząsem, szerszego stosowania antybiotyków, środków działających na autonomiczny układ nerwowy, nowych metod znieczulenia i anestezji. CHIRURGIA REKONSTRUKCYJNA —- chirurgia plastyczna. CHIRURGIA STOMATOLOGICZNA, specjalistyczny^ dział stomatologii; podstawą ch.s. jest wiedza z zakresu stomatologii i chirurgii ogólnej; ch.s. obejmuje zabiegi w jamie ustnej na wyrostkach zębodołowych, operacje torbieli, złamania szczęk, ropne zapalenie okołoszczękowe. Część zabiegów wykonuje się w warunkach ambulatoryjnych, część w szpitalach. Chirurgia szczękowa, specjalność wymagająca pełnego przygotowania ogólnochir., obejmuje zabiegi w jamie ustnej i obszarze twarzoczaszki; wyznaczenie granicy między ch.s., szczękową i innymi specjalnościami, których zadaniem jest wykonywanie zabiegów operacyjnych na obszarze jamy ustnej i twarzoczaszki zależy często od stopnia przygotowania specjalistycznego lekarza wykonującego zabieg (operatora). CHLOR, pierwiastek chem., jeden z ważniejszych makroelementów (-pierwiastki ciała człowieka). Anion chlorkowy (Cl~) jest głównym ilościowo anionem w organizmie człowieka i wraz z kationami: sodowym i potasowym jest odpowiedzialny za —»- ciśnienie osmotyczne. Źródło anionu chlorkowego dla organizmu stanowi sól kuchenna (Nad). Anion chlorkowy wydalany jest przez nerki z moczem oraz przez skórę z potem. Ch jest ciężkim zielonkawym gazem o swoistej woni; rozpuszczony w wodzie reaguje powoli tworząc chlorowodór i wolny tlen. Silny środek bakteriobójczy, w roztworach działa 200 razy silniej niż —>• fenol. Stosowany w przemyśle, do odkażania wody pitnej, wody basenów kąpielowych, ścieków itp. Sole kwasu podchlorawego — podchloryny działają utleniająco i odkażająco. Podchloryn sodowy wchodzi w skład preparatu antyformina, a jego wodny roztwór (—>• płyn Dakina) używany jest w stomatologii jako środek bakteriobójczy i usuwający zniszczoną tkankę. Mieszanina podchlorynu wapniowego i chlorku wapniowego, tzw. wapno chlorowane, stosowane jest do odkażania ścieków i odchodów Ch. silnie drażni błony śluzowe; powoduje łzawienie i pieczenie oczu, kichanie, męczący kaszel, bóle głowy, bóle za mostkiem, w ciężkich zatruciach obrzęk pluć (sinica, duszność, pienista plwocina). Przy dużych stę-eeniach może wystąpić natychmiastowa śmierć wskutek obrzęku głośni ^bezdech). Leczenie: oczy przemyca się bieżącą wodą, leczenie objawo-ve, w ciężkich zatruciach—jak przy -»• fosgenie. CHLORALHYDRAT ->• wodzian chloralu. CHLORAMFENIKOL, Detreonycyna, Chlorocid, Chloromycetyna, antybiotyk o szerokim zakresie działania bakteriostatycznego na bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne i riketsje. Mechanizm działania polega |a hamowaniu syntezy białek. Silnie działa zwłaszcza na pałeczki duru brzusznego i durów rzekomych. Stosowany głównie w durach i paraduracb, w zakażeniach Haemophilus inflhenzae oraz zakażeniach wywołanych drobnoustrojami opornymi na inne antybiotyki. Bardzo dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego, dlatego b. rzadko stosuje się wstrzyknięcia domięśniowe. Jeden z najbardziej toksycznych antybiotyków (niedokrwistość aplastyczna, granulocytopenia, agranulocytoza), nie powinien być stosowany u dzieci i kobiet w ciąży. Nie może być stosowany z żadnymi innymi lekami. CHLORAMINY, organiczne połączenia chloru, uwalniające wolny chlor w zetknięciu z substancjami organicznymi; działają silnie bakteriobójczo. Stosowane gł. w przemyśle włókienniczym, w medycynie do odkażania wody pitnej, pomieszczeń itp. Bardziej znane preparaty tego typu to: chloramina T, dwuchloramina T,—>-pantocid. Przy połknięciu ch. występują objawy podrażnienia przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, bóle w nadbrzuszu), w ciężkich zatruciach objawy podobne jak przy cyjanowych związkach (—> cyjan). Leczenie: przy zatruciu doustnym wywołanie wymiotów, w ciężkich przypadkach postępowanie jak przy cyjanowych związkach. CHLORANY, sole kwasu chlorowego; ch. potasowy stosowany w produkcji zapałek i materiałów wybuchowych, DL 5-10 g; ch. sodowy używany w roztworze wodnym jako środek chwastobójczy, DL ok. 10 g. Ch. powodują —> hemolizę krwinek i przemianę —> hemoglobiny w —>• methemoglobinę. W zatruciu występują wymioty, biegunki, wzmagająca się sinica, duszność, przyspieszenie czynności serca, zapaść krążeniowa; w dalszym okresie pojawia się —żółtaczka hemolityczna, objawy uszkodzenia nerek {—> bezmocz, —> mocznica). Leczenie: płukanie żołądka, alkalizacja organizmu, środki oksydoredukcyjne (błękit metylenowy, tionina), wymienne przetaczanie krwi, w bezmoczu —> dializa otrzewnowa lub —>- dializa zewnątrzustrojowa. CHLORCHINALDIN -» chlorchinaldyl. CHLORCHINALDYL, Chlorchialdin, Sterosan, pochodna —> chinidyny o działaniu bakterio- i grzybobójczym; działa też przeciwpełzakowo. Podawana doustnie (nie wchłania się z przewodu pokarmowego) oraz miejscowo (na skórę i dopochwowo). Stosowana w zakażeniach bakteryjnych i pełzakowych przewodu pokarmowego; w ginekologii w leczeniu stanów zapalnych ropnych, rzęsistkowych i grzybiczych; w postaci tabletek do ssania podawana w stanach ropnych gardła; w postaci maści stosowana w ropnych i grzybiczych zapaleniach skóry. Chlorchinaldin H — połączenie chlorchinaldylu z —>• kortyzolem, maść stosowana szeroko w dermatologii. CHLORDIAZEPOKSYD, Eleniurn, Librium, —>• lek anksjolityczny z grupy pochodnych benzodiazepiny. Działa kojąco, odprężające, antyemocjonalnie, wywiera działanie zwiotczające na mięśnie szkieletowe, znosi uczucie niepokoju, lęku, drażliwości, nadmiernego napięcia i pobudzenia psychoruchowego, ułatwia zasypianie, działa przeciwdrgawkowo, potęguje działanie leków nasennych, przeciwbólowych i alkoholu. Stosowany w psychonerwicach, stanach nadmiernego napięcia emocjonalnego, depresjach reaktywnych, charakteropatiach; podawany celem łagodzenia objawów abstynencji (—> alkoholizm); niekiedy stosowany w postępowaniu chirurgicznym. Nadużywanie może prowadzić do —> lekozależności. CHLOREK ETYLU, bezbarwna ciecz o niskiej temperaturze wrzenia (12,5°C), stosowana do krótkotrwałej narkozy wziewnej (rausz) albo do znieczulenia miejscowego przez oziębienie spowodowane szybkim odparowaniem ch.e. z powierzchni skóry lub błon śluzowych. Szkodliwy wpływ ch.e. na narządy miąższowe powoduje, że jako środek do znieczulenia ogólnego jest on obecnie stosowany coraz rzadziej. CHLORMETYNA ->• iperyt azotowy. CHLOROCH1NA, Arechin, Chloroquine, Aralen, pochodna 4-aminochinoliny. Lek o działaniu przeciwzimniczym, niszczy schizonty we wszystkich czterech postaciach malarii, nie wpływa na postacie tkankowe i gametocyty, wywiera działanie przeciwpierwotniakowe i pełzakobójcze; działa przeciwzapalnie i immunosupresyjne (—>• immunosupresja); ma słabe działanie chinidynowe na —>• bodźco-przewodzący układ serca. Stosowana w zapobieganiu i leczeniu malarii, w chorobie reumatycznej, gośćcu i innych kolagenozach (liszaj rumieniowaty, twardzina uogól niona), w przerzutowych ropniach wątroby, czerwonce pełzakowej, zakażeniu wielkouśćcem jelitowym. CHLOROCBD ->.chloramfenikol. CHLOROFORM, trójchlorometan, lotna ciecz o piekącym smaku i swoistym zapachu, nie tworzy mieszanin wybuchowych z powietrzem, silna trucizna protoplazmatyczna, drażni i uszkadza tkanki. Działa silnie narkotycznie na ośrodkowy układ nerw. Dawniej stosowany do znieczulenia ogólnego (wprowadzony w 1847 przez Simpsona), z uwagi na dużą toksyczność (uszkodzenie narządów wewnętrznych) obecnie nie używany w anestezjologii. Zastosowany na skórę wywołuje silne przekrwienie, korzystne np. w bólach reumatycznych. CHLOROMA- guz trawiasty. CHLOROMYCETYNA -> chloramfenikol. CHLOROPIKRYNA, trójchloronitrometan, bezbarwna ciecz o przenikliwym zapachu, stosowana do dezynfekcji i dezynsekcji pustych magazynów, także w syntezach organicznych; podczas I wojny światowej używana jako—obojowy środek trujący. Silnie drażni skórę i błony śluzowe. Wywołuje łzawienie, ból oczu, męczący kaszel, duszność, wymioty, obrzęk płuc. Leczenie: oczy przemywa się bieżącą wodą lub 0,5% roztworem kwaśnego węglanu sodu, leki przeciwkaszlowe, w ciężkich przypadkach postępowanie jak w zatruciu —fosgenem. CHLOROPROMAZYNA, Fenactil, Largactii, lek psychotropowy (neuroleptyk) z grupy pochodnych —>• fenotiazyny. Wywiera działanie na ośrodkowy układ nerw., układ autonomiczny, działa antypsychotycznie, kojąco i uspokajająco, znosi iluzje i omamy, łagodzi stany napięcia, znosi lęk i agresywność, działa przeciwhista-minowo i przeciwwymiotnie. Rozszerza naczynia krwionośne, obniża ciśnienie tętnicze krwi, potęguje działanie leków nasennych, przeciwbólowych, przeciwgorączkowych i alkoholu, obniża ciepłotę ciała. W psychiatrii stosowana w leczeniu niektórych postaci schizofrenii, ostrych psychoz, stanów pobudzenia psychoruchowego. Podawana celem łagodzenia objawów abstynencji w toksyko- i narkomaniach; używana w hibernacji, przygotowaniu do znieczulenia ogólnego, wymiotach ciężarnych, stanach przedrzucawkowych. Lek nie powinien być łączony z żadnymi innymi lekami (interakcje). CHLOROTETRACYKUNA -> tetracykliny. CHLOROT1AZYD, DiuriI, benzotiazyd o działaniu moczopędnym, obniża ciśnienie tętnicze krwi. Właściwości, zastosowanie—>-benzotiazydy. CHLOROZA blednica. CHLUMSKY Vitezslav, ur. 15 VIII 1867, zm. l XI 1943, czechosł. chirurg ortopeda, uczeń—> J. Mikulicza-Radeckiego i —> B. Kadera; doc. chirurgii ogólnej i ortopedii UJ w Krakowie (1901-18), prof. ortopedii uniw. w Bratysławie (1921-32). W 1902 wprowadził do leczenia ran alkoholowy roztwór kwasu karbolowego z kamfora, zw. płynem Ch. Autor licznych publikacji na temat skrzywienia kręgosłupa, kostnostawowych zmian w dnie, gośćcu i gruźlicy, operacyjnego leczenia koślawego palucha oraz leczenia kąpielami. Twórca ortopedii czechosł., wydał pierwszy podręcznik ortopedii (1922), w 1925 założył Czechosł. Tow. Ortopedyczne. CHŁONIAK, nowotwór niezłośliwy, wybujały, z komórek utkania chłonnego, przypominający zwykły rozrost —>• węzła limfatycznego; najczęściej jest to guz mnogi. CHŁONKA-»-limfa. CHOLAGOGA, leki żółciopędne; kurcząc pęcherzyk żółciowy zwiększają wypływ żółci pęcherzykowej. CHOLAMID, Bilamid, pochodna kwasu nikotynowego o działaniu żółciopędnym i spazmolitycznym na drogi żółciowe; działa słabo przeciwbakteryjnie. Stosowany w stanach zapalnych pęcherzyka i dróg żółciowych, kamicy żółciowej, nieżytach przewodu pokarmowego wywołanych brakiem żółci i po zabiegach operacyjnych na pęcherzyku i drogach żółciowych. CHOŁANGIOGRAFIA, uwidocznienie w obrazie radiologicznym dróg żółciowych, przez doustne lub dożylne podanie—ośrodka cieniującego w celach rozpoznawczych. CHOLANGIOMANOMETRIA, śródoperacyjne mierzenie ciśnienia w zewnątrzwątrobowych drogach żółciowych, mające wykazać, czy żółć odpływa swobodnie z dróg żółciowych do dwunastnicy; wprowadzona przez chirurga arg. Mirizziego. CHOLECYSTECTOMIA, operacja polegająca na wycięciu pęcherzyka żółciowego, zazwyczaj z powodu kamicy żółciowej. Po wydzieleniu pęcherzyka ze zrostów podwiązuje się i przecina tętnicę pęcherzykową, a następnie przewód pęcherzykowy. W razie potrzeby można w czasie ch. przeprowadzić badanie przewodu wątrobowego na obecność w nim kamieni lub przeszkody hamującej odpływ żółci. CHOLECYSTOGRAFIA, metoda radiologicznego badania pęcherzyka żółciowego po wypełnieniu go —>• środkiem cieniującym podanym doustnie lub dożylnie w celu ujawnienia złogów (—>• kamica żółciowa), nieprawidłowości czynnościowych (opróżnianie) albo obecności tworów zmieniających jego objętość przez ucisk z sąsiedztwa, zmianę struktury ścian, blizn, guzów, nowotworów. CHOLECYSTOKININO-PANKREOZYMINA, CCK-PZ, hormon polipeptydowy uwalniany z błony śluzowej jelita pod wpływem kwasów tłuszczowych, aminokwasów i jonów wodorowych. Powoduje obkurczanie pęcherzyka żółciowego i wydzielanie żółci, pobudzenie tzw. spoczynkowego wydzielania żołądka, wydzielanie enzymów trzustkowych, pobudzenie perystaltyki jelit; hamuje natomiast wzmożone wydzielanie i ruchy żołądka. CHOLECYSTOSTOMIA, operacyjne wytworzenie przetoki, umożliwiającej odpływ zawartości pęcherzyka żółciowego na zewnątrz w przypadkach niedrożności przewodu żółciowego, który w warunkach naturalnych odprowadza żółć do dwunastnicy. Ch. wykonywana jest najczęściej w chorobach nowotworowych. CHOLEKALCYFEROL, witamina D3. Właściwości, zastosowanie —»• witamina D. CHOLEMIA, zwiększenie zawartości we krwi składników żółci — barwników żółciowych, kwasów żółciowych i cholesterolu. Przyczną ch. jest najczęściej utrudnienie odpływu żółci (—> żółtaczka mechaniczna), w mniejszym stopniu uszkodzenie miąższu wątrobowego (—>• żółtaczka). Objawy ch. zależą od przyczyny i w zasadzie są identyczne z objawami żółtaczki mechanicznej. CHOLERA) ostra, szczególnie niebezpieczna choroba zakaźna, b. zaraźliwa, wywoływana przez przecinkowca ch., przebiegająca z gwałtownymi biegunkami i wymiotami, co prowadzi do skrajnego odwodnienia ustroju. W sprzyjających jej warunkach powoduje olbrzymie epidemie. Okres wylęgania od kilku godz do 5 dni. Objawy: ostry początek, gwałtowne, częste biegunki o wyglądzie zupy ryżowej, wymioty. Szybkie oznaki odwodnienia: suchość skóry, zaostrzenie rysów twarzy, chrapliwy głos. Ciepłota spada poniżej normy, obniża się ciśnienie krwi, tętno staje się szybkie i słabo wypełnione (wstrząs choleryczny). W skrajnych przypadkach dochodzi do zapaści i zgonu. Leczenie: wyprowadzenie ze wstrząsu (nawodnienie, środki krążeniowe), antybiotyki (oksyterracyna, detreomycyna), witaminy. Zapobieganie: kontrola źródeł wody, bezwzględna izolacja chorych w szpitalach zakaźnych, szczepienia ochronne. CHOLERYNA, postać ostrego -> zatrucia pokarmowego, cechująca się dużą utratą płynów w wodnistych biegunkach i wymiotach, co prowadzi do znacznego wysuszenia, bolesnych skurczów mięśni podudzi, bladości, sinicy, obniżenia temp. ciała, spadku ciśnie-156 nią krwi, a niekiedy i zapaści naczyniowej. Powyższe objawy bardzo przypominają —> cholerę — stąd nazwa. Najczęściej przyczyną ch. są bakterie z grupy —> Salmonella. Zakażenia występują zwykle w lecie i na jesieni. CHOLESTEROL, podstawowy->. steryd syntetyzowany w organizmie człowieka z „aktywnego octanu" (—>. kwas octowy), a także przyjmowany w licznych pokarmach. We krwi jest przenoszony z —>• albuminami; jego prawidłowe stężenie wynosi 150-260 mg/100 ml krwi i wzrasta w przebiegu —>• miażdżycy. Cb. jest prekursorem hormonów sterydowych (hormony kory nadnerczy i hormony płciowe) i—>-kwasów żółciowych oraz koprosterolu, który jest końcowym produktem przemian ch. usuwanym z kałem. Dehydrocholesterol — pochodna ch. występująca w tranie — jest prowitaminą witaminy D. Zaburzenia przemiany ch. są przyczyną miażdżycy (odkładanie ch. w ścianach naczyń krwionośnych) i kamicy żółciowej (odkładanie złogów ch. w pęcherzyku żółciowym). CHOLINA, azotowa zasada organiczna, trójmetylowa pochodna aminoetanolu, z którego powstaje przy udziale—-metioniny. Wchodzi w skład lecytyn i —>• sfingolipidów. Biol. ważną pochodną ch. jest neurohonnon —»• acetylocholina. Niektóre sole ch. (np. cytrynian ch.) są stosowane w schorzeniach wątroby i naczyń krwionośnych. CHOLINERGICZNY UKŁAD, część układu nerw., w którym na zakończeniach włókien nerw. wydzielana jest —>• acetylocholina. W skład u.ch. wchodzą włókna przedzwojowe układu —>• autonomicznego, włókna pozazwojowe układu —>• przywspółczulnego, niektóre włókna pozazwojowe układu —r współczulnego, włókna unerwiające naczynia mięśni szkieletowych i gruczoły potowe, włókna nerwów ruchowych somatycznych, tzw. komórki Renshawa, włókna neuronów w ośrodkowym układzie nerw. regulujących przyjmowanie wody, temp. ciała, wydzielanie—>• wazopresyny, reakcje obronne. CHOUNESTERAZY, enzymy z grupy —>• hydrolaz rozkładające —*• acetylocholinę do choliny i kwasu octowego. Biorą udział w mechanizmie przewodzenia pobudzeń we włóknach nerwowych. CHONDROCYTY, komórki tkanki chrzestnej—tkanka łączna. CHONDRODYSPLAZJA - achondroplazja. CHONDRODYSTROFIA - achondroplazja. CHONDROMA -> chrzęstniak. CHORIONGONADOTROPINA —>• gonadotropina kosmówkowa. CHOROBA, reakcja dynamiczna ustroju na działanie —>• czynnika chorobotw.; wyraża się zaburzeniami we współoddziaływaniu narządów i tkanek. Mechanizmy powstawania ch. są rozmaite (—»• patogeneza). Początek ch. może być nagły (np. w ch. zakaźnych) lub powolny (np. w ch. nowotworowych), przebieg zaś gwałtowny (w ch. ostrych) lub długotrwały i wyniszczający (w ch. przewlekłych); ch. ostra może przejść w przewlekłą i odwrotnie. Niekiedy ch. przebiega bezobjawowo (ch. utajona). Zejście ch. jest pomyślne, gdy następuje całkowity powrót do zdrowia, niekiedy połowiczne (przejście w ch. przewlekłą) lub niepomyślne (kalectwo); rozkojarzenie i niedostateczność działania mechanizmów obronnych prowadzi do zgonu. Ch. powodują zmiany ogólne (ch. ogólne), czasami obejmują tylko jeden narząd (ch. miejscowe). Zmiany chorobowe mogą być natury organicznej (—>• choroba organiczna) lub mogą wyrażać zakłócenia czynności (ch. czynnościowe); na ogól zmianom organicznym towarzyszą zmiany czynnościowe. Ch., w których nie wykryto czynnika chorobotw., nazwane są ch. samoistnymi. CHOROBA BŁĘKITNA -» sinica niemowląt. CHOROBA ORGANICZNA, choroba, u której podłoża leżą głębokie zmiany anat., powodujące wtórnie zaburzenia czynności ustroju. Przykładami ch.o. są: —> nerczyca (spowodowana uszkodzeniem nerek związkami rtęci), choroby serca, gruźlica płuc, rak żołądka i in. CHOROBA SZPITALNA, pojęcie obejmujące konsekwencje długotrwałego pobytu w szpitalu. Ch.sz. występuje w szczególnie ostrej formie w wyniku długotrwałej hospitalizacji psychiatr. Szpitale psychiatr. starego typu przypominały bardziej więzienie niż miejsce, w którym poddaje się chorych leczeniu. Przebywanie w warunkach takiego zamkniętego oddziału psychiatr. związane było z izolacją społ. pacjenta, bezczynnością, monotonią rutyną dnia codziennego, brakiem ruchu itd. Prowadziło to do wtórnych zaburzeń psych., które nakładały się na pierwotne objawy chorobowe. Zaburzenia te polegają na występowaniu silnie wyrażonej apatii, męczliwości, utraty zainteresowań, zacieraniu się wyuczonych nawyków dotyczących podstawowych form zachowania się społ. Objawy ch.sz. mogą być usunięte w drodze —rehabilitacji psychiatr. Występowaniu ch.sz. można łatwo zapobiec przez właściwą organizację warunków pobytu chorych na oddziale psychiatr. (a najlepiej przez całkowitą rezygnację z hospitalizacji). W większości współczesnych szpitali psychiatr. od pierwszych dni pobytu wprowadza się różne formy terapii zajęciowej, mającej na celu utrzymanie pewnego poziomu aktywności społ. i psych. chorego. Ch.sz. występuje także we wszystkich innych jednostkach chorobowych wymagających długotrwałej hospitalizacji, o ile warunki hospitalizacji ograniczają aktywność chorego. CHOROBA ŚW. WTTA—pląsawica. CHOROBA TRANSMISYJNA, choroba zak., przede wszystkim epidemiczna, przenoszona przez stawonogi krwiopijne ze zwierząt na ludzi lub z człowieka na człowieka, np.:—>-zimnica, kleszczowe zapalenie mózgu, dur plamisty, żółta gorączka. CHOROBOTWÓRCZOŚĆ, patogenność, zdolność drobnoustrojów do wywoływania choroby u ludzi lub zwierząt. Miarą ch. drobnoustrojów jest ich —>• zjadliwość. CHOROBOWOŚĆ, ogół przypadków choroby występujących na danym terenie w określonym momencie czasu (ch. punktowa) lub rzadziej w pewnym okresie czasu (ch. okresowa). Współczynniki ch. mierzące jej natężenie odnoszą chorujące osoby lub przypadki chorób do ludności narażonej na ryzyko zachorowania. Ch. analizuje się najczęściej w badaniach częstości występowania chorób przewlekłych o trudnym do określenia początku i zakończeniu, na ogół w oparciu o ch. punktową. Ch. okresową analizuje się czasami w badaniach chorób ostrych. Analizę ch. dla pewnych chorób umożliwiają —>• rejestry chorych. CHOROBY ALERGICZNE, choroby mające u swych podstaw zjawisko —>• alergii, np. dychawica oskrzelowa, katar sienny, wstrząs anafilaktyczny, choroba posurowicza, pokrzywki, stany uczuleniowe na leki. CHOROBY CHIRURGICZNE, choroby wymagające leczenia chit i będące przedmiotem działalności lekarzy chirurgów. Można je podzielić na: l) skutki zadziałania urazów, a więc zranieaia, złamania, uszkodzenia narządów głębiej położonych; 2) zakażenia ropne wymagające usunięcia lub zapewnienia odpływu ropy; 3) zmiany nowotworowe nadające się do usunięcia za pomocą operacji; 4) zmiany patol. w narządach, których skutki można usunąć lub zmniejszyć przez operację; 5) zniekształcenia wrodzone lub nabyte; 6) wszystkie inne choroby, wady i zmiany patol., które powinny być operowane. CHOROBY CYWILIZACYJNE, choroby związane z rozwojem cywilizacji (industrializacja, urbanizacja, mechanizacja, motoryzacja, chemizacja itd.). Ch.c. to wypadki drogowe, wypadki przy pracy, zatrucia przemysłowe, choroba wibracyjna, choroby wywołane przez działanie mikrofal czy promieni jonizujących lub też przez nadmierny hałas, nadmierne zapylenie powietrza, skażenie środowiska (powietrza, gleby, wody) substancjami chem. Istotnym czynnikiem chorobotw. jest nadmierne tempo życia, stały pośpiech, „pogoń za czasem", co jest podłożem stanów nerwicowych i zaburzeń neurowegetatywnych z wszystkimi następstwami. Ch.c. zależą nie tylko od bezpośredniego działania czynników składających się na współczesną cywilizację, ale również od eliminacji naturalnych czynników środowiska człowieka, warunkujących stan jego zdrowia, np. eliminacji lub znacznego ograniczenia ruchu i wysiłku fiz. albo przekształcenia tego ruchu (pracy) w ruch jednostajny, monotonny, nużący, angażujący tylko niektóre partie mięśni. Czynnikiem chorobotw. związanym ze współczesną cywilizacją jest także niewłaściwe odżywianie. Lepsze walory smakowe pokarmów zwiększyły ich atrakcyjność — stąd skłonność do przekarmiania. Istotnym czynnikiem chorobotw. naszej cywilizacji są również leki — przyczyna tzw. chorób lekopochodnych. CHOROBY DZIEDZICZNE -> dziedziczne choroby. CHOROBY IMMUNOLOGICZNE, choroby, w których procesy immunol. mają podstawowe znaczenie dla zapoczątkowania i przebiegu schorzenia. Ch.i. można podzielić na: choroby wywołane przez cytotoksyczne działanie przeciwciał oraz choroby spowodowane nadwrażliwością organizmu na substancje obce ustrojowi. CHOROBY INWAZYJNE, schorzenia wywołane inwazją pasożytów na organizm człowieka (lub zwierzęcia) — żywiciela. W Polsce do najczęstszych ch.i. należą: > owsica, glistnica, lamblioza, tasiemczyce, włosogłówczyca, rzęsistkowica, włośnica. Objawy chorobowe w ch.i. mogą zależeć od; l) ucisku mechanicznego przez pasożyty lub ich lokalizacji w ważnych dla życia narządach (np. zatkanie jelita przez glisty, ucisk tkanek przez bąblowca, larwy włośni w tkance mózgowej), 2) uczulenia (alergii) ustroju żywiciela na produkty przemiany materii i produkty rozpadu pasożyta (włośnica, —>- filariozy, glistnica), 3) zubożenia ustroju żywiciela w ważne dla życia substancje, gł.. białkowe i witaminowe (witamina Bis) obserwowane w tasiemczycach, glistnicy, lambliozie, 4) utraty krwi (tęgoryjec dwunastniczy). Leczenie ch.i. jest obecnie w większości przypadków b. skuteczne, wymaga jednak wielkiej ostrożności, ponieważ stosowane chem. środki leczn. należą do silnie działających. Zapobieganie polega przede wszystkim na przerwaniu procesu epidemicznego ch.i. we wszystkich jego ogniwach, którymi są: źródła inwazji (zarażony pasożytem człowiek lub zwierzę), mechanizm przenoszenia pasożyta i podatna na inwazję populacja. Działania profilaktyczne zmierzają więc do wyleczenia wszystkich chorych na ch.i., objęcia nadzorem weterynaryjnym zwierząt rzeźnych i hodowlanych, krzewienia oświaty zdrowotnej i wyrabiania nawyków higienicznych wśród ludności. CHOROBY KWARANTANNOWE, szczególnie niebezpieczne epidemiczne choroby żak. wywoływane przez wirusy, riketsje lub bakterie. Należą do nich: —> ospa prawdziwa, żółta gorączka, dżuma, cholera, dur plamisty. W stosunku do ch.k. obowiązują szczególnie rygorystyczne sposoby postępowania, regulowane przepisami kwarantannowymi Światowej Organizacji Zdrowia (Międzynar. Przepisy Zdrowotne). Każdy przypadek podejrzany o ch.k. powinien być natychmiast zgłaszany do Światowej Organizacji Zdrowia poprzez stacje sanitarno-epidemiologiczne. Do najważniejszych sposobów zapobiegania i zwalczania ch.k. należy kwarantanna. CHOROBY ODZWIERZĘCE, antropozoonozy, choroby żak. lub pasożytnicze przenoszone z chorego zwierzęcia na człowieka: l) bezpośrednio, przez kontakt z chorym zwierzęciem, picie jego mleka lub spożycie mięsa; należą tu: —> brucelozy, wąglik, krętkowice, wścieklizna, ptasia choroba, tularemia, toksoplazmoza, włośnica, tasiemczyce, oraz 2) przez prze-nosicieli, gł. stawonogi (pchły, komary) i kleszcze: —> dżuma, leiszmaniozy, świdrowice, filariozy i inne. CHOROBY SPOŁECZNE, grupa chorób najczęściej przewlekłych, występujących masowo w powiązaniu z warunkami spol. ludności, w znaczny sposób obniżających wartość biol. społeczeństwa i znacznie obciążających jego ekonomikę (absencja chorobowa, inwalidztwo, rehabilitacja, chorobowość, śmiertelność). Grupa ch.s. nie jest ściśle i raz na zawsze określona. Obecnie w Polsce do ch.s. zalicza się: gruźlicę, choroby weneryczne (kiła, rzeżączka), choroby nowotworowe, choroby psych., reumatyczne, cukrzycę i otyłość, choroby serca i naczyń, natomiast jaglica przestała być ch.s. W tej chwili na czoło wysuwają się choroby nowotworowe i układu krążenia, wzrastają też jako nowe ch.s. urazy i zatrucia oraz schorzenia uwarunkowane genetycznie. Szybki postęp techniczny i tempo zmian spol. działają stresowe, utrudniają adaptację współczesnego człowieka do wciąż nowych warunków, stąd narastanie chorób tzw. cywilizacyjnych, które stają się również ch.s. Zapobieganie i leczenie ch.s. wymaga wielkich nakładów ekonomicznych i kompleksowych posunięć organizacyjnych. Działanie med. musi ściśle łączyć się z posunięciami socjalnymi, kulturalnymi i oświatowymi. CHOROBY TROPIKALNE, choroby, które występują bądź wyłącznie w krajach o klimacie tropikalnym, co jest związane z określonymi warunkami geoepidemiologicznymi i higienicznymi (klimat, przenosiciele, warunki życia i pracy, sposób odżywiania itd.), bądź są tam szczególnie szeroko rozpowszechnione, mogą jednak szerzyć się i w innych strefach klimatycznych. Do pierwszej grupy należą m.in.:—>-żółta gorączka, trąd, śpiączka afrykańska, leiszmaniozy, schistosomatoza, filarioza, beri-beri, kwashiorkor itd., do drugiej grupy: —> ospa, cholera, dżuma, zimnica, pełzakowica, ancylostomatoza itd. CHOROBY WEWNĘTRZNE, wszystkie schorzenia narządów wewn. i układów narządów, których leczenie nie wymaga zabiegów chir. Medycyna wewnętrzna (interna) jako specjalność b. rozległa dzieli się na liczne podspecjalności (—>- kardiologia, gastrologia, nefrologia, pneumonologia i inne). CHOROBY ZAKAŹNE, choroby infekcyjne, schorzenia wywołane—>-zakażeniem. Zależnie od biologii zarazka mogą one być zaraźliwe (np. grypa, odrą, czerwonka bakteryjna) lub niezaraźliwe (np. tężec). Spośród ch.z. zaraźliwych wyróżnia się ch.z. szczególnie niebezpieczne, o b. wielkiej zaraźliwości i ciężkim przebiegu, dające w odpowiednich warunkach groźne epidemie (cholera, ospa, dżuma). Powszechnie przyjęty jest podział ch.z., wg rodzajów zarazków, na: l) ch.z. bakteryjne (np. błonica, płonica, czerwonka bakteryjna, dur brzuszny, koklusz), 2) riketsjozy (np. dur plamisty, gorączka okopowa), 3) krętkowice, 4) grzybice (np. promienica, nokardioza, histoplazmoza), 5) ch. wirusowe (grypa, ospa, odrą, świnka i in.). Pokrewne ch.z. są -> choroby inwazyjne. W przebiegu każdej ch.z. występują: l) moment zakażenia, 2) —> okres wylęgania, 3) okres zwiastunów, 4) okres rozwoju charakterystyczny dla każdej ch.z., z objawami ogólnymi, ew. również miejscowymi, 5) okres zdrowienia. Leczenie ch.z. zmierza przede wszystkim do zlikwidowania zarazków i ich jadów. Tam, gdzie jest to możliwe, stosuje się swoiste surowice antytoksyczne (w błonicy, tężcu, zgorzeli gazowej); w innych przypadkach — antybiotyki i środki chemioterapeutyczne. Duże znaczenie ma łagodzenie przykrych objawów choroby (objawowe—uleczenie) i podtrzymywanie sił chorego (witaminy, dieta lekkostrawna, ale pełnokaloryczna, pielęgnowanie). W zapobieganiu ch.z. najważniejszą rolę odgrywają —szczepienia ochronne, izolowanie i leczenie chorych i nosicieli zarazków, likwidowanie źródeł zakażenia i przenosicieli zarazków (komarów, wszy, pcheł i in.), zapewnianie higienicznych warunków życia i pracy. W PRL istnieje przymus zgłaszania większości ch.z. odpowiednim władzom społ. służby zdrowia, przymusowe leczenie szpitalne niektórych chorób zakaźnych. CHOROBY ZAWODOWE, choroby powstające w związku z wykonywaniem określonej pracy (zawodu) lub z powodu warunków, w których się ją wykonuje. Choroby te występują znacznie częściej u określonej grupy pracowników niż w przeciętnej populacji. Czynnikami najczęściej wywołującymi ch.z. są: nieodpowiednie przymusowe pozycje ciała, nadmierne obciążenie części kośćca, grup mięśni itp., nieodpowiednie narzędzia pracy, nadmierna eksploatacja narządu wzroku, mowy itp., ciężkie warunki klimatyczne, zbyt niskie lub zbyt wysokie temperatury, zapylenie, niedotlenienie, nad- i podciśnienie atmosferyczne, hałas, wstrząsy, wibracje, kontakt z ciałami promieniotwórczymi, truciznami przemysłowymi, smarami, smolą, farbami itp. Również czynniki biol., jak drobnoustroje chorobotwórcze, odczynniki, leki, organizmy pasożytnicze mogą powodować cn.z., zwłaszcza infekcje, uczulenia, zatrucia u pracowników laboratoriów, zakładów farmaceutycznych itp. Szereg chorób jest w szczególny sposób nierozerwalnie związanych z wykonywanym przez długie lata zawodem, np. płaskostopie i żylaki podudzi u kelnerów, rozedma pluc u wydmuchiwaczy szkła i trębaczy, zaćma u hutników, oczopląs i pylica węglowa u górników, pylica krzemowa u pracowników kamieniołomów i szlifierzy, rak skóry moszny u kominiarzy i asfalciarzy, egzemy u pracowników zakładów chem. i kuśnierzy. W celu zapobiegania i zwalczania ch.z. został utworzony w PRL specjalny pion społ. służby zdrowia —>• przemysłowa służba zdrowia. CHÓD KACZKOWATY, charakterystyczny sposób chodzenia z kołysaniem się na boki. Objaw m.in. zwichnięcia wrodzonego stawów biodrowych (—»-dysplazja stawów biodrowych). CHROMANIE PRZESTANKOWE, objaw polegający na niemożności przejścia dłuższego odcinka drogi bez przerwy, spowodowany bólem jednej lub obu kończyn dolnych. Przyczyną jest niedokrwienie będące wynikiem stwardnienia naczyń tętniczych lub przewlekłego zarostowego zapalenia ich błony wewn. CHROMATOGRAFIA, metoda rozdzielania mieszanin związków chemicznych na poszczególne składniki. W zależności od procesu decydującego o rozdziale, rozróżnia się ch. a d sorpcyjną (różna zdolność rozdzielanych składników do adsorpcji na odpowiednim sorbencie), ch. podziałową (różne współczynniki podziału związków między dwie nie mieszające się fazy), ch. jonowymienną (różne powinowactwo rozdzielanych związków do specjalnych substancji jonowymiennych — jonitów) oraz sączenie molekularne (różna zdolność przenika-162 nią rozdzielanych substancji do wnętrza ziaren żeli, uwarunkowana różnicami wielkości rozdzielanych cząsteczek). W zależności od stosowanej techniki rozróżnia się ch. kolumnową, w której rozdział następuje na kolumnach wypełnionych adsorbentem lub żywioł jonowymienną, ch. bibułową, w której nośnikiem jest specjalnie spreparowana bibuła, ch. cienkowarstwową oraz ch. gazową. Ch. służy do rozdziału mieszanin białek i aminokwasów, nukleotydów, cukrów i innych. związków. Ch. można przeprowadzać dla celów analitycznych i preperatywnych. CHROMATYDY, dwie podłużne połówki —> chromosomu widoczne w czasie podziału jądra komórkowego (—>• podział komórki) w stadium profazy i metafazy. Podczas anafazy ch. rozchodzą się do przeciwległych biegunów komórki jako chromosomy siostrzane.. Ch. powstają w następstwie odtwarzania się materiału genet. komórki (—>• replikacja), poprzedzającego podział chromosomów i zawierają identyczną informację genetyczną (.-> dziedziczenie). CHROMATYNA, kompleksy -> kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) i białek występujące w jądrach komórkowych. W czasie podziału jądra, tj. kariokinezy (—>• podział komórki), z ch. wyodrębniają się poszczególne —>• chromosomy. Wyróżniane są dwie postacie ch.: euchromatyna i heterochromatyna. Euchromatyna w jądrze interfazowym ulega pełnej despiralizacji i wcześniej zaczyna i kończy —>- replikację DNA niż hcterochromatyna. Euchromatynowe części chromosomów cechuje większa aktywność genet. niż części heterochromatynowe. Heterochromatyna w jądrze interfazowym nie ulega całkowitej despiralizacji, tworząc skupienia zw. chromocentrami; replikacja DNA jest w niej opóźniona i trwa dłużej niż w euchromatynie. Heterochromatynowe chromosomy lub ich części uważane są za nieaktywne genet. Zmiany strukturalne chromosomów (—aberracje chromosomów) są częstsze w heterochromatynowych niż w euchromatynowych odcinkach chromosomów. CHROMATYNA PŁCIOWA, ciałko Barra, kuliste lub owalne skupienie chromatyny widoczne w jądrach interfazowych (—>• podział komórki) w pobliżu błony jądrowej. Ch.p. występuje u kobiet i u samic wielu gatunków zwierząt. Tworzy ją jeden z —>- chromosomów X, ulegający w tkankach somatycznych genetycznej inaktywacji i pozostający w interfazie w postaci silnie skondensowanej. CHROMOCENTRA ->• chromatyna. CHROMOCYSTOSKOPIA, metoda badania wydolności nerek przez dożylne wprowadzenie barwnika do obiegu krwi. Wydalanie barwnika z moczowodów do pęcherza, badane przez wprowadzony doń wziernik, umożliwia ocenę czynności nerek na podstawie szybkości wypływu barwnika z moczowodów i natężenia barwy strumienia wypływającego z nich moczu. CHROMOPROTEEDY, ->- białka złożone (proteidy) mające barwną grupę prostetyczną (niebiałkową), przykładem ch. jest —> hemoglobina zawierająca —>- hem. CHROMOSOMY, składniki jądra komórkowego u organizmów wyższych (,Eucaryota), zbudowane z —> kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) i białek. Zawierają informację genetyczną o dziedzicznych właściwościach organizmów (—>• dziedziczenie). Podczas -> podziału komórki ulegają cyklicznym przemianom. W mikroskopie stają się widoczne w czasie podziału jądra, tj. kariokinezy. Wielkość, kształt i liczba ch. są charakterystyczne i stałe dla gatunku. Poszczególne ch. w zespole odróżnia się na podstawie bezwzględnej wielkości oraz względnej dł.. ramion, uzależnionej od położenia przewężenia pierwotnego, czyli centromeru, i przewężenia wtórnego. W ch. metacentrycznych (równoramiennych) centromer znajduje się w połowie długości, w submetacentrycznych bliżej jednego z końców, w akrocentrycznych prawie przy końcu, a w telocentrycznych zajmuje położenie terminalne. W niektórych ch. występuje przewężenie wtórne (miejsce jąderko-twórcze) oddzielające fragment zw.satelitą lub trabantem. W diploidalnych komórkach somatycznych występują po dwa ch. jednakowego kształ tu i wielkości (pary homologiczne). U człowieka w komórkach ciała (somatycznych) występuje 46 ch., czyli 23 pary; 22 pary są identyczne u obu płci (autosomy). U kobiet występuje dodatkowo para ch. płciowych (heterochromosomy) XX, u mężczyzn para XY. Ch. X jest stosunkowo długi i submetacentryczny, ch. Y krótki iakrocentryczny.Zob. też gen, kariotyp,cechy sprzężone z płcią. CHRONICZNY, przewlekły, czynnik lub choroba o długotrwałym przebiegu i najczęściej słabym nasileniu objawów. Np. przez choroby chroniczne rozumiemy choroby trwające miesiącami lub latami, przebiegające zwykle z mało gwałtownymi, niezbyt nasilonymi objawami. Przeciwieństwem choroby przewlekłej jest choroba ostra — występująca nagle, o burzliwym przebiegu, nasilonych objawach i trwająca od kilku godzin do kilku tygodni. CHRONOBIOLOGIA, dziedzina nauki zajmująca się rytmiką procesów biol. Przyjmuje się, że w każdej komórce znajduje się „zegar wewn." (chronon), który steruje w określonym rytmie procesami wewnątrzkomórkowymi. U zwierząt wielokomórkowych synchronizacja działania wszystkich „zegarów wewn." odbywa się poprzez „zegar nadrzędny" (ESSO) umiejscowiony w mózgowiu. Przykładem biorytmiki może być zmiana dobowa temp. ciała, tętna, produkcji żółci w wątrobie i innych funkcji, które u człowieka mają szczytowy poziom w godz. 10"'-16°°, a najniższy w godz nocnych, ok. 2("1-400. Zob. zegar biologiczny. CHRYPKA, zmiana barwy głosu na niższy, twardy, bezdźwięczny aż do zupełnego niekiedy bezgłosu; następstwo chorób krtani. Najczęściej występuje w przebiegu banalnego nieżytu wskutek obrzęku strun głosowych. Ch. stanowi jednak niekiedy objaw nowotworu lub porażenia unerwienia krtani. Występuje czasami u osób nerwicowych jako wyraz zmniejszonego napięcia mięśni strun głosowych. W każdym przypadku ch. utrzymującej się dłużej niż 3-4 tygodnie konieczne jest badanie specjalistyczne. CHRZĄSTKA, twór różnej wielkości i kształtu zbudowany z tkanki chrzestnej (—>• tkanka łączna). Może być związana ściśle z kością (ch. stawowe) lub występować w połączeniu z mięśniami i więzadłami (ch. krtani, tchawicy, oskrzeli) albo ze skórą (małżowina uszna). CHRZĘSTNIAK, chondroma, łagodny guz z zarodkowych ognisk tkanki chrzestnej; występuje pojedynczo lub gromadnie, klin. najczęściej jako centralny i przykostny. Leczenie operacyjne. CHRZĘSTNIAK CENTRALNY, nowotwór niezłośliwy występujący najczęściej w 20-40 r. życia, zwykle w kościach palców rąk i stóp, w żebrach i w innych kościach powstałych na tle chrząstki. Rośnie bezobjawowo, ale stale i nie leczony prawie zawsze ulega przemianie złośliwej. Leczenie operacyjne. CHRZĘSTNIAKOMIĘSAK, złośliwy nowotwór kości utworzony z tkanki chrzestnej; występuje u osób w 30-40 r. życia, w częściach przynasadowych kości długich, w miednicy i żebrach. Wzrasta powoli, ale do dużych rozmiarów; daje przerzuty drogą krwi, najczęściej do płuc. Leczenie operacyjne, niekiedy uzupełniane chemioterapią. CHRZĘSTNIAKOWATOŚĆ KOŚCI WRODZONA, choroba polegająca na zaburzeniach kostnienia, w wyniku czego bujające masy chrzestne doprowadzają do różnorodnych zniekształceń. Zmianom ulegają prawie wszystkie kości, z tym że największe zniekształcenia powstają w okolicy końców stawowych kości długich. Leczenie chir. w przypadkach, kiedy guzowate twory szpecą lub upośledzają sprawność czynnościową ustroju. CHRZĘSTNIAK PRZYKOSTNY, kulisty, kostniejący i wapniejący twór kostny, położony pozakostnie i połączony z kością szypułką. Może ulec przemianie złośliwej. Leczenie operacyjne. CHRZĘSTNIAK ZARODKOWY, guz Codmana, rzadki nowotwór nie-złośliwy części nasadowych lub przy-nasadowych kości długich u osobników młodych (zwykle poniżej 20 r. życia); rośnie powoli. Leczenie operacyjne. CHUSTKA TRÓJKĄTNA, duży kawałek płótna w kształcie trójkąta, używany do opatrunków, najczęściej jako temblak do podtrzymania chorej kończyny górnej; w nagłych przypadkach, kiedy brak bandaży, do opatrunków w okolicy biodra, dłoni lub stopy. CHWIEJNOŚĆ AFĘKTYWNA, stan polegający na ułatwionym występowaniu przeciwstawnych uczuć, np. łatwe przechodzenie od płaczu do śmiechu, od złości do błogostanu. Ch.a. towarzyszy —>• zaburzeniom psychoorganicznym i związana jest ze zmniejszoną kontrolą osobnika nad przebiegiem własnych procesów emocjonalnych. W mniej nasilonej formie, ch.a. jest stałą cechą każdego człowieka. Zob. też: ambitendencja, ambiwalencja. CHWYTY LEOPOLDA, sposoby palpacyjnego badania brzucha ciężarnej w celu ustalenia położenia płodu, opisane przez ginekologa niem. G.Ch. Leopolda (1846-1911). Rozróżniamy 4 ch.L. I — służy do określenia, na jakiej wysokości znajduje się dno macicy i jaka część płodu znajduje się w nim; II — pozwala ustalić, po której stronie znajduje się grzbiet płodu, a po której części drobne; III — ma na celu rozpoznanie rodzaju części przodującej i jej stosunku do wchodu albo jej nieobecności nad wchodem miednicy w położeniu poprzecznym lub skośnym; IV — uważany jest za najważniejszy, pozwala prześledzić zstępowanie części przodującej, a tym samym ocenić postęp porodu bez konieczności badania wewnętrznego rodzącej. CHYLOMIKRONY - przemiana materii (tłuszczowa). CHYMOTRYPSYNA, enzym trawienny jelita cienkiego należący do —> peptydaz (endopeptydaza). Wydzielana w postaci nieczynnego chymotryp-synogenu przez trzustkę do dwunastnicy, gdzie pod wpływem —>• trypsyny chymotrypsynogen zostaje przekształcony w ch., przy czym od jego cząsteczki odrywają się dwa dwupeptydy. Ch. i trypsyna to główne endopeptydazy w jelicie cienkim. Ch. rozkłada przede wszystkim wiązania peptydowe wytworzone przez grupy karboksylowe aminokwasów aromatycznych (fenyloala-niny i tyrozyny) lub metioniny. Optymalna wartość pH dla działania ch. wynosi ok.8. CHYMOZYNA ->• rennina. CHYMUS —>• miazga pokarmowa. CIAŁA JAMISTE PRĄCIA, walcowate, parzyste twory łącznotkankowe, otoczone białawą błoną i połączone z sobą przegrodą prącia. W rowku między nimi znajduje się —>• ciało gąbczaste prącia. Tworzące c.j.p. beleczki łącznotkankowe formują mnóstwo drobnych jamek, które przy podnieceniu płciowym wypełniają się szybko krwią tętniczą. Ponieważ jednocześnie zostaje zahamowany odpływ krwi, ciała jamiste znacznie się rozszerzają, a błona biaława napina się, przez co następuje wzwód prącia (erekcja). CIAŁA KETONOWE, grupa drobnocząsteczkowych związków chem. powstających z „aktywnego octanu" (—»• kwas octowy), jeśli gromadzi się on (głównie podczas katabolizmu tłuszczów) w ilościach przekraczających jego włączanie do —>• cyklu Krebsa. Pojawienie się c.k. we krwi (—> ketonemia) towarzyszy nieprawidłowo leczonej cukrzycy lub głodzeniu. Do c.k. należą kwas acetooctowy, kwas P-hydroksymasłowy i aceton. Dwa pierwsze związki naruszają równowagę kwasowo-zasadową i wodną organizmu, gdyż są wydzielane z moczem wraz z dużymi ilościami jonów sodu, potasu i wody, co powoduje spadek—>• rezerwy alkalicznej krwi, odwodnienie i może być przyczyną —>• kwasicy oraz śpiączki cukrzycowej. CIAŁA OBCE W CEWCE MOCZOWEJ, to przede wszystkim kamienie moczowe, które wydalane z moczem zatrzymują się najczęściej w dole łódkowatym w obrębie żołędzi prącia. Poza tym w cewce moczowej u obu płci spotyka się ciała obce, wprowadzane przy masturbacji, które przeważnie tkwią w pęcherzu moczowym. Powodują one podrażnienie cewki, wyciek śluzowy lub ropny, a nawet zatrzymanie moczu. Usunięcie ciał obcych z cewki tylko rzadko udaje się drogą manipulacji bezkrwawych, zwykle wymaga nacięcia cewki, a nawet otworzenia pęcherza moczowego. CIAŁA OBCE W NOSIE- Pierwsza pomoc (dodatek). CIAŁA OBCE W OKU, usuwanie ich stanowi duży dział leczenia okulistycznego i klinicznego. Stopień zagrożenia oka zależy od charakteru c.o.wo., sposobu jego penetracji do tkanek oka oraz od ostatecznego umiejscowienia się w oku. W zależności od charakteru i lokalizacji c.o.w o. stosowana jest odpowiednia metoda leczenia. Ciała obce mogą wniknąć do pow. tkanek oka, takich jak: powieki, spojówki, rogówka, w przewody kanalików łzowych, woreczek łzowy, albo też, w zależności od siły działającej, do tkanek głębokich oka, a nawet poza oko do oczodołu, czyli poza gałkę. Powierzchowne c.o. w o. usuwa się w znieczuleniu miejscowym mechanicznie wraz z uszkodzoną tkanką oka. Drobne ciała obojętne chemicznie, jak pył i drobny piasek, wystarczy spłukać silnym strumieniem wody, natomiast inne, o działaniu chem., lub tkwiące w pow. tkankach, wymagają fachowej interwencji. Wtargnięcie ciała obcego do wnętrza gałki ocznej jest groźne, gdyż powoduje zniszczenie lub uszkodzenie tkanek, przez które przechodzi. Po przebiciu powłok zewn. oka przez ciało obce, ciśnienie wewnątrzgałkowe wypiera na zewnątrz część tkanek zwiększając możliwość zakażenia. Uszkodzenie soczewki powoduje jej zmętnienie (—> zaćma), uszkodzenie naczyń krwionośnych—krwotok śródgałkowy. Późne następstwa pozostawienia c.o.w o. zależą od jego składu chem. Najgroźniejsze powodują odpryski żelaza (żelazica) i miedzi (miedzica). Leczenie polega na przeciwdziałaniu zakażeniu i wydobyciu ciała obcego. CIAŁA OBCE W PĘCHERZU MOCZOWYM, spotykane stosunkowo często np. oderwane kawałki cewników lub różne przemioty wprowadzane przy samogwałcie. Powodują zapalenie pęcherza moczowego, z parciem i bo~ leśnym oddawaniem moczu, rzadko jednak dochodzi do zatrzymania moczu. Ciała te rzadko wydalają się z moczem, zwykle usuwa się je albo instrumentalnie, drogą zabiegu wewnątrz-pęcherzowego, lub na drodze krwawej przez nacięcie pęcherza. CIAŁA OBCE W POCHWIE, przedmioty wprowadzane do —>• pochwy w celach: l) leczn., np. krążki pochwowe, 2) zapobiegania ciąży, np. tampony, gąbki, 3) onanistycznych. Pozostawione przez dłuższy czas doprowadzają często do stanów zapalnych pochwy. CIAŁA OBCE W PRZEWODZIE POKARMOWYM, zazwyczaj wprowadzane są tam przez umyślne lub przypadkowe połknięcie (dzieci, psychopaci). Ciało obce, które zatrzymało się w przełyku, wyjmuje się za pomocą wziernika przełykowego, jeżeli przeszło do żołądka lub jelit, to niekiedy można się spodziewać, że przejdzie przez przewód pokarmowy i zostanie wydalone wraz z kalem. Ciało obce ostre i duże usuwa się operacyjnie przez przecięcie żołądka lub jelita. 168 CIAŁA OBCE W UCHU-> Pierwsza pomoc (dodatek). CIAŁKA BABESA-ERNSTA, ziarnistości umieszczone biegunowo w maczugowcach błonicy, barwiące się metodą Neissera na granatowo. CIAŁKA CZUCIOWE -» narząd czucia. CIAŁKA KRWI -> krwinki. CIAŁKO BARRA -> chromatyna płciowa. CIAŁKO NERKOWE, podstawowa część —> nefronu składająca się z kłębka i otaczającej kłębek torebki (tzw. torebka Bowmana). Średnica c.n. wynosi 0,1-0,3 mm. Na przekroju-ma ono kształt okrągły lub owalny z wyraźnie zaznaczonymi 2 biegunami: naczyniowym (miejsce wejścia i wyjścia naczyń krwionośnych) i kanalikowym (początek kanalika moczowego). Kłębek jest skupiskiem naczyń włosowatych, zaopatrywanych przez naczynie tętnicze doprowadzające. Naczynia włosowate nie rozgałęziają się i nie przechodzą w naczynia żylne, tylko łączą się ponownie w naczynie tętnicze odprowadzające. Torebka kłębka, zbudowana z nabłonka płaskiego, otacza kłębek naczyniowy, przechodząc w kanalik nerkowy. W c.n. następuje wytwarzanie moczu pierwotnego (—>• przesącz kłębkowy) drogą —>• przesączania kłębkowego z naczyń włosowatych do kanalików. CIAŁKO ŻÓŁTE -> jajnik. CIAŁO, organizm ludzki (także zwierzęcy) jako całość. Składa się z głowy, szyi, tułowia (ten zaś z klatki piersiowe), brzucha i miednicy) oraz z kończyn górnych i dolnych. Podobnie jak u zwierząt kręgowych, w budowie ciała ludzkiego można stwierdzić 3 podstawowe cechy: biegunowość (biegun ustny i odustny), symetrię dwu-boczną i budowę segmentową (metamerię), u rozwiniętego człowieka najlepiej widoczną w obrębie klatki piersiowej (kręgi, żebra, mięśnie, nerwy i naczynia międzyżebrowe). Dla orientacji co do postawy i położenia poszczególnych części i narządów ciała, ustalono po)ęcia płaszczyzn i kierunków, rozpatrywanych w stosunku do człowieka stojącego. Rozróżnia się płaszczyzny: pośrodkową, strzałkową, czołową l poprzeczną oraz kierunki: przedni (brzuszny), tylny (grzbietowy), boczny prawy i lewy, środkowy, dolny, górny, bliższy, dalszy, zewn., wewn.i powierzchniowy i głęboki. Zob. też: konstytucjonalny typ, postawa ciała. CIAŁO GĄBCZASTE PRĄCIA, nieparzyste —>• ciało jamiste prącia, położone w rowku między dwoma ciałami jamistymi, otaczające cewkę moczową. W tylnym swym odcinku nieco rozszerzone stanowi tzw. opuszkę prącia, w przednim tworzy —żołądź prącia. C.g.p. nie usztywnia się podczas wzwodu prącia tak mocno jak ciała jamiste, przez co nie doprowadza do zaciśnięcia cewki moczowej, natomiast umożliwia wytrysk nasienia. CIAŁO MIGDAŁOWATE -> rąbkowy układ. CIAŁO MODZELOWATE, największe spoidło mózgu, łączące odpowiednie płaty lewej i prawej półkuli. Dł. 7-10 cm, zagięte łukowato, zbudowane jest z istoty białej i zawiera poprzecznie biegnące włókna spoidłowe. CIAŁO PRĄŻKOWANE, największe jądro podkorowe mózgu, skupisko istoty szare) składające się z 2 części: jądra ogoniastego i jądra soczewkowatego. Występuje symetrycznie w obu półkulach mózgowych. Zmiany zwyrodnieniowe w c.p., zwłaszcza w jądrze ogoniastym, występują w —>• pląsawicy. CIAŁO RZĘSKOWE, część oka stanowiąca odcinek pośredni między —>• naczyniówką i —>• tęczówką, kształtu pierścienia uwypuklającego się do wewnątrz gałki ocznej. W skład c.rz. wchodzi mięsień rzęskowy składający się z włókien promienistych, okrężnych i podłużnych oraz wyrostki rzęskowe. Skurcz mięśnia rzęskowego wzmaga napięcie soczewki, przez co zapewnia proces akomodacji (—>-nastawność oka). Wyrostki rzęskowe, bogato unaczynione i unerwione, mają nabłonek rzęskowy wydzielający ciecz wodnistą wypełniającą przednią i tylną komorę oka. CIAŁO SZKLISTE, przezroczysta, jasna substancja galaretowata wypełniająca gałkę oczną. Nadaje gałce ocznej odpowiednie napięcie oraz zapewnia swobodne docieranie promieni świetlnych do -> siatkówki (współczynniki załamywania światła c.sz. i wody są zbliżone). CIĄŻA, stan organizmu od momentu zapłodnienia do porodu. U kobiety prawidłowy czas trwania c. wynosi średnio 280 dni (±20 dni), tj. 10 miesięcy księżycowych. Przybliżony termin spodziewanego porodu oblicza się odejmując od daty pierwszego dnia ostatniej miesiączki 3 miesiące i dodając 7 dni. Objawami wskazującymi na istnienie ciąży są zatrzymanie miesiączki, powiększenie sutków, przebarwienie linii środkowe) brzucha i brodawek (ob)awy prawdopodobne) oraz nudności a nawet wymioty, niezwykłe zachcianki smakowe, częste oddawanie moczu (objawy domyślne). Zagnieżdżenie się zapłodnionego jaja w błonie śluzowe) macicy wywołuje szereg zmian miejscowych i ogólnych w organizmie kobiety. We wczesnych fazach rozwoju jaja ciążowo zmieniona błona śluzowa macicy, zw. doczesną, odgrywa bezpośrednią rolę w odżywianiu zarodka; rozrastające się naczynia krwionośne doczesne) biorą udział w wytworzeniu matczyne) części —>• łożyska; pojawiają się zasadnicze przesunięcia w wytwarzaniu hormonów; łożysko wytwarza gonadotropinyJ estrogeny, progesteron i kortykosterydy, przejmuje hormonalną kontrolę nad rozwojem jaja płodowego i zmianami ciążowymi w organizmie ciężarnej. Macica ulega rozrostowi: nie ciężarna waży 50 g, ciężarna pod koniec c. średnio 1200 g; wielkość macicy, oceniana na podstawie poloźenia jej dna, umożliwia określenie przybliżonego trwania c.: w 3 miesiącu c. dno macicy sięga górnego brzegu spojenia łonowego, w 6 znajduje się na wysokości pępka, w 8 w połowie odległości między pępkiem a wyrostkiem mieczykowatym mostka, w 9 sięga luku żebrowego, w 10 obniża się do położenia z 8 miesiąca c. Układ włókien mięśniowych macicy ulega w przebiegu c. zmianie: przesuwają się one w kierunku dna, trzon macicy grubieje, dolna część, zw. cieśnią macicy, staje się coraz cieńsza i przekształca w tzw. dolny odcinek. Następuje przekrwienie i rozpulchnienie sromu i pochwy; tkanki tej okolicy stają się bardziej rozciągliwe, szczególnie mięśnie dna miednicy. Stawy miednicy ulegają rozluźnieniu, przez co zwiększa się zakres ruchomości kości miednicy. Gruczoły sutkowe powiększają się i już w 2 miesiącu c. zawierają siarę. Równolegle z rozwojem płodu nasila się i zmienia jakościowo przemiana materii: bilans azotowy staje się wybitnie dodatni, wzrasta zawartość tłuszczów we krwi, następuje zatrzymanie sodu i wody w ustroju, wzrasta zapotrzebowanie na witaminy. Narządy wewn. przystosowują się do zmienionych wskutek c. warunków. Zwiększają się: pojemność klatki piersiowej i przewietrzanie płuc, pojemność minutowa serca, w 2 połowie c. szybkość krążenia krwi, całkowita objętość krwi krążącej, masa krwinek czerwonych, liczba krwinek białych; wzmagają się: przepływ krwi przez nerki i stopień —> przesączania kłębkowego. Schorzenia istniejące przed c., szczególnie choroby układu krążenia, nerek, wątroby, przemiany materii (—>• cukrzyca), uspośledzając zdolności adaptacyjne organizmu w czasie c. mogą ulec nasileniu. Brzuch obwisły u ciężarnej, obniżenie się i przodozgięcie powiększonej macicy wraz z obwisłymi powłokami. Występuje szczególnie u wieloród-ki. Powoduje często uczucie napięcia i ciężaru, bóle w okolicy lędźwiowo--krzyżowej kręgosłupa, trudności w chodzeniu. Brzuch obwisły zapowiada niejednokrotnie powikłania porodu: nieprawidłowe położenie płodu, przedwczesne pęknięcie pęcherza płodowego, zaburzenia czynności skurczowej macicy. Zapobieganie polega na gimnastyce w ciąży, a przede wszystkim w połogu, i noszeniu pasa ciążowego. Brzuch spiczasty u ciężarnej,nienaturalne zwiększone wypuklenie brzucha, występujące pod koniec c. u pierwiastki ze zwężoną miednicą. Czasem towarzyszy mu nieprawidłowe położenie płodu. Przy prawidłowej miednicy zdarza się u pierwiastek o astenicznej budowie ciała. Higiena w c. Odżywianie ciężarnej powinno być dostosowane . do zwiększonego zapotrzebowania ustroju matczynego na substancje odżywcze, witaminy, wapń, fosfor, żelazo. Dobowe zapotrzebowanie kaloryczne ciężarnej wynosi ok. 2300-2700 kalorii. Istotne jest dostarczanie odpowiednich ilości białka (1,5 g l kg wagi ciała w ciągu doby) w postaci mięsa i nabiału. Niedobór witamin w pożywieniu trzeba uzupełniać podawaniem witamin w tabletkach. Ciężarnym z nadwagą ogranicza się węglowodany i tłuszcze. W ostatnich miesiącach c. należy ograniczyć sól. Praca nie jest przeciwwskazana, nie wolno jednak wykonywać prac związanych z podnoszeniem ciężarów, ciągłym chodzeniem, dużym zagrożeniem urazowym, stycznością ze środkami toksycznymi i promieniowaniem radioaktywnym itp. Ruch na świeżym powietrzu, wybrane ćwiczenia gimnastyczne, dostateczna ilość snu, codzienna kąpiel mają znaczny wpływ na prawidłowy przebieg c. i porodu. Ubranie powinno być luźne, pończochy noszone na pasku, nigdy na podwiązkach ściskających nogę, biustonosz odpowiedni do powiększonych piersi. Konieczna jest pielęgnacja piersi i —>• brodawek sutkowych: obmywanie zimną wodą z mydłem, hartowanie przez wycieranie brodawek szorstkim ręcznikiem i natłuszczanie kremem. W c. występuje skłonność do zaparć, należy wówczas stosować odpowiednią dietę—dużo jarzyn, owoców, chleb razowy. Kobieta ciężarna powinna być pod stałą opieką poradni K. Konieczna jest regularna kontrola uzębienia u lekarza stomatologa i higiena jamy ustnej. Niedozwolone jest palenie papierosów i picie alkoholu. Stosunki płciowe należy ograniczyć, a w ostatnich tygodniach zaniechać. Powikłania c.. Choroby występujące w czasie c. i wikłające jej przebieg obejmują choroby swoiste występujące tylko u ciężarnych, jak —> zatrucie ciążowe, i choroby nie uwarunkowane c., ale rozwijające lub zaostrzające się w czasie c., jak niewydolność krążenia spowodowana głównie przez wady zastawkowe. Ciężarne chore na serce muszą być pod stalą opieką lekarza chorób wewn. i położnika i rodzić powinny w szpitalu. Niedokrwistość ciężarnych, najczęściej spowodowana niedoborem żelaza, objawia się uczuciem znużenia, bólem głowy, biciem serca, w czasie porodu osłabieniem bólów porodowych. Odmiedniczkowe zapalenie nerek rozwija się zwykle w 2 połowie c. i może mieć przebieg ostry z gorączką, dreszczami i bólami w okolicy nerek, lub przewlekły, z jednym często objawem — bólem w okolicy lędźwiowej. Groźnym powikłaniem c. są ostre choroby narządów jamy brzusznei, np. ostre zapalenie wyrostka robaczkowego i pęcherzyka żółciowego, niedrożność jelit. Wirusowe choroby zakaźne matki (także grypa) mogą wywoływać powstanie wad rozwojowych u płodu. Kiła ciężarnej powoduje często obumarcie płodu; dzieci urodzone żywo wykazują objawy wrodzonej —>• kiły. Tężyczka ciężarnych polega na zaburzeniu przemiany wapnia i fosforu; objawia się nadwrażliwością mięśni, w postaciach poronnych omdleniami, zawrotami głowy, bólami w okolicy serca itp. Gruźlica płuc leczona współczesnymi metodami nie ulega na ogół pogorszeniu w czasie c. Dzieci rodzą się zdrowe, ale w przypadkach czynnej gruźlicy matki należy je izolować. Uprawnienia kobiet ciężarnych. Przewidziane przepisami pol..prawa pracy udogodnienia dla kobiet w ciąży i w okresie po porodzie mają na celu ochronę ich zdrowia, stworzenie korzystnych warunków rozwoju ciąży, zapewnienie właściwej opieki urodzonemu dziecku oraz ochronę warunków bytowych kobiety w tym okresie. Wg Kodeksu Pracy, ustawa z dn. 26 czerwca 1974, kobiety w ciąży nie wolno: zatrudniać w godzinach nadliczbowych, W porze nocnej oraz wysyłać w delegacje. Rozporządzenie Rady Ministrów z 1951, uzupełnione późniejszymi zarządzeniami, określa szczegółowo rodzaj prac, których nie wolno powierzać do wykonania ciężarnym, nie wolno angażować ciężarnych do prac, w których stykałyby się ze szkodliwymi substancjami chemicznymi, z energią promienistą, byłyby narażone na wstrząsy i drgania. Odpowiednie przepisy mówią, że kobiety ciężarne należy przesunąć do prac dla nich nieszkodliwych, bez obniżenia średnich zarobków z okresu przed ciążą. Ustawa z 1972 zapewnia każdej kobiecie pracującej urlop macierzyński w wymiarze 16 tygodni, 18 tygodni przy każdym następnym porodzie, a 26 tygodni przy porodzie mnogim. Uchwała Rady Ministrów z 1972 przewiduje możliwość udzielania pracującej matce 3--letniego urlopu bezpłatnego w przedłużeniu urlopu macierzyńskiego, przy czym zachowuje ona wszelkie uprawnienia pracownicze. Uchwała Rady Ministrów z 1982 przyznaje matkom na urlopie wychowawczym prawo do zasiłku wychowawczego. Specjalne przepisy chronią ciężarną przed zwolnieniem jej z pracy. Zob. też zapobieganie zapłodnieniu. CIĄŻA MNOGA, ciąża, podczas której w macicy rozwija się więcej niż l płód. W zależności od liczby płodów c.m. określa się jako bliźniaczą, trojaczą, czworaczą itd., w zależności zaś od liczby zapłodnionych jaj rozróżnia się bliźnięta l- i 2-jajowe, w przypadkach większej liczby płodów niż 2 istnieje możliwość kombinacji liczby jaj i płodów, np. trojaczki, czworaczki itd. mogą być l-, 2- lub 3-jajowe itd. Dzieci 1-jajowe są zawsze jednej płci, o dużym podobieństwie, o tych samych cechach dziedzicznych; 2-jajowe mogą być jedno- lub różnopłciowe, o stopniu podobieństwa jak w rodzeństwie z różnych ciąż. Bliźnięta jednojajowe zrośnięte określa się jako syjamskie. C.m. 1-jajowe są wynikiem zaburzeń genetycznych, wielojajowe — nadmiernej czynności rozrodczej jajników. C.m. występują częściej u matek starszych. Istnienie c.m. można podejrzewać na podstawie wybitnie nasilonych dolegliwości ciążowych, znacznego powiększenia macicy i obwodu brzucha, wyczuwania więcej niż 2 dużych części płodu. Pewne rozpoznanie c.m. umożliwia zdjęcie rentg. lub —> ultrasono-grafia. W przebiegu c.m. częściej niż w pojedynczej występują powikłania: —> zatrucie ciążowe, niedokrwistość, poród przedwczesny i inne. CIĄŻA POZAMACICZNA, ciąża rozwijająca się poza jamą macicy, najczęściej w jajowodzie (c.p. jajowodowa), rzadziej w jajniku (c.p. jajnikowa) i w jamie otrzewnej (c.p. brzuszna). Przyczyną zagnieżdżenia się zapłodnionego jaja poza macicą są przeszkody na drodze jego wędrówki: wrodzone lub pozapalne zmiany anatomiczne jajowodów, zwolnienie ich ruchów perystaltycznych. Rozpoznanie c.p. opiera się na stwierdzeniu domyślnych i prawdopodobnych objawów ciąży oraz nieprawidłowych krwawień z dróg rodnych, bólów w podbrzuszu, parcia na stolec, zasłabnięcia lub omdlenia. W badaniu macica jest mniejsza, niżby to wynikało z czasu trwania ciąży, i często wyczuwa się guz w przydatkach. W celu potwierdzenia rozpoznania można wykonać: —> próby ciążowe, próbne —»• wyłyżeczkowanie jamy macicy, —> nakłucie zagłębienia odbytniczo-macicznego, które może wykazać obecność —»• krwiaka poza macicznego jako objawu tzw. poronienia trąbkowego, w którym na skutek skurczów jajowodu jajo płodowe ulega od-klejeniu i wydaleniu do jamy otrzewnowej przez brzuszne ujście jajowodu. W przypadku zniszczenia ściany jajowodu przez rozrastające się kosmki jaja płodowego następuje pęknięcie ciężarnego jajowodu; powoduje to nagły ból w podbrzuszu, podrażnienie otrzewnej, objawy krwotoku wewnętrznego. Leczenie—doraźna operacja. W przypadkach podejrzenia o c.p. konieczna jest obserwacja w warunkach szpitalnych. CIĄŻA PRZENOSZONA, ciąża, w której po 14 dniach od przewidzianego terminu porodu brak jest czynności porodowej. Poród, który kończy c.p., określa się jako poród opóźniony. Rzeczywiste c.p. zdarzają się rzadko, zazwyczaj chodzi o błąd w obliczeniu porodu. Na c.p. wskazuje zmniejszenie się obwodu brzucha i wagi ciężarnej na skutek wchłaniania przez nią wód płodowych, wydalanych następnie z organizmu. Za najczęstszą przyczynę c.p. uważa się brak pobudliwości mięśnia macicy. Przy podejrzeniu o zagrożenie płodu wskazana jest —>• amnioskopia. Postępowanie zależy od szczegółowej oceny czasu trwania ciąży, stopnia zagrożenia ciężarnej i płodu: polega na sprowokowaniu porodu lub dokonaniu —>• cesarskiego cięcia. CIĄŻA UROJONA, jeden z rzadszych objawów nerwicy histerycznej, polegający na przekonaniu o istnieniu ciąży i na zatrzymaniu miesiączkowania, powiększeniu się sutków, zmianach barwnikowych skóry i innych objawach typowych dla ciąży. CIĄŻA ZAMARŁA, poronienie zatrzymane, stan, w którym obumarłe jajo płodowe zostaje zatrzymane przez różny okres czasu w jamie macicy i ulega zmianom wstecznym, zanim nie zostanie wydalone samoistnie lub przez wyłyżeczkowanie jamy macicy. Przyczyny są b. różne, podobnie jak w samoistnych poronieniach. Zob. też obumarcie płodu. CIBALGINA —> pabialgina. CIECHANOWSKI Stanisław Witalis, ur. 28 IV 1869, zm. 15 VIII 1945, poi. anatomopatolog; 1900-39, prof. UJ w Krakowie, 1930-39 sekretarz IV Wydziału PAU, 1927 inicjator i organizator Studium Wychowania Fizycznego UJ. Autor ok. 100 prac nauk., m.in. monografii o przeroście gruczołu krokowego, rozprawy o powstawaniu skórnych raków smołowych oraz statystycznych opracowań nowotworów. Redaktor i współtwórca wielu czasopism, wydawnictw i podręczników lek. oraz publikacji popularnonauk.; w latach 1905-19 gł. redaktor „Przeglądu Lekarskiego". CIECHOCINEK, m. w woj. włocławskim, położone w dolinie Wisły, ok. 50 m n.p.m. Jako uzdrowisko znane od 1836. Klimat łagodny, bodźcowo--ochronny, z dużą liczbą dni bezwietrznych. Tężnie, stężając solankę, wytwarzają duże ilości ozonu i nasycają powietrze słoną, orzeźwiającą wilgocią oraz jodem, stwarzając warunki naturalnego inhalatorium solankowego. Wody leczn. chlorkowo-sodowe z podwyższoną zawartością bromu i jodu, a w niektórych przypadkach siarkowodoru. Wody kąpielowe cieplicze (termy) o temp. 27-35°C. Oprócz wód leczn. stosuje się borowiny ze złóż w Wilkowyjach. Wody: stołowa „Kujawianka" oraz solankowa „Krystynka". Produkty zdrojowe do użytku domowego: sól jadalna, profilaktyczna jodowa, szlam kąpielowy i ług pokry-staliczny. W uzdrowisku działają: zakłady przyrodoleczn., pijalnie wód mineralnych, basen z solanką ciepliczą, basen kąpielowy, solaria, naturalne inhalatorium wzdłuż tężni o długości 176 1800 m. Zakres uzdrowiskowych świadczeń leczn.: kąpiele mineralne, solankowe i kwasowęglowe, kąpiele i zabiegi borowinowe i smarowanie pastą borowinową, hydroterapia, głębokie płukanie jelit, inhalacje, elektro-i światłolecznictwo, gimnastyka rehabilitacyjna, kinetoterapia. W uzdrowisku są czynne: szpitale uzdrowiskowe, liczne sanatoria, prewentoria, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe, obiekty wczasowe. Gł. wskazania to: choroby reumatyczne i ortopedyczno-urazowe, układów nerw., krążenia i oddechowego oraz dla dzieci: choroby reumatyczne i układu krążenia. CIECHOCIŃSKA SÓL JODOWA, warzona sól jodowa jadalna, zawierająca 6-8 mg jonu jodowego w l kg soli. Jod, wpływający biodynamicznie na podstawowe układy czynnościowe organizmu, już w dawkach minimalnych działa jako katalizator na najważniejsze procesy życiowe. Używany w ograniczonych ilościach śladowych wpływa normujące na przemianę podstawową w nad- i niedoczynności tarczycy. CIECHOCIŃSKI ŁUG, uboczny produkt warzenia —>• ciechocińskie) soli jodowej, zawiera rozpuszczony chlorek wapnia, chlorek magnezu, chlorek sodu, chlorek potasu raz drobne ilości soli bromowych jodowych i żelazowych. Używany jest łącznie z -ł- ciechocińskim szlamem, w celu wzmocnienia stężenia kąpieli. Wskazania leczn. jak przy szlamie ciechocińskim. CIECHOCIŃSKI SZLAM, uboczny produkt warzenia —>• ciechocińskiej soli jodowej; zawiera chlorek sodu, siarczan wapnia, chlorek magnezu, chlorek wapnia oraz mniejsze ilości chlorku potasu i związków żelaza. Sz.c. stosowany jest do kąpieli zapobiegawczo u dzieci o wątłej, nieodpornej konstytucji, skłonnych do przeziębień i zakażeń, cierpiących na zmiany gruczołowe i skazę wysiękową, w krzywicy, ponadto w przewlekłych schorzeniach stawowych na tle gośćcowym, w wadliwej przemianie materii, zaburzeniach gruczołów wewnętrznego wydzielania, w gośćcu zwyrodniającym, w chorobach kobiecych, np. w stanach zapalnych macicy i jej przydatków z wysiękami i naciekami, w niedomogach jajników, w zaburzeniach miesiączkowania, w zaburzeniach okresu przekwitania. CIEMIąCZKA, nieskostniałe miejsca połączeń płaskich kości czaszki u —>• noworodków, wypełnione błoną łącznotkankową. Istnieją 2 c. pośrodkowe i 2 boczne. Najważniejsze są c. pośrodkowe, z których przednie, większe ma kształt latawca i znajduje się między kośćmi ciemieniowymi i czołowymi; zarasta w 12-18 miesiącu życia. C. pośrodkowe tylne, znacznie mniejsze, ma kształt trójkąta i leży w miejscu szwu węgłowego (połączenie kości potylicznej i tylnych części kości ciemieniowych); zarasta w ciągu pierwszego roku życia. C. boczne (przednio-boczne lub klinowe, między kośćmi klinową, czołową i ciemieniową oraz tylno-boczne lub sutkowe, między kośćmi ciemieniową, potyliczną i wyrostkiem sutkowym kości skroniowej) zarastają wkrótce po porodzie i nie mają większego znaczenia klinicznego. C. mają znaczenie praktyczne podczas porodu: pozwalają zorientować się w położeniu główki. CIEMIENIUCHA, wilgotne, tłuste łuski lub grubo nawarstwione strupy pochodzenia łojotokowego na owłosionej skórze głowy niemowląt, czasami przenoszące się na inne okolice skóry. Po kilku tygodniach zmiany łojotokowe mogą samoistnienie powoli znikać. Leczenie polega na stosowaniu maści lekko złuszczających i zachowaniu higieny. W złych warunkach higienicznych do zmian łojotokowych może dołączyć się zakażenie bakteryjne, wymagające intensywnego leczenia miejscowego i antybiotykami. CIEMNIA RENTGENOWSKA, pomieszczenie o odpowiednim wyposażeniu i oświetleniu, w którym dokonuje się ładowania filmów do —>• kaset rentgenowskich, ich rozładowania po naświetleniu, przeprowadza się pełną obróbkę chem. (wywołanie i utrwalanie) i suszenie. C.r. automatyczna jest urządzeniem do automatycznego wywoływania, utrwalania, płukania i suszenia filmów rentgenowskich. CIEŃ OKRĄGŁY W PŁUCU, widoczny na rentgenogramach przeglądowych klatki piersiowej jednolity cień o gładkich zarysach, owalny lub okrągły, którego średnica nie przekracza 5 cm; znajduje się w części obwodowej płuca, jest nie związany ze ścianą klatki piersiowej, przeponą ani śródpiersiem; najczęściej objaw nowotworu złośliwego lub łagodnego płuc. CIEPLICE, termy, naturalne źródła ciepłej wody, o temp. wyższej niż średnia roczna powietrza w danej miejscowości (przeważnie powyżej 20°C). Zawierają związki mineralne w niewielkich ilościach, a także gazy, takie jak: azot, dwutlenek węgla, radon. Wody są stosowane w formie kąpieli, kinezyterapii w basenie oraz w postaci natrysków. Wskazania leczn. zależą od składu chem. oraz temp. wody ciepliczej. W Polsce c. występują w —> Ciechocinku — źródło solanki o temp. 37°C, w —> Cieplicach Śląskich— źródło siarczkowe o temp. 40°C, w —>• Dusznikach — szczawa źelazistoziem-na o temp. 20°C, w -»• Lądku-Zdroju — źródło radoczynnych cieplic siarczkowych o temp. 27-29°C. CIEPLICE ŚLĄSKIE ZDRÓJ, m. w woj. jeleniogórskim, usytuowane wzdłuż rzeki Kamiennej i jej dopływów, w środku rozległej kotliny jeleniogórskiej, w centrum zach. Sudetów, na wys. ok. 350 m n.p.m. Jedno z najstarszych uzdrowisk w Polsce (od XIV w.). Klimat podgórski, bodźcowy, stosunkowo ciepły, o najmniejszym — spośród miejscowości na podgórzu Sudetów — zachmurzeniu w ciągu roku. Lato krótkie. Wody ciepli-cze, o temp. do 42°C, słabo zmineralizowane, fluorkowe, krzemowe. Woda stołowa „Marysieńka". Zakres uzdrowiskowych świadczeń leczn.: kąpiele mineralne, kwasowęglowe, perełkowe, kąpiele i zawijania borowinowe, hydroterapia, elektro- i światłolecznictwo, kinetoterapia, ciepłolecznictwo, leczenie ultradźwiękami, masaże, gimnastyka rehabilitacyjna i mechanoterapia. . W uzdrowisku są czynne: szpital ; uzdrowiskowy, sanatoria, zakład przy-rodoleczn., pijalnia wód. Wskazania leczn.: choroby narządów ruchu, pourazowe, gośćcowe, choroby obwodowego układu nerw., dróg moczowych i nerek, kobiece oraz dla dzieci: choroba reumatyczna, gościec przewlekły postępujący, choroby układu krążenia. CIEPŁOLECZNICTWO, termoterapia, stosowanie ciepła z zewnątrz; nagrzewanie ciała gorącym powietrzem, parą wodną, gorącym piaskiem, roztopioną parafiną (—>• parafinoterapia), przez —>• kocowanie, przykładanie termoforów lub przyrządami ogrzewającymi, np. poduszką elektryczną lub—»-lampą leczniczą. CIEPŁOTA CIAŁA, stała średnia temp. ciała, właściwa zwierzętom stałocieplnym, niezależna od zmian temp. otoczenia. Utrzymywaniem c.c. kieruje centralny ośrodek termoregulacji w mózgu (.—> regulacja ciepłoty ciała) za pośrednictwem ośrodków wykonawczych w rdzeniu przedłużonym i kręgowym, przez regulację mechanizmów oddawania ciepła (rozszerzenie lub zwężenie naczyń skóry, wydzielanie —>• potu) oraz wytwarzanie ciepła (gl. w procesach utleniania składników pokarmowych). C.c. u człowieka wynosi 36-37°C. Wzmożenie c.c. występuje wówczas, gdy wytwarzanie ciepła przekracza możliwości jego utraty przez efektorowe mechanizmy termoregulacyjne, np. podczas wysiłku fiz. lub wskutek zaburzeń w działaniu ośrodka termoregulacji, spowodowanych jego intoksykacją w przebiegu chorób zakaźnych lub zatruć, a także w wyniku zaburzeń hormonalnych. Obniżenie c.c. zmniejsza intensywność procesów życiowych. Sztuczne obniżenie c.c. umożliwia wykonywanie zabiegów operacyjnych wymagających ograniczenia lub wyłączenia krążenia krwi, w tzw. —»• hipotermii. CIESZYŃSKI Antoni, ur. 31 V 1882, zm. 3 lub 4 VII 1941 (zamordowany we Lwowie przez hitlerowców), pol.. lekarz stomatolog; prof. i dyr. Inst. Dentystycznego Uniw. we Lwowie (od 1913), autor ok. 300 prac nauk., twórca nowoczesnych metod operacyjnych i rozpoznawczo-badawczych oraz ulepszeń technicznych (m.in. opracował technikę zdjęć rentgenowskich zewnątrzustnych). Redaktor i wydawca czasopism: , ,Polska Dentystyka", „Polska Stomatologia" i „Słowiańska Stomatologia". Założyciel Związku Odontologów Polskich (1907). Za całokształt działalności nauk. uzyskał w 1936 w Berlinie międzynarodową nagrodę im. Mullera. CIĘŻAR (WAGA) CIAŁA DOROSŁYCH; należne wielkości ciężaru ciała można w przybliżeniu wyliczyć z wzorów: dla mężczyzn Cn = \V-[lW- dla kobiet c>i = ir-doo. w-ioo\ w-ioo\ —io~f gdzie W — oznacza wzrost w cm. CISAWICA -> Addisona choroba. CIŚNIENIE CZĄSTKOWE—>• ciśnienie parcjalne. CIŚNIENIE FILTRACYJNE, ciśnienie będące silą napędową ruchu (filtracji) płynu ze światła naczynia włosowatego do płynu śródmiąższowego, obliczane jako różnica ciśnień hydrostatycznych krwi (ok. 30 mm Hg) i płynu śródmiąższowego (ok. 3 mm Hg). W istocie filtracja płynu nie zależy tylko od wspomnianego gradientu ciśnień hydrostatycznych, ponieważ krew (nie płyn śródmiąższowy) zawiera białka zatrzymujące wodę w naczyniu. Lepszą miarą zdolności filtracyjnej jest tzw. efektywne c.f. otrzymywane przez dodatkowe odjęcie —>• ciśnienia onkotycznego białek osocza (ok. 25 mm Hg) od wartości c.f. Wyższe ciśnienie hydrostatyczne w tętniczym odcinku naczyń włosowatych wiąże się z dodatnią wartością efektywnego c.f. i sprzyja filtracji; przy niższym ciśnieniu hydrostatycznym w żylnym odcinku efektywne c.f. przybiera wartości ujemne, co sprzyja absorpcji płynu do światła naczynia. Opisane siły określające filtrację (tzw. siły Stariinga), łącznie z reakcjami naczynioruchowymi w obrębie mikrokrążenia, decydują o wymianie płynu między krwią a tkankami. CIŚNIENIE KOLOIDOOSMOTYCZNE —»• ciśnienie onkotyczne. CIŚNIENIE KRWI, ciśnienie hydrostatyczne wywierane przez krew na ściany serca i naczyń krwionośnych. C.k. wewnątrzsercowe waha się zależnie od fazy cyklu pracy serca; w przedsionkach nie przekracza 10 mm Hg. W lewej komorze wzrasta od ok. 2-5 mm Hg w rozkurczu do 120 mm Hg w czasie skurczu; w prawej komorze tylko od 2-5 do 25 mm Hg. C.k. tętnicze wykazuje także wahania skurczowo-rozkurczowe. Ciśnienie tętnicze skurczowe, odpowiadające fazie skurczu komór, jest w dużych tętnicach wyższe od ciśnienia tętniczego rozkurczowego o ok. 40 mm Hg. Różnica nosi nazwę amplitudy ciśnienia albo „ciśnienia tętna". Ciśnienie tętnicze średnie to teoretyczna średnia wartość ciśnienia w czasie całego cyklu sercowego (od skurczu do skurczu). Jest ono w przybliżeniu równe ciśnieniu rozkurczowemu + l/3amplitudy ciśnienia; w aorcie ma ono wartość najwyższą (ok. 100 mm Hg), obniża się, najpierw nieznacznie, wzdłuż drzewa tętniczego i spada raptownie na przebiegu drobnych tętnic i letniczek, stawiających najwyższy —opór naczyniowy. Ciśnienie w naczyniach włosowatych wynosi tylko ok. 20-30 mm Hg i nie wykazuje oscylacji. Mierzenie c.k. (tętniczego) w praktyce lekarskiej przeprowadza się nad tętnicą ramienną za pomocą tzw. sfigmomanometru Riva-Rocciego, składającego się z mankietu pneumatycznego nakładanego na ramię, połączonego z manometrem rtęciowym lub sprężynowym. Po wstępnym napompowaniu mankietu powyżej spodziewanej wartości ciśnienia skurczowego powietrze wypuszcza się powoli, osłuchu-jąc jednocześnie za pomocą stetoskopu okolicę zgięcia łokciowego. Ciśnienie w mankiecie w momencie pojawienia się tzw. tonów Korotkowa odpowiada ciśnieniu skurczowemu; moment raptownego ściszenia tonów odpowiada ciśnieniu rozkurczowemu. Wartości prawidłowe c.k. tętniczego u dorosłych wzrastają z wiekiem. Wg praktycznej reguły do 50 r. życia ciśnienie skurczowe = liczba lat + 100 mm Hg; ciśnienie rozkurczowe wynosi 80-90 mm Hg. Do 35 r. życia ciśnienie u kobiet jest nieco niższe niż u mężczyzn, lecz z wiekiem szybciej wzrasta. C.k. w pozycji Stojącej jest wyższe niż w pozycji siedzącej i leżącej. Czynniki emocjonalne i wysiłek fiz. podwyższają je. C.k. żylne jest znacznie niższe od tętniczego; w najdrobniejszych żyłach wynosi ok. 15 mm Hg i obniża się w kierunku serca, wynosząc ok. 5 mm Hg przy ujściu dużych żył do prawego przedsionka (centralne ciśnienie żylne). Dane te odnoszą się do pozycji leżącej, bo w pozycji stojącej, zależnie od przyciągania ziemskiego, ciśnienie hydrostatyczne w żyłach wzrasta o 0,77 mm Hg na każdy cm poniżej prawego przedsionka i spada o tę samą wartość na każdy cm powyżej prawego przedsionka. Centralne ciśnienie żylne obniża się nieco w czasie wdechu i wzrasta w czasie wydechu, wykazuje też (poza naczyniami obwodowymi) oscylacje zależne od czynności serca. Zob. też: regulacja ciśnienia krwi tętniczego, krążenie krwi, przepływ krwi, opór naczyniowy. CIŚNIENIE ONKOTYCZNE, ciśnienie koloidoosmotyczne, —> ciśnienie osmotyczne wywierane przez roztwory koloidowe, zwłaszcza roztwory białek. C.o. białek jest wyższe niż wynikałoby to z liczby ich cząsteczek w roztworze (jak w przypadku ciśnienia osmotycznego roztworów nie-koloidowych), ze względu na zdolność białek do elektrolitycznego wiązania wody. W osoczu białka w stężeniu 6-7 g/100 ml wywierają c.o. równe ok. 25 mm Hg. Stosunek ciśnienia hydrostatycznego krwi w naczyniach włosowatych do c.o. białek tej krwi określa szybkość i kierunek wymiany płynu między naczyniami włosowatymi i tkankami. Zob. też ciśnienie filtracyjne. CIŚNIENIE OSMOTYCZNE, ciśnienie wywierane na błonę pół-przepuszczalną oddzielającą roztwór substancji drobnocząsteczkowej od czystego rozpuszczalnika. C.o. różnych roztworów jest wprost proporcjonalne do gramofonowych stężeń tych roztworów (w przypadku substancji dy-socjujących) lub do stężeń gramo-cząsteczkowych (w przypadku substancji niedysocjujących). W organizmie człowieka c.o. płynu pozakomór-kowego jest spowodowane gł. obecnością jonów sodowych i chlorkowych, a w przypadku płynu wewnątrzkomórkowego—również obecnością jonów potasowych. Wartość c.o. płynów ustrojowych w organizmie człowieka wynosi około 3,1 atm i odpowiada 0,14 molowemu roztworowi NaCI (—>• fizjologiczny roztwór chlorku sodowego). Roztwory o identycznym c.o. to roztwory izotoniczne, o mniejszym — hipotoniczne, o większym — hipertoniczne. CIŚNIENIE PARCJALNE, ciśnienie cząstkowe, ciśnienie jednego z gazów w mieszaninie gazów, np. c.p. dwutlenku węgla w gazach rozpuszczalnych we krwi. CLEARANCE--klirens nerkowy. CLIMAX: l) moment lub okres największego nasilenia, np. podniecenia w czasie stosunku płciowego (—»• orgazm) lub nasilenia choroby; 2) synonim.—»• klimakterium. CLOFIBRAT, lek o działaniu przeciwmiażdżycowym. Obniża poziom cholesterolu i lipidów oraz fibrynogenu i kwasu moczowego w surowicy krwi. Stosowany w miażdżycy tętnic, chorobie wieńcowej, hiperlipemii i hipercholesterolemii. Przeciwwskazany w ciąży; winien być stosowany wyłącznie przez lekarza, pod kontrolą poziomu lipidów w surowicy krwi. CLOR -»• Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej. CLOSTRIDIUM, rodzaj bakterii; laseczki Gram-dodatnie, beztlenowe, wytwarzające okrągłe lub owalne zarodniki. . W okresie zarodnikowania, laseczki, w zależności od umiejscowienia zarodników, przyjmują kształt osełkowaty, bulawkowaty, pałeczki dobosza. Większość gatunków ma rzęski i wykazuje ruch, niektóre wytwarzają otoczkę. Cechuje je duża aktywność biochem.., proteolityczna (-»• proteoliza), sacharolityczna. Wydalają do środowiska silne egzotoksyny (-> jady bakteryjnez których pewne są enzymami. Niektóre Cl. mogą wytwarzać po kilka egzotoksyn. Bakterie te wywołują ciężkie zatrucia pokarmowe, np. —>• zatrucie jadem kiełbasianym (Cl. botulinwn) oraz zakażenia przyranne, np. —> zgorzel gazową (C/, perfringens Cl. septicum),—> tężec (Cl. tetanf). CLOXACDLLIN -> kloksacylina. Co A —>• koenzym A. COlTUS —>• stosunek płciowy. COLARGOL--srebro koloidowe. COMBANTRIN ->• pirantel. CONTRE COUP, termin określający uszkodzenie mózgu o charakterze pośrednim, po przeciwnej stronic od miejsca urazu. Uszkodzenie polega na wywołaniu fal udarowych, odkształceniu miękkiej masy mózgu i uderzeniu jej o przeciwstawną kość; może powstać również wskutek odległego ogniskowania się energii urazu. COOPER Sir Astley Paston, ur. 23 VIII 1768, zm. 12 II 1841, ang. chirurg; prof. anatomii porównawczej Royal College of Surgeons w Londynie (od 1813), dwukrotnie pełnił funkcje przewodniczącego tej organizacji (1827 i 1836). Chirurg przyboczny królów ang. Jerzego IV i Williama IV. W 1817 przeprowadził pierwszą w świecie operację —>• tętniaka tętnicy głównej. CORETAL -»• oksyprenolol. CORI Gerty Theresa (z domu Rodnitz), ur. 15 VIII 1896, zm. 26 X 1957, biochemik amer.; prof. biochemii i farmakologii uniw. Washingtona w St. Louis (od 1947). Wraz z mężem Carlem Ferdinandem C. prowadziła badania metabolizmu cukrów i kwasu mlekowego. Wyodrębniła i zbadała działanie enzymu fosforylazy. W 1947 wraz ze swym mężem otrzymała nagrodę Nobla za odkrycie przebiegu katalitycznej przemiany glikogenu; drugą część nagrody otrzymał —B.A. Houssay. CORONTIN —- prenylamina. CORTICOL -»• hydrokortyzol. CORYISART Jean Nicolas, ur. 15 II 1755, zm. 18 IX 1821, franc. lekarz; prof. kliniki chor. wewn. College de France w Paryżu (od 1797), członek Franc. Akad. Nauk, od 1811 nadworny lekarz Napoleona I. Wiedzę lek. C. opierał na anatomii pat. Gł. jego zasługą było przetłumaczenie i opublikowanie w 1808 pracy —>• L. Auenbruggera o —opukiwaniu (perkusji). Dzięki C. metoda ta weszła na zawsze do diagnostyki chorób wewnętrznych. CORYNEBACTERIUM ->• maczugowce. COXSACKIE WIRUSY, twory wielkości 28-32 nm, należące do RNA-wirusów. Dzieli się je na dwie grupy: A i B, z których każda obejmuje szereg typów serol. Namnażają się w noworodkach mysich, niektóre typy na hodowlanych komórek. Wywołują —>• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, porażenia jak w heinemedinie, anginę opryszczkową, chorobę —>• bornholmską. Materiałem do izolacji zarazka jest płyn mózgowo-rdzeniowy, kał, popłuczyny z gardła. CREDE Karl Siegmund Franz, ur. 23 XII 1819, zm. 14 III 1892, niem. ginekolog i położnik; prof. położnictwa uniw. w Lipsku (1856-87). Wprowadził w 1860 metodę masażu i ugniatania dna macicy przez powłoki brzuszne w celu przyspieszenia wydalenia łożyska po porodzie. Był również twórcą w 1879 metody zabezpieczania spojówek oczu noworodków przed zakażeniem —>• rzeżączką za pomocą zakrapiania do obu oczu noworodka 1% roztworu azotanu srebra. W 1870 założył czasopismo „Archiv f. Gynakologie". CRP —> podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące. CROHNA CHOROBA ->- Leśniowskiego-Crohna choroba. CROSSING-OVER, wymiana odcinków między chromatydami homologicznych —»• chromosomów podczas koniugacji w profazie mejozy (—>• podział komórki). C.-o. prowadzi do wymiany genów allelicznych między chromosomami homologicznymi powodując rekombinację genów sprzężonych. CRWEILHBER Jean, ur. 9 II 1791, zm. 10 III 1874, franc. anatom, patolog i klinicysta; prof. uniw. w Montpellier (od 1823), potem w Paryżu, gdzie od 1825 wykładał anatomię opisową, a od 1836 anatomię patol. Autor nowej klasyfikacji chorób opartej na zmianach anat. oraz atlasu anatomii patol. Opisał owrzodzenie żołądka jako odrębną jednostkę chorobową, powstającą wskutek przewlekłego —»• nieżytu żołądka, którą czasami nazywa się chorobą Cruyeilhiera. CUKIER, czysty —>• węglowodan łatwo przyswajalny przez organizm, który może go dość szybko zużytkować jako materiał energetyczny. Daje tzw. , puste kalorie, tzn. pozbawiony jest innych składników odżywczych. CUKIER BURACZANY — sacharoza. CUKIER GRONOWY --glukoza. CUKIER MLECZNY -> laktoza. CUKIER OWOCOWY -fruktoza. CUKIER TRZCINOWY -» sacharoza. CUKIER WE KRWI, utrzymywany jest na stałym poziomie wynoszącym 80-120 mg/100 ml krwi. Głównym czynnikiem regulującym jest ośrodek przemiany węglowodanowej znajdujący się na dnie lii komory mózgu. Ośrodek ten jest wrażliwy na poziom cukru we krwi. W wypadku obniżenia poziomu c.w.k. ośrodek ten za pośrednictwem —>• autonomicznego układu nerwowego i hormonów tropowych —> przysadki uruchamia hormony hiperglikemizujące (podwyższające poziom c.w.k.): —>• adrenalinę, —>• glukagon, — glikosterydy i —»• tyroksynę. Przy podwyższeniu poziomu c.w.k. zostaje wzmożone wydzielanie jedynego hormonu hipoglikemizującego, —*• insuliny. Ośrodek przemiany węglowodanowej znajduje się poza tym pod wpływem impulsów płynących z kory mózgowej; różne stany emocjonalne powodują zahamowanie lub pobudzenie tego ośrodka, a w następstwie podwyższenie lub obniżenie poziomu cukru we krwi. Zob. też regulacja poziomu glukozy we krwi. CUKROMOCZ, glikozuria, obecność cukru w moczu. Zawarta we krwi glukoza przesącza się przez kłębki nerkowe do moczu pierwotnego, a następnie ulega w kanalikach krętych—wchłanianiu zwrotnemu. Glukoza jest tzw. substancją progową, tzn. że wchłanianie zwrotne zabezpiecza wychwytywanie glukozy z przesączu tylko wówczas, gdy stężenie w nim glukozy jest niższe niż 180-200 mg% (próg nerkowy glukozy). Podwyższenie poziomu cukru powyżej tego progu lub obniżenie zdolności wchłaniania zwrotnego cukru przez kanaliki kręte prowadzi do c. Ze względu na mechanizm powstawania wyróżnia się c. w następstwie przecukrzenia krwi oraz c. w następstwie upośledzenia czynności kanalików krętych. Wchłanianie zwrotne glukozy przez kanaliki kręte jest bowiem transportem aktywnym, zależnym m.in. od aktywności enzymu fosforylazy. C. jest wynikiem zahamowania aktywności tego enzymu przez inhibitor, jakim jest np. florydzyna. CUKROWCE -> węglowodany. CUKRY — węglowodany. CUKRZYCA, genetycznie uwarunkowany zespól zaburzen przemiany węglowodanowej, spowodowany względnym lub bezwzględnym niedoborem —-insuliny; cechuje się podwyższeniem poziomu —> cukru we krwi i towarzyszącymi zaburzeniami przemiany tłuszczowo-białkowej. C. jest chorobą społ., gdyż występuje u ok. 0,9% ludności wiejskiej i 1,6% ludności miast, w wieku powyżej 14 lat. Dziedziczy się jako cecha autosomal-na, recesywna (—> dominowanie cech). Czynnikami przyspieszającymi rozwój choroby są: otyłość, zakażenia, zatrucia, urazy, ciąża, choroby trzustki, niektóre zaburzenia endokrynologiczne (nadmierne wydzielanie —>• somatotropiny, —glikokortykosterydów, katecholamin, -> tyroksyny itd.) -> marskość wątroby. Oprócz c. dziedzicznej, występuje również c. niedziedziczna, nabyta (wtórna), która może być następstwem chirurgicznego usunięcia trzustki, zniszczenia trzustki przez proces nowotworowy, ciężkiego zapalenia trzustki i odkładania się złogów żelaza, nadczynności przysadki, tarczycy i kory nadnerczy itp. Przyczyną c. jest zupełny lub względny niedobór czynnej insuliny, spowodowany niewydolnością komórek wysp Langerhansa trzustki albo obecnością antyinsulinowych —>• przeciwciał czy substancji antagonistycznych względem insuliny. Insulina jest hormonem regulującym przemianę węglowodanową; zwiększa transport glukozy przez błony komórkowe do wnętrza komórek oraz nasila wewnątrzkomórkowe zużytkowanie glukozy; wpływa także bezpośrednio na metabolizm tłuszczów i aminokwasów. Niedobór insuliny prowadzi więc do zaburzeń przemiany węglowodanowej cechujących się —> hiperglikemią i —> cukromoczem, zaburzeń przemiany tłuszczowej (we krwi i moczu zwiększa się zawartość -> ciał ketonowych) i białkowej (zahamowanie —t- biosyntezy białka i zwiększony rozpad białka prowadzi do ujemnego —> bilansu azotowego). W rozwoju c. wyróżnia się cztery okresy: l) stan przedcukrzycowy, 2) cukrzycę przemijającą, 3) cukrzycę utajoną i 4) cukrzycę jawną. Dolegliwości w c. są następstwem hipergli 187 CYBULSKI Napoleon Nikodem, ur. 13 IX 1854, zm. 26 IV 1919, pol. lekarz fizjolog, prof. fizjologii UJ w Krakowie (od 1885), członek PAU (od 1891). Wywarł wielki wpływ na kilka pokoleń lekarzy poi. Z licznych odkryć i osiągnięć, dzięki którym zasłużył sobie na miano „ojca fizjologii" polskiej, najważniejsze było odkrycie w 1894 wraz z W. Szymonowiczem wpływu wycięcia nadnerczy i wstrzykiwania wyciągu z nich na ciśnienie krwi, co doprowadziło do uzyskania —>• adrenaliny. W dziedzinie badań nad krążeniem krwi C. zastosował własnej konstrukcji przyrząd do mierzenia szybkości przepływu krwi — fotohematometr (1884). W zakresie elektrofizjologii ogromne znaczenie miały badania wykonane wraz z —»• A. Beckiem, które doprowadziły do odkrycia w 1892 prądów czynnościowych mózgu, co stanowiło podstawę do—>-elektroencefalografii. W badaniach czynności mięśni duże znaczenie miał opisany w 1890 mikrokalorymetr do pomiarów ciepła wytwarzanego przez mięśnie. C. był pierwszym badaczem w Polsce, który interesował się—> elektrokardiografią. Autor licznych i wartościowych prac, m.in. podręcznika Fizjologia człowieka (2 wyd. 1896). CYJAN, połączenie węgla z azotem, gaz o woni gorzkich migdałów, trujący; w roztworze wodnym ulega rozkładowi na kwas cyjanowy, cyjanowodór (kwas pruski); jedna z najsilniejszych trucizn. Hamuje oddychanie tkankowe, dołącza się do grup żelazowych porfiryn oddechowych i uniemożliwia ich czynność biokatalityczną w procesach oddychania. Z—-hemoglobiną tworzy cyjanohemoglobinę nie dysocjującą do hemoglobiny. B. małe ilości cyjanowodoru pobudzają czynność ośrodka oddechowego (bezpośrednio i pośrednio), co prowadzi do przyśpieszenia i pogłębienia oddechu; większe dawki porażają oddychanie i wywołują śmierć poprzedzoną drgawkami klonicznymi. Nasiona gorzkich migdałów, śliw, wiśni i brzoskwiń zawierają glikozydy cyjanohydrazyno-we (amigdalinę, prunolaurozynę) rozpadające się do cyjanohydryny, mogącej wywołać ciężkie, nawet śmiertelne zatrucia (zwłaszcza gorzkie migdały). —>• Cyjanki, sole cyjanowodoru, rozpadają się do tego związku w soku żołądkowym i są równie jak on toksyczne. Najbardziej znany jest cyjanek potasu, będący niekiedy przyczyną zatruć samobójczych. Objawy zatrucia związkami cyjanowymi— bóle i zawroty głowy, niepokój, nudności, bóle w okolicy serca, duszności, osłabienie, drgawki, zatrzymanie oddychania. W leczeniu zatruć stosuje się płukanie żołądka wodą z domieszką środków utleniających, sztuczne oddychanie, kofeinę, dożylne wlewy tiosiarczanu sodowego lub czterosiarczanu sodowego. Podawane są również azotyny: sodowy (dożylnie) lub amyIowy (w postaci par). CYJANAMTO WAPNIOWY, azotniak, biała, krystyliczna substancja stosowana jako sztuczny nawóz. Mało toksyczny; DL (—>• dawka śmiertelna) doustnie 40-50 g. Nawet niewielkie ilości c.w. przy jednoczesnym spożyciu alkoholu wywołują objawy zatrucia w postaci nudności, wymiotów, zawrotów i bólów głowy, uderzenia krwi do głowy, spadku—ciśnienia krwi tętniczego. Działanie to związane jest z blokowaniem przez c.w. enzymów biorących udział w utlenianiu alkoholu. Leczenie objawowe. CYJANKI, sole kwasu cyjanowego, cyjanowodoru, używane w galwanotechnice, fotografice, do ekstrakcji złota i srebra, w syntezach organicznych, do tępienia szkodników. DL drogą doustną ok. 2 mg/kg. C. kompleksowe, związki c. z jonami metali ciężkich, nieco mniej toksyczne; pod wpływem kwasów uwalniają cyjanowodór. C. CYKLE FIZJOLOGICZNE organiczne, nitryle, stosowane m.in. w produkcji tworzyw sztucznych oraz jako środki owadobójcze. Objawy zatrucia c. i leczenie —> cyjan. CYJANOKOBALAMINA ->• witamina B12. CYJANOWE ZWIĄZKI->• cyjan. CYKL CYTRYNIANOWY -> cykl Krebsa. CYKLE FIZJOLOGICZNE, okresowe zmiany aktywności różnych funkcji fizjol. Rozróżnia się 2 rodzaje zmian okresowych: zmiany spowodowane bezpośrednio rytmicznie zmieniającymi się czynnikami środowiskowymi oraz zmiany cykliczne endogenne, stanowiące cechę genet. ustroju. Przykładem cyklu endogennego jest cykl pracy serca lub—>• cykl miesiączkowy, a ponadto rytm dobowy funkcji fizjol., choć regulowany przez zmiany środowiskowe. Dobowe zmiany czynności fizjol. stanowią podstawowy rytm biol. Najlepiej poznany jest rytm dobowy zmian temp. ciała, wykazujący maksimum w dzień, a minimum w nocy. Dobowe zmiany aktywności można wykazać w działaniu wszystkich narządów i układów, a nawet poszczególnych komórek. Podłożem tych zmian są cyklicznie przebiegające wewnątrzkomórkowe procesy biochem. W warunkach doświadczalnych, w sztucznym niezmiennym środowisku nasilenie funkcji fizjol. ulega zmianom, których rytm waha się w granicach 22-26 godz. W warunkach naturalnych odpowiada on 24 godz i zmiany fizjol. charakterystyczne dla nocy lub dnia są zsynchronizowane z dobowymi zmianami środowiska. Rytm dobowy funkcji fizjol. jest przyczyną występujących w ciągu doby zmian zdolności człowieka do pracy fiz. i umysłowej,a także zmian odporności na działanie różnego rodzaju czynników patogennych i wrażliwości na działanie leków. Zakłócenia zmian dobowych środowiska prowadzą do zakłóceń rytmu wewnątrzustrojowego wskutek powolnego i niejednakowego tempa przy stosowywania się czynności poszczególnych narządów. Zakłócenia rytmu biol. objawiają się ogólnym złym samopoczuciem, zmniejszeniem sprawności psych. i ruchowej, a także zwiększoną podatnością na czynniki patogenne. Oprócz rytmu dobowego obserwuje się pewien wpływ zmian sezonowych (pór roku) na funkcjonowanie organizmu. Zob. też zegar biologiczny. CYKL KREBSA, wielki cykl Krebsa, cykl cytrynianowy, końcowe ogniwo przemian węglowodanów, tłuszczów i bezazotowych produktów degradacji aminokwasów. CYKL MIESIąCZKOWY,okresowe zmiany w błonie śluzowej macicy,zależne od cyklicznych wahan poziomu: —*• gonadotropin, estrogenów i progesteronu we krwi. Pierwszą fazą c.m. jest krwawienie miesiączkowe—menstruacja, czyli wydalanie złoszczonej błony śluzowej macicy wraz z krwią (4-6 dni). Faza odnowy (proliferacja) błony śluzowej zależy od wzmożonego wydzielania estrogenów przez pęcherzyki jajnikowe (pod wpływem gonadotropin, gł. —> folikulostymuliny). W połowie c.m. dochodzi w jajniku do—>jajeczkowania, a powstające następnie w procesie luteinizacji ciałko żółte wydziela progesteron odpowiedzialny za wzmożone wydzielanie gruczołów błony śluzowej macicy w kolejnej, tzw. wydzielniczej fazie c.m. Jeśli nie dojdzie do zagnieżdżenia w błonie macicy zapłodnionego jaja, ciałko żółte zanika, a poziom we krwi progestronu i estrogenów obniża się. Zatrzymanie płynów w tym okresie jest powodem złego samopoczucia, obrzemienia piersi, bólów i wzdęć brzucha, drażliwości („napięcię przedmiesiączkowe"). Dalsze znaczne obniżenie wydzielania hormonów jajnikowych powoduje degenerację błony śluzowej i kolejne krwawienie. C.m. trwa zwykle 26-29 dni; całkowita utrata krwi miesiączkowej wynosi 30 ml. Przebieg c.m. można śledzić przez codzienne pomiary temp. ciała, zwykle niższej niż 37°C w pierwsze) połowie cyklu, wzrastającej wyraźnie w momencie jajeczkowania i obniżającej się ponownie przed miesiączką. CYKL MOCZNIKOWY, cykl ornitynowy, mały cykl Krebsa, końcowy tor przemian grup aminowych aminokwasów i niektórych innych związków azotowych. W c.m. trujące jony amonowe powstające w reakcjach dezaminacji są przekształcane przy udziale aminokwasów ornityny, cytruliny i argininy w nietoksyczny —>• mocznik, który jest wydalany z moczem. C.m. jest także miejscem syntezy ważnego aminokwasu -> argininy. CYKLOBARBITAL, Cykloheksal, Fanodorm, lek nasenny, pochodna kwasu barbiturowego. Działa średnio długo (ok. 8 godz). Mechanizm działania, zatrucia —>• barbiturany. CYKLOFOSFAMDD, Endoxan, pochodna —>• iperytu azotowego o działaniu cytotoksycznym i antymitotycz-nym. Stosowany w leczeniu —> ziarnicy złośliwej (choroba Hodgkina), ostrych i przewlekłych białaczek węzłowych, mięsaków limfatycznych, rzadziej w raku płuc, jajników, jąder, piersi, rakowiaku. Skuteczność c. w leczeniu raka jest kwestionowana. CYKLOFRENIA —»• psychoza maniakalno-depresyjna. CYKLOHEKSAL ->• cyklobarbital. CYKLOIDIA —r osobowość cyklotymiczna. CYKLOMORFOZA, stopniowa zmiana postaci w cyklu rozwojowym gatunku, obejmująca wiele pokoleń, w miarę przechodzenia ich z jednego środowiska do drugiego lub zmiany charakteru środowiska. CYKLON, ziemia okrzemkowa nasycona związkami cyjanowymi z dodatkiem stabilizatora. Stosowany do dezynfekcji, do zwalczania gryzoni i szkodników leśnych. Podczas II wojny światowej hitlerowcy uśmiercali za pomocą c. więźniów w komorach gazowych. Objawy zatrucia c. typowe dla zatruć cyjanowymi związkami (—»• cyjan). CYKLOPROPAN, gaz palny, tworzący z tlenem mieszaniny wybuchowe. Działa szybko i silnie narkotycznie na ośrodkowy układ nerw. Stosowany do znieczulenia ogólnego; szybko wydalany z ustroju. CYKL ORNITYNOWY ->• cykl mocznikowy. CYKLOTRON, urządzenie nadające jonom ruch kołowy za pomocą stałego pola magnetycznego i przyspieszające je w polu elektr. Przyspieszone w c. cząstki, gł. protony i deuterony, wykorzystuje się do wywoływania reakcji jądrowych i wytwarzania niektórych izotopów. CYKLOTYMIA - osobowość cyklotymiczna. CYLINDROIDY, odmiana wałeczków szklistych (wałeczki rzekome), występujących także w moczu prawidłowym; w patologii narządu moczowego nie mają znaczenia. Oglądane w mikroskopie są tworami długimi, o zarysach nieostrych, o nierównej szerokości na przebiegu, rozgałęziające się na końcach, o budowie często włóknistej. CYUNDROMA - oblak. CYNK, Zn, pierwiastek chem., mikroelement (—>• pierwiastki ciała człowieka). Wchodzi w skład wielu enzymów, m.in. -> anhydrazy węglanowej, peptydaz i in. Sole c. działają przeciwzapalnie, ściągające i przeciw-bakteryjnie. Siarczan cynkowy używany jest jako lek ściągający w zapaleniu spojówek. Tlenek cynkowy, nierozpuszczalny w wodzie, stosowany jest w postaci przysypek, maści i past. W leczn. używane są niekiedy słabo działające organiczne połączenia c. (stearynian, fenolosulfonian, sozojodolan, undecylynian cynkowy i inne). CYSTA: l) otoczka wytworzona przez pasożyta dla ochrony ciała przed szkodliwym działaniem czynników środowiska zewn. (gleby, wody itp.). Incystacja—proces- otaczania się pasożyta cystą; ekscystacja—proces czynnego lub biernego opuszczania przez pasożyta cysty własnej albo torebki wytworzonej przez żywiciela (—> otorbienie); 2) —> torbiel. CYSTEINA, aminokwas endogenny zawierający siarkę (w postaci grupy —SH), będący składnikiem białek. Dwie cząsteczki c. mogą ulegać utlenieniu i łączyć się wiązaniem dwu-siarczkowym (—S—S—) w aminokwas —>• cystynę. C. wchodzi w skład—> glutationu; pochodną c. jest cysteami-na wchodząca w skład —> koenzymu A. CYSTERNOGRAFIA IZOTOPOWA, badanie radioizotopowe układu krążenia —> płynu mózgowo-rdzeniowego, po wprowadzeniu drogą nakłucia podpotylicznego lub lędźwiowego radioizotopu do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgu. Wykonuje się —> scyntygramy wczesne, po kilku godz., i późne, po 18-24 godz., pozwalające na wnioski diagnostyczne odnośnie do nieprawidłowości wewnątrzczaszkowych. C.i. jest szczególnie przydatna w diagnostyce —>• wodogłowia (zamkniętego i otwartego), wycieku płynu mózgowo-rdzeniowego przez przetoki z nosa lub ucha po urazach czaszkowo-mózgowych oraz przy badaniu drożności zastawek odbarczających, wszczepianych przez neurochirurgów w przypadkach wodogłowia. CYSTERNOGRAFIA POWIETRZNA, pneumocysternografia, badanie radiologiczne zbiorników podpajęczynówkowych podstawy mózgu, wykonywane po wprowadzeniu do jamy czaszkowej powietrza drogą nakłucia podpotylicznego lub lędźwiowego. Rentgenogramy celowane poszczególnych okolic wykonuje się na specjalnym aparacie rentg. —>• kraniografie. Badanie ma istotne znaczenie w diagnostyce guzów przysadki, —>-nerwiaków nerwu słuchowego i innych guzów kąta mostowomóżdżkowego. CYSTERNOGRAFIA POZYTYWNA, badanie radiologiczne zbiorników podpajęczynówkowych mózgu, polegające na wprowadzeniu —> środka cieniującego oleistego drogą nakłucia podpotylicznego do jamy czaszkowej i wykonaniu odpowiednich celowanych rentgenogramów oraz tomogramów. C.p. ma szczególne znaczenie w diagnostyce guzów okolicy kąta mostowo-móżdżkowego, w której najczęściej rozwijają się nerwiaki nerwu słuchowego. CYSTICERKOZA ->- wągrzyca. CYSTOGRAFIA, radiologiczne -> badanie kontrastowe pęcherza moczowego, polegające na wprowadzeniu do opróżnionego pęcherza—ośrodka cieniującego (propyliodon) i powietrza oraz wykonaniu zdjęć w odpowiednich projekcjach. Środek cieniujący, powlekając śluzówkę pęcherza, stwarza korzystne warunki do rozpoznawania i umiejscawiania nawet niewielkich guzów. CYSTOGRAFIA AUKCYJNA, odmiana—>• cystografii polegająca na wprowadzeniu do opróżnionego pęcherza 35% roztworu wodnego—> środka cieniującego oraz wykonaniu zdjęć rentg. podczas oddawania moczu. Ten rodzaj badania znajduje zastosowanie w ocenie zmian okolicy szyi pęcherza i umożliwia wykazanie nieprawidłowych odpływów z pęcherza do moczowodów. CYSTOSKOP —f wziernik pęcherza moczowego. CYSTOSKOPIA->- wziernikowanie pęcherza moczowego. CYSTOSTOMIA, przetoka pęcherza moczowego, założona operacyjnie przez pozaotrzewnową przestrzeń nad spojeniem łonowym. Do pęcherza wprowadza się dren gumowy, przez który mocz wydostaje się z pęcherza na zewnątrz. Operacja ta jest stosowana w przypadkach niedrożności dolnych dróg moczowych lub w celu odwrócenia przepływu moczu z tych dróg dla ułatwienia gojenia się ran cewki moczowej lub pęcherza. Dawniej c. była stosowana jako pierwszy etap przygotowawczy do operacji usunięcia gruczołu krokowego; obecnie stanowi częste uzupełnienie operacji w pęcherzu moczowym, jak usunięcie gruczołu krokowego, zaszycie przetoki pęcherzowo-moczowej, usunięcie części ściany pęcherza- CYSTYNA, aminokwas endogenny zawierający siarkę, powstający z połączenia cząsteczek —>• cysterny wiązaniem dwusiarczkowym (—S—S—); wiązanie to jest ważnym elementem utrzymującym przestrzenną strukturę białek. C. wchodzi w skład —>- glutationu. CYTOCHEMIA, nauka z pogranicza—»• cytologii i —> biochemii, zajmująca się badaniem składu chem. i przejawami aktywności chem. żywej komórki zwierzęcej lub roślinnej. Większość badań cytochem. wymaga zastosowania mikroskopów świetlnych lub elektronowych, które pozwalają na umiejscowienie zmian chem. na poziomie najdrobniejszych struktur komórkowych. Dzięki c. można dokładnie prześledzić np. procesy enzymatyczne w komórkach, ich strukturę białkową i węglowodanową, zachowanie się —»• kwasów nukleinowych i innych. CYTOCHROMY, enzymy z klasy —>• oksydoreduktaz, przenoszące elektrony w procesie —f- utleniania biologicznego. Koenzymami c. są związki porfirynowe o strukturze podobnej do hemu (—>-porfirynoproteidy). C. zawierają związane z cząsteczką porfiryny żelazo, a niektóre z nich również miedź, wskutek czego można je zaliczyć do —r metaloproteidów. Działanie c. oparte jest na zmianach wartościowości występującego w nich żelaza (Fe2+ Fe3+). Najważniejsze c. to cytochromy c, b i zespół cytochromów a (oksydaza cytochromowa). CYTODIAGNOSTYKA -> badanie cytologiczne. CYTOGENETYKA, dział genetyki i cytologii zajmujący się: badaniem budowy i zachowania się—>• chromosomów w cyklu—>• podziału komórkowego, —>• replikacją i podziałem chromosomów w mitozie i mejozie, —>• koniugacją i segregacją chromosomów podczas wytwarzania gamet, powstawaniem —»• aberracji chromosomowych i zmianami liczby chromosomów. Badania c. pozwalają na ustalenie związku między zmianami w strukturze oraz funkcji (aktywności) chromosomów i genet. konsekwencjami tych zjawisk. Dzięki badaniom c. wykryto przyczyny niektórych —>• dziedzicznych chorób u człowieka (np. mongolizmu). CYTOUZYNY, cytotoksyny, ciała inununol. skierowane przeciwko komórkom ustroju; mają zdolność rozpuszczania komórki przy współdziałaniu —»• dopełniacza. CYTOLOGIA, nauka o komórce normalnej i zmienionej chorobowo, badająca jej budowę, właściwości fiz., chem. (—>-cytochemia) i fizjol. oraz rozwój. Oprócz nauk., ma duże znaczenie praktyczne. Zob. badanie cytologiczne. CYTOPLAZMA, galaretowata substancja stanowiąca zawartość —>• komórki (z wyjątkiem—> jądra). Zawiera 75-80% wody, 10-20% białka, 2-3% tłuszczów, 1% węglowodanów i 1% składników nieorganicznych. Wysoko uorganizowana, posiada —>• organella komórkowe, a także elementy włókniste, których charakter zależy od rodzaju komórki. CYTOTOKSYNY -> cytolizyny. CYTOZYNA, pochodna pirymidy-ny (—>• zasady pirymidynowe) wchodząca w skład: —>- nukleozydów, nukleotydów i kwasów nukleinowych. CYTRUUNA, aminokwas endogenny biorący udział w —>• cyklu mocznikowym. Nie występuje w białkach. CYTRYNIAN SODOWY -> kwas cytrynowy. CZARNA CHOROBA NOWORODKÓW, występujące z różnym nasileniem krwawienie z błony śluzowej przewodu pokarmowego noworodka. Oddawana smółka jest czarna, z krwawą obwódką i często ze skrzepami. Choroba występuje b. rzadko, ale w cięższych przypadkach może szybko doprowadzić do zgonu noworodka. Towarzyszyć jej mogą krwawe wymioty. Przyczyną są nieprawidłowe procesy krzepnięcia krwi w okresie noworodkowym. Zwykle występuje między 2-6 dniem życia. Rozpoznanie ustala się badaniem krwi. Leczenie: witamina K, krew, przyczynowe. CZARNA FEBRA -»• leiszmaniozy. CZARNA KROSTA -> wąglik. CZARNA OSPA ->• ospa prawdziwa. „CZARNA WDOWA" -> pająki jadowite. CZAS KRZEPNIĘCIA, KRWAWIENIA I PROTROMBINOWY-»-badanie układu krzepnięcia krwi. CZASZKA, kostne rusztowanie głowy, gł. osłona mózgu i narządów zmysłów, a także początkowych odcinków przewodu pokarmowego (ja ma ustna) i dróg oddechowych (jama nosowa). Dzieli się na cz. mózgową i na cz. trzewną zw. też twarzową. W skład cz. mózgowej wchodzą: kość potyliczna, kość klinowa, kość czołowa, kości ciemieniowe i skroniowe. Cz. trzewną składa się z kości sitowej, kości nosowych, Izowych, małżowin nosowych, lemiesza, kości jarzmowych, podniebiennych, szczęki i żuchwy. Do cz. trzewnej zalicza się ponadto —>• kosteczki słuchowe oraz kość gnykową, która z czaszką łączy się luźno za pomocą mięśni i powięzi. CZASZKA DWUDZIELNA -> rozszczep czaszki. CZEKIERSKI Józef, ur. 19 III 1777, zm. 20 VI 1826, pol.. chirurg. Po studiach med. w Warszawie, Berlinie i Frankfurcie n. Odrą od 1801 wykładowca w Szkole Położnych w Warszawie. Jeden z założycieli Wydz. Akad. Nauk Lek. (1809). Do 1817 prowadził pierwszą w Warszawie katedrę i klinikę chir. w szpitalu Św. Rocha. Ogłosił szereg publikacji na temat chirurgii oka i chirurgii operacyjnej. CZEPIEC ESKULAPA - czepiec Hipokratesa. CZEPIEC HIPOKRATESA, mitra Hipokratesa, czepiec Eskulapa, opatrunek na owłosioną część głowy i czoło, zakładany za pomocą opaski dwugłowej, przy czym jedne obwoje biegną okrężnie poziomo od czoła do potylicy, a inne pionowo, początkowo od linii strzałkowej, następnie bocznie, krzyżując się ze sobą; nie jest to zbyt trwały opatrunek i wymaga wzmocnienia przez przylepiec. CZERNIAK MŁODOCIANYCH, odrębna, łagodna postać —> czerniaka złośliwego, występująca u dzieci (do okresu dojrzewania płciowego, wyjątkowo rzadko później). Histologicznie obraz pozornie złośliwy, ale przebieg klin. łagodny. Początkowo jest to plamka, potem gładki, różowo-brunatny guzek w skórze, najczęściej twarzy i kończyn. Leczenie operacyjne; wznowy powstają rzadko. CZERNIAK ZŁOŚLIWY, jeden z naj złośliwszych nowotworów. Powstaje z tkanki barwnikotwórczej (z melanoblastów) w skórze, rzadziej w błonach śluzowych (w jamie ustnej, odbytnicy) lub w siatkówce oka, na tle zmian barwnikowych, takich jak znamiona czy plamy soczewicowate, drażnione albo niedoszczętnie usunięte (podwiązywanie zmian uszypułowanych, oszczędzające zabiegi kosmetyczne). Histologicznie cz.z. cechuje się dużą rozmaitością obrazów, klin. — zdolnością do tworzenia uogólnionych przerzutów, gl. do węzłów limfatycznych; jest niepromienioczuły. Leczenie operacyjne, skojarzone z chem. ogólnym lub miejscowym (metodą perfuzji). Zob. też czerniak młodocianych. CZERNIAWA ZDRÓJ, wieś w województwie jeleniogórskim, położona na, północnym stoku Gór Izerskich, w dolinie rzeki Czerniawki, na wysokości około 480 m n.p.m. Jako uzdrowisko działa od 1910. W 1963 połączona została organizacyjnie ze Świeradowem (odległym o 3 km) w jedno przedsiębiorstwo „Uzdrowisko Świeradów-Czerniawa". Klimat górski bodźcowy. Wody leczn.: szczawy wodorowęglanowo-wapniowo--magnezowe, żelaziste, radoczynne, ujęte dworna odwiertami „Jaś" i „Maria". Borowina ze złoża torfu typu wysokiego Skalno-Izera o b. wysokiej jakości leczn. Zakres uzdrowiskowych świadczeń leczn.: kąpiele mineralne, zawijania borowinowe, hydroterapia, inhalacje, płukania ginek., elektro- i światło-lecznictwo, masaże, gimnastyka rehabilitacyjna dla dzieci. W uzdrowisku są czynne: szpital uzdrowiskowy, sanatoria, zakład przyrodoleczn., pijalnia wód mineralnych, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowy i wczasowy. Wskazania leczn. (dla dorosłych i dzieci): choroby układu oddechowego, krzywica, niedokrwistość, gościec. CZERWIAKOWSKI Rafał Józef, ur. 24 X 1743, zm. 5 VII 1816, pol.. anatom, chirurg i położnik. Po studiach filozoficznych i med. we Włoszech, w Wiedniu, Paryżu i Berlinie, w 1779 objął wykłady anatomii, chirurgii i położnictwa w Akad. Krakowskiej. Po 5 latach poświęcił się wyłącznie chirurgii w szpitalu św. Łazarza w Krakowie, tworząc pierwszą w Polsce uniw. katedrę chirurgii. W 1785 został nadwornym lekarzem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W czasie powstania kościuszkowskiego pełnił funkcję naczelnego chirurga wojsk polskich. Cz. głosił i realizował zasady humanistycznej etyki lek.; był pierwszym w Polsce organizatorem kształcenia chirurgów. Napisał szereg prac, m.in..Wywód o narzędziach cyrulickich... (1779), Dyssertacyja o szlachetności, potrzebię i użytku chirurgii... (1791) i Narządu opatrzenia chirurgicznego (1816-1817), wielotomowy podręcznik chirurgii praktycznej i teoretycznej. Szereg prac pozostawił w rękopisach, z których Chirurgia praktyczna zdobyła sobie duże uznanie i została wydana drukiem w 1969. Był wynalazcą kilku narzędzi chir., m.in. tzw. gnipsu, tj. noża zakończonego główką, używanego do rozcinania ran i wyciągu do leczenia złamań kości, oraz propagatorem „aktywnego postępowania chir." w ranach wojennych. Dzięki zasługom, jakie oddal chirurgii, nazwano go „ojcem chirurgii polskiej". CZERWIENICA, stan chorobowy charakteryzujący się sinoczerwonym zabarwieniem skóry i błon śluzowych oraz wzrostem ponad normę: liczby krwinek czerwonych, poziomu hemoglobiny, —> wskaźnika hematokrytowego i objętości krwi krążącej. Rozróżnia się cz. prawdziwą i objawową (wtórną). Cz. prawdziwa (choroba Vaque-za) jest przewlekłą chorobą rozrostową—>- układu krwiotwórczego, o nieznanej przyczynie. Występuje w starszym wieku, częściej u mężczyzn niż u kobiet. Poza wyżej wymienionymi objawami stwierdza się powiększoną śledzionę, podwyższoną —>• leukocytozę i wzrost liczby —>• krwinek płytkowych. Wzrasta znacznie gęstość i lepkość krwi, co wzmaga opory przy jej krążeniu i powoduje wzrost ciśnienia krwi. Wywołuje to wzmożoną pracę serca, jego przerost, a w konsekwencji często niedomogę. Częstymi powikłaniami są krwotoki i zakrzepy naczyniowe, zwłóknienie szpiku i przejście w ostrą—>• białaczkę. W leczeniu stosuje się m.in. —» upusty krwi, fosfor promieniotw. i —> leki cytostatyczne. Cz. objawowa (wtórna) występuje w stanach niedostatecznego wysycenia krwi tętniczej tlenem (przebywanie na znacznych wysokościach, choroby płuc, wrodzone —>• wady serca, obecność nieprawidłowej hemoglobiny M), zwiększonego wytwarzania —> erytropoetyny przez nerki (nowotwory nerek, wodonercze, zwyrodnienie torbielowate nerek), w niektórych nowotworach (wątroby, móżdżku, macicy), zatruciach związkami chem., przy stosowaniu dużych dawek hormonów kory nadnercza. Przemijającą cz. jest erytrocytoza noworodków. CZERWIEŃ WARGOWA, tkanka przejściowa między skórą a błoną śluzową. Wielowarstwowy nabłonek płaski pokrywający wargi pozbawiony jest warstwy rogowej i barwnika, dlatego krew prześwieca przez nabłonek i nadaje wargom charakterystyczną czerwień. Bladość warg pozwala z grubsza wnioskować o ewentualnej —>• niedokrwistości. CZERWONE CIAŁKA KRWI -> krwinki czerwone. CZERWONKA BAKTERYJNA, dyzenteria, ostra choroba żak. wywołana przez pałeczki Shigella, które osiedlają się i namnażają w jelicie grubym, powodując powstawanie licznych owrzodzeń. Zakażenie cz.b. następuje na drodze pokarmowej, przez bezpośredni kontakt z chorym lub przez spożycie zakażonych pokarmów. Dużą rolę w przenoszeniu zakażenia odgrywają muchy. Okres wylęgania: 2-5 dni. Objawy: bóle brzucha wzdłuż przebiegu ) elita grubego, b. częste stolce śluzowo-krwawe, bolesne parcie na stolec. Leczenie: sulfaguanidyna, a gdy zawiedzie — antybiotyki (chloromycetyna, oksytetracyklina). Pierwszego dnia choroby — głodówka, z podawaniem dużej ilości płynów, często, lecz w małych dawkach. Później dieta półpłynna i płynna, bez błonnika, pelnokaloryczna. Zapobieganie jak w—odurzę brzusznym, z tym że szczepienia w cz.b. są mało skuteczne. CZERWONKA PEŁZAKOWA —> pełzakowica. CZERWONY KRZYŻ, organizacja spol. o międzynarodowym charakterze i światowym zasięgu działania, powstała w 2 pół. XIX w. z inicjatywy —>• J.H. Dunanta, w celu niesienia pomocy rannym żołnierzom. Z biegiem lat Cz.K. objął swą działalnością również rozbitków i jeńców wojennych oraz ońary klęsk żywiołowych i losowych. Wraz z rozwojem organizacji rozszerzał się zakres działania i rósł międzynarodowy autorytet Cz.K. W skład Międzynarodowego Cz.K. wchodzą: l) Międzynarodowy Komitet Cz.K., 2) Liga Stowarzyszeń Cz.K., 3) Narodowe Stowarzyszenia Cz.K. l) Międzynarodowy Komitet powstał w 1864 w Genewie; gł. zadanie Komitetu to: czuwanie nad przestrzeganiem zasad humanitarnego prawa międzynarodowego, inicjowanie i przygotowywanie nowych konwencji, prowadzenie centralnej rejestracji i poszukiwań oraz organizowanie i niesienie pomocy ofiarom wojen, konfliktów, klęsk żywiołowych, prześladowań itp., pełnienie misji mediacyjnych. Komitet wprowadził godło organizacji Cz.K. w postaci czerwonego krzyża na białym polu. Organem prasowym Korni tetu jest „Revue Internationale de la Croix Rouge". 2) Liga Stowarzyszeń Cz.K., Czerwonego Półksiężyca (kraje muzułmańskie). Lwa i Słońca (Iran), federacja narodowych stowarzyszeń Cz.K. powstała w 1919 z siedzibą w Genewie. Należy do niej ok. 120 stowarzyszeń narodowych Cz.K. Europy, Afryki, Azji, obu Ameryk i Australii. Gł. zadaniem Ligi jest służba sprawie utrwalania pokoju, rozwój współpracy między stowarzyszeniami narodowymi, wymiana doświadczeń w dziedzinie ochrony zdrowia. Najwyższą władzą Ligi jest Konferencja Rady Pełnomocników, organem prasowym pismo „Le Monde et la Croix Rouge" 3) Polski Cz.K., narodowe stowarzyszenie działające od 1919, członek Ligi Stowarzyszeń Cz.K. Do 1939 działalność PCK polegała gł. na szkoleniu zawodowym i społ. kadr pielęgniarskich i sanitarnych oraz gromadzeniu materiałów sanitarnych na wypadek klęsk żywiołowych i wojny. W 1939 podczas wojny PCK niósł pomoc rannym żołnierzom i ludności. W okresie okupacji, mimo przymusowego znacznego ograniczenia działalności, niósł jednak pomoc jeńcom, przesiedleńcom i więźniom, prowadził rejestrację i poszukiwania zaginionych. Po wyzwoleniu wydatnie uczestniczył w odbudowie lecznictwa, niósł doraźną pomoc materialną i uczestniczył w pracach ekshumacyjno--identyfikacyjnych, poszukiwaniach zaginionych oraz repatriacji milionów Polaków. Obecnie gł. zadania PCK to: oświata zdrowotna, masowe szkolenie sanitarne, organizowanie opieki nad chorymi w domach, propagowanie i organizowanie honorowego krwiodawstwa i pomoc ofiarom wojny i klęsk żywiołowych, współpraca międzynar. PCK liczy obecnie ok. 5 000 000 członków. Całością prac organizacji kieruje Zarząd Główny z siedzibą w Warszawie, podlegają mu zarządy wojewódzkie i gminne. CZĘSTOSKURCZ, tachykardia, przyspieszenie czynności serca, zwykle ponad 120/min, pochodzenia zatokowego lub pozazatokowego. Zatokowe przyspieszenie czynności serca występuje w czasie wysiłku fiz., pod wpływem bodźców psych., w stanach gorączkowych, w —» nadczynności tarczycy, w ciężkich —•> niedokrwistościach, ostrej —>• niewydolności krążenia, w stanach zwiększonego napięcia nerwu współczulnego i zmniejszonego napięcia nerwu przywspółczulnego. Cz. pozazatokowy występuje w—>-migotaniu i trzepotaniu przedsionków i komór. Cz. napadowy jest zaburzeniem rytmu polegającym na okresowym zastępowaniu rytmu podstawowego przez znacznie przyspieszony, miarowy lub niemiarowy rytm pozazatokowy. Czynność serca w czasie napadu wynosi 180-220/min. Rozpoczyna się nagle, trwa różnie długo, od kilku sekund do kilku tygodni, i kończy się również nagle. Rodzaj częstoskurczu można rozpoznać za pomocą badania elektrokardiograficznego (—»• elektrokardiogram). Zob. też rzadkoskurcz. CZĘSTOMOCZ, częste oddawanie moczu w małych ilościach. Przyczyną cz. jest trudność utrzymania większej ilości moczu w pęcherzu moczowym; może być następstwem różnych chorób pęcherza (zapalenia, nowotwory) lub upośledzenia czynności mięśnia zwieracza pęcherza i zwieracza cewki moczowe). CZKAWKA, powtarzające się, mimowolne skurcze przepony, powodujące gwałtowne wciąganie powietrza z równoczesnym zaniknięciem głośni i strun głosowych, przerywającymi wdech i powodującymi efekt dźwiękowy. Cz. jest odruchem spowodowanym podrażnieniem nerwu przeponowego bodźcami z narządów jamy brzusznej lub bezpośrednio z ośrodkowego układu nerw. Przyczyną cz. jest najczęściej nadmierne rozciągnięcie żołądka (przejedzenie), poza tym zabiegi operacyjne w obrębie jamy brzusznej, zapalenie otrzewnej, niedrożność jelit, zapalenie wątroby i in. Cz. może być również wywołana zabiegami chir. lub chorobami toczącymi się w obrębie klatki piersiowej (tętniak aorty, zapalenie śródpiersia i in.) oraz zmianami w mózgu (guzy mózgu, wylewy krwawe, zapalenie opon mózgowych). Niekiedy ma tło toksyczne (ostre zatrucie alkoholem, mocznica) lub nerwicowe. Cz. nie jest bezpośrednio niebezpieczna, ale niepotrzebnie obciąża układ krążenia w stanach pooperacyjnych lub w wypadku chorób toczących się w jamie brzusznej nasila dolegliwości. CZŁOWIEK, ROZWÓJ RODOWY->• filogeneza. CZOPKI, postać leku do podawania doodbytniczego, dopochwowego lub docewkowego, o podłożach łatwo topliwych w temp. ciała; cz. mają kształt cylindryczny lub stożkowaty i ciężar 1-4 g. Najczęściej używane podłoża: masło kakaowe i polietylenoglikole. Pod postacią cz. stosowane mogą być leki działające ogólnie i miejscowo. Leki działające ogólnie podane w cz. działają szybciej i nieco silniej niż po podaniu doustnym, lecz wolniej i słabiej niż po podaniu dożylnym czy domięśniowym. Dogodna, choć nie lubiana przez chorych postać leku. CZOPKI SIATKÓWKI, światłoczułe, wrażliwe na barwy elementy—>• siatkówki oka (fotoreceptory), składające się ze stożkowatego wierzchołka i korpusu zbudowanego z laminarnych warstw, gdzie mieści się barwnik, oraz z podstawy synaptycznej. Połączenia synaptyczne cz.s. z komórką dwubiegunową oraz z komórką zwojową określają wielkość podstawowej jednostki zmysłowej siatkówki. Najmniejsza jednostka zmysłowa zawiera jeden cz.s., jedną komórkę dwubiegunową i jedną komórkę zwojową, od której odchodzi włókno nerwowe dośrodkowe. Takie jednostki małe, w relacji 1:1, znajdują się w plamce żółtej i jej okolicy, czyli w zagłębieniu środk. siatkówki. Im dalej od zagłębienia środk. w kierunku obwodu, tym bardziej zwiększa się liczba fotoreceptorów w jednostce zmysłowej. W okolicy najlepszego widzenia, czyli w plamce żółtej, cz.s. są cienkie i przekrój ich wynosi około 1,5 nm, natomiast w zagłębieniu środk. średnica wynosi ok. 3,5 nm. Cz.s. zapewniają przy dostatecznej ilości światła precyzyjne widzenie przedmiotowe i barwne. Najlepsze widzenie przez czopki zaadaptowane do światła zapewnia strumień światła o natężeniu około 100 luxów padający na obserwowaną powierzchnię. CZOSNEK ZWYCZAJNY (,Al-lium satwum), roślina z rodziny liliowatych. Cebulki jej zawierają olejek eteryczny o charakterystycznym zapachu oraz silny antybiotyk—alicy-nę. Przetwory cz.z. stosowane są jako środki przeciwmiażdżycowe i leki przeciwbakteryjne w zatruciach pokarmowych. Wykazują też działanie żółciopędne i przeciwrobacze. Gotowymi preparatami tego typu są: Alliostabil — alkoholowy wyciąg ze świeżych cebulek cz. oraz Alliofil — w postaci drażetek. CZTEROCHLOREK WĘGLA, czterochlorometan, TETRA, ciecz o słodkawym zapachu stosowana w produkcji farb, lakierów, barwników, do usuwania plam i odtłuszczania metali oraz w gaśnicach. Zatrucia cz.w. następują najczęściej przez wdychanie par. Pojawiają się bóle i zawroty głowy, oszołomienie, nudności, śpiączka, możliwe porażenie oddychania. Po l-, 2-dniowym okresie utajenia rozwijają się objawy uszkodzenia wątroby (wymioty, żółtaczka, powiększenie wątroby, skaza krwotoczna), uszkodzenia nerek (skąpomocz lub bezmocz, nadciśnienie 'tętnicze, mocznica). W wysokiej temp. (np. gaszenie pożarów) z cz.w. powstaje — fosgen i—> chlor. Leczenie przy wdychaniu cz.w.: świeże powietrze, tlenoterapia, w razie potrzeby sztuczne oddychanie; przy spożyciu cz.w.: płukanie żołądka, olej parafinowy. Następnie leczenie objawowe, leki osłaniające wątrobę, niekiedy konieczna jest —> dializa otrzewnowa lub —> dializa zewnątrz-ustrojowa. CZTEROCHLOROMETAN -> czterochlorek węgla. C2TEROETYLEK OŁOWIU, bezbarwna, oleista ciecz, używana jako dodatek przeciwstukowy do paliwa do silników spalinowych (etylina). Wchłania się przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy a nawet przez skórę. W ostrym zatruciu po okresie utajenia (kilka godzin do kilku dni) występują: niepokój, bóle, i zawroty głowy, stany silnego podniecenia, wymioty, biegunki, omamy słuchowe, skurcze mięśniowe, drgawki, spadek ciśnienia, porażenie oddechu. W zatruciu przewlekłym pojawia się wychudzenie, bezsenność, apatia, spadek ciśnienia krwi, zwolnienie czynności serca, osłabienie popędu płciowego, zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Leczenie: przy skażeniu skórę zmywa się naftą lub oczyszczoną benzyną a następnie wodą z mydłem; przy połknięciu — wywołanie wymiotów, płukanie żołądka; leczenie objawowe. C2TEROJODOTYRONINA ->• tyroksyna. CZUBALSKI Franciszek Mieczysław, ur. 30 I 1885, zm. 8 II 1965, pol.. lekarz fizjolog; od 1919 prof. fizjologii uniw., a potem Akad. Med. w Warszawie, członek PAU od 1945, członek PAN od 1952. Zasłużony działacz społ. w środowisku akademickim, wychowawca kilku pokoleń lekarzy, wielokrotny dziekan i rektor Uniw. i Akad. Med. w Warszawie. Brał czynny udział w tajnym nauczaniu medycyny w okresie okupacji hitlerowskiej. Autor prac badawczych nad krążeniem krwi, adrenaliną, wyciągami ze zmiażdżonych tkanek, regulacją neurohormonalną oraz nerw. układem autonomicznym, a przede wszystkim badań nad fizjologią pracy. CZUCIE: l) odbiór bodźców przez narządy odbiorcze—preceptory; 2) subiektywne, świadome przeżywanie wrażeń (—^spostrzeżenie). Cz. może dotyczyć zarówno prostych bodźców, np. barwa, dźwięk, zimno, zapach itd., jak i złożonych, np. cz. kształtów (dotyk + czucie mięśniowe i stawowe), wilgoci (dotyk + zimno), co prowadzi do złożonych obserwacji otoczenia i samego ustroju. Zjawiska odbioru bodźców i świadomego spostrzegania nie zawsze są ze sobą związane. Niektóre bodźce pochodzące z ustroju, np. zmiany chem. w przewodzie pokarmowym lub zmiany ciśnienia i składu krwi, nie są uświadamiane, choć działają na specjalne narządy odbiorcze (chemoreceptory czy baroreceptory) i wywołują określone reakcje odruchowe. Rozróżnia się cztery rodzaje czucia: l) cz. eksteroceptywne (powierzchniowe), odbierane przez receptory skórne (-> eksteroceptory), np. cz. dotyku, bólu,, temp., smaku; 2) cz. teleceptywne, odbierane przez —> teleceptory, np. —> widzenie, słyszenie; 3) cz. proprioceptywne (głębokie), odbierane przez —> proprioreceptory znajdujące się w mięśniach, ścięgnach, pow. stawowych i w błędniku (cz. równowagi); 4) cz. i n ter o-ceptywne (trzewne), odbierane przez receptory znajdujące się w trzewiach i ścianach naczyń krwionośnych. Cz. dotyku powstaje wskutek pobudzenia receptorów dotykowych w skórze, od których impulsy przekazywane są drogą nerwową, poprzez rdzeń kręgowy i wzgórze do pola sensorycznego —»-kory mózgowej (pole 1-3 wg K. Brodmana). Cz. zimna i ciepła powstaje przy pobudzeniu -> termoreceptorów, od których impulsy przekazywane są do kory mózgowej, podobnie jak impulsy z receptorów dotyku. Cz. bólu odbierane jest przez nagie zakończenia nerw., od których impulsy dochodzą do drugorzędowej okolicy kory. Cz. proprioceptywne powstaje podczas pobudzenia proprio-ceptorów, od których impulsy przekazywane są poprzez rdzeń kręgowy do kory czuciowej. Cz. równowagi powstaje przy pobudzeniu błędnika, skąd impulsy przekazywane są do zwoju przedsionkowego, jądra przedsionkowego, następnie do kory móżdżku, rdzenia kręgowego i jąder III, IV i VI —> nerwów czaszkowych. Cz. interoceptywne (trzewne) odbierane jest przez interoceptory. Pobudzenia przekazywane są przez neurony krzyżujące się w rdzeniu kręgowym, a następnie przez sznury tylne, boczne i przednie do wzgórza, ze wzgórza do kory mózgowej, gdzie neurony odbierające impulsy przemieszane są z neuronami odbierającymi impulsy z ekstero- i proprioceptorów. Cz. protopatyczne — określenie cz. mało precyzyjnego w różnicowaniu bodźców (niekiedy np. cz. bólu, cz. trzewne); integracja impulsów odbywa się na poziomie podkorowym. Cz. Epikrytyczne — określenie cz. precyzyjnego w różnicowaniu bodźców; integracja impulsów odbywa się na poziomie ośrodków podkorowych, korowych okolic czuciowych i kojarzeniowych. Odbieranie bodźców przez receptory odgrywa istotną rolę w rozwoju czynności psych., a tym samym rozwoju osobowości. Jest ono w pewnym sensie warunkiem świadomości. Upośledzenie czynności jednego czy więcej narządów receptorowych i pozbawienie ustroju wrażeń zmysłowych odbija się niekorzystnie na stanie psychiki. Odcięcie dopływu większości bodźców do ośrodkowego układu nerw. powoduje głęboki stan hamowania— sen. Dzięki olbrzymiej plastyczności mózgu możliwa jest kompensacja utraconych zmysłów, np. niewidomi nabywają zdolności poznania otaczającego świata za pomocą innych zmysłów, np. słuchu czy dotyku, które w pewnym stopniu zastępują wrażenia wzrokowe. Zaburzenia cz. mogą być spowodowane uszkodzeniem nerwów obwodowych, korzeni tylnych rdzenia bądź określonych —>• dróg nerwowych wstępujących. Zaburzenia te mogą mieć charakter ubytkowy lub charakter podrażnienia. Wśród objawów ubytkowych dotyczących cz. eksteroceptywnego (powierzchniowego) wymienić należy: obniżenie cz. dotyku i ciepłoty (—>niedoczulica), zniesienie tego czucia, czyli znieczulenie (—>• anestezja), obniżenie czucia bólu (hipalgezja), jego zniesienie (—^analgezja). W zakresie cz. proprioceptywnego (głębokiego) ubytki przejawiają się gl. zaburzeniami zbomości ruchów o charakterze —> bezładu. Wyrazem zaburzeń cz. głębokiego jest również [stereoanestezja, polegająca na nie-| możności określenia kształtu przedmiotów przez obmacywanie ich. Zaburzenie cz. wibracji określa się jako pallanestezję. Uszkodzenie korzeni tylnych rdzenia znosi wszystkie rodzaje cz. w unerwianej przez nie okolicy; całkowite poprzeczne przerwanie rdzenia powoduje całkowite zniesienie cz. i ruchu poniżej poziomu przerwania; natomiast przy uszkodzeniu dróg nerwowych wstępujących dochodzi do rozmaitych klin. zespołów zaburzeń czucia, zależnie od tego, jaka droga i w jakim stopniu uległa uszkodzeniu. Wśród objawów podrażnienia czuciowego wymienić należy dotykową lub cieplną —>• przeczulicę, zwiększone odczuwanie bodźców bólowych, czyli przeczulicę bólową (hyperalgezja), bóle korzeniowe, nerwobóle i —>• parestezje. Przy niektórych uszkodzeniach —>• wzgórza występują znamienne zaburzenia czucia w postaci przeciwstronnego połowicznego zniesienia cz., objawów znieczulenia bolesnego, które polega na tym, że bodźce o określonej sile, działające na obszar znieczulony, odczuwane są jako bolesne, oraz gwałtownych bólów tułowia i kończyn, którym często towarzyszy —*• hiperpatia. CZUWANIE, stan funkcjonalny ośrodkowego układu nerw. oznaczający jego gotowość do odbierania informacji z otoczenia i reagowania na bodźce, stanowiący podłoże świadomego działania. Cz. jest związane z aktywacją ośrodków korowych przez układ siatkowaty (—>• nieswoiste układy mózgu), polegającą na podprogowym pobudzaniu neuronów kory prowadzącym do zwiększenia ich wrażliwości na działanie impulsów. Dużą rolę w procesie cz. odgrywa przednie jądro siatkowate mostu, zw. ośrodkiem de-synchronizacji. Neurony tego jądra mają właściwości automatyzmu, tzn. pobudzenie może w nich powstawać bez udziału impulsów z zewnątrz. Impulsy z zewnątrz modyfikują jedynie aktywność ośrodka. W — elektroencefalogramie cz. odpowiada pojawienie się fal alfa i beta. Zob. też habituacja. CZWARTA CHOROBA ->-Fiłatowa-Dukesa choroba. CZWARTACZKA ->- zimnica. CZWOROBOK MICHAELISA, pole w domej, środk. części grzbietu w okolicy kości krzyżowej, opisane po raz pierwszy przez ginekologa niem. G.A. Michaelisa (1798-1848). Cz.M. ma kształt rombu, którego wierzchołki wyznaczają 4 wyraźne zagłębienia w skórze: górny wierzchołek—zagłębienie pod wyrostkiem kolczystym V kręgu lędźwiowego, domy — szczyt bruzdy międzypośladkowej, boczne wierzchołki — zagłębienia odpowiadające kolcom biodrowym tylnym górnym. Cz.M. jest ważnym szczegółem anat. umożliwiającym ocenę budowy miednicy: w miednicach prawidłowych cz.M. jest symetryczny i równoboczny, w miednicy krzywiczo-płaskiej górny kąt jest rozwarty a cz.M. przypomina kształtem latawiec, w miednicy zwężonej poprzecznie cz.M. jest niesymetryczny. CZYN LUBIEŻNY, nierządny, zaspokajanie popędu płciowego w sposób niedozwolony. Często jest wynikiem -> zboczenia płciowego. W rozdz. XXIII kodeksu karnego, obejmującym przestępstwa przeciwko obyczajności, przewidziana jest karalność cz.l. wobec osób poniżej lat 15 albo dokonanego publicznie. CZYNNIKI CHOROBOTWÓRCZE, czynniki wywołujące chorobę, fiz. (mechaniczne, termiczne, energia promienista, elektryczna, ciśnienie atmosferyczne), chem. (trucizny zewnątrz- i wewnątrzpochodne) oraz biol. (drobnoustroje i pasożyty). Między cz.ch. a bodźcami fizjol. pobudzającymi prawidłowe procesy życiowe nie ma istotnych różnic jakościowych. Przy odpowiednim nasileniu i w odpowiednich warunkach każdy bodziec może stać się czynnikiem chorobotwórczym. Zob. też choroba. CZYNNIKI UWALNIAJĄCE HORMONY—>• podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące. CZYNNIK KRWIOTWÓRCZY CASTLE'A, czynnik przeciwanemiczny, wchłonięta z przewodu pokarmowego i zmagazynowana w wątrobie -> witamina B12, (cyjanokobalamina). Wchłanianie witaminy B12 (czynnik zewnątrzpochodny) z przewodu pokarmowego umożliwia tzw. czynnik wewnątrzpochodny— I F — wydzielany przez gruczoły błony śluzowej żołądka. Proces ten przebiega wg schematu: witamina B,, (czynnik zewnątrzpochodny) + IF (czynnik wewnątrzpochodny) = wchłonięta witamina B12 (cz.k.C.). Witamina B12 jest więc zarówno czynnikiem zewnątrzpochodnym, jak i cz.k.C., a IF jest konieczny do jej wchłaniania z przewodu pokarmowego. CZYNNIK LUDZKI, uchybienia i błędy w postępowaniu człowieka, które obniżają niezawodność działania układu „czlowiek-maszyna". W nowoczesnych rozwiązaniach konstrukcyjnych, np. w samolotach lub samochodach, uszkodzenia techniczne, które mogą prowadzić do wypadku, są rzadkie. Statystycznie, ok. 60-80% wypadków spowodowanych jest niewłaściwym postępowaniem człowieka obsługującego daną maszynę. Jak stwierdzono, nawet w idealnych warunkach błędy w postępowaniu człowieka występują w ok. 1-2% wszystkich wykonywanych czynności. CZYNNIK PRZECIWANEMICZNY —>• czynnik krwiotwórczy Castle'a. CZYNNIK RH —r grupy krwi. CZYNNOŚCIOWA CHOROBA, czynnościowe zaburzenie, choroba z nieznacznymi lub odwracalnymi zmianami morfologicznymi. Przykładem ch.cz. są nerwice. Długotrwałe zaburzenie czynności narządów prowadzi do zmian morfologicznych. CZYNNOŚĆ BIOELEKTRYCZNA, zmiany rozmieszczenia ładunków elektr. między wnętrzem komórki pobudliwej a jej powierzchnią zewn., zachchodzące w wyniku działania bodźca i wywołujące przepływ prądu elektr. między miejscem pobudzonym i nie-pobudzonym. Przejawem cz.b. są—>-prądy czynnościowe. Zob. też: potencjał spoczynkowy, potencjał czynnościowy, pobudzenie oraz przewodzenie. CZYNY IMPULSYWNE, działania popędowe, zachowania zdeterminowane intensywnymi emocjami, w danym momencie poza zasięgiem kontroli człowieka, który je podejmuje. Występują w stanach silnych wzruszeń, utraty hamulców bądź w —>• zaburzeniach psychoorganicznych. CZYRACZNOŚĆ, furunkuloza, rozsianie się —>• czyraka na większej pow. ciała, powodujące rozlegle ropne zapalenie skóry; cz. jest zwykle wynikiem nieprzestrzegania czystości i zasad higieny osobistej, a także następstwem osłabienia sil odpornościowych organizmu w przebiegu cukrzycy lub wskutek ogólnego wyniszczenia. Leczenie ogólne lub antybiotykami. CZYRAK, furunkul, ropny, ograniczony stan zapalny skóry, wywodzący się z zakażenia mieszka włosowego lub gruczołu łojowego. Ropień jest oddzielony od pow. czopem martwicze zmienionej skóry. Po wydzieleniu czopu następuje opróżnienie ropnia i wyleczenie. Zależnie od umiejscowienia bolesność niekiedy b. duża (np. nos, przewód słuchowy). Z połączenia sąsiadujących ze sobą cz. powstaje —czyrak mnogi. Cz. są wywoływane niemal wyłącznie przez gronkowca złocistego. CZYRAK GROMADNY NERKI —»• roponercze. CZYRAK MNOGI, karbunkuł, ropień skórny powstały z połączenia dwóch lub więcej czyraków. Osiąga niekiedy znaczną wielkość. Występuje najczęściej na karku, plecach lub na pośladkach. Oprócz bólu występują często objawy ogólne: podwyższenie ciepłoty ciała, ogólne rozbicie. Leczenie polega na stosowaniu środków przeciwzapalnych, antybiotyków oraz leków bodźcowych. Niekiedy konieczne jest leczenie chirurgiczne. CZYSZCZENIE ZĘBÓW-.pielęgnacja jamy ustnej. ĆWICZENIA REHABILITACYJNE —>• rehabilitacyjne ćwiczenia. D DALE Sir Henry Hallet, ur 9 VI 1875, zm. 23 VII 1968, ang. fizjolog i biochemik; prof. fizjologii Królewskiego Inst. Wielkiej Brytanii; wieloletni dyr. fizjol. pracowni badawczych Fundacji Wellcome w Londynie, a następnie Narodowego Inst. Badań Med. w Hampstead. W 1929 wyizolował —> acetylocholinę ze śledziony zwierzęcej, w 1933 wykazał, że acetylocholina jest wytwarzana w-synapsach nerwów parasympatycznych. Prowadząc badania nad mechanizmem skurczu mięśnia stwierdził, że przenoszenie pobudzeń z nerwu ruchowego na efektor mięśniowy jest związane z wyzwalaniem się acetylocholiny z zakończeń tego nerwu. Za badania wyjaśniające chem.- naturę przewodzenia bodźców nerwowych otrzymał w 1936 nagrodę Nobla wraz z —> O. Loevim. DALEKOWZROCZNOŚĆ -> nadwzroczność. DALTON John, ur. 6 IX 1766, zm. 27 VII 1844, ang. chemik i fizyk; prof. New College w Oxfordzie (od 1793), twórca nowoż. atomistyki. Uczony o wszechstronnych zainteresowaniach. W 1794 opublikował pracę na temat wady wzroku (na którą cierpiał). W pracy tej po raz pierwszy opisał upośledzenie rozróżniania barw, schorzenie nazywane od jego nazwiska —>• daltonizmem. DALTONIZM, potoczna nazwa czająca zaburzenia w rozpoznawaniu barw, pochodząca od nazwiska fizyka i chemika —>- J. Daltona, r pierwszy opisał ślepotę na barwy czerwoną i zieloną. Normalne widzenie barw jest rezultatem kompozycji z trzech podstawowych barw: czerwieni, zieleni i błękitu. Widzenie trójchromtyczne (—>• widzenie barwne) ; nieco odbiegać od normy w zakresie dostrzeganego pasma monochromatycznego. W tym przypadku nie ma ty na barwę, lecz jest anomalia widzenia barwnego. Brak widzenia ;jednej z barw powoduje widzenie dwuchromatyczne, widzenie monochromatyczne jest spowodowane ślepotą na dwie barwy. Całkowita ślepota na barwy jest wynikiem niedorozwoju—»• czopków siatkówki i łączy się ze znacznym obniżeniem ostrości wzroku i trudnością przystosowania do światła.. Stwierdzenie d. jest b.ważne przy kwalifikowaniu do niektórych zawodów, wymagających bezbłędnego rozróżniania barw (kierowcy,maszyniści kolejowi, lotnicy i in.). Orientacyjne rozpoznawanie d. przeprowadza się za pomocą tablic barwnych pseudoizoohromatycznych, gdzie na tle różnobarwnych kropek występuje cyfra znaczona kropkami o barwie monochromatycznej. Dokładniejsze badania widzenia barwnego ustala się za pomocą —> anomaloskopu, przyrządu, który umożliwia precyzyjne określenie wady. DANYSZ Jan, ur. 24 XI 1860, 4 I 1928, poi. bakteriolog i biolog osiadły we Francji (od 1879); od 1893 kier.działu mikrobiologii Inst. Pasteura w Paryżu. Współautor metody biol. zwalczania szkodników gospodarczych (gryzoni, owadów itp.). Zajmował się — immunologią, m.in.—»-anafilaksją i stosunkiem jadów do przeciwjadów w organizmie, a także mikroorganizmami jelitowymi oraz nowotworami doświad. (ich leczeniem energią promienistą). Autor publikacji: Teoria chorób zakaźnych i niezakaźnych (1921) oraz Biologiczne znaczenie cierpienia i zdrowia (1926). DARAPRIM —>- pyrimetamina. DARWINIZM, najpełniej udokumentowana i naukowo uzasadniona teoria ewolucji organizmów, stworzona przez Ch.R. Darwina i przedstawiona gł. w jego dziele O powstawaniu gatunków... (1859). Opiera się na fakcie zmienności organizmów, której kierunek nadaje dobór naturalny, wynikający z rodzenia się większej liczby osobników niż może przeżyć w danych warunkach i wywiązującej się w następstwie ostrej konkurencji między osobnikami, tzw. walki o byt; dobór naturalny preferuje zatem osobniki odznaczające się cechami najkorzystniejszymi w danych warunkach; cechy te w kolejnych pokoleniach wzmacniają się, podczas gdy cechy szkodliwe zanikają. W końcu XIX w. powstał tzw. neodarwinizm, który za decydujący czynnik ewolucji przyjął dobór naturalny, a odrzucił możliwość dziedziczenia cech nabytych. DAWCA, osoba, od której pobiera się tkankę, narząd lub krew, w celu przeszczepienia lub przetoczenia innej osobie. DAWCY KRWI, osoby oddające krew odpłatnie lub nieodpłatnie (honorowo), dla celów leczniczych. D.k. może być każda zdrowa osoba w wieku 18-60 lat, bez szkody dla własnego zdrowia. Przed każdorazowym pobraniem krwi są wykonywane niezbędne badania laboratoryjne i klin., w celu zorientowania się, czy stan zdrowia dawcy pozwala na pobranie od niego krwi i w jakiej ilości oraz czy pobrana krew jest pełnowartościowa. Dawca jednorazowy oddaje zazwyczaj 250 ml krwi, dawca stały — 400-480 ml. Mężczyźni mogą oddawać krew 4-5 razy w ciągu roku, kobiety 3-4 razy. Minimalna przerwa między pobraniami krwi musi wynosić 8 tygodni u mężczyzn i 12 tygodni u kobiet. D.k. są zarejestrowani w terenowych stacjach i punktach krwiodawstwa, gdzie zgłaszają się w wyznaczonych terminach do badań okresowych i oddania krwi. Każdy d.k. posiada legitymację dawcy płatnego lub honorowego, uprawniającą go do niektórych przywilejów w społecznej służbie zdrowia. DAWKA, doza, ilość leku wprowadzona do ustroju. Rozróżnia się d. jednorazowe i dobowe. Wprowadzoną do ustroju ilość leku określają d.: progowa, lecznicza, toksyczna i śmiertelna. D. progowa (minimalna)—najmniejsza ilość leku wywołująca określony efekt. D. lecznicza—ilość leku wywołująca wyraźne zmiany czynności narządów w granicach fizjologicznych; najwyższa d. lecznicza zwana jest d. maksymalną; D. toksyczna—najniższa ilość leku wywołująca patologiczne zaburzenia czynności narządów (objawy zatrucia). D. śmiertelna — najmniejsza ilość leku powodująca śmierć. DAWKA AKCEPTOWANA -> dopuszczalna dawka maksymalna. DAWKA ŚMIERTELNA, dawka letalna, dosis letalis, DL, LD, ilość substancji wywołująca śmierć zwierzęcia lub człowieka. Wielkość dawki określa się na kilogram ciężaru ciała lub na cały organizm człowieka, przyjmując średni ciężar ciała 70 kg. Oznacza się również dawkę graniczną lub progową, DM, tj. ilość substancji wywołującą wyraźne działanie biol.; dawkę toksyczną lub trującą, DT —wywołującą wyraźne objawy zatrucia; dawkę leczniczą, DC—wykazującą działanie lecznicze bez zakłócenia fizjol. czynności organizmu; DLso (dawka najczęściej określana w badaniach biol.)—ilość substancji wywołująca śmierć 50% zwierząt doświadczalnych określonego gatunku, płci, wieku i przy oznaczonej drodze wprowadzenia badanej substancji (doustnie — p.o., dootrzewnowe — i.p., domięśniowo — i.m., dożylnie — i.v., podskórnie — s.c., naskórnie — p.c.). Zob. też: toksyczność, trucizny. DĄBRÓWKA, woda leczn., szczawa wodorowęglanowo-sodowo-wapniowa o działaniu hipotonicznym, występująca w Szczawnic. Wskazana w chorobach: nerek i dróg moczowych, układu pokarmowego, serca, w miażdżycy, w dnie. Można ją zastąpić wodą „Jana". DDD, często używany w epidemiologii skrót od: dezynfekcja, desynsekcja i deratyzacja. DDT, azotox, dwuchlorodwufenylotrójchloroetan, insektycyd kontaktowy, silnie toksyczny dla owadów i innych stawonogów. Stosowany w postaci proszku, płynu lub zawiesiny (w nafcie, oleju), przenika przez nabłonek i poraża zakończenia nerw., nie niszczy fajeczek. U ludzi wchłania się z przewodu pokarmowego i dróg oddechowych oraz w mniej szym stopniu przez skórę. DL (—>• dawka śmiertelna) w roztworach wodnych wynosi 30--40 g, w roztworach olejowych — 10-15 g. Powoduje bóle głowy i brzucha, nudności, wymioty, drżenie mięśni, drgawki, zaburzenia czynności serca (migotanie komór); w dalszym okresie: uszkodzenie wątroby, nerek, mięśnia sercowego, porażenia nerwowe. Duże znaczenie toksykologiczne ma odkładanie się DDT w tkance tłuszczowej, co powoduje jego kumulację w organizmie. Leczenie: przy połknięciu — wywołanie wymiotów, płukanie żołądka, parafina płynna; leczenie objawowe; przy drgawkach zapewnić spokój, chronić przed światłem. W niektórych krajach, także w Polsce, wprowadzono ograniczenia lub zakaz stosowania DDT. DEBECYUNA —>• penicylina benzatynowa. DEBILIZM, lekkiego stopnia->-niedorozwój umysłowy. DEBRIDEMENT, chir. oczyszczenie rany przez wycięcie jej brzegów i dna oraz usunięcie zanieczyszczeń i martwych tkanek; nazywane także chir. opracowaniem rany. DECYBEL, dB, jednostka natężenia dźwięku. Natężenie dźwięku oznacza ilość energii akustycznej, która w jednostce czasu przepływa przez jednostkę pow. prostopadłej do kierunku rozchodzenia się fali. dB jest jednostką względną w stosunku do poziomu od-212 niesienia, jakim jest dźwięk o natężeniu odpowiadającym dolnej granicy słyszalności tonu o częstotliwości 1000 Hz. DEFEKACJA, akt wydalania stolca z przewodu pokarmowego. Jest zwykle aktem świadomym, poprzedzonym przez perystaltyczne ruchy jelita grubego i odczucie parcia na stolec, wywołujące rozluźnienie zewn. zwieraczy odbytu oraz zwiększenie napięcia mięśni tłoczni brzusznej. DEFEKT SCHIZOFRENICZNY ~> schizofrenia. DEFIBRYLACJA, postępowanie mające na celu przywrócenie prawidłowego rytmu zatokowego serca u chorego z migotaniem przedsionków i komór lub inną postacią niemiarowości. Rozróżnia się d. farmakologiczną (chem.), uzyskiwaną za pomocą środków chem., oraz d. elektryczną, za pomocą prądu stałego lub zmiennego przy użyciu specjalnego aparatu zw. —defibrylatorem. D. elektryczna może być bezpośrednia, gdy elektrody przykłada się do serca po otwarciu klatki piersiowej, i pośrednia, gdy bodziec elektr. stosuje się przez ścianę klatki piersiowej za pośrednictwem elektrod przyłożonych do jej powierzchni. Zob.: migotanie i trzepotanie przedsionków, migotanie i trzepotanie komór. DEFIBRYLATOR, aparat stosowany do elektrycznej —defibrylacji; działanie jego polega na aplikowaniu wstrząsu elektr. prądem rozładowującego się kondensatora. D. sterowany (tzw. kardiowertor) umożliwia przyłożenie impulsu w określonej fazie ewolucji serca. DEFICYT TLENOWY, niedobór tlenu w początkowym okresie wysiłku fiz., zanim czynność układu oddechowego i krążenia zwiększy się w stopniu odpowiadającym zapotrzebowaniu tlenowemu. D.t. wchodzi w skład —>• długu tlenowego, zaciąganego podczas pracy mięśniowej. DEFLORACJA, uszkodzenie błony dziewiczej, zwykle podczas pierwszego stosunku seksualnego. Badanie uszkodzeń błony dziewiczej, a także in. części narządu rodnego i okolicy wejścia do pochwy, odgrywać może dużą rolę przy ustalaniu przestępstw seksualnych. DEFRONTAUZACJA ->• leukotomia. DEGENERACJA, wynaturzenie, w ogólnym pojęciu — powiększenie liczby cech ujemnych w obrębie rodzaju czy gatunku na drodze przekazów genet. Złośliwą d. nazywa się potocznie proces przemiany normalnych tkanek w nowotworowe. Zob. też zwyrodnienie. DEHELMINTYZACJA -> odrobaczenie. DEHYDRATACJA -> odwodnienie. DEHYDRATAZA WĘGLANOWA—>anhydraza węglanowa. DEHYDROGENAZY, potoczna nazwa —>• oksydoreduktaz. DEJERINE Jules Joseph, ur. 3 VIII 1849, zm. 26 II 1917, franc. lekarz neurolog; prof. historii medycyny, potem chorób wewn., a w końcu neurologii uniw. w Paryżu (od 1901). Z licznych doniesień klin. D. na wyróżnienie zasługują prace na temat zapalenia mózgu, porażenia nagminnego oraz wiądu i jamistości rdzenia. Autor podręcznika anatomii układu nerw., napisanego wraz z żoną Augusta Klumpke-Dejerine, oraz podręcznika chorób rdzenia kręgowego (wraz z A. Thomasem). DEKAPSULACJA, odłuszczenie torebki narządu; termin używany najczęściej w odniesieniu do nerki, której torebkę dawniej usuwano w niektórych stanach chorobowych. DEKARBOKSYLACJA, reakcja chem. polegająca na odszczepianiu dwutlenku węgla z grupy karboksylowej (—COOH). Reakcje d. przebiegają m.in. w —> cyklu Krebsa i przy przemianach aminokwasów. Na drodze d. w organizmach żywych powstaje dwutlenek węgla. DEKOMPENSACJA, przekroczenie granicy zdolności przystosowania się narządu lub układu narządów do zwiększonych obciążeń. D. objawia się niewydolnością danego narządu lub układu narządów. Pojęcie d. odnosi się najczęściej do układu krążenia. Serce dysponuje pewną rezerwą energetyczną, tzw. siłą zapasową, która umożliwia mu sprostanie zwiększonym zadaniom w warunkach fizjoL (praca) i patol. (wady zastawkowe, nadciśnienie itp.). Siła zapasowa serca, wraz z zespołem innych mechanizmów wyrównawczych układu krążenia, umożliwia utrzymanie krążenia w stanie wydolności mimo dodatkowych obciążeń. Załamanie się mechanizmów wyrównawczych prowadzi do d. i niewydolności krążenia. DEKOMPRESYJNA CHOROBA, schorzenie występujące jako skutek jedno- lub wielokrotnej, dużej zmiany ciśnienia atmosf. W warunkach normalnych, we krwi i płynach tkankowych znajduje się pewna ilość fizycz-1 nie rozpuszczonych gazów atmosf. Podczas szybkiego obniżania ciśnienia atmosf. (dekompresji) gazy te uwalniają się w postaci pęcherzyków, które, zależnie od miejsca powstania, uciskają zakończenia nerw. lub wędrują z krwią dając zatory. Klin. występują bóle w okolicy stawów, bóle zamostkowe, czasem zapaść, porażenia mięśni lub śmierć (ok. 0,013%o). Jako następstwa zatorów występują zawałowe uszkodzenia tkanek. Zapobiegawczo stosuje się desaturację z azotu, który jest najważniejszym czynnikiem chorobotw. — oddychanie przed zmianą ciśnienia mieszanką gazową pozbawioną azotu. Ch.d. występuje zwłaszcza u nurków, robotników w kesonach (choroba kesonowa) i u pilotów. DEKSAMETAZON, fluorowa pochodna —> prednizolonu. Właściwości, zastosowanie —>• glikokortykoidy. DEKSTRAN, Macrodes, Polyglucin, polisacharyd wytwarzany przez bakterie Leuconostoc mesenteroides z cukru trzcinowego (sacharozy). Stosowany jako środek krwiozastępczy. Cząsteczki surowego d. mają różną wielkość (ciężar cząsteczk. od 1000 do l 000 000). W lecznictwie stosuje się 6% roztwór oczyszczonego d. o ciężarze cząsteczk. 40 000 do 160 000; roztwór d. długo utrzymuje się w krwiobiegu (w ciągu 24-48 godz. wydala się ok. 50% podanej dawki), uzupełniając objętość krwi krążącej i utrzymując odpowiednie ciśnienie osmotyczne. Stosowany przy wstrząsach po-krwotocznych i pooperacyjnych, opa-214 rżeniach, zatruciach, w krwotokach poporodowych itp.; w pediatrii w nerczycach i stanach silnego odwodnienia. Sulfonowany d. hamuje krzepliwość krwi i stosowany jest jako środek heparynozastępczy. DELBETA SZCZEPIONKA, szczepionka składająca się z zabitych bulionowych hodowli paciorkowców, gronkowców i pałeczek ropy błękitnej. Wprowadzona przez chirurga franc. Paula Delbeta (1866-1924). Stosowana jest domięśniowo lub podskórnie w leczeniu ropnych ognisk zapalnych. Działa nieswoiście bodźcowe (podnosi ogólny poziom odporności) oraz powoduje powstawanie —>• przeciwciał, skierowanych przeciw użytym w szczepionce bakteriom. Po wstrzyknięciu mogą wystąpić silne odczyny ogólne: gorączka, bóle głowy, dreszcze, uczucie rozbicia. Stosuje się zwykle kilka wstrzyknięć. DELECJA —>• aberracje chromosomowe. DELIRIUM -» majaczenie. DELIRIUM TREMENS -> majaczenie alkoholowe. DELPECHJacques,ur. 12 X 1777, zm. 19 X 1832, franc. lekarz; prof. chirurgii na uniw. w Montpellier (od 1812). Pierwszy dokonał (w 1816) zabiegu ortopedycznego na ścięgnie Achillesa, tj. jego przecięcia w —>• stopie końsko-szpotawej. Jeden z twórców franc. ortopedii; proponował zastąpienie nazwy tej specjalności słowem „ortomorfia". Wykazał gruźlicze pochodzenie choroby —> Potta, prowadził badania nad—zgorzelą (szpitalną). DEMARKACJA, oddzielenie, forma eliminowania z organizmu ciał obcych lub obumarłej części własnego narządu czy tkanki. Wnikające do organizmu ciało obce wywołuje odczynowy proces zapalny tzw. zapalenie demarkacyjne. Wytwarzająca się w przebiegu tego zapalenia ziamina jest bogata w leukocyty, gromadzące się zwłaszcza w jej powierzchniowych warstwach. Leukocyty rozpuszczają graniczną warstwę tkanki oddzielając tkankę martwą lub ciało obce od tkanek zdrowych. Oddzielona w ten sposób część tkanki nazywa się martwiakiem, a powstający wał lub torebka z ziaminy ostro odgraniczającej tkankę martwą od zdrowej nazywa się Unią demarkacyjną. Jeśli proces toczy się na pow. jakiegoś narządu, martwa tkanka odpada, a ziarnina ulega zbliznowaceniu. Przykładem takiego sposobu usuwania ciał obcych jest oddzielanie martwego (np. odmrożonego) palca od kończyny lub oddzielanie strupów od ściany jelita w durze brzusznym. Jeżeli proces toczy się w głębi tkanek bliskich pow. ciała (drzazga, martwy odłamek kostny), leukocyty rozpuszczają tkanki tak długo, aż nastąpi przebicie ogniska zapalnego na zewnątrz. Powstający w ten sposób kanał nazywa się przetoką. Przez przetokę ciało obce lub martwak zostają często usunięte na zewnątrz, a jama i przetoka wypełniają się ziamina i następnie zarastają. DEMENCJA -> otępienie. DEMOGRAFIA, nauka zajmująca się badaniem stanu "oraz ilościowego i jakościowego rozwoju ludności z uwzględnieniem powiązań i wzajemnych oddziaływań z procesami społ.-gospodarczymi. D .bada stan, strukturę, rozmieszczenie przestrzenne ludności oraz ich zmiany będące gł. skutkiem —»• ruchu naturalnego i migracyjnego. Analiza struktury ludności obejmuje takie cechy, jak: płeć, wiek, narodowość, miejsce zamieszkania, stan cywilny i rodzinny, aktywność zawodowa, wykształcenie. Podstawowym źródłem informacji o strukturze ludności są powszechne spisy ludności przeprowadzane w większości krajów co 10 lat. Informacji o czynnikach powodujących zmiany w stanie, strukturze i rozmieszczeniu ludności dostarczają: Urzędy Stanu Cywilnego — o ruchu naturalnym oraz Biura Meldunkowe — o ruchu migracyjnym. Zagadnienia demograficzne często wiążą się z zagadnieniami med. Wszystkie badania stanu zdrowia ludności uwzględniają podstawowe cechy oraz wyniki badań demograficznych. DEMOKRYT z Abdery (Tracja), ur. ok. 460 p.n.e., zm. ok. 370 p.n.e., grec. filozof; usystematyzował teorie filozoficzne starożytnej Grecji i rozwinął poglądy ówczesnych filozofów-materialistów; był twórcą pojęcia atomu. Napisał ok. 60 dzieł, w tym także o treści med.: O morowem powietrzu, O febrze, O kaszlu, O diecie itp. Zachowały się z nich tylko wzmianki w pracach innych autorów, świadczą one jednak o tym, że D. był także lekarzem zajmującym się praktyczną działalnością. DENATURACJA, nieodwracalna lub odwracalna zmiana przestrzennego kształtu cząsteczki —>• białka prowadząca do utraty jego biol. właściwości. Zachodzi pod wpływem czynników fiz. (np. podwyższona t;mp., promienie nadfioletowe, ultradźwięki) i chem. (działanie mocnych kwasów, m.in. kwasu trójchlorooctowego i nadchlorowego, fosforowol&amowego i azotowego, zasad, jonów metali ciężkich). DENDRYTY, krótkie drzewkowate wypustki protoplazmatyczne komórki nerwowej (—>• neuron), przewodzące bodźce od obwodu do ciała komórki. DENGA, wirusowa choroba żak., występująca często epidemicznie w krajach tropikalnych i subtropikalnych, przenoszona z człowieka na człowieka przez ukłucia komarów. Okres wylęgania: 5-8 dni. Objawy: wysoka gorączka, dreszcze, bóle głowy i stawów, gł. kolanowych. W większości przypadków pojawia się wysypka podobna do odrowej. Po kilku dniach objawy ustępują, ale zdrowienie jest powolne. Leczenie objawowe. Zapobieganie: zwalczanie komarów, izolowanie chorego od komarów (siatki ochronne), szczepienia. DENTYSTYCZNE INSTRUMENTY —> instrumenty stomatologiczne. DEONTOLOGIA LEKARSKA —>• etyka lekarska. DEPERSONALIZACJA, objaw występujący najczęściej w —>- zaburzeniach przytomności i świadomości. D. polega na poczuciu obcości wobec własnej osoby, zmiany, która się dokonała, a która sprawia, że podniety zewn. nabierają innego znaczenia: to, co było istotne, staje się nieistotne i odwrotnie. Występuje najczęściej z —> derealizacją. DEPILACJA ->. epilacja. DEPILATOR, kosmetyczny preparat służący do usuwania zbędnego owłosienia. Preparaty kosmetyczne nie niszczą opuszek włosów. Produkowane są w postaci pasty, proszku, aerozolu lub płynu. Gł. ich składnikiem są siarczki : baru, strontu i wapnia lub kwas tioglikolowy. Najczęściej stosowanym preparatem jest siarczek baru zmieszany z tlenkiem cynku. DEPRESJA, stan psych. charakteryzujący się zespołem zmian subiektywnych, które osoba przeżywająca d. może lepiej lub gorzej opisać, oraz zespołem zmian zachowania, dostrzegalnych przez otoczenie. Zmiany subiektywne polegają na uczuciu smutku, straty, odczuwaniu bezsensu i bezwartościowości życia, chęci śmierci. Często dołącza się do tego uczucie winy, utrudnienie i spowolnienie procesów myślenia, trudności w koncentracji uwagi, trudności zapamiętywania i przypominania sobie najprostszych faktów. Przy wielu postaciach występuje uczucie wewn. napięcia i niepokoju, czemu towarzyszy zazwyczaj bezsenność, rozdrażnienie, złość. W cięższych przypadkach d. pojawia się też niechęć, a nawet wstręt do przyjmowania pokarmów, podejmowania aktywności seksualnej, uczucie wysychania śluzówki jamy ustnej, obniżenie progu dla doznań bólowych. Zmiany zachowania obserwowane w d. polegają na spadku i spowolnieniu wszelkiego rodzaju aktywności, płaczliwości, mimice wyrażającej smutek. Jeśli chory jest napięty lub odczuwa złość, obserwuje się u niego niepokój ruchowy bądź zachowanie agresywne. W cięższych formach d. istnieje niebezpieczeństwo podejmowania prób samobójczych (—> samobójstwo). Wypowiedzi chorych wyrażają ich subiektywne doznania. D. s może mieć różnego stopnia intensywność. Najlżejszą formą jest d. fizjologiczna występująca np. w wyniku straty bliskiej osoby i ustępująca samoistnie z upływem czasu. Poważniejszą formą d. jest d. nerwicowa występująca w wyniku nieświadomych konfliktów emocjonalnych. Najcięższą formą jest d. psychotyczna zazwyczaj uwarunkowana zmianami chorobowymi i wymagająca leczenia w warunkach szpitalnych. W tej formie d. może występować lęk o znacznej intensywności oraz urojenia treści depresyjnej, np. że wszyscy bliscy są ciężko chorzy lub umarli. Leczenie d. zależy od jej intensywności. D. fizjol. nie wymaga żadnego leczenia, d. nerwicowa może być leczona w drodze —>• psychoterapii, czasami korzystne jest leczenie środkami psychotropowymi (zwłaszcza trankwilizującymi). Zob. też psychoza maniakalno-depresyjna. DE QUERVAINA CHOROBA, zmiany zwyrodnieniowe w ścięgnach i pochewkach ścięgnistych kciuka, w wyniku czego odwodzenie i prostowanie kciuka oraz pisanie staje się bolesne. Leczenie — unieruchomienie ręki w opatrunku gipsowym, leki przeciwzapalne lub leczenie operacyjne. DERATYZACJA, odszczurzanie, tępienie szczurów i myszy. Najskuteczniejszym sposobem postępowania jest zapewnienie „szczuroszczelności", tj. specjalne zabezpieczanie lub takie konstruowanie fundamentów, piwnic, drzwi, okien i innych otworów, aby uniemożliwić gryzoniom dostęp do budynków mieszkalnych i magazynów żywności. B. ważne jest systematyczne sprzątanie i niszczenie śmieci i odpadków oraz należyty stan kanalizacji. Powszechnie stosowane, mechaniczne i chem. metody d. na jakiś czas zmniejszają liczbę gryzoni, ale muszą być okresowo powtarzane. Dawniej (częściowo i dziś) do d. używano związków arsenu, fosforu, talu lub strychniny, później — pochodnych tiomocznika, a ostatnio stosuje się środki szybko działające (np. fosforek cynku, preparaty z czerwonej —>• cebuli morskiej, norbamid) lub też odlegle działające pochodne kumaryny, które obniżają krzepliwość krwi i powodują śmierć gryzoni wskutek wykrwawienia. DEREAUZACJA, objaw występujący najczęściej w —>• zaburzeniach przytomności i świadomości. D. polega na poczuciu zmiany, jaka dokonała się w świecie zewn., w związku z czym świat ten staje się obcy. Objawom takim towarzyszy często lęk. D. występuje najczęściej w połączeniu z —>• depersonalizacją. DERMATOFTTY, grzyby wywołujące choroby skóry (—> grzybice skóry); prowadzą pasożytnicze życie (na keratynie żywego ustroju) albo saprofityczne (na resztkach zwierzęcych w ziemi lub na podłożach sztucznych). DERMATOL, zasadowy galusan bizmutawy — żółty proszek działający ściągające, osuszające, słabo antyseptycznie. Stosowany w postaci zasypek lub maści w chorobach skóry albo doustnie w nieżytach przewodu pokarmowego. DERMATOLOGIA, dział medycyny zajmujący się skórą, jej budową i czynnością w stanie zdrowia i choroby, badaniem przyczyn i mechanizmów rozwoju chorób skóry, wzajemnymi powiązaniami między chorobami skóry a innymi chorobami organizmu oraz rozpoznawaniem, leczeniem i zapobieganiem. D. wiąże się ściśle z wenerologią, chorobami zak., dziecięcymi i wewnętrznymi, z endokrynologią, chirurgią, ginekologią, neurologią i innymi, ponieważ wielu chorobom obejmowanym przez te specjalności towarzyszą rozmaite objawy skórne. DERMATOM, przyrząd do równomiernego ścinania warstw skóry w zdrowym miejscu, używanej następnie do pokrywania miejsc pozbawionych skóry wskutek urazu, oparzenia lub przesunięcia na inne miejsce przez chirurga.' D. składa się z ostrego noża oraz urządzenia napinającego równomiernie skórę i utrzymującego nóż w stałym nachyleniu w stosunku do skóry. DERMATOMIKOZY ->• grzybice skóry. DERMATOMY, obszary skóry unerwione przez korzenie rdzeniowe grzbietowe (—>• rdzeń kręgowy). Na poziomie klatki piersiowej d. układają się w dość regularne pasy, w innych okolicach ciała ich przebieg jest nieregularny. Znajomość d. jest pomocna w rozpoznaniu niektórych chorób —> układu nerwowego, a zwłaszcza ich lokalizacji w rdzeniu kręgowym (zaburzenie czucia w danym d. wskazuje z dużą precyzją na wielkość zmian w rdzeniu lub w stawach kręgosłupa). DERMATOZA, ogólna nazwa chorób skóry, nie określająca bliżej, o jaką chorobę chodzi. DERMOGRAF, ołówek do wykonywania znaków lub napisów na skórze. DERMOGRAFIZM, odczyn naczynioruchowy skóry wskutek jej mechanicznego drażnienia u osób skłonnych do wystąpienia pokrzywki, znajdujących się w stanie tzw. „gotowości pokrzywkowej". U osób takich można dosłownie pisać i rysować na skórze. Po pewnym czasie odczyn samoistnie zanika. Objawia się on zaczerwienieniem wynikłym z rozszerzenia naczyń (d. dodatni) lub zbieleniem skóry z czerwoną przekrwienną obwódką (d. ujemny lub paradoksalny). Szybkość występowania, nasilenie i rozległość d. jest miarą osobniczej pobudliwości naczynioruchowej. DERMOPLASTYKA, operacyjne uzupełnienie ubytku powstałego wskutek zniszczenia lub utraty skóry, także każda operacja plastyczna w zakresie skóry. DESAULT PierreJoseph, ur. 6 II 1744, zm. l VI 1795, franc. chirurg; twórca pierwszej uniw. kliniki chir. we Francji. Wprowadził wiele innowacji w zakresie techniki chir. Opisał szereg jednostek chorobowych, np. typowe złamanie podudzia. Stosował różnego rodzaju opatrunki unieruchamiające w złamaniach, np. sposób unieruchomienia obojczyka. DESCHAMPS Joseph Francois Louis, ur. 14 III 1740, zm. 8 XII 1824, franc. chirurg, od 1787 naczelny chirurg szpitala Charite w Paryżu. W 1793 ogłosił pracę na temat podwiązywania naczyń w czasie .operacji. Nowator i wynalazca w zakresie instrumentarium chir., m.in. wprowadził igłę D., używaną do dnia dzisiejszego. DESMURGIA, nauka o opatrunkach i materiałach opatrunkowych oraz o sposobach zakładania bandaży. DESYKACJA, dokładne odwodnienie, osuszenie, w chirurgii termin ten odnosi się do metody elektrokoagulacji jednobiegunowej, w której stosuje się zmienny prąd elektr. o wysokiej częstotliwości, wysokim napięciu i niskim natężeniu. Wytwarzająca się różnica napięć między metalową elektrodą a ciałem powoduje powstawanie iskier elektr. uderzających w tkankę, której powierzchowna warstwa ulega wysuszeniu pod działaniem ciepła elektrycznego. DETEKTOR, receptor odznaczający się właściwością reagowania pobudzeniem na stale działające bodźce środowiska wewn., np. stężenie osmotyczne —> płynów ustrojowych, czy też temp. wewn. ciała. DETERGENTY, tenzydy, emulgatory, środki obniżające napięcie pow. Cząsteczki mają grupy: hydro-i lipofilną, dzięki czemu gromadzą się na granicy faz: wodnej, i tłuszczowej. m.in. na pow. lipoidowej błony komórkowej bakterii, powodując jej uszkodzenie i w następstwie liżę. D. kationowe, o dodatnim ładunku elektr. (zw. amoniowymi), w medycynie używane do odkażania skóry i narzędzi chir. (—> benzalkonium), rzadziej obłn śluzowych (np. fenododecynium). D. anionowe, o ujemnym ładunku elektr. (np. mydła), działają przeciw bakteryjnie poprzez mech. usuwanie zanieczyszczeń z pow. skóry; znoszą działanie d. kationowych. D. amfoteryczne (mydła amfoteryczne) działają czyszczące i słabo bakteriobójczo. DETERMINACJA PŁCI, genet. uwarunkowanie rozwoju osobnika płci męskiej lub żeńskiej. U niektórych organizmów zróżnicowanie płciowe związane jest z obecnością chromosomów płciowych (heterochromosomów). U człowieka występuje d.p. typu X/Y. Płeć żeńska determinowana jest przez czynniki zawarte w dwóch chromosomach X, płeć męską determinuje chromosom Y. U kobiet występuje para chromosomów XX i wszystkie komórki jajowe zawierają po jednym chromosomie X. Mężczyźni mają parę chromosomów XY i jedna połowa plemników zawiera chromosom X, a druga — chromosom Y. Z komórki jajowej zapłodnionej przez plemnik z chromosomem X rozwija się dziewczynka, a z zapłodnionej przez plemnik z chromosomem Y — chłopiec. Prawdopodobieństwo urodzenia chłopca lub dziewczynki wynosi 1:1. Zob. też chromosomy. DETOKSYKACJA odtruwanie. DETREOMYCYNA -> chloramfenikol. DETREOPAL, syrop zawierający chloramfenikol. Właściwości, zakres działania, zastosowanie —>• chloramfenikol. DEUTERANOPIA, ślepota na barwę zieloną; osoba dotknięta tego typu wadą rozróżnia tylko dwa kolory (widzenie barwne dwuchromatyczne): czerwony i niebieski oraz ich odcienie i może nie zdawać sobie z tego sprawy. Zob. też: daltonizm, widzenie barwne. DEZOKSYKORTYKOSTERON, DOC, sterydowy hormon kory nadnerczy, należący do grupy —>• mineralokortykoidów, wydzielany do krwi w znikomych ilościach. D. jest ważnym metabolitem w biosyntezie—>kortykosteronu i aldosteronu. Zwiększa wchłanianie jonów sodowych, chlorkowych i wody z moczu pierwotnego (—>- przesącz pierwotny) do krwi oraz usuwanie jonów potasowych z krwi do moczu pierwotnego. Na gospodarkę mineralną organizmu d. działa podobnie jak —> aldosteron. Nadprodukcja d. może być przyczyną —>• nad-ciśnieniowej choroby. DEZOKSYRYBONUKLEAZA —>• nukleazy. DEZOKSYRYBOZA, pięciowęglowy cukier prosty wchodzący w skład dezoksyrybonukleotydów (—>-nukleotydy) i —> kwasu dezoksyrybonukleinowego. DEZYNFEKCJA -> odkażanie. DEZYNSEKCJA, tępienie owadów i innych pasożytniczych stawonogów — much, komarów, pcheł, wszy, kleszczy, karaluchów itp. — przeno szących zarazki. D. mechaniczna: staranne sprzątanie, odkurzanie, wietrzenie, usuwanie resztek żywności, rozwieszanie lepów, wprawianie siatek w okna itp. D. fizyczna: spalanie nieczystości, gotowanie bielizny, wyparzanie — wrzątkiem, gorącym powietrzem, parą. D. chemiczna: niszczenie środkami działającymi albo na ciało stawonoga, albo przez przewód pokarmowy lub drogi oddechowe (gazy, aerozole). Najważniejszymi środkami kontaktowymi są —>• DDT oraz 6-chlorocykloheksan (gameksan, heksachloran), które paraliżują układ nerwowy stawonoga, ale nie niszczą jaj. Przez przewód pokarmowy działają: kwas borowy, zieleń paryska i preparaty arsenowe. Z gazów (coraz rzadziej stosowane — niebezpieczne dla ludzi i zwierząt): dwutlenek siarki (ze spalania siarki w uszczelnionym pomieszczeniu), cyjanowodór i chloropikryna. DEZYNTEGRACJA POZYTYWNA, teoria rozwinięta przez K. Dąbrowskiego zakładająca, że rozwój psych. odbywa się przez osiąganie coraz to wyższych faz rozwoju. Aby przejść z niższego poziomu rozwojowego na wyższy, jednostka musi przebyć przez mniejszą lub większą dezorganizację struktur i czynności prymitywnych. Dezorganizacja ta prowadzi jednak, niejako nieuchronnie, do „zorganizowania się" na poziomie wyższym; ten typ zaburzenia integracyjnego nazywa się d.p. Z punktu widzenia teorii d.p. wiele objawów, które mogły być określone jako nerwicowe lub psychonerwicowe, np. zaniepokojenie się sobą, niezadowolenie z siebie, poczucie niższości i in., mogą być traktowane jako siły napędowe rozwoju człowieka, umożliwiające mu pełny rozwój osobowości i twórczość. W konsekwencji, możliwe jest uznanie nerwicy za naturalny składnik rozwoju człowieka, a nie za chorobę. Jeśli proces dezyntegracyjny kończy się powrotem do wcześniejszego ewolucyjnego poziomu integracji, a więc stabilizacji rozwoju na poziomie niższym i utrwalenia się tego stanu, można mówić o dezyntegracji negatywnej. Proces ten determinuje utrwalanie się poważnych zaburzeń psychicznych. DIABETOL —tolbutamid. DIABETYK, człowiek chory na —r cukrzycę. DIAFOREZA, pocenie się wywołane sztucznie. DIAGNOSTYKA, dział medycyny obejmujący stosowane przez lekarza, a konieczne dla ustalenia rozpoznania klin., metody badania chorych, np. zbieranie wywiadu, —>- badanie przedmiotowe, badania pomocnicze itp. Dzieli się na d. ogólną, szczegółową i różnicową. D. ogólna obejmuje naukę o podmiotowych (subiektywnych) i przedmiotowych (obiektywnych) objawach choroby, metodykę zbierania i znaczenie wywiadu, metodykę badania przedmiotowego, ogólne zasady rozpoznawania chorób, rozpoznania różnicowego oraz wskazówki dotyczące pisania historii choroby i prowadzenia karty gorączkowej. W zakres d. szczegółowej wchodzi omówienie poszczególnych chorób lub zespołów chorobowych, łącznie z ich określeniem, etiologią, patogenezą, objawami podmiotowymi i przedmiotowymi, wynikami badań pomocniczych i przebiegiem klin. W zależności od działu medycyny odróżnia się: d. szczegółową chorób wewnętrznych, chirurgicznych, nerwowych, psychicznych itp. D. różnicowa ma na celu rozróżnienie chorób o podobnym obrazie klin. na podstawie obecności lub braku niektórych objawów albo szczególnych ich cech. DIAGNOSTYKA BAKTERIOLOGICZNA, wykrywanie bakteryjnych czynników etiologicznych choroby. Opiera się na: badaniu mikroskopowym przesianego materiału zakaźnego; posiewie materiału na odpowiednie pożywki; izolacji bakterii i określeniu ich metabolizmu; próbach biol. na zwierzętach oraz oznaczeniu wrażliwości bakterii na antybiotyki. DIAGNOSTYKA WIRUSOLO-FICZNA, wykrywanie wirusowych czynników etiologicznych choroby. Opiera się na: zakażeniu pobranym materiałem zakaźnym zarodków jaja kurzego, zwierząt laboratoryjnych, hodowli komórkowych; izolacji wirusów i określeniu ich cech; oznaczeniu miana wirusów i identyfikacji ich metodami serol. Zob. też serodiagnostyka. DIAGNOZA, rozpoznanie rodzaju choroby na podstawie objawów stwierdzonych—obadaniem podmiotowym, i przedmiotowym. DIAGRAM STOMATOLOGICZNY UZĘBIENIA -> oznaczanie zębów. TOAL-».allobarbkal. DIALIZA OTRZEWNOWA, metoda oczyszczania pozanerkowego krwi, polegająca na przemywaniu jamy otrzewnej odpowiednim płynem lekko hipertonicznym, w celu usunięcia z krwi substancji toksycznych, zwłaszcza mocznika, które dyfundują przez otrzewną do płynu przemywającego. Otrzewna stanowi doskonałą błonę dializa-cyjną o b. dużej powierzchni — do 2,2 m2. D.o. wykonuje się techniką perfuzji ciągłej przez wprowadzenie do jamy otrzewnej dwóch cewników polietylenowych (doprowadzającego i odprowadzającego płyn) lub techniką okresowego przepłukiwania przez pojedynczy cewnik. D.o. stosuje się w ostrej niewydolności nerek i w niektórych zatruciach (np. barbituranami). DIALIZA ZEWNĄTRZUSTROJOWA, „sztuczna nerka", jedna z najlepszych metod pozanerkowego oczyszczania krwi, stosowana w ostrej niewydolności nerek i w niektórych zatruciach. Krew z tętnicy lub żyły chorego kierowana jest przez rurkę z tworzywa sztucznego do dializatora, gdzie płynie cienką warstwą po pow. półprzepuszczalnej błony dializacyjnej (celofanowej). Następuje dializa w stosunku do płynu posiadającego odpowiedni do potrzeb skład. Krew powraca do organizmu dożylnie przez drugą rurkę z tworzywa sztucznego, oczyszczona z toksycznych substancji i wzbogacona w glukozę i elektrolity z płynu przepłukującego, a w razie potrzeby i po odciągnięciu wody. Krążenie ustrojowe i pozaustrojowe tworzą przez cały czas trwania dializy zamknięty układ. Specjalna pompa przesuwa krew tętniczą przez aparat. Dializa trwa zwykle 6-8 godz i może być powtarzana co 1-3 dni w razie potrzeby. U chorych wymagających długotrwałej dializy z powodu przewlekłych chorób nerek (zwłaszcza oczekujących na przeszczepienie nerek), zakłada się na stałe—>• zespolenie tętniczo-żylne z tworzywa sztucznego (między tętnicą obwodową i leżącą w możliwie najbliższym jej sąsiedztwie żyłą), co pozwala na podłączenie chorego w każdej chwili do „sztucznej nerki". DIAMOX —> acetazolamid. DIAPEDEZA, zdolność przechodzenia białych ciałek krwi przez drobne pory w naczyniu krwionośnym do przestrzeni pozanaczyniowej. Podobnie czerwone krwinki pod wpływem dużego gradientu ciśnień mogą być wyciskane poza naczynie. DIASTAZY - amylazy. DIASTOLE-> rozkurcz serca. DIATERMIA KRÓTKOFALOWA, fizykalna metoda leczn. przegrzewania tkanek przy wykorzystaniu pól: elektr. lub magnetycznego wielkiej częstotliwości (zwykle 27,12 MHz). D.k. wykonuje się w polu elektr. kondensatora, zawartym między dwoma elektrodami, albo w polu magnetycznym solenoidu, który stanowi elektroda kablowa. Ciepło powstaje w tkankach w wyniku oddziaływania na nie pola elektrycznego lub magnetycznego wielkiej częstotliwości. Aparat do d.k. składa się z obwodu zasilającego, wytwórczego (generacyjnego) oraz leczn. Wskazania do d.k. są b. rozległe. Obejmują m.in. podostre i przewlekłe zapalenia —stawów, chorobę zwyrodnieniową stawów, gościec tkanek miękkich (—>• reumatyzm), nerwobóle, przewlekłe zapalenia —»• zatok przynosowych, ucha, migdałków, krtani oraz przewlekłe zapalenia —>• przydatków. DIATERMIA MIKROFALOWA, metoda leczn. polegająca na przegrzewaniu tkanek przy użyciu mikrofal. Stosowane mikrofale o dł. 12,4 cm lub 69 cm wytwarzane są przy użyciu specjalnego aparatu do d.m. Pole elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości oddziaływając na tkanki powoduje oscylacje zawartych w nich jonów oraz cząstek, a tym samym wytwarzanie ciepła. Oddziaływanie mikrofal jest pow., a w związku z tym wskazania do ich stosowania są ograniczone. Dotyczą m.in. przewlekłych zapaleń stawów, zapaleń okołostawowych, nerwobólów oraz zespołów bólowych występujących w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa. DIAZEPAM, Relanium, Yalium, lek psychotropowy (anksiolityk) z grupy pochodnych benzodiazepiny. Działa kojąco, obniża napięcie mięśni prążkowanych, hamuje uczucie lęku, napięcie emocjonalne, agresywność, ułatwia zasypianie, działa przeciwdrgawkowo; potęguje działanie alkoholu, leków nasennych i neuroleptyków. Stosowany w psychonerwicach (stany lękowe, nadmierne napięcie emocjonalne), padaczce, w postępowaniu przed-operacyjnym i w leczeniu —»• alkoholizmu. Podawany przez dłuższy czas może wywołać—lekozależność. DIETA, określony sposób żywienia dostosowany do stanu i wymagań organizmu chorego lub przebywającego w specjalnych warunkach. Celem d. jest oszczędzanie chorego lub obciążonego stresowe organizmu oraz współdziałanie z leczeniem. D. jest modyfikacją żywienia normalnego, polegającą na usunięciu albo też obniżeniu zawartości składników szkodliwych w danym schorzeniu, bądź na modyfikacji technologii sporządzania potraw. D. określa się jako łatwo strawną, oszczędzającą przewód pokarmowy, niskotłuszczową, niskosodową itd. Bardziej popularny podział rozróżnia d. w zależności od chorych narządów (np. d. wątrobowa, żołądkowa, nerkowa) lub konkretnych chorób (np. d. cukrzycowa). D. przepisuje lekarz. DIETA PRÓBNA, określony sposób żywienia, stosowany przed dokonaniem badania laboratoryjnego dla właściwej interpretacji jego wyniku. Przykładem może być dieta Schmidta, umożliwiająca ocenę czynności wydzielniczej trzustki. Choremu podaje się przez 3 dni dietę bogatą w mięso, tłuszcz i węglowodany, a następnie ogląda się pod mikroskopem kał, poszukując niestrawionych resztek pokarmowych: skrobi, tłuszczu i włókien mięsnych, które spotyka się przy zaburzeniu czynności trzustki. DIETETYCZKA, osoba wykształcona w zakresie dietetyki, teoretycznie i praktycznie, zajmująca się realizacją wskazań lekarskich w żywieniu dietetycznym w szpitalu, przychodni, restauracji dietetycznej, sanatorium itd. DIETETYCZNA POTRAWA, dietetyczny preparat, wyrób przeznaczony do żywienia osób chorych lub znajdujących się w warunkach specjalnych, różniący się składem albo technologią przyrządzania od analogicznego wyrobu stosowanego w żywieniu ludzi zdrowych. DIETETYKA, nauka o żywieniu dietetycznym. DIETL Józef, ur. 24 I 1804, zm. 18 I 1878, pol.. lekarz internista i działacz społ.; prof. patologii i terapii szczegółowej UJ w Krakowie (1851- 65), rektor uniw. (od 1861). Wybitny uczony i organizator nauki, propagujący najnowsze metody badań klin., pedagog i wychowawca. Działalność jego przyczyniła się do rozbudzenia krytycyzmu w naukach lek., do reform staroświeckiej receptury, a przede wszystkim do zwalczenia przesądów o kołtunie i upustach krwi. Zasługą D. był również rozwój—^fizykoterapii, leczenia higieniczno-dietetycznego, a gł. —balneologu poi. Jako pierwszy dokonał klasyfikacji poi. wód leczn., spopularyzował uzdrowiska poi. (Krynicę, Rabkę, Żegiestów, Iwonicz). W latach 1866-74 był prezydentem Krakowa i posłem na sejm galicyjski; nakreślił i zrealizował plany budowy wodociągów, kanalizacji, rzeźni i rozbudowy szkolnictwa. Autor licznych prac naukowych, m.in. O leczeniu zapalenia pluć bez upustu krwi (1852) oraz Uwagi nad zdrojowiskami krajowymi (1858). DIETOTERAPIA, jeden ze sposobów leczn., stosujący—>• dietę w celu leczenia chorób lub zapobiegania im. D. stosuje się jako samodzielną metodę leczenia lub w połączeniu z innymi sposobami leczniczymi. DIFENHYDRAMINA, Benzhydramina, lek przeciwhistaminowy i spazmolityczny. Działa depresyjnie na ośrodkowy układ nerw., zwłaszcza na układ pozapiramidowy; wykazuje właściwości antyarytmiczne. Stosowany w chorobach alergicznych, stanach parkinsonoidalnych. Skuteczny w —>• Meniere'a chorobie. DIFERGAN —>• prometazyna. DIFYLOBOTRIOZA, choroba inwazyjna, tasiemczyca człowieka oraz szeregu zwierząt kręgowych, jak pies, kot, świnia i in., wywoływana przez tasiemca bruzdogłowca szerokiego (Diphyllobothrium latum). Pierwszym żywicielem pośrednim są drobne skorupiaki (oczlik), drugim—różne gatunki ryb słodkowodnych, jak np. szczupak, lin, węgorz, łosoś, okoń. D. jest szeroko rozpowszechniona w świecie. W Europie najczęściej spotykana W krajach nadbałtyckich oraz wzdłuż wybrzeży Morza Północnego. Ogniska endemiczne występują również w sąsiedztwie jezior i rzek w ZSRR, Szwajcarii, Włoszech, Francji, a także w Polsce. Człowiek zaraża się spożywając niedostatecznie termicznie przyrządzone ryby. W przebiegu d. występują objawy ze strony układów: krwiotwórczego, nerw. i pokarmowego. Zwykle rozwija się anemia znacznego stopnia spowodowana niedoborem witaminy Bis. Rozpoznanie polega na stwierdzeniu jaj bruzdogłowca w kale. Leczenie lekami przeciw-robaczymi. Zapobieganie polega na dokładnym smażeniu lub gotowaniu ryb pochodzących z ognisk endemicznych. DIGITALIS —r naparstnica. DIGITOKSYNA, glikozyd naparstnic. Właściwości, zastosowanie—> glikozydy nasercowe. DIKROCELIOZA -> motyliczkowa choroba. DILATORECEPTORY -> mecha-noreceptory. DILOMBRIN ->• dwutiazanina. DIMENHYDRINATE, Aviomarin, lek o działaniu przeciwwymiotnym, antyhistaminowym i spazmolitycznym; działa na błędnik i ośrodek wymiotny. Stosowany w chorobach lokomocyjnej, nudnościach i wymiotach różnego pochodzenia, w chorobach alergicznych; nie może być używany przez osoby prowadzące pojazdy mechaniczne. DIONINA —> etylomorfina. DIOPTRIA, D lub 8, jednostka zdolności skupiania lub rozpraszania wiązki równoległych promieni świetlnych przez soczewkę. Przyjęto, że soczewka skupiająca wiązkę promieni w odległości l m (czyli soczewka o ogniskowej == l m) ma zdolność skupiania == l D. Służy ona do określania wad układu optycznego oka: —>• krótkowzroczności, nadwzroczności, niezborności oka i doboru odpowiednich szkieł w okularach. Szkła korekcyjne z soczewkami skupiającymi określa się wartością D ze znakiem plus, z soczewkami rozpraszającymi wartością D ze znakiem minus. DIPHERGAN -> prometazyna. DIPIRYDAMOL, Persantin, Curantyl, środek poprawiający ukrwienie i zwiększający wykorzystanie tlenu przez mięsień sercowy. Stosowany w miażdżycy naczyń wieńcowych, przewlekłej chorobie wieńcowej, stanach przed- i pozawałowych, rozedmie płuc i dychawicy oskrzelowej. Nie przerywa ostrego napadu bólów wieńcowych. DIPLOID, organizm lub komórka zawierające dwa jednakowe (homologiczne) zespoły —•>• chromosomów, czyli diploidalną (podwójną) liczbę chromosomów = 2n. Wyższe rośliny i zwierzęta są organizmami diploidalnymi, tzn. zawierają w komórkach ciała (somatycznych) podwójną liczbę chromosomów. U organizmów diploidalnych pojedynczą liczbę chromosomów mają tylko komórki rozrodcze (—>• gamety). DIPLOPIA-widzenie podwójne. DIPROPILINA, pochodna - teofiliny o działaniu spazmolitycznym, moczopędnym i analeptycznym; obniża napięcie mięśni gładkich, zwłaszcza naczyń, zwiększa przepływ krwi przez nerki, pobudza ośrodek oddechowy, zwiększa silę skurczu mięśnia sercowego. Stosowana w:— wieńcowej chorobie, skurczach naczyniowych, niewydolności krążenia, dychawicy oskrzelowej, obrzękach pochodzenia nerkowego i sercowego, stanach spastycznych mięśni gładkich. DIPYLIDIOZA, choroba inwazyjna wywoływana przez tasiemca psiego (—>• tasiemce). Inwazja pospolita u psów, rzadka u człowieka, który jest żywicielem przypadkowym. Zarażenie przypadkowe przez spożycie żywiciela pośredniego, którym są gł. wszoły psie i kocie oraz larwy pcheł: psiej, kociej i ludzkiej. Zarażenie przebiega zwykle bezobjawowo lub z dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego i układu nerw. Rozpoznanie polega na stwierdzeniu w kale członów tasiemca wypełnionych jajami. Leczenie pod kierunkiem lekarza. Zapobieganie polega na przestrzeganiu zasad higieny przy stykaniu się ze zwierzętami domowymi. DISULFIRAM, Anticol, Antabus, Esperal, środek stosowany w leczeniu—alkoholizmu. Pod wpływem D. utlenianie alkoholu w organizmie ulega zaburzeniu, w rezultacie czego pojawiają się objawy zatrucia: uczucie gorąca, zaczerwienienie twarzy, obrzęk powiek, przyspieszenie akcji serca, ogólne złe samopoczucie z zabarwieniem lękowym, dusznością i wymiotami. W cięższych przypadkach może dojść do zapaści, a w wyjątkowych wypadkach nawet do zgonu. D. nie daje żadnych subiektywnie', odczuwanych reakcji tak długo, dopóki pacjent nie przyjmie choćby nie-i wielkiej dawki alkoholu. D. nie leczy alkoholizmu, stanowi jedynie „zabezpieczenie" pacjenta przed przyjmowaniem alkoholu. Lekarz informuje pacjenta o niebezpieczeństwie używania alkoholu pod działaniem D. i obawa przed tą reakcją hamuje pragnienie picia. DITHIAZANINA ->• dwutiazanina. DIURAMID -»-acetazolamid. DIURETYKI-oleki moczopędne. DIUREZA l) objętość moczu wydalana przez nerki w jednostce czasu, np. średnia d. dobowa u człowieka dorosłego wynosi 1,5-2 l, a diureza minutowa, 0,7-1 ml; 2) zwiększone wydalanie moczu; d. wodna, w wyniku przyjęcia dużych ilości płynu, zależy od zahamowania wydzielania hormonu antydiuretycznego (—>• wazopresyna) i upośledzenia —»• zagęszczania moczu; d. osmotyczna jest wynikiem podwyższenia stężenia w osoczu substancji słabo resorbowanych w kanalikach nerkowych, natomiast wiążących osmotycznie wodę (np. glukoza, mannitol). D. solna jest następstwem zahamowania —> wchłaniania zwrotnego soli i wody, np. po infuzjach dożylnych roztworów Nad lub lekach sodopędnych. DIURIL ->. chlorotiazyd. DL -> dawka śmiertelna. DŁAWICA PIERSIOWA dusznica bolesna. DŁAWIEC—krup. DŁAWIEC RZEKOMY, napady kaszlu o charakterze „szczekającym", z towarzyszącą dusznością wdechową, świszczącym oddechem i sinicą. Występuje u dzieci pobudliwych do 3 roku życia, wraz z zapaleniem-»• jamy nosowo-gardłowej wywołanym najczęściej przez wirus grypy lub -odry. Napady zjawiają się nagle, najczęściej w nocy, budząc dziecko z pierwszego snu, trwają 1-3 godz i mogą pojawiać się przez kilka nocy z rzędu. W dzień dziecko czuje się stosunkowo dobrze. DŁUGOPOLE ZDRÓJ, wieś w gm. Bystrzyca, w woj. wałbrzyskim, położona w pd. części Kotliny Kłodzkiej, na wys. około 400 m n.p.m., w dolinie Nysy Kłodzkiej. Jako uzdrowisko znane od 1802. Klimat górski umiarkowany, o cechach bodźcowych, z łagodnym latem i ciepłą jesienią. Wody mineralne: szczawy wodorowę-glanowowapniowo-magnezowe, żelaziste, ujęte w źródłach „Emilia", „Renata", „Kazimierz" i „Eliza". Uzdrowisko posiada zakład przyrodo-leczn. i pijalnię wód mineralnych. Zakres świadczeń leczn.: kąpiele kwasowęglowe i gazowe (suche), hydroterapia, elektro- światło- i ciepłolecznictwo, masaże. W uzdrowisku są czynne: szpitale uzdrowiskowe, sanatorium, zakład przyrodoleczn., pijalnia wód mineralnych, obiekty wczasowe. Wskazania leczn.: choroby -układów pokarmowego i krążenia. DŁUG TLENOWY, różnica między zapotrzebowaniem tlenowym podczas wysiłku fiz. a pobieraniem tlenu przez organizm. Miarą d.t. jest nadwyżka pochłaniania tlenu po zakończeniu wysiłku. Wykonywanie pracy mięśniowej przy niepełnym pokryciu zapotrzebowania tlenowego jest możliwe dzięki beztlenowym procesom energetycznym oraz wykorzystaniu wewnątrzustrojowych zasobów tlenu, jak tlen rozpuszczony fiz. w płynach ustrojowych, związany z mioglobiną itp. Do beztlenowych procesów energetycznych należy rozpad wysokoenergetycznych związków fosforowych i. beztlenowa przemiana glikogenu mięśniowego (lub glukozy), prowadząca do wytwarzania kwasu mlekowego. D.t. związany z powstawaniem kwasu mlekowego nazywany jest mleczanowym, wielkość jego można w przybliżeniu określić, mierząc stężenie kwasu mlekowego w krwi podczas wysiłku. DŁUSKI Kazimierz, ur. l XI 1855, zm. 6 IX 1930, poi. lekarz ftyzjatra i społecznik, działacz polityczny. W 1878 emigrował najpierw do Szwajcarii, potem do Paryża, gdzie ukończył Szkolę Nauk Politycznych i w 1891 medycynę. Po powrocie do kraju w 1902 stworzył w Zakopanem nowoczesne sanatorium dla chorych na płuca, w którym prowadził badania naukowe nad gruźlicą i opracował szereg publikacji z tego zakresu, m.in. Rokowanie w gruźlicy pluć (1926) i O jamach jawnych w pilicach gruźliczych (1929). Był jednym z założycieli Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego oraz prezesem Tow. Muzeum Tatrzańskiego im. T. Chałubińskiego. W 1919 został delegatem Polski na konferencję pokojową, potem osiadł w Warszawie i poświęcił się pracy spol. Działał m.in. w Tow. Medycyny Społ., w Warszawskim Tow. Przeciwgruźliczym, w Szkolnej Lidze Przeciwgruźliczej, Tow. Zwalczania Raka, Związku Walki z Alkoholizmem. DŁUTA CHIRURGICZNE, narzędzia chir. do przecinania lub modelowania kości w operacjach ortopedycznych lub w operacjach mających na celu uzyskanie dostępu do tkanek osłoniętych przez kość. Kształtem przypominają dłuta do rzeźbienia w drzewie lub kamieniu; część tnąca—stalowa, rączka może być metalowa lub (rzadziej) drewniana. DŁUTOWANIE ZĘBA, operacyjne usuwanie zębów. Stosuje się w przypadkach, gdy usunięcie zęba lub korzenia przy użyciu kleszczy albo dźwigni jest niemożliwe, np. z powodu głębokiego odłamania korzenia lub gdy ząb nie jest wyrżnięty całkowicie, a koronę zęba otacza kość. D.z. polega na odsłonięciu i usunięciu zęba lub korzenia po płatowym nacięciu błony śluzowej oraz usunięciu kości otaczającej ząb. DNA, artretyzm, skaza moczanowa, choroba będąca następstwem zwiększonej zawartości kwasu moczowego w płynach ustrojowych. Zasadniczymi elementami dny są: l) ostre, nawrotowe zapalenie w obrębie narządu ruchu, tzw. napady dny; 2) guzki dnawe; 3) przewlekłe zmiany stawowe (—*-artropatia); 4) zmiany w układzie moczowym (—>• kamica moczowa, przewlekle śródmiąższowe i odmiedniczkowe zapalenie nerek). Wyróżnia się d. pierwotną występującą gł. u mężczyzn, i d. wtórną, będącą powikłaniem innych chorób, zwłaszcza—>• czerwienicy oraz przewlekłych chorób nerek. D. wtórna stanowi 10% ogólnej liczby przypadków tej choroby. Zależnie od umiejscowienia ostrego, nawrotowego zapalenia narządów ruchu, powstały nazwy: chiragra — jeśli dotyczy dłoni, podagra— gdy umiejscowione jest w stopie, gonagra — gdy dotyczy stawu kolanowego, omagra — gdy obejmuje staw barkowy. Leczenie d. obejmuje trojakie uzupełniające się wzajemnie postępowanie: l) leczenie ostrych napadów i zapobieganie im.; 2) leczenie zmierzające do obniżenia zasobu kwasu moczowego w organizmie przy użyciu leków moczanopędnych i hamujących syntezę kwasu moczowego; 3) leczenie przewlekłych powikłań stawowych. DNA—> kwas dezoksyrybonukleinowy. DNA-WIRUSY -> wirusy. DOBRZANIECKI Władysław, ur. 1897, zm. 4 VII 1941 (rozstrzelany we Lwowie), pol.. lekarz, chirurg; prof. chirurgii uniw. we Lwowie (od 1938), doskonały operator, autor 27 prac nauk. gł. z zakresu chirurgii plastycznej, której był w Polsce jednym z prekursorów. DOBRZYCKI Henryk, ur. 5 I 1843, zm. 7 III 1914, poi. lekarz internista i higienista, jeden z pionierów lecznictwa klimat, i sanatoryjnego na ziemiach polskich. Jako działacz społ. i publicysta widział przyszłość medycyny w jej masowej organizacji, dostosowanej do udzielania pomocy szerokim warstwom proletariatu miejskiego i ludności wiejskiej. W 1879 założył pierwsze w Polsce (i prawdopodobnie na świecie) przeciwgruźlicze sanatorium „ludowe" w Mieni pod Warszawą, przeznaczone dla niezamożnych chorych. Był współredaktorem szeregu warszawskich czasopism lekarskich. DOC —>-dezoksykortykosteron. DOCHODZENIE OJCOSTWA->-ojcostwa dochodzenie. DOCZESNA ->- ciąża. DOJRZAŁOŚĆ, osiągnięcie pełnego rozwoju jakiejś właściwości psych. bądź fiz., pod kątem możliwości spełnienia wymagań określonych dla danego wieku, roli społ. D. jest wynikiem procesu dojrzewania fizjol. i procesu —>-uczenia się; d. płciowa—etap rozwoju organizmu, w którym osiąga on zdolność do rozmnażania się. U człowieka okres osiągania d. płciowej nosi nazwę okresu dojrzewania lub pokwitania (—> dojrzewanie płciowe) i przypada na lata życia: 12, 13 u dziewcząt i 17, 18 u chłopców; wahania te zależą m.in. od klimatu, standardów życiowych w różnych krajach; d. społeczna — osiągnięcie poziomu rozwoju pewnych dyspozycji psych. i przyswojenie sobie oraz zaakceptowanie obowiązujących norm społ. w stopniu umożliwiającym współżycie z grupą społ., życie w grupie. Do najczęście) wymienianych cech d. społ. należą: samodzielność, niezależność, aktywność, umiejętność nawiązywania pełnowartościowych kontaktów spol., świadczenie na rzecz innych; d. szkolna — osiągnięcie takiego poziomu rozwoju pewnych właściwości psych. i uzdolnień, który umożliwia sprostanie wymaganiom, jakie przed dzieckiem stawia sytuacja szkolna; d. szkolna przypada na okres równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka. Jako kryteria d. szkolnej powszechnie wymienia się: poziom —> inteligencji w granicach normy, zdolność rozumienia symboli, zdolność do intencjonalnego działania, zdolność do dowolnego koncentrowania —>• uwagi, wytrwałość, umiejętność nawiązywania kontaktu z grupą i nauczycielem; d. uczuciowa—osiągnięcie zdolności do przeżywania uczuć i zajęcia postawy wobec istotnych spraw życiowych właściwych człowiekowi dorosłemu. Kryteria d. uczuciowej stanowią: stabilność uczuciowa, odpowiedzialność za własne postępowanie, samodzielność i niezależność w podejmowaniu decyzji, aktywny stosunek do trudności oraz zdolność do bliskich stosunków z dorosłym płci przeciwnej, opartych na miłości. DOJRZEWANIE OPÓŹNIONE, zaburzenie rozwoju cech płciowych spowodowane późniejszym wytwarzaniem przez podwzgórze czynników pobudzających przysadkę mózgową do wytwarzania —>• gonadotropin, lub niewrażliwość gruczołów płciowych na pobudzający wpływ gonadotropin przysadki; doprowadza to do zmian ciała charakterystycznych dla rozwoju eunuchoidalnego z nieznacznym ujawnieniem cech płciowych oraz wysokim wzrostem, charakterystycznym dla niskiej aktywności hormonów płciowych. U osobników męskich przyczyną d.o. może być niezstąpienie jąder do worka mosznowego w dzieciństwie, co doprowadzić może do zaniku ich funkcji w produkcji plemników i hormonów płciowych, a u osobników żeńskich—niedorozwój zarodkowy jajników lub niewydolność przysadki w wytwarzaniu gonadotropin, co opóźnia rozwój macicy, pochwy i sromu oraz doprowadza do zaburzeń cyklu miesiączkowego. DOJRZEWANIE PŁCIOWE, okres dojrzewania, okres pokwitania, przejściowy okres, w czasie którego organizm osiąga dojrzałość płciową — u chłopców ok. 17-18, u dziewcząt ok. 12-13 r. życia. Dojrzewanie ośrodkowego układu nerw. wiąże się z pełnym uruchomieniem wydzielania hormonów przez układ podwzgórze-przysadka-gonady (jądra lub jajniki). Wzrastające ilości —> gonadotropin przysadkowych pobudzają dojrzewanie gonad, wytwarzanie komórek rozrodczych (-> spermatogeneza, oogeneza) oraz wydzielanie—> androgenów u chłopców i—>• estrogenów u dziewcząt. Rozwijają się tzw. drugorzędowe —> cechy płciowe, pojawia się pierwsza miesiączka, a u chłopców zmazy nocne. W sferze psych. okres dojrzewania cechuje się zaczną labilnością, wzmożoną pobudliwością emocjonalną, skłonnością do| depresji; pełna dojrzałość fiz. i psych. | osiągana jest zwykle ok. 20 r. życia. | DOJRZEWANIE PRZEDWCZESNĘ, zaburzenie rozwoju narządów rozrodczych, ukształtowania ciała i drugorzędowych cech płciowych zależne od wczesnej i nadmiernej produkcji przez podwzgórze czynników pobudzających przysadkę mózgową do| wytwarzania —»- gonadotropin lub spowodowane niewrażliwością podwzgórza na hormonalne sprzężenie zwrotne w stosunku do hormonów płciowych, może być skutkiem zmian nowotworowych w mózgu lub w gruczołach płciowych. D.p. przejawia się u osobników j męskich wcześniejszym ukształowaniem cech płciowych oraz wczesnym j rozwojem muskulatury i kośćca oraz krępą i niską budową ciała natomiast u osobników żeńskich wcześniej występuje cykl miesiączkowy i wykształcanie cech płciowych, a budowa ciała j jest niska z bogato ukształtowaną podściółką tłuszczową oraz wydatnie rozwiniętym kośćcem miednicy. DOKTOR ANKA ->- Wolff Helena. DOKTRYNA WOJSKOWO-MEDYCZNA, jednolita medyczna doktryna wojskowa, zbiór zasad i oficjalnych poglądów na powstawanie i rozwój procesów chorobowych w warunkach wojennych i wynikające z nich • dyrektywne wytyczne dotyczące jednolitych zasad i metod zapobiegania, leczenia, segregacji i ewakuacji oraz j osłony przeciwepidemicznej w zależności od charakteru działań wojennych i konkretnej sytuacji bojowej. Zabezpieczenie leczniczo-ewakuacyjne i sanitarno-przeciwepidemiczne wojsk przebiega w systemie leczenia etapowego i ewakuacji wg wskazań. D.w.-m. zapewnia w tym systemie jednolitość i ciągłość leczenia oraz realizacji zabiegów sanitarno-przeciwepidemicznych i manewru siłami i środkami służby zdrowia. Jest to specjalnie ważne ze względu na fakt, że zmobilizowane fachowe kadry wojskowej służby zdrowia czasu wojennego reprezentują różne „szkoły" i systemy postępowania leczn., a ich doświadczenie fachowe dotyczy przeważnie warunków pokojowych. DOKUMENTACJA LEKARSKA, ogół danych dotyczących stanu zdrowia pacjenta spisanych na „karcie choroby"; oprócz karty, która zawiera historię choroby, wyniki analiz i dodatkowych badań, d.l. stanowią zaświadczenia (z pobytu w szpitalach, sanatoriach) i in.; d.l. musi być prowadzona bieżąco i b. dokładnie. Zasady d.l. przewidziane są normami organizacyjnymi (regulaminy szpitalne i in.), a także wymaganiami nauki. Wyniki badań lek. zanotowane w d.l. mogą być źródłem szerokiej informacji nauk. lub prawno-lek. Często rozpatrywane są przez sądy w różnych sprawach. Zob. też: błąd lekarski, orzeczenie lekarskie. DOKUMENTACJA SĄDOWO--LEKARSKA, dokumentacja obejmująca protokoły sekcyjne, orzeczenia, wyniki badań, fotografie diagramy, rysunki, tabele, obliczenia itd.; d.s.-l. ma charakter prawny i wymaga szczególnej dokładności. Przechowywana jest archiwalnie. Kodeksy postępowania karnego i cywilnego przewidują w razie potrzeby zasięganie opinii inst. nauk. lub biegłych lekarzy. Na podstawie wykonanych badań udokumentowana opinia sądowo-lekarska jest wydawana władzom sprawiedliwości. DOLANTEN -»• petydyna. DOLARGAN -> petydyna. DOMAGK Gerhard, ur. 30 X 1895, zm. 24 IV 1964, niem. lekarz patolog i mikrobiolog; prof. patologii i anatomii patol. Uniw. w Minister (od 1928), kier. Inst. Badawczego Eksperymentalnej Patologii w Elberfeldzie. W 1934 odkrył przeciwbakteryjne działanie preparatu sulfonamidowe-go—> prontosilu, czym zapoczątkował stosowanie —>• sulfonamidów w lecznictwie. W 1946 wprowadził do leczenia gruźlicy tiosemikarbazony. Wydał podręcznik anatomii patol. i — chemioterapii chorób zak. (1947). W 1939 otrzymał nagrodę Nobla za odkrycie leczn. działania sulfonamidów. DOMINACJA, stosunek między zjawiskami, zwierzętami lub ludźmi polegający na podporządkowaniu, uzależnieniu jednych zjawisk, zwierząt lub łudzi od innych zjawisk, zwierząt albo łudzi, d. półkul — przewaga czynnościowa jednej półkuli mózgowej nad drugą, wiąże się z nią d. stron ciała —<-lateralizacja. Zob. też potrzeba. DOMINACJA PÓŁKULI MÓZGOWEJ, wykształcenie na wyższym poziomie czynności związanych z pamięcią, tworzeniem i rozumieniem pojęć oraz z interpretacją zdarzeń i doznań w jednej z półkul mózgowych. Zwykle z dominacją taką łączy się dominacja innych części kory tej samej półkuli, kierujących wykonywaniem precyzyjnych ruchów manipulacyjnych. U 90% ludzi dominuje lewa półkula mózgowa. DOMINOWANIE CECH, panowanie cech, przewaga oddziaływania jednego z genów allelicznych (allele) w wytwarzaniu cech organizmu. Najczęściej obserwowane jest wtedy, gdy w organizmie jeden z pary genów koduje kod genetyczny) polipeptyd zdolny do normalnej aktywności biol., drugi zaś w wyniku - mutacji koduje tylko fragment polipeptydu (mutacja nonsens lub deleeja) albo polipeptyd pozbawiony aktywności biol. (zmiana fazy odczytu). Gen, którego obecność nie przejawia się, nazywany jest recesywnym (ustępującym). Częściowe d.c. (kodominowanie) obserwowane jest wtedy, gdy zmutowany allel koduje polipeptyd o zmienionej, najczęściej b. obniżonej aktywności biol. (mutacje missens). DOMY OPIEKI, istniejące do 1968 domy pomocy społeczne;, przeznaczone — w odróżnieniu od domów rencistów — dla osób nie posiadających uprawnień rentowych. Domy te nazywano popularnie domami starców. Obecnie istnieją tylko domy rencistów, w których umieszcza się również osoby nie posiadające uprawnień rentowych, a kwałinkujące się do korzystania z tego rodzaju pomocy społ., ale nie kwalifikujące się do domów dla przewlekłe chorych. DOMY POMOCY SPOŁECZNEJ, zakłady opieki społ. przeznaczone dla osób, które nie mają warunków do samodzielnego życia i korzystania z pozazakładowej formy pomocy społ. Istnieją następujące rodzaje d.p.s.: domy rencistów, domy dla przewlekłe chorych, domy dla niewidomych, domy dla przewlekle chorych na schorzenia układu nerw., domy dla umysłowo upośledzonych dorosłych, domy dla dzieci niedorozwiniętych umysłowo. W kwalifikowaniu do wszystkich typów d.p.s. biorą udział lekarze i orzeczenia ich mają zasadnicze znaczenie. We wszystkich d.p.s. zorganizowana jest opieka lekarska i pielęgniarska w formie odpowiadającej ich zadaniom. Pobyt we wszystkich d.p.s. jest w zasadzie odpłatny, istnieje całkowita lub częściowa odpłatność w formie potrąceń z rent i emerytur lub z alimentacji rodzinnej. Osoby zakwaliifikowane do d.p.s. nie posiadające rent, emerytur lub rodzin zobowiązanych do alimentacji, korzystają z bezpłatnego pobytu w d.p.s. Ponieważ nawet „całkowita" odpłatność nie pokrywa rzeczywistych kosztów pobytu w d.p.s. — wpływy wynikające z odpłatności odprowadzane są do skarbu państwa, a d.p.s.finansowane są z jego budżetu. DOPAMINA, jedna z amin katecholowych, pełni funkcję-<-przekaźnika w synapsach w ośrodkowym układzie nerw. (układ dopaminergiczny). B. duże stężenie d. stwierdzono w obrębie jądra ogoniastego. (—pozapiramidowy układ). DOPEŁNIACZ, komplement, aleksyna, zespół substancji białkowych w świeżej surowicy krwi, wrażliwy na ogrzewanie w temp. 56°C przez 30 min. Bierze udział w wielu procesach immunologicznych: bakteriolizie, hemolizie, fagocytozie, neutralizacji wirusów, współdziała z —properdyną. Odgrywa więc podstawową rolę w procesach ochronnych organizmu przed agresją obcych —antygenów i ustaleniem się stanu chorobowego. Właściwość d. do wiązania się na kompleksach antygen-przeciwciało i znikanie go ze środowiska stanowi podstawę szeroko stosowanych w diagnostyce serologicznej odczynów zw. odczynami wiązania (odchylenia) dopełniacza (odczyn Bordeta-Gengou). Jest to b. czuła metoda do wykrywania kompleksów antygen-przeciwciało. Ponieważ wiązanie d. jest makroskopowo niedostrzegalne, używa się dodatkowo układu wskaźnikowego. Zazwyczaj takim układem są krwinki czerwone barana uczulone przeciwciałem króliczym. Jeżeli d. został zużyty w czasie reakcji antygen-przeciwciało, to nie wystąpi —<- hemoliza krwinek barana (próba dodatnia). Jeżeli nie doszło do utworzenia kompleksu antygen-przeciwciało, d. pozostaje w środowisku i spowoduje hemołizę krwinek barana przez przeciwciało królicze, co objawia się czerwonym zabarwieniem roztworu przez hemoglobinę (próba ujemna). Odczyn ten jest szeroko stosowany w diagnostyce bakteriologicznej do wykrywania przeciwciał przeciw różnym drobnoustrojom oraz w rozpoznawaniu kiły (—^ odczyn Wassermanna). Najbogatsza we wszystkie składniki d. jest surowica świnki morskiej. DOPING, podnoszenie sprawności przy użyciu środków pobudzających, stosowane w sporcie dla uzyskania przewagi nad współzawodnikami. Sprzeczny z ideą sportu, dlatego zakazany przez przepisy sportowe. D. jest ponadto szkodliwy dla zdrowia, gdyż sprowadza się do osiągnięcia wyniku kosztem całkowitego wyczerpania rezerw ustroju. DOPUSZCZALNA DAWKA MAKSYMALNA, MDD, mdd, dawka akceptowana, dawka promieniowania jonizującego, po której prawdopodobieństwo wywołania ujemnych skutków somatycznych, jak również genet., jest małe. U osób narażonych zawodowo na promieniowanie jonizujące, mdd nie powinna przekraczać 5 remów w ciągu roku, dla dłuższych okresów życia nie może przekraczać D == 5/N-lS/remów. Ważne jest również rozłożenie dawki w czasie. Wg obowiązujących obecnie przepisów, w ciągu kwartału dawka otrzymywana przez pracownika nie powinna przekraczać 3 remów. Oznacza to, że w ciągu pozostałych trzech kwartałów pracownik nie może otrzymać dawki większej niż 2 remy. Dla kobiet w okresie reproduktywnym mdd dla okresu 3 miesięcy wynosi 1,3 remów. Za maksymalnie dopuszczalną wielkość napromieniowania osób nie narażonych zawodowo przyjmuje się średnią wartość 5 remów w ciągu pierwszych 30 234 lat życia. Za orientacyjną wielkość dopuszczalnego jednorazowego napromieniowania pacjenta przy badaniach radiologicznych można przyjąć 25 re mów (podczas większości badań radiologicznych pacjent otrzymuje dawkę znacznie mniejszą, jednak w niektórych rodzajach badań dawkę większą). Zarówno przy zabiegach diagnostycznych, jak i terapeutycznych napromieniowanie pacjenta ma na celu bezpośrednią korzyść leczn., która przeważa ewentualne ujemne somatyczne skutki napromieniowania. DOSULFIN -<- sulfaproksylina. DOWNA CHOROBA -^ mongolizm. DOZA - dawka. DPN—dwunukleotyd nikotynamidoadeninowy. DRAKUNKULOZA, choroba inwazyjna wywoływana przez —nicienia Dracunculus medinensis. Występuje w tropikalnych rejonach Afryki, Azji i Ameryki. Pasożyt umiejscawia się tkance podskórnej, najczęściej kończ dolnych. Człowiek zaraża się przez wypicie wody, w której znajdują się oczliki (Cyclops), zw. raczkami, zarażone larwami inwazyjnymi nicienia. Choroba ujawnia się dopiero wtedy, gdy samica znajduje się przez pewien czas w tkance podskórnej, w tym miejscu tworzy się pęcherz, występują objawy uczuleniowe, świąd i ból. Może nastąpić wtórne zakażenie bakteryjne. Rozpoznanie polega na stwierdzeniu larw pasożyta w owrzodzeniu. Zapobieganie polega na piciu tylko wody przegotowanej oraz dbaniu o czystość zbiorników wodnych. Leczenie chirurgiczne. DRAŻETKA, postać leku do użytku wewn. są to tabletki lub kulki powleczone masą cukrową, czekoladową itp. W lecznictwie używa się niekiedy d. rozpadających się w różnych częściach przewodu pokarmowego (np. formy „duplex"). D. nie należy rozgryzać. DRAŻLIWOŚĆ -^ zaburzenia psychoorganiczne. DREN, sączek, rurka gumowa lub ze sztucznego tworzywa, wprowadzona do rany albo jamy ciała w celu odprowadzenia na zewnątrz: wydzieliny z rany, krwi lub powietrza. Stosowany: l) z reguły po wszystkich operacjach wewnątrz klatki piersiowej i wtedy jest połączony z aparaturą stale odsysającą, pod ujemnym ciśnieniem, wydzielinę i powietrze z jamy opłucnej; 2) w operacjach w innych okolicach ciała, kiedy spodziewane jest sączenie krwi lub innych płynów z rany. DREPANOCYTOZA niedokrwistość sierpowata. DREPANOCYTY, patol. krwinki czerwone w kształcie sierpa lub ziaren owsa, występujące we krwi osób chorych na - niedokrwistość sierpowatą (drepanoeytozę). DRESZCZE -^ regulac;a ciepłoty ciała. DRĘTWIENIE -^- parestezja. DRGANIA MECHANICZNE, wibracje, periodyczne ruchy cząsteczek elastycznego ciała lub środowiska w naprzemiennie przeciwnych kierunkach od pierwotnego położenia równowagi, która została zakłócona działaniem odpowiedniego czynnika Bz. D.m. o różnej częstotliwości i amplitudzie powstają w wielu nowoczesnych urządzeniach przemysłowych: od najprostszych (świder pneumatyczny) do najbardziej złożonych (wieloczynnościowe obrabiarki i inne maszyny), a także w środkach komunikacyjnych (samoloty, statki, autobusy, pociągi, tramwaje). Drgania działają na tkanki bezpośrednio w miejscu przyłożenia źródła drgań, a wpływ i zakres tego działania na ustrój zależy od częstotliwości i amplitudy. Najniebezpieczniejsze są drgania o częstotliwościach równych częstotliwościom rezonansowym ciała, przy czym są one różne dla różnych narządów, np. dla drgań działających w kierunku pionowym częstotliwości rezonansowe wynoszą: dla głowy 20-30 Hz, narządów klatki piersiowej 5-9 Hz, a dla narządów jamy brzusznej 10-18 Hz, dla działających w kierunku poziomym są niższe i wynoszą 1-3 Hz. Tłumienie drgań w tkankach rośnie ze wzrostem częstotliwości. Człowiek najmniej odczuwa częstotliwości 1-1,5 Hz, działające w kierunku pionowym. Ten zakres drgań występuje przy chodzeniu; szkodliwość działania drgań na organizm zależy od ilości energii drgań przekazywanej do organizmu. Długotrwałe działanie prowadzi do zaburzeń układzie krążenia (napadowe skurcze naczyń), w układzie nerw. (zaburzenia czucia, zaburzenia błędnikowe) oraz w obrębie układu ruchowego (zmiany dystronczne mięśni, tworzenie torbieli kostnych). Zespół tych zaburzeń nazywa się - wibracyjną choróbą a jej nasilenie zależy także od wrażliwości osobniczej. DRGAWKI, konwulsje, niezależne od woli krótkie, szybko po sobie następujące skurcze mięśni prążkowanych; objaw chorobowy, które istota polega na nadmiernych, nawracających wyładowaniach energii bioelektr. komórek nerw. Przyczyną może być organiczne uszkodzę mózgu, idiopatyczna —padaczka, zaburzenia metaboliczne (—tężyczka niedocukrzenie, mocznica, niedobór witaminy B6), choroby infekcyjne opon i mózgu, zatrucia (strychnina, atropin) i in.). D. kloniczne są to gwałtowne i bezładne, krótkotrwałe i powtarzając się skurcze całego ciała lub jego części z nasilonymi ruchami oddechowymi często — wskutek objęcia skurczami mięśni gładkich — bezwiednym oddaniem moczu i stolca. D. toniczne polegają na silnym, dłużej trwającym skurczu mięśni całego ciała z zaciśnięciem zębów, przegięciem głowy ku tyłowi, wyprężeniem kręgosłupa, zgięciem kończyn górnych w łokciach, zaciśnięciem pięści, wyprostowaniem kończyn dolnych, znieruchomieniem oczu i zatrzymaniem oddechu. Każdy napad d., niezależnie od przy czyny, wymaga szybkiego opanowania gdyż przedłużenie się d. grozi niedotlenieniem mózgu i trwałymi jego uszkodzeniem lub pogłębieniem się uszkodzeń już istniejących. Dla wyjaśnienia przyczyn d. często konieczne jest umieszczenie chorego w szpitalu, w celu przeprowadzenia dokładnych badań klin. Seryjne występowanie napadów d. bez odzyskania przez chorego przytomności, nazywane stanem drgawkowym, wymaga niezwłocznej interwencji lekarskiej. Spośród d. rozmaitego pochodzenia wyróżnić należy d. gorączkowe, czyli napady drgawkowe występujące w czasie choroby gorączkowej bez innych objawów ze strony ośrodkowego układu nerw. Występują one zwykłe u dzieci między 6 miesiącem a 4 r. życia, częściej u chłopców, i mogą więcej nie powtórzyć się. DROBNIK Tomasz, ur. 6 IX 1858, zm. 22 V 1901, poi. chirurg. Od 1890 kier. Oddziału Chir. Szpitala Św. Józefa, a od 1899 naczelny chirurg Szpitala Miejskiego w Poznaniu. Twórca kilku metod operacyjnych, które zyskały europ, rozgłos (np. ogłoszona w 1894 metoda przeszczepiania ścięgien mięśni zdrowych w okolice porażone w hei-nemedinie). Odegrał wielką rotę w życiu naukowym i narodowym Poznania. DROBNOTORBIELOWATE ZWYRODNIENIE JAJNIKA, stan chorobowy jajnika, w którym dochodzi do jednoczesnego dojrzewania kilku pęcherzyków Graafa (—oogeneza); nie ulegają one pęknięciu, lecz przekształcają się w różnej wielkości torbiele wypełnione wodnistym, jasnym lub czerwonym, krwistym płynem. Komórki błony ziarnistej pęcherzyka wytwarzają duże ilości estrogenów, a w następstwie powodują przerost błony śluzowej macicy, prowadzący do obfitych, częstych krwawień miesiączkowych. Schorzeniu towarzyszy czasem przewlekłe zapalenie przydatków, mięśniaki i tyłozgięcie macicy. D.z.j. różnicować należy z – włóknisto twardniejącym zwyrodnieniem jajnika. Leczenie hormonalne. DROBNOUSTROJE, mikroorganizmy, ogólna nazwa organizmów mikroskopijnych. Należą tutaj: bakterie, riketsje, wirusy, pierwotniaki oraz niektóre glony i grzyby. D. odgrywają olbrzymią rolę w obiegu pierwiastków w przyrodzie (węgla, siarki, azotu). D. pasożytnicze wywołują liczne choroby roślin, zwierząt i człowieka. D. glebowe (bakterie, grzyby, glony i pierwotniaki) spełniają szczególną rolę w procesie glebotwórczym. Ich liczebność, a także skład gatunkowy, zależą od rodzaju gleby i sposobu jej użytkowania. D. przewodu pokarmowego (—mikroflora) to liczne gatunki bakterii i pierwotniaków, dostające się drogą doustną do przewodu pokarmowego. W związku z odmiennym odżywianiem się różnych gatunków zwierząt, każdy z nich ma inny skład gatunkowy mikroorganizmów; d. występują w rozmaitych odcinkach przewodu pokarmowego i odgrywają różną rolę. DROGA SŁUCHOWA, droga, jaką przekazywane jest pobudzenie z narządu Cortiego (słuch) do okolicy słuchowej kory mózgowej. Impulsy powstające w zakończeniach-nerwu słuchowego przekazywane są do jąder ślimakowych (neuron 1), skąd po przełączeniu na włókna dośrodkowe II neuronu są przekazane do wzgórka czworaczego dolnego, a następnie do ciała kolankowatego przyśrodkowego (III neuron). D.s. kończy się w okolicy słuchowej kory (płat skroniowy). DROGA WZROKOWA, droga, przez którą biegną impulsy z siatkówki oka do - kory wzrokowej mózgu. D.w. rozpoczyna się w-fotoreceptorach, skąd pobudzenie przekazywane jest do komórek zwojowych siatkówki. Aksony tych komórek tworzą nerwy wzrokowe, których włókna biegną od przynosowych połówek siatkówki i ulegają skrzyżowaniu w tzw. skrzyżowaniu nerwów wzrokowych. Następny odcinek d.w. tworzy szlak wzrokowy (pasmo wzrokowe), którego włókna biegną do ciała kolankowatego bocznego, poduszki wzgórza i wzgórków czworaczych przednich. Aksony komórek ciała kolankowatego bocznego tworzą pęczek kolankowato-korowy, który biegnie do kory wzrokowej w płacie potylicznym. DROGI NERWOWE, wiązki włókien nerw. wywodzące się ze wspólnego miejsca początkowego i dążące d jednego ośrodka. Zależnie od kierunk przewodzenia .impulsów nerwowych wyodrębnia się d.n. wstępujące i zstępujące. D.n. wstępujące, zw. również drogami czuciowymi, przewodzą impulsy z niższych pięter ośrodkowego układu nerw. do pięter wyźszych np. z rdzenia kręgowego do mózgu. Drogi te otrzymują impulsy z receptorów za pośrednictwem włókien dośrodkowych nerwów obwodowych. D.n. zstępujące, zw. również drogami ruchowymi, biegną w kierunku odwrotnym, z wyższych do niższych pięter ośrodkowego układu nerw. Najdłuższe z nich rozpoczynają się w ośrodkach ruchowych kory mózgowej i dochodzą do najniższych odcinków rdzenia (drogi korowo-rdzeniowe, czyli piramidowe), inne przebiegają na krótszych odcinkach. Przekazują impulsy z wyższych ośrodków nerw. do niższych, a za ich pośrednictwem poprzez włókna odśrodkowe nerwów obwodowych do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów). D.n. wstępujące i zstępujące określa się wspólnie jako drogi rzutowe, czyli projekcyjne, gdyż rzutują impulsy do odległych części układu nerw. Obok d.n. projekcyjnych wyróżnia się d.n. kojarzeniowe i spoidłowe. D.n. kojarzeniowe, czyli asocjacyjne, tworzą połączenia między d.n. wstępującymi i zstępującymi, przy czym rozpoczynają się one i kończą na tym samym piętrze i po tej samej stronie ośrodkowego układu nerw. (np. włókna łączące ze sobą poszczególne części jednej półkuli mózgu). D.n. spoidłowe łączą ze sobą ośrodki prawej i lewej połowy mózgu lub rdzenia kręgowego. Najsilniej rozwiniętym skupieniem tego rodzaju dróg jest u człowieka—ciało modzelowate. Połączenia między stroną prawą i lewą utworzone są również przez niektóre drogi rzutowe, krzyżujące się z odpowiednimi drogami strony przeciwnej, w płaszczyźnie pośrodkowej ośrodkowego układu nerw., powstają w ten sposób skrzyżowania dróg nerwowych czuciowych lub ruchowych. Uszkodzenie bądź zniszczenie d.n. powoduje zaburzenia czynności ośrodkowego układu nerw.; uszkodzenie dróg wstępujących prowadzi do zaburzeń—czucia, a dróg zstępujących do niedowładów, porażeń i in. zaburzeń motoryki organizmu. DROGI ŻÓŁCIOWE, zespół przewodów odprowadzających żółć z wątroby do dwunastnicy. Żółć, wytwarzana w komórkach wątrobowych, odpływa drobniutkimi kanalikami śródplazmatycznymi do nieco grubszych (średnicy 2um) kanalików żółciowych, które uchodzą do przewodzików międzyzrazikowych, te zaś z kolei do jeszcze szerszych przewodzików żółciowych. Przewodziki żółciowe łączą się we wnęce wątroby w 2 grube przewody wątrobowe, które zbiegają się w przewód wątrobowy wspólny. Po krótkim przebiegu dołącza się do niego biegnący od —pęcherzyka żółciowego przewód pęcherzykowy, oba razem tworzą przewód żółciowy wspólny, który uchodzi do dwunastnicy wraz z ujściem przewodu trzustkowego, w miejscu zw. brodawką większą dwunastnicy. We wszystkich odcinkach d.ż. mogą tworzyć się kamienie żółciowe (—kamica żółciowa). Choroby: w d.ż.mogą występować: zapalenia, odkładanie się złogów (kamica), nowotwory, zaburzenia kurczliwości, zakażenia pasożytnicze i wady rozwojowe.Stany zapalne d.ż. są następstwem zakażenia bakteryjnego, najczęściej pałeczką okrężnicy i paciorkowcami, które dostają się do układu żółciowego z dwunastnicy lub drogami krwionośną i limfatyczną. Powstaniu zakażenia sprzyja zastój żółci, wywołany najczęściej kamicą, rzadziej nowotworami lub zaburzeniami czynnościowymi. Zapalenie przewodów żółciowych wiąże się najczęściej z zapaleniem pęcherzyka żółciowego. Może występować w postaci ostrej i przewlekłej. Objawy podobne jak w zapaleniu pęcherzyka, z tym że częściej występuje —> żółtaczka oraz powiększenie wątroby. Leczenie zachowawcze (dieta, antybiotyki, sulfonamidy) lub operacyjnie w razie wystąpienia żółtaczki zastoinowej. Nowotwory d.ż. mogą być łagodne (brodawczaki, polipy) i złośliwe (raki), rak występuje u ok. 3% chorych z kamicą żółciową; może powstać w każdym odcinku d.ż., najczęściej w pęcherzyku (75%) i w brodawce dwunastniczej. Z pasożytniczych chorób d.ż. należy wymienić: —lambliozę, glistnicę i owsicę. Wady rozwojowe d.ż. mogą polegać na: niedrożności przewodu żółciowego wspólnego, torbielowatym rozszerzeniu d.ż., obecności przewodów dodatkowych, całkowitym braku pęcherzyka żółciowego, występowaniu uchyłków w ścianie pęcherzyka. DROMOMANLA —poriomania. DROŻDŻAKI, grzyby rozmnażające się przez pączkowanie. Komórka macierzysta, okrągła lub owalna, uwypukla się i to uwypuklenie oddziela się w samoistną komórkę potomną zw. blastosporem. BIastospory mogą łączyć się ze sobą tworząc nibynitkę, pseudomycelium. D. chorobotw. Dla człowieka i zwierząt należą do rodzajów: Candida,candida albicans,Torulopsis,Cryptococcus,Blastomyces, drożdżyce amerykańskie).Histoplasma,Histoplasma capsulatum.Wszystkie należą do klasy grzybów niedoskonałych. DROŻDŻYCE, choroby z grupy -. grzybic, wywoływane przez drożdżaki najczęściej z rodzaju Candida zw.Monilia (stąd niektóre d. noszą nazwę kandydoz lub moniliaz). Normalnie drożdżaki te żyją saproficznie na skórze i błonach śluz., ale w przypadku załamania się sił odpornościowych organizmu doprowadzają do rozwoju wielu chorób, sprzyjają tenn m.in. urazy, maceracja naskórka związana z nadmierną potliwością, cukrzy ca, otyłość, niedokwaśność soku żołądkowego, ciąża, niedobór witamin grup B oraz leczenie antybiotykami, które niszczą florę bakteryjną jelit, hamując rozwój drożdżaków. D. rąk i paznokci można zaliczyć do chorób zawodowych w przemyśle cukierniczym fermentacyjnym, u zmywaczek, pra czek itd. Do d. należą m.in.— pleśniawki, zapalenie błony śluzowe języka lub sromu, niektóre—zajady. wyprzenia drożdżakowe w fałdach skórnych, w przestrzeniach międzypalcowych, w płytkach paznokciowych a także d. głębokie, atakujące skorej i narządy wewn. DROŻDŻYCE AMERYKANSKIE, blastomykozy, choroby zak. wywołane zakażeniem —drożdżakami. Ze względu na zasięg geograficzny, rozróżnia się drożdżyce północno i południowoamerykańską. D. północnoamerykańska wywołana jest zakażeniem Blastomyces dermatitidis, który najczęściej wnika drogą wziewną lub przez skórę. W postaci skórnej zmiany chorobowe polegają na tworzeniu się nacieczeń, owrzodzeń i ropni. W postaci narządowej, dotyczącej najczęściej płuc, rzadziej kości, wątroby, nerek i układu nerw., może dojść do uogólnienia choroby ropnie powstają wówczas w wielu narządach i w tkance podskórnej. D. południowoamerykańska, wywoływana przez Blastomyces brasiliensis, występuje w tropikalnych rejonach Ameryki Pd. i innych kontynentów. Powoduje powstawanie zmian ziarniniakowych w skórze, na błonach śluzowych, w przewodzie pokarmowym i w płucach. Początkowo zmiany umiejscowią) ą się zazwyczaj w okolicy ust; towarzyszy im powiększenie okolicznych węzłów chłonnych. Następnie dochodzi do zajęcia krtani, płuc, jelit. W postaci uogólnionej występują zmiany skórno śluzówkowe, węzłowe i trzewne. Leczenie amfbterycyną B i sulfonamidami. „DRUGI ODDECH", subiektywnie odczuwane (gł. przez sportowców) ustępowanie uczucia zmęczenia i niedostatku powietrza po pierwszych minutach wysiłku mięśniowego. Mechanizm d.o. polega na przystosowaniu narządu oddechowego i krążenia do aktualnego zapotrzebowania tlenowego mięśni. DRUT KIRSCHNERA, cienki, prosty drut stalowy służący do zespalania złamań drobnych kości (np. rąk). Często stosowany jest w wyciągach bezpośrednich (za kość); drut napina się wówczas na odpowiedniej klamrze, którą następnie obciąża się odpowiednim ciężarem. DRZEWO PĘCHERZYKOWE - oskrzeliki. DRŻĄCZKA PORAŹNA, choroba Parkinsona, choroba występująca najczęściej u osób 50-60-łetnich. Czynnik powodujący chorobę jest nieznany. Jej podłożem anatomopatol. jest prawdopodobnie zwyrodnienie komórek i szlaków ciał prążkowanych i istoty czarnej mózgu. Początek choroby jest zwykle nieuchwytny, a obraz klin.rozwija się stopniowo i powoli. Chory wykazuje wzrastającą sztywność mięśni, zubożenie ruchów mimicznych twarzy, spowolnienie ruchowe oraz brak balansowania rąk i ociężałość kończyn przy chodzeniu. Postawa chorego jest zwykle pochylona, kończyny górne przyciągnięte do tułowia i lekko zgięte w łokciach, palce u rąk przywiedzione. Zaznacza się zwykle drżenie palców, rąk i przegubów, niekiedy również głowy. Siła głosu słabnie, mowa staje się spowolniała i monotonna. Sprawność ruchowa zmniejsza się stopniowo w mięśniach całego ciała, tak że wszelkie rodzaje ruchów ulegają spowolnieniu. Choroba postępuje powoli. W miarę pogłębiania się zniedołężnienia często występują stany depresyjne, niepokój i zaburzenia sfery emocjonalnej. Nie dochodzi do upośledzenia umysłowego. Leczenie farmakol.objawowe daje wyniki zmienne, zwykle jednak przynosi złagodzenie objawów. W odpowiednio dobranych przypadkach skuteczne okazało się leczenie chir. Leczenie fizykalne polega na masażach, rozciąganiu mięśni i, jeżeli to możliwe, na czynnych ćwiczeniach 6z. Chorego należy skłonić, aby codziennie ćwiczył najsilniej dotknięte grupy mięśniowe, zwłaszcza mięśnie rąk, palców, nadgarstka, mięśnie poruszające stawy łokciowe i kolanowe oraz mięśnie szyi i karku. Istotne znaczenie ma uspokojenie chorego i korzystny wpływ psychoł. Należy unikać podawania barbituranów, korzystne bywa działanie in.leków uspokajających. DRŻENIE, mimowolne skurcze przeciwstawnych grup mięśniowych, co prowadzi do mniej lub bardziej rytmicznych naprzemiennych ruchów w poszczególnych stawach lub ich grupach. D.fizjologiczne może występować u łudzi zdrowych t nasilać się w stanie emocji, lęku, pod wpływem zimna, zmęczenie itp. Poza tym wyróżnia się d. samoistne i d. objawowe, występujące w przebiegu różnych chorób układu nerwowego. D. samoistne, dziedziczne, rodzinne występuje rodzinnie, jako jedyny objaw patol. Jest to zwykle d. regularne i drobnofaliste, obejmujące rozmaite części ciała, na ogół niewidoczne w spoczynku. D. objawowe obejmuje rozmaite rodzaje drżeń, występujące w przebiegu różnorodnych zatruć i chorób ośrodkowego układu nerwowego. Postacią d. objawowego jest d. spoczynkowe, spostrzegane w kończynach w czasie ich spoczynku, a znikające bądź zmniejszające się przy ruchach czynnych. Ten rodzaj d. znamienny jest np. dla —drżączki poraźnej. D. zamiarowe natomiast jest to grubofaliste, nierytmiezne drżenie kończyn górnych w czasie wykonywania ruchów dowolnych, „zamiarowych" (tzw. d.kinetyczne), znamienne dla uszkodzeń móżdżku. Do d. objawowego należy również d. starcze spostrzegane u osób w wieku podeszłym, obejmujące głowę, szczęki, wargi, kończyny górne, rzadziej język i kończyny dolne. Leczenie w przypadkach d. objawowego polega na leczeniu podstawowej sprawy chorobowej. DRŻENIE PĘCZKOWE, fascykulacja, skurcze pęczków włókien mięśniowych, występujące samoistnie w mięśniu spoczywającym, niekiedy dostrzegalne gołym okiem. Jest objawem uszkodzenia obwodowego neuronu ruchowego, wskutek rozmaitych chorób rdzenia, korzeni nerw. ruchowych i nerwów obwodowych. Niekiedy d.p. samoistne stwierdza się u osób zdrowych, mówi się wtedy o „fascykulacjach łagodnych". DRŻENIE WŁÓKIENKOWE,fibrylacja, samoistne i niezależne skurcze poszczególnych włókien mięśniowych, niedostrzegalne przez skórę, stwierdzane elektromiograncznie (—ełektromiografia) w mięśniach odnerwionych. D.w. występuje w wielu chorobach, w których zaburzenia mięśniowe zależne są od pierwotnego uszkodzenia neuronów ruchowych (np. w stwardnieniu zanikowym bocznym, jamistości rdzenia i in.). DUBOIS Jacques, Sylvius, ur. 1478, zm. 1311555, franc.lekarz anatom, prof. słynnej wówczas szkoły anat. w Paryżu. Badacz naczyń krwionośnych, odkrywca m.in. zastawek żylnych, autor komentarzy do dzieł Hipokratesa i Gałena, nauczyciel—Yesaliusa. DU BOIS-REYMOND Emil, ur. 7 XI 1818, zm. 26 XII 1896, niem. fizjolog i filozof pochodzenia szwajc., prof. uniw. w Berlinie (od 1858),członek Berlińskiej Akad. Nauk (od 1851) i jej sekretarz (od 1867). Jeden z inicjatorów rejestracji zjawisk fizjol. za pomocą przyrządów i instrumentów pomiarowych. Jeden z twórców elektronzjologii. Skonstruował przyrząd do wytwarzania rytmicznych bodźców elektr. oraz wykrył tężcowy skurcz mięśni szkieletowych. Jako filozof stał na stanowisku agnostycyzmu, głosząc poglądy o nieprzekraczalnych granicach poznania np. istoty materii. DULCOLAX -^ bisakodyl. DUNANT Jean Henri, ur. 8 V 1828, zm. 30 X 1910, szwajc. dziennikarz, filantrop i pacyfista. Przypadkowy uczestnik bitwy wł.-franc.-aust. Pod Solferino w 1859.swe wrażenia opisał w książce Un souvenir de Solferino 1862.Podjął ideę yorganizowaniaa międzynarodowego stowarzyszenia,mającego na celu niesienie pomocy sanitarnej wojskom walczącym. Inicjatywa D. doprowadziła do uchwalenia 22 III 1864 Konwencji Genewskiej w sprawie polepszenia losu rannych i chorych w armiach walczących i utworzenia Międzynarodowej Organizacji Czerwonego Krzyża. D. był pierwszym laureatem pokojowej nagrody Nobla w 1901. DUNIN Teodor, ur. l IV 1854, zm. 16 III 1909, pol.lekarz internista, badacz naukowy i działacz społ. Od 1880 ordynator oddziału wewn. Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, gdzie zorganizował ośrodek badawczy i zajmował się chorobami wewn., patologią i bakteriologią. Ogłosił 73 prace nauk., uprawiał aktywną działalność lek.-społ. W 1908 z jego inicjatywy powstał zakład łeczn. dla chorych na gruźlicę w Rudce pod Warszawą. Był jednym z redaktorów „Gazety Lekarskie)", pierwszym prezesem założonego w 1906 w Warszawie Stowarzyszenia Lekarzy Polskich. DUPLIKACJA-aberracje chromosomowe. DUPUYTREN Guillaume, ur. 3 X 1777, zm. 18 II 1835, franc. chirurg, prof. uniw. w Paryżu (od 1812), przedstawiciel kierunku anatomokłin. w chirurgii. Utalentowany wykładowca, śmiały i błyskotliwy operator, w 1812 jako pierwszy dokonał resekcji żuchwy. Opisał szereg jednostek chorobowych, które noszą jego imię, m.in. w 1819 jeden z typowych rodzajów złamania podudzia (tzw. złamanie D.) oraz w 1831 przykurcz rozścięgna dłoniowego zw. chorobą D. Pierwszy opracował dokładny podział głębokości oparzeń na 6 stopni. DUR BRZUSZNY, tyfus brzuszny, epidemiczna, ostra choroba zak. wywołana przez pałeczkę z rodzaju Salmonella. Zakażenie przez bezpośredni kontakt z chorym lub jego wydalinami, przez zakażoną wodę i produkty. Najczęściej zachorowania na d.b. występują w lecie i jesienią. Gł. zmiany chorobowe zachodzą w jelicie cienkim. Okres wylęgania: 10-14 dni. Objawy: stopniowe narastanie gorączki, ból głowy, nieżyt górnych dróg oddechowych. Po kilku dniach gorączka ustala się na 39-40°, chory jest odurzony, występują objawy jelitowe (biegunki, niekiedy zaparcia stolca, wymioty), plamista wysypka, powiększenie śledziony. Do groźnych powikłań należy krwotok jelitowy i przebicie owrzodzenia jelitowego do jamy otrzewnej. Inne powikłania: zapalenie pęcherza i dróg moczowych, zapalenie płuc, zapalenie mięśnia sercowego, rzadko zapalenie mózgu (b. groźne!). Leczenie: chloromycetyna, środki podtrzymujące krążenie, .piramidon. Dieta płynna i półpłynna, pełnokaloryczna, bogata w witaminy. Obowiązkowa izolacja w szpitalu żak. Zapobieganie: szczepienia ochronne, izolacja chorych, wykrywanie i leczenie nosicieli (badanie kału pracowników zakładów spożywczych), zaopatrywanie ludności w dobrą wodę do picia, popularyzowanie oświaty zdrowotnej. DUR PLAMISTY, tyfus plamisty, ostra choroba żak. wywołana przez zarazek Rickettsia provazeki. Zakażenie przenoszą z człowieka chorego na zdrowego wszy ludzkie odzieżowe, rzadziej głowowe. Zarazki znajdują się w kale wszy i zostają wtarte w uszkodzony przez drapanie naskórek. Okres wylęgania: 12-14 dni. Objawy: nagły początek z dreszczami ł szybko narastającą, wysoką gorączką, bólami głowy, uczuciem ogólnego rozbicia, nudnościami i wymiotami. Na 4-5 dzień pojawia się charakterystyczna wysypka, drobna, plamista, przeważnie krwotoczna, zajmująca rzutami całe ciało Jednocześnie występują objawy ze strony ośrodkowego układu nerw.: zamroczenie, podniecenie, halucynacje, próby ucieczki z łóżka. Często, po ustąpieniu tych objawów, chorzy popadają w apatię i stan anergii, ciśnienie krwi spada, może dojść do zapaści. Choroba trwa 4-6 tygodni i pozostawia trwałą odporność, chociaż zdarzają się nawroty. Leczenie: zawsze w szpitalu żak.: stosuje się detreomycynę i tetracykliny, leki krążeniowe i objawowe. Wielkie znaczenie ma troskliwa pielęgnacja chorych. Zapobieganie: zwalczanie wszy, izolacja chorych, szczepienia ochronne. DUR POWROTNY, tyfus powrotny, ostra choroba żak. wywołana przez krętka Borrelia recurrentis, przenoszona z człowieka na człowieka przez wesz odzieżową. Występuje w okresach długich, nękających wojen i klęsk żywiołowych. W Polsce niespotykana. Okres wylęgania: 5-8 dni. Objawy: nagły początek z dreszczami, wysoką gorączką, bólami głowy i mięśni, często występują krwawienia z nosa i zapalenie oskrzeli. Wątroba i śledziona powiększone. Po kilku dniach objawy się cofają, ale wkrótce zjawiają się ponownie, w mniejszym nasileniu. Po kilku nawrotach następuje samoistne wyleczenie. Leczenie antybiotykami z grupy tetracyklin. Zapobieganie: zwalczanie wszy. DUR RZEKOMY, paratyfus, choroba żak. wywołana przez pałeczki duru rzekomego A, B, C, należące do rodzaju Salmonella. W Polsce odmiany A i C są niezwykle rzadkie; znacznie częstszy jest dur rzekomy B, którego obraz chorobowy jest podobny do duru brzusznego, lecz objawy i przebieg znacznie łagodniejsze. Okres wylęgania: 6-8 dni. Leczenie i zapobieganie tak jak w durze brzusznym. DUSZNICA BOLESNA, dławica piersiowa (angina pectoris-stenocardia), zespół chorobowy cechujący się napadowymi bólami zamostkowymi promieniującymi ku górze i lewej kończynie górnej, występującymi pod wpływem wysiłku fiz., emocji lub innych czynników i ustępującymi w spoczynku oraz po podaniu środków azotynowych lub nitrogliceryny. D.b. jest jednym z objawów - wieńcowej choroby. Najczęstszą przyczyną jest —miażdżyca naczyń wieńcowych serca, rzadziej: -nadciśnienie tętnicze, wady serca, kiłowe zapalenie tętnicy głównej, napadowy-częstoskurcz. Ból zależy od względnego niedotlenienia mięśnia sercowego i jest objawem niewydolności wieńcowej, tj. dysproporcji między aktualnym ukrwieniem mięśnia sercowego i jego zapotrzebowaniem związanym ze zwiększoną pracą w czasie wysiłku fiz.,emocji, spożywania posiłków, działania zimna itp. Nasilenie bólu może być różne, począwszy od lekkiego do b. silnego, duszącego, dławiącego (stąd nazwa dusznica i dławica piersiowa). Niekiedy zamiast bólu występuje uczucie pieczenia i palenia za mostkiem. U niektórych chorych bóle występują w spoczynku, zwłaszcza pp ułożeniu się do snu. Często są one objawem zwiastującym-zawał serca. Bólom niekiedy towarzyszy uczucie zbliżające) się śmierci. Napad bólowy trwa 5-15 min i może powtarzać się kilka razy dziennie. Częste powtarzanie się bólów w ciągu dnia nosi nazwę status angionus. Charakterystyczną cechą bólów jest ustępowanie w spoczynku i po podaniu nitrogliceryny pod język. Leczenie polega na uregulowaniu trybu życia i wystrzeganiu się okoliczności wywołujących ból, złagodzeniu niepokoju chorego, przestrzeganiu diety z ograniczeniem tłuszczów zwierzęcych, podawaniu środków rozszerzających naczynia wieńcowe, zaprzestaniu palenia tytoniu. DUSZNICA BOLESNA RZEKOMA, bóle w okolicy przedsercowej występujące u osób bez organicznych zmian w sercu i jego naczyniach. Występuje u osób nerwicowych z zespołem wysiłkowym. Bólom w okolicy serca może towarzyszyć uczucie znacznego zmęczenia i wyczerpania. Niekiedy d.b.rz. może być wynikiem drażnienia nerwu błędnego wskutek procesów chorobowych w obrębie kręgosłupa szyjnego (zmiany zwyrodnieniowe kręgów, —wypadnięcie jądra miażdżystego, tzw. dysk itp). DUSZNIKI ZDRÓJ, m. w woj. wałbrzyskim, położone w środk. części Sudetów, na pograniczu pasma Gór Orlickich i Bystrzyckich, w zach. części Ziemi Kłodzkiej, na wys. ok. 550 m n.p.m. Początki zorganizowanego lecznictwa uzdrowiskowego datują się na 1800. W 1826 przebywał tu na leczeniu Fryderyk Chopin. Klimat bodźcowy, z zaostrzonymi warunkami termicznymi i wilgotnościowymi. Występują duże wahania temp., zimy stosunkowo ostre a lata upalne. Wody leczn.: szczawy wodorowęglanowo-wapniowo-sodowo-magnezowe, żelaziste z b. wysoką zawartością wolnego dwutlenku węgla, eksploatowane z czterech źródeł: „Jan Kazimierz", „Pieniawa Chopina", „Zimny Zdrój" i „Agata". Borowina dla celów leczn. jest sprowadzana z rejonu - Świeradowa ze złoża torfu wysokiego Skalno-Izera. Zakład przyrodoleczn. świadczy usługi w postaci kąpieli mineralnych, kwasowęglowych, igliwowych, zawijania i okładów borowinowych, inhalacji, hydroterapii, głębokiego płukania jelit, płukania ginekol., masażu łeczn., elektro-światło- i ciepłolecznietwa, gimnastyki rehabilitacyjnej. W uzdrowisku są czynne: szpitale uzdrowiskowe, sanatoria, prewentoria, obiekt profilaktyczno-wypoczynkowy, pijalnia wód mineralnych, obiekty wczasowe, ośrodki wypoczynkowe, hotel i schroniska. Wskazania leczn.: choroby układów pokarmowego i oddechowego, choroby kobiece. DUSZNOŚĆ, stan, który subiektywnie wyraża się uczuciem braku tchu, powietrza, obiektywnie zaś przyśpieszeniem oddychania, połączonym ze spłyceniem lub pogłębieniem oddechów. D. może się objawiać również nieregularnym rytmem oddechowym - oddech Cheyne-Stockesa). Podłożem d. jest upośledzona wymiana gazów — niedobór tlenu (hipoksemia) i nadmiar dwutlenku węgla we krwi (hiperkapnia). Czynniki gł. nadmiar dwutlenku węgla, przyczyniają się do pobudzenia ośrodka oddechowego. Jeśli pobudzenie to nie jest w stanie wyrównać istniejących zaburzeń, powstaje duszność. Dodatkowym czynnikiem mogącym wywoływać duszność są odruchy, zwłaszcza z płuc, opłucnej i przepony. W zależności od patogenezy odróżnia się: d. pochodzenia mózgowego, sercowego, płucnego, na tle niedokrwistości, zaburzeń przemiany materii, zmian zawartości gazów w powietrzu oddechowym i inne. D. pochodzenia mózgowego polega na pierwotnym zaburzeniu czynności ośrodka oddechowego w następstwie np. guzów mózgu, zapaleń mózgu i in. Pewną postacią d. ośrodkowej jest d. spowodowana czynnikami emocjonalnymi (zespół czynnościowych zaburzeń sercowo-naczyniowych — zespół wysiłkowy). D. pochodzenia płucnego może być następstwem zmniejszenia powierzchni płucnej (zmiany chorobowe tkanki płucnej, odma opłucnowa, wysięk w jamie opłucnowej), utrudnienia ruchów oddechowych (osłabienie mięśni oddechowych, ograniczenia rozszerzalności klatki piersiowej, np. skrzywienie kręgosłupa, choroba Bechterewa, niedodma, guzy) lub zwiększenie oporu dla prądu powietrza w drogach oddechowych (skurcz krtani, dychawica oskrzelowa, zwężenia oskrzeli, rozedma płuc). D. pochodzenia sercowego jest zazwyczaj wczesnym objawem niewydolności serca, głównie lewokomorowej. W patogenezie tej ostatniej odgrywa rolę zmniejszenie objętości minutowej serca i zwolnienie prądu krwi z następową hipoksemią i hiperkapnia. Istotnym czynnikiem jest zastój krwi w płucach, co powoduje nie tylko zmniejszenie powierzchni oddechowej, ale wyzwala określone mechanizmy odruchowe. D. sercowa może się ujawnić w postaci d. wysiłkowej, napadowej (napady d. z obrzękiem płuc lub bez) lub spoczynkowej. Postaci te stanowią okresy tego samego schorzenia i nie różnią się zasadniczo od siebie. D. w ogólnych zaburzeniach przemiany materii występuje np. w śpiączce cukrzycowej, mocznicy, zatruciu alkoholem metylowym (kwasica z powodu wzrostu poziomu kwasu mrówkowego). D. tę charakteryzuje tzw. oddech Kusmaula („oddech gonionego zwierzęcia") — pogłębione i przyśpieszone ruchy oddechowe. D. występuje również w znaczne; niedokrwistości. Zbyt mała liczba krwinek czerwonych lub hemoglobiny nie jest w stanie dostarczyć tkankom potrzebnej ilości tlenu; najczęściej ma ona wówczas charakter d. wysiłkowej. D. może być spowodowana zmniejszeniem zawartości tlenu w powietrzu atmosferycznym (przebywanie na dużych wysokościach —wysokościowa choroba) lub zwiększeniem zawartości dwutlenku węgla (przebywanie w nie-przewietrzanych, zamkniętych pomieszczeniach). W zależności od typu odróżnia się d. stałą lub napadową (np. w dusznicy bolesnej), wdechową (trudność wciągnięcia powietrza), wydechową (trudność wydalenia powietrza z płuc, np. w oskrzelowej —dychawicy), spoczynkową i wysiłkową (występującą tylko podczas wysiłku, w czasie którego ustrój nie jest w stanie sprostać wzmożonemu zapotrzebowaniu tkanek na tlen). DWOINKI RZEŻĄCZKI, gonokoki, Gram-ujemne bakterie kształtu ziarenek kawy, fasoli lub nerek, wywołujące u ludzi —rzeżączkę. W preparatach z ropy d.rz. bardzo często występują wewnątrzkomórkowo i to niema! wyłącznie w granulocytach obojętnochłonnych. W hodowli spotyka się formy kuliste. Rosną na podłożach wzbogaconych (agar czekoladowy) przy zmniejszonym ciśnieniu tlenu lub w atmosferze 10% dwutlenku węgla. Rozpoznanie mikrobiol. ostrej rzeżączki opiera się na wykryciu zarazka w ropnej wydzielinie (preparaty, hodowla), rzeżączki przewlekłej — tylko w hodowli zarazka. D.rz. postały odkryte w 1879 przez dermatologa niem. A. Neissera. DWOINKI ZAPALENIA OPON MÓZGOWYCH, meningokoki, Gram-ujemne bakterie kształtu ziarenek kawy, fasoli lub nerek, w hodowli odznaczające się znaczną wielokształtnością. Rosną na podłożach wzbogaconych. Są b. wrażliwe na działanie czynników fizykochem. Wywołują u łudził nagminne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Rozpoznanie mikrobiol. opiera się na wykryciu zarazka w płynie mózgowo-rdzeniowym (preparaty, hodowla), wykrycie zaś nosicielstwa — na stwierdzeniu zarazka w^ wydzielinie jamy nosowo-gardłowej. D.z.o.m. zostały odkryte przez austr. bakteriologa Antena Weichselbauma(1845-1920). DWOINKI ZAPALENIA PŁUC,pneumokoki, Gram-dodatnie bakterie, kształtu płomieni świecy zwróconych nasadami do siebie, objęte wspólną otoczką. Otoczki powstają tylko w organizmie zakażonym i składają się z polisacharydów. Nie wytwarzają zarodników. U człowieka wywołują gł. płatowe zapalenie płuc, a także zapalenie ucha środk., opon mózgowo-rdzeniowych, opłucnej, otrzewnej i zakażenia ogólne. Badania bakteriol. polegają na bakterioskopii, hodowlach i próbie biologicznej, DWUALLYL -<- allobarbital. DWUCHWYTNIK, amboceptor, przeciwciało posiadające zdolność łączenia się z —antygenem i —dopełniaczem. Powinowactwo d. do antygenu jest silniejsze niż powinowactwo do pełniacza do antygenu lub dopełniacza do d. Dopełniacz wiąże się dopiero po związaniu się d. z antygenem. D. hemolityczny (surowica królika szczepionego krwinkami barana, zawierająca ' przeciwciała przeciwko krwinkom barana) jest używany do odczynu wiązania dopełniacza. DWUETYLOAMID KWASU LIZERGOWEGO -^ LSD. DWUHYDROERGOTAMINA, uwodorniona pochodna -ergotaminy - stosowana w bólach głowy pochodzenia naczyniowego (migrena), w nadczynności tarczycy, niekiedy celem zniesienia zaburzeń rytmu serca. DWUHYDROERGOTOKSYNA, Hydergim, mieszanina dwuhydropochodnych alkaloidów polipeptydowych —sporyszu. Działa hipotensyjnie ośrodkowo i obwodowo, znosi skurcze naczyniowe. Stosowana we wczesnej postaci nadciśnienia tętniczego, migrenie, chorobach naczyń obwodowych (choroba Buergera). W lecznictwie używane jest również połączenie d. z pantezyną (Hypacom), stosowane w chorobie Buergera. DWUHYDROKODEINA, Paracodin, środek o działaniu przeeiwkaszlowym i przeciwbólowym, działa depresyjnie na ośrodek kaszlowy, stosowana w suchym kaszlu. DWUJODOHYDROKSYCHI-NOLINA, Enterosept, Enteroseptot, lek przeciwbakteryjny i przeciw-pełzakowy, stosowany w czerwonce pełzakowej, zatruciach pokarmowych i biegunkach bakteryjnych, nie wchłania się z przewodu pokarmowego, jest więc nietoksyczny. DWUJODOTYROZYNA, pochodna aminokwasu tyrozyny, zawierająca dwa atomy jodu w cząsteczce. Powstaje w tarczycy i jest jednym z prekursorów hormonów - tyroksyny i - trójjodotyroniny. DWUKUMAROL, Trombosam, pochodna dwuhydroksykumaryny, lek obniżający krzepliwość krwi, antagonista witaminy K — hamuje syntezę protrombiny oraz czynnika VII (prokonwertyny). Działanie obniżające krzepliwość występuje wyłącznie in vitro i pojawia się po okresie utajenia trwającym 12-24 godz. Stosowany w zakrzepach naczyniowych, stanach grożących zakrzepem oraz w zawale mięśnia sercowego. D.należy stosować pod kontrolą czasu protrombinowego (—badanie układu krzepnięcia krwi). Objawy przedawkowania znosi witamina K. DWUMERKAPTOPROPANOL, BAL, syntetyczny związek stosowany jako odtrutka w zatruciu metalami ciężkimi (arsen, antymon, rtęć, złoto, chrom, miedź), tworzy z nimi nietoksyczne połączenia. Zwykle podawany jest domięśniowo w postaci zawiesiny olejowej. Często daje objawy uboczne (bóle głowy, bóle mięśniowe). DWUNASTNICA, początkowy odcinek cienkiego - jelita, dł. 25-30 cm, zagięty w kształcie litery C lub podkowy. Składa się z części górnej (opuszki), zstępującej i dolnej, w której wyróżnia się części poziomą i wstępującą. D. przechodzi w jelito cienkie pod ostrym kątem (tzw. zgięcie dwunastniczo-czcze). W d. rozpoczyna się proces wchłaniania pokarmów, tu również, w części zstępującej, znajdują się ujścia przewodów wielkich gruczołów pokarmowych: —wątroby i trzustki. W d. kontynuowany jest proces trawienia pokarmów, —>miazga pokarmowa zostaje uzupełniona sokiem trzustkowym oraz enzymami wydzielanymi przez komórki gruczołowe d. Wydzielana przez komórki błony śluzowe) —enterokinaza jest aktywatorem enzymu trzustkowego —trypsyny. Zmienia się odczyn treści jelitowej na alkaliczny, w którym dochodzi do ostatecznego rozpadu cukrów złożonych na cukry proste i zachodzi dalsze trawienie białek i tłuszczów (—trawienie pokarmów). W d. zapoczątkowane jest wchłanianie substancji pokarmowych, gł. cukrów prostych i aminokwasów. Odruchy nerwowe z d. wpływają regulujące na motoryczną i wydzielniczą aktywność żołądka. Bnterogastron, hormon wytwarzany w d., hamuje produkcję żołądkowej —^gastryny i zmniejsza wytwarzanie soków żołądkowych. Dwa inne hormony: —^ sekretyna i —^ cholecystokinino-pankreozymina wpływają pobudzająco na wydzielanie trzustki i wątroby, natomiast hamują skurcze żołądka. Sekretyna zwiększa w trzustce produkcję soku trzustkowego i zawartość w nim dwuwęglanów sodu, natomiast cholecystokinino-pankreozymina zwiększa sekrecję enzymów trzustki. Sekretyna działa także pobudzająco na wytwarzanie żółci, a cholecystokinino-pankreozymina , wywiera obkurczające działanie na pęcherzyk żółciowy. Choroby. Najczęstszym stanem patol. jest - wrzodowa choroba, rzadziej występują zapalenia, wady wrodzone, nowotwory. Zapalenie dwunastnicy i okołodwunastnicze występuje często jako wtórne zjawisko w przebiegu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, nieżytu żołądka i dróg żółciowych, zapaleń jelita cienkiego i grubego. Jest następstwem infekcji bakteryjnej, zarzucania nadmiernie kwaśnej treści żołądkowej, zalegania soku dwunastniczego. Zapalenie okołodwunastnicze powstałe w następstwie zapalenia narządów sąsiednich (—^ pęcherzyka żółciowego, trzustki) lub perforacji wrzodu dwunastnicy prowadzi do powstawania stów łącznotkankowych d. z narządami sąsiednimi. Klin. objawy są niecharakterystyczne, mogą być podobne ja w chorobie wrzodowej. Można je roypoznać na podstawie badania radiol. i wziernikowania dwunastnicy. Leczenie polega aa zwalczaniu choroby podstawowej. Zaleganie w d. powstaje wskutek ucisku jej końcowego odcinka przez in. narządy; może być przyczyn) bólów, nudności i wymiotów występujących po posiłkach. Nowotwory pierwotne d. występują rzadko —może to być gruczolakorak i mięsak Z wad wrodzonych najczęściej występują uchyłki, nie powodują om żadnych dolegliwości i wykrywa się je przypadkowo podczas radiol. badania żołądka i dwunastnicy. Objawy chorobowe zależą od zmian wtórnych, takie jak: zastój treści, rozciągnięcie, stał zapalny, owrzodzenie. Uchyłki nabyte powstają w następstwie wrzodu dwunastnicy. DWUNUKLEOTYD FLAWINO ADENINOWY, FAD, koenzym przenoszący atomy wodoru w procesie —utleniania biologicznego. Składnik większości nawoproteidowych enzymów z grupy—oksydoreduktaz. Może występować w formie utlenionej (FAD lub zredukowanejFADH2). Redukcja) FAD jest sprzężona z utlenianiem jakiegoś innego związku. W skład cząsteczki FAD wchodzi rybonawina witamina B2. DWUNUKLEOTYD NIKOTYNAMIDOADENINOWY, NAD, dawniej DPN, koenzym przenoszący atomy wodoru w procesie -utleniania biologicznego. NAD jest składnikiem dużej ilości enzymów z grupy - oksydoreduktaz. W skład cząsteczki NAD wchodzi amid kwasu nikotynowego. (witamina PP). Mechanizm przenoszenia atomów wodoru przez NAD polega na przejściu nikotynamidu z postaci utlenionej w zredukowaną (NADH). Biol. ważną pochodną NAD jest jego fosforan (NADP), którego zredukowana forma (NADPH) bierze udział jako dawca wodoru w biosyntezie kwasów tłuszczowych i niektórych cukrów. DWUPŁCIOWOŚĆ - obojnactwo. DWUPOSTACIOWOŚĆ -^ dymorfizm. DWUSIARCZEK WĘGLA, bezbarwna, lotna ciecz, łatwo zapalna, stosowana jako rozpuszczalnik. Zatrucia na ogół przez wdychanie par. Powoduje pobudzenie, euforię, niekiedy drgawki, a następnie utratę przytomności, śpiączkę, porażenie oddechu. W zatruciach przewlekłych pojawia się bezsenność, znużenie, bóle głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zapalenie wielonerwowe, zaburzenia czucia, zmniejszenie popędu płciowego. Leczenie w ostrym zatruciu: świeże powietrze, tlenoterapia, sztuczne oddychanie, leczenie objawowe, przy połknięciu — płukanie żołądka, parafina płynna. DWUTIAZANINA, Dithiazanina, Ditombrin, barwnik cyjaninowy działający przeciwrobaczo. Skuteczny przeciwko włosogłówce, węgorkowi jelitowemu, gliście ludzkiej, owsikom. W przypadku niebieskiego zabarwienia moczu lek winien być natychmiast odstawiony (niebieskie zabarwienie kału występuje zawsze i nie powinno budzić obaw). D. jest stosowana wyłącznie w leczeniu szpitalnym. DWUTLENEK WĘGLA, CO^, produkt całkowitego utlenienia węgla; gaz trudno rozpuszczalny w wodzie, ma właściwości słabego kwasu (—kwas węglowy), tworzy anion wodorowęglanowy (HCO3 rezerwa alkaliczna krwi). W organizmach żywych powstaje w reakcjach dekarboksylacji jako końcowy, nietoksyczny produkt przemian związków węglowych. Za pośrednictwem krwi jest przenoszony jako anion wodorowęglanowy z tkanek do płuc, skąd jest wydalany do atmosfery. Ulega z powrotem włączeniu do ciał organizmów żywych w procesie- fotosyntezy. Zob. też transport gazów w ustroju. DYBEK Andrzej, Franciszek Ksawery, ur. 30 XI 1783, zm. 5 II 1826, pol. chirurg; w 1803-17 chirurg wojskowy, od 1817 prof. chirurgii w Warszawie. Zasłużony dla chirurgii w Polsce jako operator, wykładowca, pedagog i wychowawca licznych specjalistów chirurgów. Udoskonalił zabiegi plastyki nosa oraz ulepszył szereg narzędzi operacyjnych. W 1820 przyczynił się do założenia Tow. Lekarskiego Warszawskiego. DYCHAWICA, astma, każda po stać duszności wydechowej, której towarzyszy świszczący oddech. W języku potocznym oznacza d. oskrzelową, chorobę o podłożu alergicznym, cechującą się napadową dusznością, g}, wydechową, połączoną z odkrztuszaniem gęstej, ciągnące) się plwociny i świszczącym oddechem. D. oskrzelowa jest spowodowana zwężeniem oskrzelików wskutek skurczu ich mięśni gładkich, obrzęku i nadmiernego wydzielania śluzu. Chorobę wywołują różne-alergeny dostające się do organizmu przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy lub skórę. Narządem wstrząsowym są drobne oskrzela. Antygenami są zazwyczaj substancje białkowe pochodzenia bakteryjnego, pokarmowego, pyłki różnych kwiatów i krzewów, łupież zwierzęcy, kurz i pleśń. W powstawaniu napadów odgrywają również dużą rolę czynniki psych. i warunki Mim. Dominującym objawem klin. jest duszność napadowa, która może zjawić się w każdej porze dnia. Chory odczuwa brak tchu, przyjmuje pozycję pionową, siada lub zbliża się do okna, wspierając się rękami o parapet Jub o uda. Utrudniony jest zwłaszcza wydech, natomiast wdechy są powierzchowne, świszczące, słyszalne na odległość. Klatka piersiowa przyjmuje położenie wdechowe. Zjawia się kaszel, odkrztuszanie plwociny, sinica. Napad może trwać różnie długo. Długotrwała choroba prowadzi do powstawania-rozedmy płuc, zniekształcenia klatki piersiowej (trwałe ustawienie w pozycji głębokiego wdechu tzw. klatka beczkowata) i niewydolności krążenia (- serce płucne). Leczenie napadu polega na podawaniu środków rozszerzających oskrzela, tlenu, - glikokortykoidów. Należy dążyć do wykrycia i wyeliminowania czynników alergizujących chorego. D. sercowa napadowa, duszno nocna występująca u niektórych chorych z ciężką, przewlekłą niewydol nością krążenia pochodzenia sercowe go, gdy towarzyszy jej zastój i nadciśnienie w krążeniu płucnym. Napady wiążą się ze znacznym przepełnieniem krwią płuc w pozycji leżącej, ciśnień w naczyniach włosowatych płucnych wzrasta do wartości, przy której następuje przesięk do pęcherzyków płucnych, co może doprowadzić do obrzęku płuc. Zmiana pozycji na siedzącą lub stojącą przynosi ulgę, gdy krew z płuc ulega przemieszczeniu niżej położonych części ciała (kon czyny). D. sercowa pojawia się w przebiegu ciężkich organicznych chorób układu krążenia i jest jednym z objawów lewokomorowej niewydolności krążenia. Duszność ma charakter wdechowo-wydechowy. DYFTERYT -^ błonica DYMIENICA, bubo, duży obrzęk zapalny węzłów chłonnych, zwłaszcza w pachwinie lub pasze. Termin stosowany dawniej najczęściej w odniesieniu do bolesnego powiększenia, znacznego stopnia, węzłów chłonnych pachwinowych, obserwowanego przy owrzodzeniu wenerycznym, tzw. wrzodzie miękkim, wywołanym lasecznikami Ducreya. Powiększenie węzłów chłonnych pachowych i pachwinowych obserwowane w dżumie, również może być objęte tą nazwą. DYMORFIZM, dwupostaciowość, występowanie dwu różnych postaci w obrębie jednego gatunku, również odmienne ukształtowanie osobników tego samego gatunku, rozwijających się w różnych warunkach środowiska lub w różnych sezonach cyklu rocznego. DYNAMOMETRIA, metoda pomiaru siły mięśni za pomocą przyrządów pomiarowych (dynamometrów), określających jej wartość w Kg lub newtonach. D.jest stosowana dla oceny rezultatów ćwiczeń treningowych w sporcie i rehabilitacji. DYNIA (Cucurbita pepe), roślina warzywna z rodziny krzyżowych. Świeże nasiona d.zawierają niedokładnie poznaną substancję znoszącą zdolność czepną główki tasiemca. Od dawna używana w medycynie ludowej jako środek przeciw tasiemcom. Suszenie nasion powoduje utratę właściwości przeciwtasiemcowyeh. DYPSOMANŁA —opilstwo okresowe. DYSBAKTERIOZA, zaburzenie biocenozy mikroflory w organizmie, dotyczące najczęściej dróg oddechowych i przewodu pokarmowego; powstaje w następstwie infekcji, interwencji chir. lub stosowania - antybiotyków. Antybiotyki, gł. penicylina, streptomycyna, chloromycetyna, tetracykliny, hamując rozwój bakterii chorobotw. działają również na drobnoustroje przydatne w organizmie, tzw. symbionty. D. objawia się swoistym stanem zapalnym błon śluzowych, skazą krwotoczną, niestrawnością, biegunką. Może dojść do zakażeń przez tzw. drobnoustroje oportunistyczne, tzn. bakterie i grzyby, które w normalnych warunkach bytując w organizmie gospodarza nie czynią mu żadnych szkód. Najczęściej dochodzi do rozplemu grzyba Candida albicans na błonach śluzowych przewodu pokarmowego,zwłaszcza w jamie ustnej (—^pleśniawki). D. sprzyja również powstaniu ostrego gronkowcowego rzekomo-błoniastego zapalenia jelit. DYSBARYZM, wszelkie uszkodzenia organizmu człowieka wywołane rozszerzaniem się gazów zawartych w jamach ciała. Podczas zmiany ciśnienia atmosf. (w locie samolotem, w czasie nurkowania) gazy zawarte w płucach, zatokach nosa, jelitach, uchu środk. rozszerzają się, uciskając otaczające tkanki. W efekcie może powstać mechaniczne uszkodzenie ścian jam. W skrajnym przypadku może dojść np. do przerwania pęcherzyków płucnych w płucach, opłucnej, krwotoków do płuc i jamy opłucnowej, a w następstwie do śmierci. W zależności od umiejscowienia tych zmian, poszczególne zespoły uszkodzeń noszą różne nazwy — dysbaryczne zapalenie zatok obocznych nosa, dekompresja eksplozywna (zmiany w płucach), bębnie a (zmiany w jelitach) i in. Specjalną postacią d. są dysbaryczne bóle zębów, powstałe wskutek rozszerzania się pęcherzyków gazu, które powstały po niedokładnym nałożeniu plomby w ubytku zębowym. W tej postaci d. może nawet dojść do pęknięcia lub rozerwania zęba ciśnieniem rozszerzającego się gazu. DYSFAGIA, utrudnienie przełykania, przyczyny d. mogą być różne; stany zapalne w obrębie gardła, krtani, przełyku, przebiegające z obrzękiem lub w formie nacieku czy ropnia, powodują silny ból przy przełykaniu i tym samym d., ciała obce, urazy, nowotwory powodują d. przez upośledzenie drożności gardła lub przełyku; organiczne lub czynnościowe zaburzenia w unerwieniu mięśni biorących udział w akcie przełykania, porażenia, nerwice, histeria wywołują niekiedy d. znacznego stopnia. DYSFORIA, objaw występujący w- zaburzeniach psychoorganicznych, polegający na łatwym reagowaniu rozdrażnieniem, złością bądź agresją na stosunkowo błahe lub wręcz nieadekwatne bodźce. D. występuje także, w łagodniejszej formie, w stanach- depresji. DYSGENEZJA GONAD, zespół szczątkowych gonad, nie wytworzenie się w czasie życia płodowego prawidłowych gonad (jajnika lub jądra) i przetrwanie ich w takiej postaci u osobnika dorosłego. Gonada pierwotna wytwarza się ok. 6 tygodnia życia płodowego i jest początkowo identyczna dła obu płci. Jeżeli w okresie rozwoju embrionalnego zawiązek gonady pierwotnej zostanie częściowo uszkodzony lub niedostatecznie się rozwinie, to i w przyszłości gonada (jajnik, jądro) wykształci się niedostatecznie, pozostanie małowartościowa oraz jałowa. Objawy tego stanu są b. różne. Osobnicy z d.g. mają wygląd enuchoidalny (nadmiernie wysoki wzrost, są szczupli) oraz wykazują odchylenia w budowie kośćca, np. skrzywienie kręgosłupa. Do d.g. należą: —^zespół Klinefeltera, zespół deł Castillo oraz - zespół feminizujących jąder. DYSGRAFIA, ogólne określenie nieprawidłowości w pisaniu, polegających m.in. na przestawianiu słów, zgłosek lub liter, bądź na „przejęzyczaniu się" w wypowiedzeniach na piśmie. D. może występować jako zjawisko fizjol., jako objaw zaburzeń psych. bądź jako objaw organicznego, ogniskowego uszkodzenia mózgu. Zob. też agrafia. DYSK - wypadnięcie jądra miażdżystego. DYSKINEZA, zaburzenia motoryki narządów, szczególnie odprowadzających produkty wydzielania lub wydalania. DYSKINEZA DRÓG ŻÓŁCIOWYCH, czynnościowe zaburzenie nerwowo-ruchowe dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego, wywołujące bóle w prawym podżebrzu i objawy niestrawności. Występuje częściej u kobiet niż mężczyzn, może być jednym z objawów zaburzeń wegetatywnych (dystonia), polegających na zwiększony napięciu układu nerw. przywspółczólnego (dystonia hipertoniczna) lub współczulnego (dystonia hipotoniczna). Napady bólowe mogą mieć charakter kolki żółciowej, z promieniowaniem do pleców i z towarzyszący nudnościami i wymiotami. D.d.^ powoduje zaleganie żółci w przewodach i pęcherzyku żółciowym, co usposabia do odczynów zapalnych i powstawania złogów (kamieni). DYSKOGRAFIA, radiologiczne badanie kontrastowe —^ jądra miażdżystego, zw. również nukleografią; polega na przezskórnym nakłuciu tarczy międzykręgowej i wstrzyknięciu środka cieniującego w niewielkiej ilości (ok. 0,5 ml). Przydatna w rozpoznaniu —>- wypadnięcia jądra miażdżystego (dysku). DYSLEKSJA, łagodna postać aleksji, zw. również afazją wzrokową. Polega na trudności rozumieniu odczytywanych, prostych zwrotów lub zdań, a w postaciach lżejszych — zdań i okresów dłuższych i bardziej złożonych. Niekiedy występuje jedynie powolność czytania bądź potrzeba czytania na głos, co ułatwia rozumienie tekstu. Łagodne zaburzenia o charakterze dyslektycznym, wraz z objawami lekkiej -<- dysgrafii, występują niejednokrotnie u dzieci i są przyczyną trudności w uczeniu się a także związanych z tym wielu trudności wychowawczych. DYSMENORRHOEA - mięsiączka (zaburzenia). DYSOCJACJA: l) w kardiologii— termin określający niezależną czynność przedsionków i komór w czasie —bloku serca; 2) w psychologii — rozszczepienie osobowości, związane z zaburzeniami funkcji —ego. Najprostszą formą d. jest sytuacja, w której człowiek nie może przypomnieć sobie pewnej serii zdarzeń, w życiu zwykle związanych z b. intensywnymi emocjami. Bardziej złożoną formą d. jest występowanie u tego samego człowieka naprzemiennie lub równocześnie uczucia, że jest dwoma różnymi osobami (b. rzadko). D. występuje w: —histerii, schizofrenii. DYSPERSJA - niestrawność. DYSPLAZJA NASAD WIELO-MIEJSCOWA, choroba dziedziczna polegająca na zaburzeniach kostnienia w okresie wzrostu kośćca. Dzieci dotknięte d.n.w. charakteryzują się niskim wzrostem i krótkimi kończynami (szczególnie krępe są ręce i stopy) i skarżą się często na bóle i obrzmienia stawów. Leczenie operacyjne, jeśli choroba doprowadza do przykurczów i zniekształceń stawów. DYSPLAZJA SKLEROTYZUJĄCA TRZONÓW KOŚCI DŁUGICH, wrzecionowate, symetryczne pogrubienie istoty korowej trzonów kości długich. Choroba jest dziedziczna, objawia się osłabieniem mięśni i złym samopoczuciem dziecka. Niekiedy dochodzi do zniekształceń kośćca. Leczenie objawowe. DYSPLAZJA STAWÓW BIODROWYCH, niepełne wykształcenie się stawów w okresie życia płodowego, w przypadku niewłaściwej pielęgnacji i braku odpowiedniego postępowania stan ten może przejść w pełne zwichnięcie stawu biodrowego. Choroba występuje częściej u dziewcząt niż u chłopców. Zwichnięcie lub nadwichnięcie dotyczy częściej jednego stawu, ale może być obustronne. W schorzeniu tym jedna lub obie głowy kości udowej znajdują się przy urodzeniu częściowo albo całkowicie poza panewką stawu biodrowego. Przyczyną tego jest najczęściej niedostateczne wykształcenie się panewki stawowej w okresie życia płodowego, w wynikuczego głowa i szyjka kości udowej ulega większemu łub mniejszemu odkształceniu. Zwichnięcie biodra zazwyczaj jest trudne do zauważenia, dopóki dziecko nie zacznie chodzić; na obecność zwichnięcia biodra u niemowląt może wskazywać różnica poziomu fałdów pośladkowych, niesymetryczne fałdowanie się skóry na wewn. powierzchni ud, poszerzenie i spłaszczenie pośladka, uwypuklenie biodra do boku, skośne ustawienie szpary sromowej u dziewczynek oraz wiele innych objawów. W przypadkach zwichnięcia jednostronnego występuje bardzo charakterystyczne chromanie — dziecko pochyla miednicę na stronę zdrową za każdym razem, kiedy obciąża kończynę chorą. Celem przeciwdziałania temu dziecko przechyla tułów w kierunku przeciwnym (tj. na stronę chorą). Powstaje - boczne skrzywienie kręgosłupa, tzw. skolioza, która wypukłością kieruje się w stronę kończyny chorej, występuje także widoczne skrócenie nogi (około 2-4 cm), ponieważ głowa kości udowej przemieszcza się ku górze. W przypadkach zwichnięcia obustronnego chód staje się kaczkowaty, miednica przechyla się naprzemiennie, a tułów odpowiednio kołysze z boku na bok. Pogłębia się lędźwiowe wygięcie kręgosłupa ku przodowi i powstaje tzw. hiperlordoza. Leczenie d.s.b. ma na cełu tzw. scentrowanie lub wprowadzenie głowy kości udowej do panewki stawowej i unieruchomienie kończyny, dopóki panewka nie wykształci się prawidłowo.Do leczenia wrodzonego zwichnięcia stawów lub d.s.b. przystępuje się natychmiast po ustaleniu rozpoznania.Leczenie w pierwszym półroczu życia polega na ustawieniu nóżek w odwiedzeniu. Uzyskuje się to stosując poduszkę lub aparat odwodzący Puttiego aparat Hanauska, poduszkę Frejki lub szelki Grucy - aparaty ortopedyczne). Dzięki powolnemu kształtowani panewki oraz adaptacji torebki, wit żądeł i mięśni stawu biodrowego d< chodzi do stopniowego wstawiania s nadwichniętej lub zwichniętej głowy kości udowe) w panewkę. Ten sposób leczenia jest skuteczny w większości wypadków zwichnięć i d.s.b. u dzieci do 6 miesiąca żyda. W wieku 6-12 miesięcy, nóżki należy unieruchom w tzw. pozycji „pajacyka". U dzieci starszych (1-3 r. życia) nadwichnięcie czy zwichnięcie najczęściej nastawia się w uśpieniu i kończyny unieruchamia w opatrunku gipsowym. W przypadku niepowodzeń i u dzieci starszych — po 3 r. życia stosuje się leczenie operacyjne. DYSPLAZJA WŁÓKNISTA KOŚCI, torbielowato-włókniste zwyrodnienie kości, w wyniku którego prawidłowa kość zostaje zastąpiona tkanką włóknistą i kostnawą. Zwyrodnienie dotyczyć może jednej lub wielu kości, ) przy czym zmiany z reguły zajmują jedną połowę kośćca — prawą lub lewą. Często zmianom tym towarzyszą przebarwienia skóry (koloru kawy z mlekiem) oraz zaburzenia wydzielania gruczołów dokrewnych, prowadzące do zaburzeń wzrostu i rozwoju z przedwczesnym dojrzewaniem płciowym u dziewcząt (tzw. zespół Albrighta). Zmienione chorobowo kości podatne są na patol. wygięcia i złamania. Leczenie operacyjne, w celu korekcji zniekształceń i usunięcia ognisk chorobowych. DYSPOZYCJA: 1) psychol. — su ma właściwości, dzięki którym powstają u człowieka zjawiska psych. (wrażenie, wyobrażenie), mające określony przebieg. Termin niejednoznaczny, stosowany zamiennie z określeniami: cecha osobowości, właściwość, funkcja psych., zdolność. Obecnie powszechna jest teoria głosząca istnienie wrodzonych zadatków zw. predyspozycjami, które pod wpływem otoczenia (w toku procesu wychowania, nauczania), własnej aktywności i możliwości rozwojowych jednostki aktywizują się i przetwarzają, 2) med. —skłonność do zapadania na określoną chorobę, uwarunkowana konstytucjonalne, przekazywana dziedzicznie lub nabyta wskutek przebytych chorób albo urazów, np. - charłactwo zwiększa podatność na choroby zakaźne. DYSPROTEINEMIA-^ frakcje białkowe krwi. DYSSOLUCJA, forma - regresji polegająca na- dezintegracji procesów psych., które nabierają w ten sposób charakteru zaburzeń psych. D. jest przeciwieństwem —ewolucji psychiki. Teorię ewolucji i d. psych. rozwijał w swoich pracach Jackson, w Polsce -J. Mazurkiewicz. DYSTOCJA SZYJKOWA, nie prawidłowe rozwieranie się w czasie porodu szyjki macicy, któremu towarzyszą normalne skurcze macicy. DYSTONIA, zaburzenie wzajemnego napięcia dwu przeciwstawnych układów, najczęściej odnosi się do układu wegetatywnego. D. wegetatywna — zaburzenia wzajemnej harmonii i równowagi między dwoma układami wegetatywnymi — sympatycznym i parasympatycznym. W d. wegetatywnej występują równocześnie —*- sympatykotonia w zakresie jednego narządu (układu) i- parasympatykotonia w zakresie drugiego. Łączy się to najczęściej z labilnością tych układów i zaburzeniami psychosomatycznymi. D. wegetatywna jest typowym przykładem —zaburzeń psychosomatycznych. DYSTREPSJA, stan wychudzenia niemowlęcia związany z przewlekłymi zaburzeniami odżywiania. W zależności od stanu niedożywienia dziecka wyróżnia się —hipotrepsję i - atrepsję. Do d. w wieku niemowlęcym dochodzi b. łatwo i szybko, co jest związane z nasilonym w tym okresie życia procesem wzrastania, a więc koniecznością 257 znacznego przyswajania i zapotrzebowania na —białko. Do d. najczęściej prowadzi czynnik pokarmowy (głodzenie) lub infekcyjny, rzadziej nadmierna nerwowość, wady rozwojowe —^ krzywica, zaburzenia hormonalne, niedobory enzymatyczne. Do d. łatwiej dochodzi u niemowląt karmionych sztucznie. Najcięższe postacie d. spotyka się u dzieci do 4 miesiąca życia. Jeżeli dziecku podaje się mniejszą liczbę kalorii niż wymaga jego organizm, zaczyna zużywać najpierw niewielkie zapasy węglowodanów, następnie tłuszczów, a na końcu białko. O ciężkości d. decyduje ilość i szybkość utraconego białka. Gdy niedobór białkowy (głód białkowy) trwa długo, dochodzi do obniżenia poziomu białek osocza i do obrzęków głodowych. Odporność dzieci z d. jest znacznie obniżona, łatwo więc zapadają na choroby infekcyjne, które pogarszają łaknienie i pogłębiają stan d. Rokowanie w d. zależy od wieku dziecka, przyczyny wywołującej, stopnia uszkodzenia narządów wewn. infekcji dodatkowych i powikłań. Leczenie polega na właściwej pielęgnacji i higienie, diecie, regulacji gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo--zasadowej, przywróceniu czynności uszkodzonych narządów. DYSTROFIA, zaburzenia rozwojowe lub zmiany wsteczne powstałe w następstwie niedostatecznego albo niewłaściwego odżywiania; może dotyczyć ustroju jako całości lub jego części. Powstaje w następstwie długotrwałego głodu jako - charłactwo. Wadliwe działanie gruczołów wydzielania wewnętrznego powoduje d. przez zachwianie równowagi rozwojowej ustroju (—Cushinga choroba). D. także dotyczyć części ustroju niedorozwiniętej w okresie życia płodowego wskutek owinięcia pępowiną i nie dostatecznego ukrwienia. W pediatri d. oznacza zły stan niemowlęcia, polegajacy na wychudzeniu, odwodnieniu i osłabieniu, występujący w następstwie niedostatecznego odżywiania lub zaburzeń w przyswajaniu pokarmów i zatrzymywania wody w ustroju. DYSTROFIA CHRZĄSTEK WAPNIEJĄCA, zwapnienia w chrząstkach oraz przerastanie mięśni tkanką łączną, w wyniku czego dochodził zaburzenia wzrostu na długość kości oraz przykurczów stawowych i osłabienia mięśni. Choroba dotyczy niemowląt i rokowanie jest złe. DYSTROFIA CHRZĘSTNOKOSTNA, rodzinne zaburzenia wzrostowe chrząstek nasad i przynasad kości (najczęściej kości długich). Charakterystycznym spłaszczeniom ulegają trzony kręgów, w wyniku czego pierwszym objawem choroby jest pochylanie się tułowia dziecka. Następnie dołączają się inne zniekształcenia układu kostnego, prowadzące m.in. do skrócenia tułowia i szyi, zgrubień okolicy stawów i upośledzenia ich ruchomości, siodełkowatego zniekształcenia nosa, niesymetrycznego rozwoju czaszki. Leczenie zachowawcze. ^ DYSTROFIA KOŚCI PRZYTARCZYCZKOWA, nadmierne i uruchamianie wapnia z kości na tle nadczynności gruczołów przytarczyczny w wyniku czego dochodzi do odwapnienia i torbielowatego zwyrodnienia kości, które stają się miękkie. Choroba objawia się bólami kośćca w 4—5 dekadzie życia oraz sztywnością stawów, uniemożliwiającą chodzenie. Leczenie: usunięcie chorych przytarczyc oraz — w razie potrzeby — zabiegi korekcyjne kośćca. DYSTROFIA MIOTONICZNA,miotonia zanikowa, choroba Steinerta, rzadka dziedziczna, zwyrodnieniowa choroba wieku dojrzałego, będąca niejako kombinacją —miotani wrodzonej i —dystrofii miotonicznej postępującej. Występuje zwiększone napięcie niektórych mięśni, zwykłe języka i zwijających rękę w pięść, czemu towarzyszy zanik i osłabienie mięśni twarzy, szczęk i in. Objawia się zaburzeniem mimiki twarzy oraz niedowładem mięśni dźwigających powieki. W okresie późniejszym zaniki obejmują mięśnie kończyn, czasami występują zaburzenia wewnątrzwydzielnicze (zanik gonad, brak miesiączki, wcześnie rozwijająca się zaćma i in.). Przebieg d.m. jest powolny, zaś niedowłady rzadko doprowadzają do większego upośledzenia ruchowego. Leczenie objawowe. DYSTROFIE MIĘŚNI POSTĘPUJĄCE, choroby dziedziczne, których istotą jest przewlekłe zwyrodnienie mięśni poprzecznie prążkowanych. Zanik mięśni jest z reguły symetryczny, obustronny i ulegają mu najczęściej mięśnie ksobne. Postacie: l) p.d.m. typu Ducheitne'a, miopatia spotykana najczęściej, określana też mianem dystroni rzekomoprzerostowej. Chorują na nią tylko chłopcy. Choroba rozpoczyna się wcześnie, w Pierwszych miesiącach i latach życia polega na upośledzeniu ruchów, a następnie utrudnieniu chodu. Najbardziej rzucającym się w oczy objawem jest utrudnienie wstawania oraz utrudnienie wchodzenia na schody. Zanikom mięśni może jednocześnie towarzyszyć przerost mięśni łydek. Zaniki mięśni powodują powstawanie przykurczów w stawach, odstawanie łopatek oraz zniekształcenia kręgosłupa. Choroba przebiega latami, z tym że w miarę upływu czasu, wskutek rozległych niedowładów, dochodzi do* uniemożliwienia chodzenia;2) postać obręczowa p.d.m. najczęściej dotyczy zaniku mięśni obręczy miednicznej, choroba występuje u obu płci, początek jej przypada na drugą i trzecią dekadę życia; 3) postać twarzowo--łopatkowo-ramieniowa p.d. m. występuje częściej u kobiet. Zaniki obejmują mięśnie obręczy barkowej i mięśnie twarzy (upośledzenie ruchów mimicznych twarzy). Choroba rozpoczyna się w drugiej dekadzie życia, przebieg jej jest powolny i łagodny. Leczenie objawowe, zapewnienie choremu możliwości samodzielnego poruszania się przez ćwiczenia usprawniające oraz zabiegi fizykoterapeutyczne. DYSYMULACJA, świadome udawanie przez osobnika chorego, np. psych. chorego, że jest zdrowy, ukrywanie zaburzeń psych., także zatajanie np. kalectwa somatycznego, ma zazwyczaj na celu uniknięcie umieszczenia w szpitalu i leczenia. DYZARTRIA, - zaburzenie mowy spowodowane upośledzeniem czynności jej aparatu wykonawczego, zwłaszcza czynności artykulacyjnych. B. znaczne nasilenie tych zaburzeń, prowadzące praktycznie do niemożności mówienia, określane jest jako anartria. DYZENTERIA -^ czerwonka bakteryjna. DYZMETRIA -^ bezład. DYZOSTOZA OBOJCZYKOWO-CZASZKOWA, choroba występująca rodzinnie, charakteryzująca się opóźnionym zarośnięciem - ciemiączek, brakiem lub niedorozwojem obojczyków, czasami niedorozwojem kości jarzmowych i łzowych; często dają się zauważyć ubytki kostne w innych częściach kośćca, szczególnie w kościach łonowych, policzkach i kręgach. W razie całkowitego braku lub znacznego niedorozwoju obojczyków, chorzy mogą zbliżyć do siebie oba barki tuż przed mostkiem. Leczenie objawowe. DYZOSTOZA WIELOMIEJSCOWA, gargoilizm, zaburzenia kostnienia śródchrzęstnego i łącznotkankowego. Chory ma charakterystyczny groteskowy wygląd — brzydkie, smutne rysy twarzy, szeroko rozstawione oczy, otwarte, wydęte usta, dużą, tkwiącą jakby bezpośrednio na krępym tułowiu głowę i bardzo niski wzrost. Leczenie zachowawcze. DZIAŁANIA POPĘDOWE -czyny impulsywne. DZIAŁANIE GWAŁTOWNE, działanie czynników zewn. nienaturalnych (np. urazy mechaniczne, termiczne, elektr., energią promienistą), powodujących w następstwie zahamowanie czynności ustrojowych, uszkodzenie ciała lub śmierć. W szerszym znaczeniu także działanie - trucizn traktuje się jako dz.g. Charakterystyką i skutkami dz.g. zajmuje się szczegółowo- medycyna sądowa. DZIARKOWSKI Hiacynt, 1747, zm. 15 III 1828, pol. lekarz działacz społ.; jeden z inicjatorów ,założenia w Warszawie uczelni lekarskiej dziekan oraz wykładowca patologii i historii medycyny. Po powstaniu Uniw. Warszawskiego w 1817 prof. semiotyki i patologii. Propagator szczepień ochronnych przeciwko ospie w Królestwie Kongresowym. . DZIĄSŁO, część błony śluzowej jamy ustnej, która łączy się ściśle z wyrostkami zębodołowymi szczęki i z częścią zębodołową żuchwy. Dz. otacza ząb i przyczepia się do szkliwa i kostniwa w okolicy szyjki zęba, formując tzw. kieszonkę dziąsłową, w przestrzeniach między poszczególnymi zębami tworzy tzw. brodawki międzyzębowe. Dz. są silnie unerwione i czynione, dlatego w czasie usuwania zęba silnie krwawią. U osób starszych dz. cofają się nieco i dochodzi do odsłonięcia szyjek zębów. Po usunie zębów dz. zarastają w ciągłą warszwę nad zanikłymi zębodołami. Do chorób dz. dochodzi łatwo w przypadku zaniedbania higieny jamy ustnej, drażniących czynników chem. i fiz.,źle wykonanych prac protetycznych. Przyczyną chorób dz. bywają często m.in. cukrzyca, białaczka, niedobory pokarmowe i awitaminoza. W 2 pół. ciąży często dochodzi do obrzęku dziąseł i mogą powstać tzw. guzy cięźarne tj. ograniczone, guzowate, krwawiące rozrostki, objawy te ustępują zwykle po okresie połogu, u kobiet cierpiących na zapalenie przyzębia lub z czynną próchnicą objawy mogą się przedłużać i ulegać pogorszeniu. Krwawienie z dz. bywa często objawem poważnej choroby przyzębia i wymaga konsultacji stomatologa. Zapalenie dz. może dotyczyć brodawek dziąsłowych, brzegu lub całego dziąsła. W nieżytowym zapaleniu występuje obrzęk, zaczerwienienie i ból, dziąsła łatwo krwawią. Zapaenie wrzodziejące powstaje w wyniku zakażenia, urazu i zmiany odczynu ustroju, owrzodzenia są bolesne, krwawią przy dotyku, towarzyszy im przykry zapach z ust, ślinotok, trudność w przyjmowaniu pokarmu, w ciężkich postaciach podwyższona temp., uczucie rozbicia. Zapalenie rozrostowe polega na rozroście dziąsła w różnym stopniu — zwykle brak jest bolesności i występuje krwawienie z dziąseł podczas czyszczenia zębów. Leczenie: usunięcie czynników drażniących i leczenie farmakologiczne. Zob. też przyzębica. DZIECIĘCE ZAPALENIE STAWÓW- Stilla choroba. DZIECIOBÓJSTWO, zabójstwo dziecka nowo narodzonego przez matkę, dokonane w okresie porodu i pod wpływem jego przebiegu (art. 149 kodeksu karnego), traktowane przez prawo łagodniej od zwykłego zabójstwa ze względu na zachwianie równowagi psych. u rodzącej. Motywem przestępstwa bywa chęć usunięcia nieślubnego dziecka. W prawodawstwach pierwotnych i dawnych dz. było tolerowane w różnych formach, a nawet sankcjonowane dła regulacji przyrostu naturalnego i eliminacji osobników ułomnych (Sparta w starcz. Grecji, Wikingowie w Skandynawii). Obecnie dz. jest przestępstwem rzadziej spotykanym. Na zanikanie zjawiska mają wpływ lepsze warunki socjalnobytowe kobiet, wprowadzenie pełnego uprawnienia dla dzieci nieślubnych i podniesienie poziomu oświaty społecznej. DZIECKO, człowiek w wieku od O do 18 łat. W stosunku do osobnika dorosłego dz. ma swoje odrębności anatomiczne i fizjologiczne. Gł. jego cechą jest wzrost i rozwój, tzn. przewaga procesów przyswajania (asymilacji) nad wydalaniem (dysymilacją). W momencie wystąpienia równowagi między tymi procesami dz. staje się człowiekiem dorosłym. Rozwój dz. nie przebiega równomiernie, jest tym szybszy im dz. jest młodsze. Również w okresie dojrzewania płciowego obserwuje się przyspieszony rozwój dz. Wzrost Unijny i waga ciała dz. zależą od czynników genet., środowiskowych oraz żywienia. Wraz ze wzrostem i wiekiem zmieniają się poszczególne proporcje ciała. Dotyczy to przede wszystkim wzajemnych proporcji głowy, tułowia i kończyn. Poza rozmiarami i proporcjami, dz. różni się od dorosłego zawartością wody, stopniem dojrzałości tkanek i zdolnością do ich odnowy, rytmem pracy narządów (serca, płuc, układu pokarmowego i przemianą materii), zapotrzebowaniem energetycznym, odpornością. W rozwoju dz. wyróżnia się okresy: - noworodkowy, - niemowlęcy, dziecięcy (żłobkowy), przedszkolny, szkolny, —^ dojrzewania płciowego, młodzieńczy. Dla harmonijnego rozwoju dz. potrzebne są odpowiednie warunki higieniczno-zdrowotne, odżywianie, ruch na świeżym powietrzu, gimnastyka. Ważną rolę odgrywają również —wszczepienia ochronne prowadzone przez —poradnie D. Wszystkie dz. do l roku życia (chore i zdrowe) korzystają z bezpłatnej opieki łęk. w poradniach i szpitalach. Dz. pozbawione opieki rodziców umieszczane są w domach dziecka czasowo lub do okresu samodzielności. Określenie wieku dz. lub dojrzałości noworodka może mieć znaczenie prawne, np. przy ustalaniu wieku metrykalnego, w —)-dzieciobójstwie, ustalaniu małołetności (przestępstwa seksualne, zasady odpowiedzialności nieletnich). Ocenę wzrostu i ciężaru ciała dz. można uzyskać posługując się tabelami lub określić graficznie za pomocą specjalnych siatek percentylowych. 265 Siatki te pozwalają prześledzić indywidualny rozwój dziecka, odchylenia od wielkości przeciętnych dla wieku, płci, rasy, środowiska. Wpływ na ciężar i wzrost mają gruczoły wydzielania wewn. (grasica, przysadka, nadnercza, gonady), niedożywienie, choroby, rasa, czynniki dziedziczne, płeć. Wraz z wiekiem ulega zmianie budowa kośćca. Pojawiają się punkty kostnienia, tworzy się tkanka kostna, łączą się poszczególne elementy kostne. Wyrzynają się kolejno mleczne —zęby. Wg liczby i czasu wyrzynania się zębów można określić wiek zębowy. Wymiana zębów na stałe zaczyna się w 6-7 roku życia, w kolejności takiej, jak pojawiały się mleczne. Równocześnie pojawiają się zęby trzonowe. Rozwój poszczególnych narządów nie jest równomierny. Rozwój mięśni pozwala dziecku na opanowanie najpierw podstawowych sprawności ruchowych, a następnie na precyzję i koordynację ruchów. Dojrzałość morfologiczna i czynnościowa płuc jest prawie zupełna już w 7 roku życia. Rozwój układu krążenia nie przebiega równoległe z przyrostem wagi i długości ciała. Duże stosunkowo serce w okresie noworodkowym, w okresie dojrzewania może być przejściowo zbyt małe. Rzut skurczowy serca wzrasta z wiekiem. Częstość tętna obniża się a ciśnienie krwi wzrasta z wiekiem. Powierzchnia chłonna jelit niemowlęcia jest duża w porównaniu z masą ciała, ale mała w porównaniu do ilości przyjmowanych pokarmów. Wątroba i nerki, chociaż proporcjonalnie duże u dziecka, pod względem czynnościowym dojrzewają stopniowo. Mózg dziecka waży 13-14% ciężaru ciała (u dorosłych 2%), ale mielinizacja tkanki nerw. jest niekompletna. Rozwój psychiczny i motoryczny niemowlęcia są początkowo ściśle ze sobą związane; a różnice indywidualne w rozwoju związane są ze środowiskiem. Myślenie małego dziecka jest konkretne, obrazowe (u dorosłego abstrakcyjne). W okresie szkolnym uwaga i pamięć z mimowolnych przekształcają się w dowolne. Uczucia stają się trwalsze i głębsze, kształtuje się charakter i osobowość dziecka. Okres dojrzewania cechuje duża chwiejność i ruchliwość emocjonalna. Wskaźnikiem określającym poziom rozwoju małego d ka jest wiek rozwojowy (WR), t w zasadzie powinien odpowiadać wiekowi życia (WŻ). Stopień opóźnienia rozwoju dziecka określa się ilorazem rozwoju. IR = WR/WŻ; wynik mnożymy przez 100, w celu uniknięcia niewygodnych ułamków. U dzieci starszych badania testowe służą u leniu funkcji intelektualnych. Wskaźnikiem jest wiek inteligencji (WI w odniesieniu do wieku życia, a wykładnikiem— iloraz inteligencji II^WI/WŻ-100. Organizm dziecka jest niedojrzały fizjologicznie. Istnieją różnice w aktywności enzymatycznej i metabolizmie tym głębsze, im młodsze jest dziecko. W ostatnich latach prowadzone są intensywne badania nad powiązaniem budowy tkanek z procesami fizykochem. i sprawnością funkcji biochem. Wiadomo, że niedojrzały ośrodkowy układ nerw. dziecka ma inną przemianę energetyczną, a tym samym reaktywność, co ma związek ze skłonnością do drgawek w tym okresie : Mniejsza aktywność enzymatyczna wątroby wcześniaków i noworodków obniżą zdolność detoksykacyjną tego narządu. Przejściowo między 6 tygodniem a 3 miesiącem życia występuje obniżenie poziomu białka immunoglobulin w surowicy krwi, co ma ujemny wpływ na obronę przed zakażeniem Przykładowo wymienione dane świadczą o tym, że dziecko nie jest miniaturą człowieka dorosłego i musi być pielęgnowane, żywione, leczone z uwzględnieniem jego wszystkich odrębności rozwojowych. DZIEDZICZENIE,DZIEDZICZNOść zespół procesów, dzięki którym potomstwo jest podobne do rodziców, osobniki danego gatunku mają taka samą dziedziczność w tym sensie,że ich potomstwo należy do tego samego gatunku, jakkolwiek w wyniku - rekombinacji genów allelicznych - allele może ono mieć - genotypy inne niż każdy z rodziców. Informacja genetyczna, czyli suma „instrukcji", które kierują procesami zachodzącymi i w komórkach i całych organizmach wielokomórkowych (tj. wszystkie - geny oraz przypuszczalnie specjalne sekwencje kwasów dezoksyrybonukleinowych — DNA i rybonukleinowych — RNA regulujące —trans krypcję, zakodowana jest w kwasach nukleinowych (—kod genetyczny). Mechanizm ich syntezy (—replikacji) zapewnia odtworzenie z cząsteczki wyjściowej cząsteczek pochodnych o ta kich samych sekwencjach - nukleotydów. Proces ten, w istocie identyczny u wszystkich żywych organizmów, zapewnia ciągłość dziedziczną. U wirusów materiał dziedziczny, tj. DNA lub RNA, przechodzi w komórce żywiciela kilka do kilkunastu cykli replikacji, każda potomna cząsteczka kwasu ^nukleinowego jest otaczana białkami płaszcza (kapsydu) wirusa i z jednej wyjściowej cząstki wirusa powstaje kilka do kilkuset cząstek potomnych o ^właściwościach takich samych, jakie ^ cząstka wyjściowa. U bakterii w osadzie po każdym cyklu replikacji RNA następuje podział komórki. Wielość komórek potomnych i wyposażenie ich w składniki cytoplazmatyczne nie muszą być identyczne, obie jednak zawierają identyczną ilościowo i jakościowo informację genet. zawartą w DNA. U organizmów wyżej uorganizowanych DNA jest podzielony na kilka do kilkuset fizycznie ze sobą nie powiązanych odcinków, które tworzą swoiste kompleksy z białkami i RNA, czyli -chromosomy. Przy wegetatywnych podziałach komórek dzięki mechanizmom: replikacji DNA i podziałów mitotycznych (podział komórki), jądra potomne i komórki potomne wyposażone są w identyczną ilościowo ,jakościowo informację genet. Komórki ciała organizmów wyższych są diploidalne tj. mają całą informację genet. podwojoną. Podziały mejotyczne jąder, poprzedzające powstanie -gamet, prowadzą do zredukowania do połowy liczby chromosomów, przy zachowaniu w całości jednego ich kompletu. W wyniku zapłodnienia, a właściwie po połączeniu się jąder, w jądrze zygoty znajdują się dwa komplety chromosomów. U zwierząt wyższych tylko takie komórki są zdolne do dzielenia się i różnicowania. U roślin i zwierząt, a zwłaszcza u zwierząt wyżej zorganizowanych informacja genet. może prawidłowo sterować rozwojem organizmu tylko wtedy, gdy jest odpowiednio zrównoważona. U wielu gatunków ssaków, m.in. u ludzi, osobniki męskie mają tylko jeden chromosom X, a więc zawarta w nim informacja występuje w pojedynczej dawce. Samice mają 2 chromosomy X, ale transkrypcji podlega tylko jeden z nich, drugi zaś tworzy genetycznie nieaktywne ciałko Barra (- chromatyna płciowa). Zatem w ewolucji tych ssaków powstało przystosowanie do proporcji: l dawka informacji w chromosomie X do 2 dawek informacji w autosomach. U osobników z dodatkowym chromosomem lub z brakującym powstają anomalie rozwojowe (- dziedziczne choroby). Nieodłączną cechą dziedziczności jest zmienność kontrolowana w dużym stopniu przez genotyp organizmu. Gł. źródłami zmienności są: rekombinacja i —mutacje. DZIEDZICZNE CHOROBY, choroby związane z —genotypem, uwarunkowane genowe lub chromosomalnie. Uwarunkowane genowe ch.dz. wynikają z mutacji genowych polegających na zmianach w cząsteczce DNA — na zamianie lub wypadnięciu jednej - zasady puryaowej lub pirymidynowej z - kodu genetycznego. W wyniku tego nie powstaje lub wytwarza się wadliwie enzym, którego zadaniem było katalizowanie określonej reakcji chem. w łańcuchu kolejnych przemian metabolicznych. Na skutek braku właściwego enzymu, wymieniony łańcuch zostaje w określonym miejscu przerwany (zablokowany). Zaburzenia tego typu nazywamy - blokiem metabolicznym. Genetycznie uwarunkowany blok metaboliczny jest przyczyną szeregu ch.dz., zw. wadami metabolizmu, takich jak tzw. choroby spichrzeniowe, polegające na gromadzeniu się w komórkach ciał tłuszczowych (choroba: —Gauchera, Hand-Schuller-Christiana), glikogenu (choroba Gierkego), poza tym -fenyloketonuria, —alkaptonuria, -bielactwo (albinizm wynik zablokowania syntezy melaniny), aminoacynuria, hemoglobinopatie i in. Ch.dz. uwarunkowane chromosomalnie polegają na przegrupowaniu genów w chromosomie, braku określonego fragmentu w chromosomie, podwojeniu fragmentu lub zmianie liczb pojedynczych chromosomów, braku i nadmiarze jednego chromosomu w parze. Przykładem takich ch.dz.są mongolizm, warga zajęcza, rozszczep podniebienia, niektóre wady serc głuchota, zaburzenia rozwojowe i in. Innymi ch.dz. uwarunkowanymi chromosomalnie są: —^ stwardnienie guzowate mózgu, pląsawica dorosłych, karłowatość. Niektóre ch.dz. są sprzężonę z płcią, tzn. przenoszone są przez geny znajdujące się w chromos płciowych. Do najbardziej typ anomalii, przenoszonych w chromosomie X jako cechy recesywne, należą hemonfilia i —<- daltonizm. Jako cechy recesywne choroby te ujawniają się tylko u mężczyzn, u kobiet są równoważone drugim, prawidłowym chromos X i są utajone, ujawniają się jednak w ich męskim potomstwie. Anomalią związaną z chromosomem Y, a więc występującą tylko u mężczyzn, jest nadmierne rogowacenie skóry. Obecnośś nadliczbowego, dodatkowego chromosomu X u mężczyzn powoduje niewydolność hormonalną jąder i cechy eunuchoidalne (tzw. -zespół Klienefeltera), u kobiet zaś niedorozwój umysłowy. Istnieją przypuszczenia, że nadliczbowy chromosom Y u mężczyzn powoduje agresywność ze skłonnościami kryminalnymi. Brak jednego chromosomów X u kobiet powoduje szereg anomalii rozwojowych, zwłaszcza zaś niedorozwój narządów płciowych, szczególnie jajników (tzw. zespół Turnera). DZIURAWIEC ZWYCZAJNY Hypericum perforatum roślina z rodziny dziurawcowatych; zawiera barwniki hiperycynę i hiperynę, glikozyd hiperozyd, olejki eteryczne, garbniki i karoteny. Napary z dz. mają działanie żółciotwórcze i żółciopędne, ściągające, moczopędne, zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, wpływają tonizująco na —autonomiczny układ nerwowy. Wewn. stosowane są gł. w schorzeniach wątroby, nieżytach dróg żółciowych, nieżytach żołądka i jelit, zewn. jako —odwary — na trudno gojące się rany. Hiperycyna uczula skórę na promienie nadnoletowe. Dz. wchodzi w skład mieszanek ziołowych Cholagoga I i III. DŻANELIDZE Justin 1., ur. 20 VII 1883, zm. 14 I 1950, radź. chirurg; prof. chirurgii w Leningradzie (od 1921), członek Akad. Nauk ZSRR (od 1927), w okresie II wojny światowej naczelny chirurg Marynarki Wojennej ZSRR. Autor licznych prac z zakresu chirurgii serca (pierwszy w 1913 zeszył ranę części wstępującej tętnicy gł.), traumatologii oraz leczenia oparzeń. Twórca oryginalnych metod operacyjnych w urazach kończyn i wielkich stawów. Redaktor naczelny czasopisma „Wiestnik Chirurgii im. Griekowa" (1937-41). DŻUMA, ostra, szczególnie niebezpieczna choroba zak. odzwierzęca, wywołana przez pałeczkę dżumy. Występuje gł. w Indiach, Pakistanie, Indonezji, Afryce. Rezerwuarem zarazka są gryzonie, gł. szczury, od których zarazki na człowieka przenoszą pchły Xenopsylla cheopis. Rozróżnia się 2 zasadnicze postacie dź.: dymieniczą i płucną. Okres wylęgania w dż. dymieniczej: 3-6 dni, w dź. płucnej: 2-3 dni. Dż. dymieniczą zaczyna się nagle dreszczami, wysoką gorączką, silnymi bólami głowy. Węzły chłonne pachwinowe, pachowe lub karkowe począwszy od 2 dnia ulegają bolesnemu obrzmieniu, później zropieniu i przebiciu. W pomyślnych przypadkach gorączka spada w ciągu 2-3 tygodni. Dż. płucna może być kontynuacją dymieniczej lub wystąpić pierwotnie po zakażeniu kropelkowym od chorego. Zaczyna się nagle wysoką gorączką, suchym kaszlem, dusznością; później dołącza się krwioplucie i sinica. W skrajnych, nieleczonych przypadkach zgon następuje po 2-5 dniach wśród objawów obrzęku płuc. Obie postacie może powikłać posocznica, niekiedy o piorunującym przebiegu. Leczenie: tylko w szpitalu zak. Podstawowym lekiem jest streptomycyna, ew. razem z sulfonamidami. Zapobieganie: szczepienia ochronne, zwalczanie szczurów i pcheł, kwarantanna. E EACA —t- kwas E-ammokapronowy. ECHINOKOKOZA - bąblowica. ECHOENCEFALOGRAFIA, metoda pomocnicza w diagnostyce chorób nerw., polegająca na wykorzystaniu zjawisk odbicia, fal ultradźwiękowych od określonych struktur wewnątrz-czaszkowych, prawidłowych (np. szyszynka, sierp mózgu, komora trzecia, komory boczne mózgu) albo patol. (np. guz wewnątrzczaszkowy). Zasada e. polega na rejestracji ultradźwięków wysyłanych z generatora i powracających po odbiciu w postaci tzw. echa. Przesunięcie tego echa poza granice normalne świadczy o patol. przemieszczeniach struktur mózgowych w obrębie czaszki, a więc, pośrednio, o lokalizacji sprawy chorobowej. Guzy powodujące odbicie ultradźwięków są źródłem echa dodatkowego, które również ma ścisłe określone znaczenie diagnostyczne. ECHOLALIA, powtarzanie przez chorego słów wypowiadanych przez osoby mówiące przy chorym lub do niego. Objaw występujący w katatomcznej) —^ schizofrenii. ECHOMIMIA, odwzorowywanie przez chorego mimiki osób znajdujących się w jego obecności. Objaw ' stepujący w katatonicznej —schizofrenii, najczęściej wraz z —)- echolalią — i echopraksją. ECHOPRAKSJA, powtarzanie przez chorego czynności ludzi z otoczeenia. Objaw występujący w katatonicznej- schizofrenii. Zob. też: echolalia, echomimia. j ECHO-WIRUSY, -^ wirusy z grupy RNA-wirusów, wykazujące zróżnicowanie antygenowe. Namnażają się dobrze w hodowlach komórkowych. Niektóre aglutynują ludzkie krwinki grupy 0. E.-w. wywołują zapalenie opon mózgowych, porażenia podobne do skutków heinemediny, gorączkę z wysypką, letnie biegunki u dzieci i niemowląt, schorzenia dróg oddechowych. Materiałem do izolacji zarazka jest kał, płyn mózgowo-rdzeniowy, wymaz z jamy nosowo-gardłowej. ^ ECONOMO CHOROBA -nagminne śpiączkowe zapalenie mózgu. EDECRIN-kwas etakrynov EDTA - chelaton EEG -^ elektroencefalografia. EFEDRYNA, alkaloid występujący w wielu różnych gatunkach roślin z rodzaju przęśl, otrzymywany gł. syntetycznie. Pobudza ośrodkowy układ nerw., obwodowo działa pobudzająco na -" współczulny układ nerwowy, długotrwale podnosi ciśnienie tętnicze krwi, przyśpiesza czynność serca, rozszerza oskrzela i zmniejsza wydzielanie śluzu, zwiększa napięcie i kurczliwość mięśni szkieletowych. Stosowana w —dychawicy oskrzelowej, stanach alergicznych, zapaści, -miastenii, moczeniu nocnym, w okulistyce jako środek rozszerzający źrenicę. EFEKTOR, narząd wykonawczy, ostatni element —łuku odruchowego, np. komórki mięśni gładkich i poprzecznie prążkowanych oraz komórki gruczołowe. EFETONINA, syntetyczna, racemiczna postać - efedryny. EGAS-MONIZ Antomio Caetano de Abreu Freire, ur. 29 XI 1874, zm. 13 XII 1955, portug. neurolog, prof. neurologii uniw. w Lizbonie (od 1911). W 1926 wykonał po raz pierwszy badanie kontrastowe tętnic mózgowych zw. —^arteriografią. Metoda ta w łatach późniejszych znalazła szerokie zastosowanie w diagnostyce rentgenologicznej. W 1936 opracował podstawy teoretyczne i zalecił wykonanie zabiegu przecięcia istoty białej mózgu w okolicy płatów czołowych w ciężkim schorzeniu psych. Za to otrzymał w 1949 nagrodę Nobla. Metoda ta jednak nie zyskała wielu zwolenników i wykonawców, gdyż powoduje znaczne zmiany osobowości pacjenta. EGINETA, właśc. Paweł z Eginy, ur. ok. 620, zm. ok. 680, gr. lekarz, chirurg i położnik działający w Aleksandrii. Autor znanego powszechnie przez wiele wieków dzieła O ccorobach kobiecych i traktatu o medycynie. Traktat ten, przetłumaczony na jeż. łac. i wydany w 1526, stanowił syntezę ówczesnej wiedzy lek. Z dzieła tego najcenniejsza była II księga poświęcona chirurgii. EGIPSKIE ZAPALENIE SPOJÓWEK-^jaglica. EGO, ja, instancja osobowości będąca ośrodkiem podejmowania decyzji, planowania i obrony, uświadomiona, charakterystyczna dla danej osoby, różniąca ją od innych osób. W podobnym znaczeniu używa się terminów: —wola, motywacja, według —S. Freuda instancja osobowości gł. świadoma, kierująca się zasadą realizmu i starająca się znaleźć kompromis między imperatywnymi żądaniami —id a wymaganiami —>. superego. EGOCENTRYZM, sposób myślenia i działania polegający na traktowaniu siebie jako punktu odniesienia w stosunku do świata zewn., prowadzący do ześrodkowania wszystkich przeżyć wokół centrum, jakie stanowi własna osoba. E. jest charakterystyczny dla dzieci w wieku przedszkolnym i znajduje swe odzwierciedlenie w charakterze mowy („mowa do siebie i dla siebie") i myślenia (myślenie subiektywne). E. w mniej jaskrawych formach występuje także u osobników dorosłych o niedojrzałej —osobowości, a w dużym nasileniu w niektórych stanach psychotycznych. EGOFONIA, charakterystyczne, nosowe brzmienie głosu chorego, występujące w niektórych postaciach zapalenia płuc i opłucnej. EGOIZM, postawa życiowa charakteryzująca się zabieganiem o własne dobro, kierowanie się zawsze własną korzyścią, nawet ze szkodą dla innych, przeciwieństwo altruizmu — postawy bezinteresownej troski o dobro innych ludzi. EGOTYZM, tendencja do nadmiernego zajmowania się własną osobą, ciągłego rozmyślania nad własnymi przeżyciami, zacieśniania zainteresowań do spraw czysto osobistych. W dużym nasileniu występuje w zaburzeniach psych. okresu przedstarczego. Termin zbliżony swym znaczeniem do - egoizmu i —egocentryzmu. EGZEMA -<- wyprysk. EGZOBIOLOGIA, kierunek biolgii, który zajmuje się możliwością istnienia życia pozaziemskiego, bada w. formy tego życia oraz analizuje możliwość adaptacji organizmów ziemskich do warunków środowiskowych innych planet. Kierunki badań e. obejmują m.in. analizę chem. meteorytów pyłu kosmicznego, analizę próbek gruntu pobranego na innych planetach, nadanie pierwotnych warunków powstania życia oraz możliwości adaptacji organizmów żywych do skrajnie zmienionych warunków bytowania, analizę spektralną ciał niebieskich, badanie warunków dla życia na innych Manetach przy użyciu automatycznych próbników, wysyłanych za pomocą rakiet kosmicznych. EGZOERGICZNE PROCESY, procesy chem. przebiegające z wydalaniem - energii chemicznej. Najważniejszym p.e. w organizmach jest utlenianie biologiczne, które dostarcza i energii chem. zmagazynowanej w —związkach bogatych w energię, EGZOGENNY, pochodzący z zewnątrz lub wytworzony poza ustrojem. Np. aminokwasy e. są to aminokwasy, których ustrój nie jest w stanie wytworzyć i muszą być dostarczone z zewnątrz z pożywieniem. EGZOPEPTYDAZY-^peptydazy EGZOTOKSYNY -^ jady bakteryjne. EHRLICH Paul, ur. 14 III 1854, zm. 20 VIII 1915, niem lekarz bakteriolog i chemik, prof. i dyr. Pruskiego Inst. Szczepionek i Surowic w Berlinie (od 1896), a następnie Doświad. Inst. Terapii we Frankfurcie n/M. (od 1899). Twórca podstaw nowoczesnej -^- chemioterapii. Przyczynił się do^ rozwoju bakteriologii przez wprowadzenie nowych metod barwienia bakterii i odkrycie toksoidów, tj. osłabionych Jadów bakteryjnych. Stworzył podstawy-immunologii. W 1891 wygnał koncepcję zastosowania środków chem. do zwalczania chorób zakaźnych. poszukując wśród pochodnych arsenowych związku działającego skutecznie przeciwko zarazkom - kiły, krętkom bladym, stwierdził w 1909 wraz z S. Hatą, że 606 kolejny wypróbowany związek skutecznie działa przeciwko zakażeniu kiłowemu; nazwano go—salwarsanem, w 1912 otrzymano preparat mniej toksyczny-neosalwarsan. W 1908 za prace nad odpornością, E. został laureatem nagrody Nobla, niezależnie od—1.1. Miecznikowa. EIJKMANN Christiaan, ur. 11 VIII 1858, zm. 5 XI 1930, hol. lekarz higienista, dyr. Inst. Patologii na Jawie (1888-96), prof. higieny w Utrechcie (1898-1928). W 1893 wywołał dośw. chorobę—-beri-beri u drobiu, karmiąc go ryżem pozbawionym łusek. W następnej serii badań (1897-1900) ustalił, że w łuskach ryżu znajduje się substancja chroniąca przed beri-beri. Odkrycia te stanowiły podstawę przyszłej nauki o-witaminach i-awitaminozach. Otrzymał za nie nagrodę Nobla w 1929. EINTHOYEN Willem ur. 21 V 1860, zm. 29 IX 1927, hol. lekarz fzjolog, prof.fizjologii i histologii w Lejdzie. Zajmował się badaniem prądów czynnościowych serca i w 1903 skonstruował galwanometr strunowy (aparat diagnostyczny serca). Odkrycia E. znalazły szerokie zastosowanie w badaniach fizjologii serca i przyczyniły się do klin. wprowadzenia - elektrokardiograni. Za te odkrycia E. otrzymał w 1924 nagrodę Nobla. EJAKULACJA-^wytrysk nasienią. EJDETYZM, zdolność właściwa dzieciom i artystom przeżywania niezwykle żywych wyobrażeń przypominających niemal rzeczywiste zdarzenia i obrazy. EKG - elektrokardiogram. EKLAMPSJA-^-rzucawka porodowa. EKOLOGIA, nauka biol. zajmująca się badaniem zależności między organizmami i ich zespołami oraz zależności między nimi a środowiskiem żywym i nieożywionym; istotą e. jest zatem badanie struktury i funkcjonowania przyrody żywej, można ją więc najogólniej nazwać nauką o ekonomice przyrody. Rozróżnia się: autekologię, zajmującą się wpływem czynników biotycznych (przyrody ożywionej) i abiotycznych (przyrody nieożywionej) środowiska na osobniki określonego gatunku, populacjologię (demekologię), której przedmiotem badań są populacje, czyli zgrupowania jednego gatunku na wspólnym obszarze gatunków w danym środowisku, oraz biocenologię, badającą strukturę i dynamikę biocenoz, czyli ogółu populacji zamieszkujących dane środowisko. B. rozwinęła się bujnie w ostatnich dziesiątkach lat, zarówno ze względu na szeroką problematykę badawczą i wyjaśnianie podstawowych zjawisk zachodzących w przyrodzie żywej, jak i wielostronne zastosowanie w gospodarce człowieka, w szczególności w gospodarce leśnej, łowieckiej i rybackiej, w łąkarstwie, ochronie roślin i ochronie środowiska przyrodniczego i innych. Ostatnio wyodrębniła się e. człowieka, posługująca się w dużej mierze metodami ekologicznymi i wykorzystująca wyniki e., ale związana ściśle z szeroko pojętą ochroną zdrowia człowieka, zajmująca stopniowo miejsce higieny i zdrowia publicznego. Jej najogólniejszym zadaniem jest badanie wzajemnych związków między środowiskiem przyrodniczym a człowiekiem, a zwłaszcza poznanie czynników środowiskowych szkodliwych i dodatnich dla człowieka, mechanizmów i skutków ich działania na człowieka, szczególnie na wybrane grupy ludności, mechanizmów obronnych i zdolności adaptacyjnych organizmu ludzkiego w stosunku do czynników szkodliwych oraz ich znaczenia w procesach życiowych. Badania w zakresie e. człowieka mają na celu analizę kształtowania się środowiska człowieka, ustalenie sposobów zapobiegania powstawaniu szkodliwych czynników środowiskowych lub usuwania ich, osiągnięcie optymalnych warunków środowiskowych dla rozwoju człowieka i zachowania zdrowia, dając przesłanki do racjonalnego kształtowania środowiska, zgodnie z potrzebami fiz. i psych. człowieka, e. człowieka tworzy podstawę ochrony zdrowia. B. człowieka powstała w związku ze stałym zwiększaniem się zanieczyszczenia wody, powietrza atmosferycznego i gleby przez czynniki toksyczne wytwarzane przez przemysł, energetykę i transport, co stworzyło konieczność oceny szkodliwości tych czynników i ustalenia norm ich najwyższych dopuszczalnych stężeń, a ponadto z wprowadzeniem do rolnictwa, a nawet do przemysłu spożywczego. czynników ujemnie oddziałujących na organizm ludzki, EKOLOGICZNY UKŁAD, sztucz nie wytworzony ekosystem, pozwalający w sposób uproszczony zapewnić krążenie substancji. Najprostszym u.e. jest połączenie pożywka--glony-człowiek-wydaliny-pożywka, w którym każde poprzednie ogniwo jest źródłem pożywienia dla ogniwa następnego. Badania nad u.e. prowadzone są zwłaszcza w biologii kosmicznej, gdzie w ich konstrukcji upatruje się możliwości realizacji długotrwałych lotów kosmicznych. Dotychczas u.e. jest wykorzystywany w niektórych lotach, w celu wytworzenia i utrzymania na odpowiednim poziomie składu sztucznej atmosfery wewnątrz statku, zastępującej powietrze na Ziemi (np. wydalany przez człowieka dwutlenek węgla-glony-tlen-człowiek-dwutlenek węgla). EKONOMIA MEDYCZNA, dziedzina nauk ekonomicznych zajmująca . problematyką oddziaływania zjawisk zdrowotnych na procesy ekonomiczne i odwrotnie. Np. takie zjawiska,jak absencja chorobowa, przedwczesna śmierć w sposób wyraźny i negatywny pływają na procesy ekonomiczne. Odwrotnie, ekonomiczne działanie na rzecz profilaktyki, zwalczania określonych grup chorób, rekreacji, rehabilitacji itp. powoduje b. pozytywne zjawiska zdrowotne. EKONOMIKA ZDROWOTNA, dziedzina nauk ekonomicznych (ekonomii stosowanej) zajmująca się zasadami, formami i metodami kształtowania gospodarki naród, w aspekcie zaspokajania rzeczywistych potrzeb zdrowia społeczeństwa, e.z. bada możliwości i tworzy zasady celowego wykorzystywania zasobów i rezerw ekonomicznych dla tych potrzeb, umożliwiając społ. służbie zdrowia realizację zadań w zakresie możliwie pełnej ochrony zdrowia. EKRAN RENTGENOWSKI, płyta pokryta substancją fluoryzującą, która pod wpływem promieniowania X wysyła światło widzialne. Obraz na ekranie powstaje wówczas, gdy badany obiekt znajduje się między e.r. a źródłem promieni X. EKSCYSTACJA- cysta. EKSHIBICJONIZM, rodzaj zboczenia seksualnego, polegającego na zaspokajaniu popędu przez obnażanie narządów płciowych w obecności osób odmiennej płci. Często łączy się z aktem - samogwałtu. E. należy do —zaburzeń popędów. Za e. grozi odpowiedzialność karna, gdyż ujmowany jest on jako czyn nierządny dokonywany publicznie. E. słowny — skłonność do nadawania wypowiedziom treści wulgarnej i erotycznej. Może mieć charakter karalnego - czynu lubieżnego lub chuligańskiego. EKSHUMACJA, wydobycie uprzednio pochowanych zwłok, w celu przeprowadzenia badania sądowo-Iek., którego nie wykonano w odpowiednim czasie. Przyczyną może być ujawnienie nowych faktów nasuwających podejrzenie, iż śmierć była wynikiem przestępstwa. E. może być także podjęta dla przeniesienia zwłok do innego grobu. E. dokonuje się wyłącznie na zarządzenie odpowiednich władz (prokuratorskich, sanitamo-epidemiol.), które przy e. wymagają zachowania odpowiednich, ustawowo przewidzianych warunków. EKSKRECJA - wydalanie. EKSKREMENTY - odchody. EKSPERTYZA SĄDOWO-LEKARSKA, badania specjalistyczne sądowo-Iek. wykonane dla potrzeb władz sprawiedliwości, często w okresie dochodzenia i śledztwa, ale także w postępowaniu przed sądami. E.s.- zazwyczaj dokonuje się w zakładach medycyny sądowej. Prawo procesowe (kodeksy postępowania karnego i cywilnego) przewiduje zasięganie opinii inst., zakładów specjalistycznych lub biegłych, jeśli rozstrzygnięcie sprawy wymaga wiadomości specjalnych. Ze względu na ich wagę i znaczenie, e.s. wykonuje się b. dokładnie i odpowiednio dokumentuje (- dokumentacja sądowo-lekarska). Przykładami e.s.-l. są badania zwłok łącznie z badaniami dodatkowymi, badania osób pokrzywdzonych i poszkodowanych, badania serologiczne w dochodzeniu ojcostwa, plam krwawych, włosów, znalezionych tkanek, zawartości alkoholu i innych trucizn itd. Do e.s.-L zalicza się także ocenę akt sądowych pod kątem wymagań medycyny sądowej. EKSPERYMENT, doświadczenie naukowe polegające na wywołaniu określonego zjawiska w warunkach kontrolowanych, umożliwiających oddziaływanie na jego przebieg i rejestrację zachodzących zmian przy użyciu aparatury pomiarowej. E. psychologiczny — wykrywanie zależności zachodzących między określonymi zmiennymi; polega na zmienianiu wybranego czynnika (zmienna niezależna) w celu sprawdzenia hipotez dotyczących następstw tych zmian (zmienne zależne). Schemat e. jest ustalany najczęściej w oparciu o kanon jedynej różnicy lub kanon zmian towarzyszących. W zależności od otrzymanych wyników rozróżnia się: e. pozytywny—potwierdzający hipotezę o istnieniu zależności między dwoma zjawiskami i e. negatywny—obalający hipotezę o współzależności. Kombinacją tych dwóch rodzajów e. jest e. krzyżowy, stosowany przy rozstrzyganiu problemu alternatywnego, w wyniku którego jedna z hipotez zostaje potwierdzona, druga obalona. Pewnego rodzaju e. jest również badanie testowe. E. pedagogiczny, doświadczenie z włączeniem jako zmiennej niezależnej oddziaływania pedagogicznego (np. lekcje, sposoby prowadzenia zabawy). Jedną z form obiektywnego e. pedagogicznego stanowią testy wiadomości (-^test). EKSTAZA, stan zachwytu, błogostanu. E. związana jest często z przeżyciami religijnymi i mistycznymi. Występuje też często pod wpływem niektórych środków chem., np.-LSD. EKSTEROCEPTORY, -^ receptory narządów zmysłów ulokowane w skórze i śluzówce, reagujące na bodźce zewnętrzne. Należą do nich np. receptory czucia dotyku, temp., bólu smaku, węchu. EKSTRAKT -<- wyciąg. EKSTRASYSTOLE -^ skurcz. datkowy. EKSTRAWERSJA, skierowanie uwagi i zainteresowania na zewnątrz na przedmioty, osoby, działalność otoczenia; przejawianie dążenia do n. wiązywania licznych, jak najpełniej szych kontaktów z ludźmi, uzyskanie z nimi pełnego porozumienia, preciwieństwem jest - introwersja. EKSTYNKCJA, miara zmniejszania (wygaszenia) natężenia wiązki światła o określonej długości fali przejściu przez środowisko posiadają cc tzw. gęstość optyczną, np. roztwór barwny. E. wykorzystywana jest w — fotometru, służącej do oznaczania ste żenią wielu związków chem. Ozna czany związek przekształca się chemicznie w barwny produkt, po czy określa się e. w fotometrze. E. je wprost proporcjonalna do natężenia barwy, co z kolei zależy od stężę oznaczanego związku. EKSTYRPACJA, doszczętne usunięcie, wyrwanie; w chirurgii usunięć narządu w całości wraz z otaczającymi i przylegającymi tkankami (np. e. macicy). EKTODERMA, zewn. listek zarodkowy (zarodkowy rozwój człowieka), kóry zaczyna się różnicować począwszy od 8 dnia życia zarodkowego. Z e. rozwijają się później: układ nerw., nabłonek czuciowy narządów zmysłów, naskórek, włosy, paznokcie ; gruczoły skórne, a także przysadka mózgowa i szkliwo zębowe. EKTOGENICZNE CZYNNIKI, biotyczne i abiotyczne (ożywione i nieożywione) czynniki zewn. środowiska ustroju, wywierające decydujący wpływ na jego rozwój. Przyjmuje się, że niektóre cz.e. mogą wywoływać - mutacje genów. EKTOPARAZYTY -^ zewnętrzniaki. EKTOPIA, przemieszczenie tkanki lub narządu, np. nerki, wskutek zaburzeń rozwojowych w życiu płodowym; oprócz przemieszczenia narządu właściwego e. może oznaczać nieprawidłowe umiejscowienie narządu dodatkowego. EKTROPION: l) utrwalone wywinięcie brzegów powiek na zewnątrz, z częściowym odsłonięciem spojówki powiekowej; powstaje na tle zwiotczenia tkanek powiek (u starców), wskutek porażenia nerwu i tym samym porażenia mięśnia powiek oraz wskutek urazów mechanicznych, termicznych lub ehem., które powodują bliznowate zmiany w powiekach. Stan ten wywołuje przewlekłe zapalenie spojówek i daje się leczyć operacyjnie. 2) Wywinięcie błony śluzowej kanału szyjki macicy w następstwie pęknięć bocznych szyjki w czasie porodu. Wywinięta błona śluzowa ulega często zapaleniu. E. rozpoznaje się czasami mylnie jako- nadżerkę szyjki macicy. Leczenie polega na operacji odtwórczej części pochwowej macicy. ELEKTROCHRURGIA, metoda postępowania chir.; wspólna nazwa zabiegów operacyjnych wykonywanych przy użyciu elektr. żegadła zw. też kauterem albo aparatu do diatermii chir. Kauter jest to przyrząd żarzący się pod wpływem ciepła Joule'a, które powstaje w nim w czasie przepływu prądu elektr. W metodzie diatermii chir. ciepło powstaje w tkankach w czasie przepływu przez nie prądu wielkiej częstotliwości. E. obejmuje elektrokoagulację, tj. metodę niszczenia tkanek przez wypalanie, oraz elektrodyssekcję, czyli wycinanie lub rozcinanie tkanek nożem elektrycznym. E. znajduje zastosowanie gł. przy operacjach połączonych z obfitym krwawieniem. Powstrzymuje ona krwawienie z najdrobniejszych naczyń krwionośnych, trudnych do podwiązania lub podkłucia, co jest szczególnie ważne w neurochirurgii i ortopedii. Przy operacjach nowotworów złośliwych e. zapobiega rozsianiu komórek nowotworowych. W chirurgii kosmetycznej e. oddaje usługi przy usuwaniu zbędnego owłosienia i szpecących zmian skórnych. Zob. też galwanokaustyka. ELEKTRODIAGNOSTYKA, metoda rozpoznawania chorób lub zaburzeń czynności narządów za pomocą elektryczności (e. badawcza), jak również badanie zjawisk elektr. w tkankach (e. detekcyjna). W e. badawczej znajduje zastosowanie działanie pobudzające różnych rodzajów prądu elektr. w celu otrzymania danych czynności układu nerwowo-mięśniowego (odczyn zwyrodnienia, odczyn miotoniczny, zmiany oporu elektr. itp.). E. detekcyjna bada zjawiska elektr. powstałe w tkankach, zwłaszcza w ośrodkowym układzie nerw. (—<- elektroencefalografia), w sercu (—*-elektrokardiografia), w mięśniach (—^- elektromiograna) itp. ELEKTRODYSSEKCJA -> elektrochirurgia. ELEKTROENCEFALOGRAFIA, metoda badania —^ czynności bioelektrycznej mózgu, polegająca na odprowadzaniu z pow. czaszki, za pośrednictwem odpowiednio ustawionych elektrod, potencjałów mózgowych. Po odpowiednim wzmocnieniu i zarejestrowaniu na taśmie, tworzą one zapis czynności bioelektr. mózgu —^ elektroencefalogram (EEG) — w postaci fał o rozmaitej częstotliwości (od l do 100 cykli/s) i amplitudzie (od 5 do kilkuset mikrowoltów). Właściwości zapisu EEG, a zwłaszcza występujące w nim odchylenia od normy (zapis patol.), mogą, zależnie od swej lokalizacji i charakteru (przyspieszenie bądź zwolnienie rytmu, zwiększenie bądź zmniejszenie amplitudy, określone cechy kształtu i konfiguracji fal), wskazywać na umiejscowienie zmian chorobowych w mózgu (np. w przypadkach guzów, ognisk zapalnych, krwotocznych i in.). W niektórych sprawach chorobowych, np. w —<- padaczce, charakter zmian w zapisie EEG ma często znaczenie decydujące o rozpoznaniu. ELEKTROENCEFALOGRAM, EEG, zapis aktywności bioelektr. większych skupisk neuronów. Amplitud potencjałów elektr. rejestrowanych w < wynosi kilka do kilkuset mikrowoltt (uV) i zależy od rodzaju elektrod i techniki odbierania potencjałów oraz od tego, czy są one wytwarzane jednocześnie w badanej strukturze (synchronizacja) czy w sposób bezładny (desynehronizacja). W pierwszym wypadku w e. widoczne są fale wolne o niskiej częstotliwości i wysokiej amplitudzie, w drugim —szybkie o niskiej amplitudzie. U człowieka wyróżniamy w e. fale alfa (amplituda 50 uV, częstotliwość 8—13 cykli/s) będące przejawem synchronizacji, charakterystycznej dla stanu czuwania z odprężeniem. Pobudzenie prowadzi do desynchronizaeji czynności bioelektr. mózgu, blokowania fal alfa i pojawienia się tzw. reakcji wzbudzenia. Wzrasta wówczas aktywność fal beta (amplituda do 20 u V, częstotliwość 13-20 cykli/s). Fale alfa i beta są charakterystyczne dla stanu -czuwania. Podczas snu w e. pojawia się tzw. wrzeciona, złożone z fal gamma o częstotliwości 14-16 cykli/s o charakterystycznej narastając i malejącej amplitudzie, ponadto fal delta (wolne), o częstotliwości poniżej 4 cykli/s i amplitudzie 9 100 uV, oraz zespoły K składają się z fali wolnej i następującego po niej wrzeciona. Do fal wolnych zalicza się także fale theta o częstotliwość 4-7 cykli/s, będące przejawem synchronizacji hipokampa (-^ rąbkowy układ). W prawidłowym e. występują one jedynie u dzieci, u dorosłych są patol. objawem. ELEKTROFIZJOLOGIA, dział - fizjologii doświadczalnej stosującej podczas doświadczeń rejestrację -)-czynności bioelektr. narządów, tkanek i komórek za pomocą elektrod umieszczanych zewnątrzkomórkowo lub wewnątrzkomórkowe. Zmiany potencjału, no wzmocnieniu przez aparaty elektroniczne różnego typu, obserwowane są na ekranie oscyloskopu, zapisywane na papierze lub taśmie magnetofonowej. Do analizy uzyskanych zapisów stosuje się zazwyczaj technikę przeliczeniową z zastosowaniem maszyn matematycznych. ELEKTROFOREZA, metoda rozdziału substancji chem. oparta na przesuwaniu się naładowanych cząstek w polu elektrycznym. Rozróżnia się e. pasmową, dającą całkowite rozdzielenie mieszaniny na odrębne pasma lub plamy związków, przeprowadzaną w nośnikach o kapilarnej, porowatej strukturze (bibuła filtracyjna, folia z octanu celulozy, żele agarowe, skrobiowe i poliakryłamidowe) oraz e. swobodną prowadzącą do częściowego rozdziału mieszaniny w roztworze. Przy zastosowaniu bibuły jako nośnika rozróżnia się w zależności od przyłożonego napięcia e. bibułową nisko-i wysokonapięciową. Często stosowana w połączeniu z - chromatografią (elektrochromatografia) lub metodami immunologicznymi - immunoelektroforeza). E. znajduje zastosowanie m.in. do rozdziału białek surowicy krwi i innych płynów ustrojowych, do rozdziału aminokwasów i cukrów. ELEKTROGIMNASTYKA, wywoływanie skurczu mięśni przez działanie bodźca elektr. prądu galwanicznego. Impuls pobudzający powstaje przy zamykaniu i otwieraniu źródła prądu galwanicznego. Kształt impulsu jest prostokątny, trójkątny, ekspotencjalny, o różnym regulowanym czasie trwania i natężeniu. Przerwy między poszczególnymi impulsami zależne są od reakcji skurczowej pobudzonego mięśnia. E. stosuje się w przypadkach porażenia lub znacznego stopnia osłabienia skurczu mięśnia. Zob. też elektrostymulacja. ELEKTROKARDIOGRAFIA, dział - fizjologii zajmujący się rejestrowaniem i analizą elektr. czynności serca oraz metoda diagnostyczna. Badania przeprowadza się za pomocą specjalnego aparatu zw. elektrokardiografem, który odbiera impulsy elektr. powstające podczas cyklu pracy serca i rejestruje je w postaci graficznego zapisu—^elektrokardiogramu (EKG). Prądy czynnościowe są odbierane z różnych standaryzowanych punktów ciała. Zazwyczaj wykonuje się 12 odprowadzeń: 3 odprowadzenia kończynowe dwubiegunowe (tzw. klasyczne), 6 odprowadzeń przedsercowych jednobiegunowych i 3 odprowadzenia kończynowe jednobiegunowe. Badanie elektrokardiograficzne umożliwia ocenę położenia serca w klatce piersiowej, ustalenie elektr. osi serca oraz rozpoznanie —* niemiarowości, zaburzeń przewodnictwa, nieprawidłowych ognisk bodźcotwórczych, —^ zawału serca, przerostu przedsionków lub komór. ELEKTROKARDIOGRAF EKG, zapis średniego potencjału bioelektr. serca uzyskany metodą —elektrokardiografii. Na krzywej EKG wyróżnia się załamki, odcinki i odstępy. Analiza EKG jest szczególnie cenna w rozpoznawaniu zaburzeń —^ rytmu serca i zaburzeń jego ukrwienia. ELEKTROKAUSTYKA, galwanoakustyka, chir. metoda przyżegania lub wypalania elektr. żegadłem zw kauterem. Zob. też elektrochirurgia. ELEKTROKOAGULACJA, metoda - elektrochirurgii, polegająca przyżeganiu prądem elłktr. Tkanek, powodującym ich ścinanie się na określoną, z góry ustaloną głębokość, z następowym wytworzeniem się strupa.Skoagulowane tkanki oddzielają samoistnie od podłoża między 7 a dniem po zabiegu, po czym następuj proces gojenia. W ginekologii zabiegi e. stosuje się w leczeniu - nadżerek szyjki macicy, nie poddającej się leczeniu zachowawczemu, stanów zapalnych szyjki,— kłykcin kończysty nowotworów. ELEKTROKONIZACJA, zabieg operacyjny dokonywany za pomocą noża elektr., polegający na stożkowatym wycięciu chorobowo zmienionej szyjki macicy i przyżeganiu pow. przyrannej E. stosuje się w leczeniu —^ nadżerek szyjki macicy ze zmianami zapalnymi w szyjce obejmującymi warstwę mięśniową. Zabieg wykonuje się w szpitalu. ELEKTROLITOWY SKŁAD OSOCZA, zespół jonów pochodzących z dysocjacji substancji rozpuszczalnych w wodzie osocza i odpowiedzialnych za - ciśnienie osmotyczn osocza (ok. 300 mOs/1). Skład elektrolitowy płynu śródmiąższowego jest podobny (oprócz białek). ELEKTROMECHANICZNE SPRZĘŻENIE, proces aktywacji układów kurczliwych w pobudzonej komórce mięśniowej. Pobudzenie komórki przez impuls nerw. wywołuje depolaryzację błony komórkowej. Zmiany potencjału elektr. obejmują także błony - siateczki endoplazmatycznej, w pobliżu elementów kurczliwych. Depolaryzacja powoduje uwolnienie jonów wapnia z pęcherzyków siateczki endoplazmatycznej do cytoplazmy komórki. Jony wapnia umożliwiają tworzenie połączeń między aktyną i miozyną, stanowiących podstawowy mechanizm skurczu. Po wygaśnięciu pobudzenia jony wapnia powracają do pęcherzyków siateczki. Jony wapnia działają na białka kurczliwe pośrednio przez blokowanie kompleksu białek regulujących (troponiny i tropomiozyny), zapobiegających interakcjom aktyny i miozyny. Zob. też białka kurczliwe mięśni. ELEKTROMIOGRAFIA, metoda rejestracji i badania zjawisk bioelektr. w mięśniach w czasie ich pobudzania. E. stosowana jest w doświadczeniach fizjol. i klin. jako pomocnicze badanie ułatwiające diagnozę zaburzeń funkcjonowania jednostek motorycznych i różnicowanie schorzeń układu nerwowo-mięśniowego. Różnice potencjałów między zdepolaryzowanymi komórkami czynnej jednostki motorycznej a innymi jednostkami w spoczynku rejestrowane są za pomocą elektrod igłowych wkłuwanych do badanego mięśnia. Zmiany potencjału elektrod wzmocnione są elektronicznie za pomocą wzmacniacza. Zapis elektromiograficzny nosi nazwę elektromiogramu (EMG). ELEKTRONYSTAGMOGRAFIA —* nystagmografia. ELEKTROOKULOGRAFIA, metoda elektr. rejestracji i badania ruchu gałek ocznych, stosowana klin., oparta na wykorzystaniu zjawiska stałej polaryzacji gałki ocznej rzędu 30 milivoltów, przy czym biegun dodatni wypada w osi patrzenia i jest ulokowany w rogówce. Elektrody przyłożone do skóry skroni wykazują zmiany potencjałów w czasie ruchu gałek; pozwala to przy użyciu wzmacniacza i rejestratora zapisać krzywą zw. elektrookulogramem (EOG), charakterystyczną dla prawidłowego ruchu gałek podczas czytania, oraz wyróżnić zaburzenia zależne od niedomogi zewn. mięśni ocznych, a także zapisać krzywą EOG podczas spontanicznego —^- oczopląsu lub wywołanego próbami klinicznymi. ELEKTRORETINOGRAFIA, metoda rejestracji i badania zjawisk bioelektr. w komórkach- siatkówki oka w czasie pobudzenia bodźcem świetlnym, stosowana w eksperymentach fizjol. i pomocniczych badaniach klin. Służy do oceny procesów siatkówki w stanach adaptacji do światła lub ciemności oraz zaburzeń wywołanych schorzeniami. W badaniach Min. elektrody przyłożone do rogówki i do skroni wykazują podczas oświetlenia oka zmiany potencjału, które wzmocnione elektronicznie i zarejestrowane wykreślają krzywą zw. elektroretinogramem (ERG). Wyniki ERG są cenną wskazówką diagnostyczną i prognostyczną w różnego rodzaju schorzeniach siatkówki, zwłaszcza w przypadkach niemożności zbadania dna oka wziernikowaniem (—oftalmoskopia), np. przy —zaćmie. ELEKTROSTYMULACJA, metoda stosowania prądu elektr. jako bodźca w doświadczeniach fizjol.badaniach klin. (badanie pobudliwości i nerwów) oraz w celach leczn. (-fizykoterapia). Bodźce elektr., o określonej częstotliwości, amplitudzie i czasie trwania, wytwarzane są za pomocą stymulatorów elektronowych i przekazywane do tkanek za pomocą elektrod. Przepływ prądu i zmiana potencjału w miejscu przyłożenia elektrod powodują depolaryzację i pobudzenie tkanek. W fizykoterapii najczęściej wykonuje się e. mięśni porażonych wiotko lub znajdujących się w stanie zaniku z niedo czynności - elektrogimnastyka). ELEKTROTERAPIA, stosówanie prądów elektr. w rozmaitych metod leczenia, np. w: —galwanoterapii, jontoforezie, elektrokaustyce, kąpielach elektryczno-wodnych, elektrostymulacji, diatermii. ELEKTROWSTRZĄSY - lecznie biologiczne. ELEKTRYZACJA, ogólnikowa nazwa zabiegu elektroleczniczego. ELENIUM - chlordiazepoksyd. ELEWATOR, narzędzie chir.w kształcie płaskiego zgłębnika metalowego, służące do unoszenia wgłobionych kości przy złamaniach, zwłaszcza złamaniach pokrywy czaszki. EMBRIOGENEZA - zarodkowy rozwój człowieka. EMBRIOLOGIA, nauka o osobniczym rozwoju zwierząt i człowieka w okresie zarodkowym. W e. wyróżnia się dwa działy: e. opisową i e. funkcjonalną. E. opisowa dzieli się na: l)e. ogólną, zajmującą się rozwojem osobnika od momentu zapłodnienia komórki jajowej do chwili powstania tzw. pierwotnych narządów osiowych (struna grzbietowa, cewka nerwowa, jelito -pierwotne); 2) e. szczegółową, zw. nauką o organogenezie, opisującą rozwój narządów i układów narządowych z narządów pierwotnych. W e. funkcjonalnej wyodrębnia się dwie dziedziny: l) mechanikę rozwoju czyli fizjologię rozwoju, która bada przyczyny przemian występujących w czasie rozwoju, poszukuje czynników wywołujących różnicowanie się poszczególnych komórek i tkanek zarodkowych w definitywne tkanki i narządy; 2) fizjologię narządów zarodkowych, której celem jest poznanie czynności tych narządów i ich wzajemnego oddziaływania na siebie w trakcie rozwoju zarodka. E. funkcjonalna posługuje się w swych badaniach metodami histochem. i biochem. E. wiąże się z —genetyką i - ewolucjonizmem, a także z niektórymi dziedzinami medycyny praktycznej i społ., np. z seksuologią, położnictwem, regulacją urodzin. W ostatnim czasie e. zajmuje się także badaniem wpływu leków na powstawanie wad rozwojowych. EMETYKI - leki wymiotne. EMETYNA, metylocefelima, alkanoid występujący w korzeniu wymiotnicy (Radiax Ipecauanhae). Środek silnie drażniący tkanki, działa przeciwpierwotniakowo. Stosowany w czerwonce pełzakowej (- pełzakowica) i innych schorzeniach pierwotniakowych, skuteczny w leczeniu —^ motyliczej choroby. EMG —elektromiografia. EMI-SKANER -^.tomografia komputerowa. EMMETROPIA-^ miarowość oka. EMOCJE, stany psych. towarzyszące powstawaniu i zaspokajaniu podstawowych potrzeb biol., np. uczucie strachu, gniewu, radości itp. Zewn. objawami e. są zmiany czynności różnych narządów, np. zwężenie lub rozszerzenie naczyń skóry (zblednięcie albo zaczerwienienie skóry), przyspieszenie akcji serca, zmiany w czynności przewodu pokarmowego oraz gruczołów wydzielania wewn. i zewn. E. są nie tylko reakcjami na działanie bodźców środowiska, ale również same powodują wyzwolenie odpowiednio ukierunkowanej aktywności (np. strach przed bólem wywołuje podobne reakcje jak ból). E. związane są z czynnością —^ rąbkowego układu, zw. analizatorem emocjonalnym, a zwłaszcza jego struktur tworzących tzw. krąg emocjonalny Papeza (podwzgórze, ciała suteczkowate, pęczek sutkowato-wzgórzowy, jądra przednie wzgórza, zakręt obręczy, hipokamp, sklepienie, podwzgórze), z pęczkiem przyśrodkowym —^ przodomózgowia (układ nagrody), łączącym poszczególne struktury układu rąbkowego i odgrywającym dużą rolę w tzw. e. pozytywnych (radość, przyjemność) oraz z okołokomorową istotą szarą (układ kary), kierującą emocjami awersyjnymi i ośrodkowymi mechanizmami obronnymi. Wszystkie te układy są kontrolowane przez wyższe ośrodki kory mózgowej. E. należą do podstawowych procesów determinujących zachowanie się człowieka. W rozwoju osobniczym ulegają ewolucji, występując w coraz to bardziej złożonych formach, które nazywa się uczuciami, jak np. miłość, nienawiść, przyjaźń, zawiść itp. Silne e., trudne lub niemożliwe do kontroli przez wyższe procesy psych., stanowią czynnik decydujący o zaburzeniach psych., np. —)- psychoza lub nerwica opierają się gł. na występowaniu silnego lęku. Czyny antysocjalne, agresywne, są z kolei uwarunkowane przewlekłymi stanami złości, której osobnik nie umie rozładować w sposób akceptowany przez otoczenie. Zob. też: zaburzenia życia emocjonalnego. EMPEDOKLES Z AKRAGAS, Empedokles z Agrigentum (na Sycylii), ur. ok. 483, zm. ok. 423 p.n.e., gr. lekarz, filozof, poeta, polityk. Jako lekarz miejski w Agrigentum zabezpieczył miasto przed szkodliwymi wiatrami, zamykając pobliski wąwóz, oraz uwolnił je od złośliwej gorączki osuszając bagna. Tłumaczył różnorodność zjawisk przyrody „korzeniami wszechrzeczy", tj. istnieniem czterech elementów: ziemi, wody, powietrza i ognia, a życie lub śmierć były, wg. niego, uzależnione od pomieszania tych elementów. EMULSJE, płynne, nietrwałe postacie leków, w których środek leczn. zawieszony jest w wodzie najczęściej za pomocą gumy arabskiej. Środkami leczn. są oleje, balsamy, olejki eteryczne, tłuszcze. E. stosuje się wewn., obecnie rzadko, najczęściej w pediatrii. ENCEFALOGRAFIA - pneumoencefalograńa. ENCEFALOGRAFŁA RADIOIZOTOPOWA -<- gammaencefalografia. ENCEFALOMALACJA -^ rozmiękanie mózgu. ENCEFALOPATIA, ogólne określenie zaburzeń mózgowych, stanowiących wyraz zmian organicznych, które powstały w następstwie urazu, zatrucia, procesu zapalnego bądź przebiegu naczyniowych lub zwyrodnieniowych chorób mózgu (np. e. urazowa, toksyczna, nadciśnienie miażdżycowa itp.). ENCEPHABOL - piritinol. ENDEMIA, stałe występowanie zachorowań na daną chorobę na określonym terenie, w liczbie przypadków utrzymującej się przez wiele lat na ogół na tym samym poziomie. Czasem możliwe są większe wahania liczby zachorowań na poszczególne endemiczne choroby zak., nie osiągają one jednak rozrzutu wielkości typowych dla epidemii. Zachorowania mają zwykle przebieg łagodniejszy niż w epidemie co wynika z pewnego przystosowania się biol. i mniejszej wrażliwości osobników żyjących na terenie endemicznym na czynnik chorobotw. E. związane są na ogół ze stałym występowa niem określonych czynników środowiskowych wywołujących dane choroby. Są to m.in. czynniki klim., ogr., biol., a także warunki sanitarne. ENDOERGICZNE PROCESY procesy chem., których przebieg uzależniony jest od dostarczania —^ energii chemicznej zmagazynowanej w związkach bogatych w energię. w organizmach żywych to przede wszystkim procesy związane z homeostazą (utrzymaniem niezmienności fiz. -chem. środowiska wewnątrz organizmów), procesy anaboliczne (np. biosynteza białka i kwasów nukleinowych) oraz praca mechaniczna. ENDOGENNY, pochodzący z wewnątrz lub powstały we wnętrzu organizmu. Np. aminokwasy e. są wytwarzane w ustroju, w przeciwieństwie do egzogennych. ENDOKRYNOLOGIA, dział medycvny zajmujący się fizjologią i patologią gruczołów wewnątrzwydzielniczych. ENDOLIMFA, płyn wypełniający błędnik błoniasty ucha wewn., tj. przewody półkoliste, woreczek, łagiewkę i przewód ślimakowy. Ruchy e. powodują podrażnienie zakończeń nerwu przedsionkowoślimakowego w błędniku, a w następstwie powstawanie wrażeń słuchowych lub uczucie zmiany równowagi. ENDOMETRIOZA, gruczolistość śródmaeiczna, obecność czynnej błony śluzowej trzonu macicy poza jamą macicy, np. w jajnikach, jajowodach, pęcherzu moczowym, jelitach, otrzewnej, mięśniu macicy, pępku itp. Przemieszczenie fragmentów błony śluzowej może nastąpić w czasie operacji na macicy, połączonej z otwarciem jej jamy, przy wyłyżeczkowaniu jamy macicy, z prądem krwi i chłonki, także z przyczyn wrodzonych. Przemieszczone strzępki błony śluzowej podlegają wpływom hormonalnym i krwawią w czasie miesiączki. Objawy e. zależą od umiejscowienia zmiany, w jajnikach gromadząca się w postaci brunatnej masy krew prowadzi do powstania torbieli smołowych, zw. też czekoladowymi. Leczenie może być zachowawcze hormonalne, czasem operacyjne wycięcie ogniska lub torbieli czekoladowej. ENDOPARAZYTY -" wnętrzniaki. ENDOPEPTYDAZY -^ peptydazy. ENDOPROTEZA, przyrząd z metalu lub tworzywa sztucznego umieszczony wewnątrz ciała, zastępujący brak własnej tkanki chorego, np. odtwarza ciągłość, naśladuje działanie lub uzupełnia aparat nośny, podporowy. Najczęściej nazwą e. określa się metalowe lub zrobione z tworzywa sztucznego górne nasady kości udowej, protezy naczyniowe, sztuczne zastawki serca itp. ENDOSKOPIA -^ wziernikowanie. ENDOTOKSYNA -^ jady bakteryjne. ENDOXAN -<- cyklofosfamid. ENEMA —lewatywa. ENERBOL —<- piritinol. ENERGETYCZNY BILANS, równowaga ilości energii pobranej i wydatkowanej przez organizm. Zwykle oblicza się dobowy b.e.; jest on dodatni, gdy ilość pobranej z pokarmem energii jest większa niż wydatkowanej. Zasadniczymi źródłami energii są: węglowodany, tłuszcze i białka. Z całkowitej energii uzyskanej z przeciętnej diety 45 "o przypada na węglowodany, 40%—na tłuszcze, a l5°„ na białka. Ilość energii uzyskana ze spalenia l g białka lub węglowodanów wynosi przeciętnie 4,1 kcal, natomiast tłuszczu 9,3 kcał. Aby obliczyć ilość dostarczonej w ciągu doby energii, należy przed spożyciem pokarmów zważyć je i określić w nich zawartość węglowodanów, tłuszczów i białek.W obliczeniach należy ponadto uwzględnić ilość składników pokarmowych utraconych z moczem i kałem. Dobowy wydatek energetyczny obejmuje —^- podstawową przeminę materii i wydatki energetyczne wynikające z aktywności człowieka, np. pracy mięśniowej, przyjmowania pokarmu. Ilość wydatkowanej energii oznaczyć można mierząc ilość ciepła powstającego w ustroju 'lub ilość pochłanianego przez organizm tlenu, wykorzystując do obliczeń —<- równoważnik kaloryczny tlenu. Dobowy wydatek energii wynosi przeciętnie 2000-3500 kcal, u ludzi ciężko pracujących fiz. często przekracza 4000 kcal. Dobowy wydatek energetyczny kobiet jest o 20-30% mniejszy niż mężczyzn. Dodatni b.e. spowodowany nadmiernym spożyciem pokarmów lub ograniczeniem aktywności ruchowej prowadzi do odkładania w ustroju tłuszczu. Natomiast ujemny b.e. powoduje uszczuplenie rezerw energetycznych organizmu, w pierwszej kolejności tłuszczu, następnie węglowodanów i białek. Ilość spożywanych pokarmów kontrolowana jest w ośrodkowym układzie nerw. przez podwzgórzowy ośrodek pokarmowy. Zob. też regulacja przyjmowania pokarmu. ENERGIA CHEMICZNA, efekt energetyczny chem. reakcji. E.ch. może wydzielać się w przebiegu reakcji (—^-egzoergiczne procesy) lub musi być dostarczana, aby reakcja mogła zajść (—)- endoergiczne procesy). E.ch., która umożliwia zachodzenie reakcji endoergicznych w organizmach żywych, jest zmagazynowana w —>- związkach bogatych w energię. Dla zrozumienia mechanizmu reakcji chem. istotne jest pojęcie energii aktywacji; jest to najmniejsza ilość energii, którą należy dostarczyć cząsteczkom, aby mogły reagować ze sobą w określony sposób. Rola biokatalizatorów- enzymy^ polega na obniżaniu energii aktywacji. ENG, elektronystagmografia nystagmografia. ENGRAM - ślad pamięciowy. ENKORTOLON -^ prednizolon. ENKORTON —^- prednizon. ENTERAMINA -). serotonina. ENTEROBIOZA - owsica. ENTEROGASTRON, hormon tkankowy o budowie polipeptydowe wydzielany przez śluzówkę dwunastnicy pod wpływem zetknięcia się z nią tłuszczów pokarmowych. Hamuje perystaltykę żołądka i zmniejsza wydzielanie kwasu solnego. ENTEROGLUKAGON,glukagon jelitowy, hormon wydzielany błonie śluzowej żołądka i jelita cienkiego pod wpływem obecności cukru w przewodzie pokarmowym. E. pobudza wydzielanie - insuliny przez trzustkę. Budowa i właściwości immunologiczne e. są zbliżone do —^ glukagonu trzustkowego, z tym że działanie e. poza pobudzaniem wydzielania insuliny jest znacznie słabsze. ENTEROKINAZA, enzym należący do —)- peptydaz, wydzielany przez śłuzówkę jelita cienkiego. Uczynnia trypsynogen, czyli nieaktywną -^- trypsynę. Proces ten polega na odłączeniu peptydowego inhibitora od cząsteczki trypsynogenu. ENTEROKOKI, potoczna na paciorkowców kałowych (—>- paciorkowce). ENTEROLITY, kamienie jelitowe, występujące w jelicie cienkim lub grubym kamienie kałowe. E. powstają zwykle w przypadkach uporczywego zaparcia stolca, zwłaszcza u osób wyniszczonych długotrwałą choroba, w podeszłym wieku i po badaniach radiol. z użyciem papki barytowej a także u niemowląt i dzieci chorych na torbielowate zwłóknienie trzustki. Składają się z jądra utworzonego przez resztkę pokarmu lub przez wyschłą cząstkę kału oraz z warstw obwodowych utworzonych z nierozpuszczalnych soli nieorganicznych, gł. fosforanu amonowo-magnezowego i siarczanu wapnia. Mogą doprowadzić do niedrożności jelit. ENTEROSEPTOL -<- dwujodohydroksychinolina. ENTEROSKOPIA, badanie wnętrza przewodu pokarmowego za pomocą specjalnych wzierników umożliwiających: obejrzenie śluzówki, wykrycie i umiejscowienie zmian chorobowych oraz pobranie wycinka tkanki do badania mikroskopowego. Najczęściej dokonuje się wziernikowania: przełyku (ezofagoskopia), żołądka (gastroskopia), dwunastnicy (duodenoskopia), odbytnicy (rektoskopia). ENTEROTOKSYNA, - jad bakteryjny wytwarzany przez niektóre szczepy - gronkowców, powodujący ostre zatrucia pokarmowe. E. jest ciepłostała, wytrzymuje gotowanie przez 30 min. Zatrucia e. są związane najczęściej ze spożyciem nieświeżych kremów, lodów, mleka, konserw rybnych. ENTEROWIRUSY, wirusy wielkości 20-40 nm, należące do RNA- -wirusów, oporne na działanie eteru. Namnażają się w hodowlach komórkowych, z wyjątkiem prawie wszystkich "* Coxsackie wirusów A. Ludzkie e. wywołują schorzenia ośrodkowego układu nerw., układu pokarmowego,oddechowego, mięśniowego, a czasem nietypowe objawy schorzeń uogólnionych. Spostrzega się wyraźną sezonowość zachorowań. Źródłem zakażenia są ludzie chorzy i nosiciele. Szeroko rozpowszechnione jest nosicielstwo e. w przewodzie pokarmowym. Zakażenie szerzy się drogą pokarmową lub kropelkową. Do e. należą:—^-poliowirusy, Coxsackie wirusy, ECHO-wirusy, rhinowirusy. ENTEZOPATIE, gościec przyczepów tkanek miękkich, —^ reumatyzm. ENTODERMA, wewn. listek zarodkowy (—^ zarodkowy rozwój człowieka), który przekształca się początkowo w jelito prymitywne przednie i tylne (późniejsze cienkie i grube); w dalszym okresie rozwoju e. daje nabłonek układu oddechowego, jamy bębenkowej, pęcherza moczowego i cewki moczowej, miąższ migdałków, tarczycy, wątroby, trzustki i grasicy. ENTROPION, podwinięcie brzegów powiek do wewnątrz, najczęściej wskutek zmian bliznowatych spojówek i tarczki powiek (np. w następstwie —). jaglicy). Niekiedy e. powstaje pod wpływem kurczu mięśnia okrężnego powiek (e. spastyczny). Rzęsy w e. są czasami skierowane ku oku, co może powodować groźne obrażenia rogówki. Leczenie operacyjne. ENUKLEACJA - wyniszczenie oka. ENZYMOLOGIA KLINICZNA, dział chemii klin., zajmujący się oznaczaniem aktywności - enzymów w płynach ustrojowych lub tkankach. Prowadzone są badania enzymatyczne mające na celu wykrywanie chorób, których podłożem jest zbyt mała (najczęściej dziedzicznie uwarunkowana) aktywność enzymów (np. niektóre niedokrwistości hemolityczne, spowodowane obniżeniem aktywności enzymów w krwince czerwonej) oraz badania aktywności enzymów w surowicy. Wzrost aktywności enzymów świadczy o uszkodzeniu komórek i przechodzeniu do płynu pozakomórkowego białka enzymatycznego (tzw. enzymy wskaźnikowe, np. wzrost aktywności aminotransferaz w uszkodzeniu wątroby albo wzrost aktywności kinazy kreatynowej w zawale mięśnia sercowego). Wzrost aktywności niektórych enzymów w surowicy może świadczyć także o zamknięciu naturalnych dróg ich wydalania (tzw. enzymy ekskrecyjne, .ip. wzrost aktywności zasadowej fosfatazy w żółtaczce zastoinowej). Spadek aktywności innych enzymów, które są normalnie wydzielane przez komórki do płynu pozakomórkowego, może mówić o ich zmniejszonej syntezie w uszkodzonym narządzie (tzw. enzymy sekrecyjne, np. spadek aktywności esterazy cholinowej w uszkodzeniu wątroby). ENZYMY, fermenty,biokatalizatory, zaczyny, białkowe katalizatory przemian chem. W organizmach żywych. Jeśli oprócz białka w cząsteczce e. występuje również inny składnik chem., to nazywa się on —koenzymem lub grupą prostetyczną, a część białkowa apoenzymem. Reakcja enzymatyczna (substraty - produkty) przebiega z wytworzeniem pośredniego związku: enzym-substrat. Jako katalizator e. wpływa wyłącznie na szybkość reakcji wskutek obniżenia energii aktywacji - energia chemiczna) substratów. Miarą powinowactwa e. do substratu jest - Michaelisa stała. Miarą szybkości reakcji enzymatycznej aktywność e. (ilość moli substratu, ] która w jednostce czasu ulega przekształceniu pod wpływem e.). Szybkość ta zależy od: l) rodzaju reakcji i enzymu który ją katalizuje; 2) temp. (np. temp. >50°C szybkość ta maleje, gdyż e. ulega—-denaturacji); 3)pH większość e. działa najlepiej przy pH ok.7 4) obecności aktywatorów (np. metali, gł. dwuwartościowych —Mg2,Mn2,Zn2) i innych inhibitorów 5 stężenia substratów (Michaelisa stała i produktów. Przy pewnych wartościach temp. i pH szybkość reakcji enzymatycznej jest największa, wartości te określane są jako optymalne. Dzięki e. wszelkie reakcje chem. W żywych organizmach mogą szybko przebiegać przy fizjol. wartościach temp. I pH. W przypadku nieobecność szybkość tych reakcji jest nieskończenie wolna. Większość e. odznacza się dużą swoistością względem swych substratów. W zależności od rodzaju katalizowanej reakcji i budowy koenzymu podzielono na sześć klas:oksydo reduktazy, transferazy, hydrolazy, liazy, izomerazy, ligazy. E. stanowią większość białek komórki (e. wewnątrzkomórkowe), niektóre e. są również w normalnych warunkach wydzielane na zewn. komórki (e. pozakomórkowe, np. - enzymy trawienne). Podczas uszkodzenia komórek (martwica) zawarte w nich e.mogą być wydzielane do płynów ustrojowych, co ma znaczenie diagnostyczne- transaminazy, amylazy, fosfatazy. ENZYMY TRAWIENNE, zespół enzymów pozakomórkowych działajcych w przewodzie pokarmowym, dpowiedzialnych za trawienie pokarmów. W zależności od rozkładanych związków e.t. dzieli się na następujące grupy: 1) enzymy trawiące węglowodany (amylaza, maltaza, laktaza, sacharaza), 2) enzymy trawiące białka (pepsyna, trypsyna, chymotrypsyna, erepsyna, renina), 3) enzymy trawiące tłuszcze (lipazy, fosfolipazy), 4) enzymy trawiące kwasy nukleinowe (nukleazy). EOG —elektrookulografia. EOZYNOFILE, rodzaj – krwinek białych, zw. też granulocytami kwasoehionnymi. Stanowią 1-4% składu białokrwinkowego. Wykazują słabe właściwości fagocytame. Pojawiają się w większych ilościach we krwi po wprowadzeniu do ustroju obcych białek. EOZYNOFILIA, zwiększenie liczby granulocytów kwasochłonnych (—)-eozynofile) we krwi obwodowej powyżej 4% ogólnej liczby krwinek białych (norma 1-4%). Przyczyną e. są najczęściej stany uczuleniowe, dochodzi wówczas do wyzwolenia się z tkanek—histaminy, która jest niszczona Przez eozynofile. E. występuje zatem we wszystkich chorobach alergicznych (np. w dychawicy oskrzelowej, katarze Siennym), poza tym w samozatruciach Produktami przemiany materii pasożytów (robaczyce) oraz w końcowej fazie zdrowienia w przebiegu chorób zak. Największe nasilenie e. (często ponad 30%) występuje we—włośnicy. EOZYNOFILIA TROPIKALNA, choroba o niewyjaśnionej etiologii, którą charakteryzuje zapalenie oskrzeli, —^ leukocytoza i —eozynofilia. E.t. jest spotykana w Azji, Afryce, pd. stanach USA. W e.t. stwierdza się zespół trzech gł. objawów Min.: kaszel, duszność i ogólne osłabienie. Najbardziej charakterystyczną cechą e.t. jest b. wysoka eozynofilia sięgająca często do 90%. Leczenie pod kierunkiem lekarza, preparatami arsenowymi. EOZYNOPENIA, zmniejszenie liczby granulocytów kwasochłonnych (- eozynofile) we krwi obwodowej poniżej 1% ogólnej liczby krwinek białych. Występuje m.in. w przebiegu —duru brzusznego. EPENDYMA -^ glej. EPIDEMIA, pojawienie się w zbiorowisku ludzkim (w zwierzęcym -epizoocja) na określonym terenie i w określonym czasie zachorowań na daną chorobę w liczbie przypadków znacznie większej niż w latach poprzednich i wyraźnie odbiegającej od liczby, której można było oczekiwać na podstawie obserwacji z tego okresu. Cechą dość częstą e., choć niestałą, bywa jej nagły początek, gwałtowny wzrost liczby zachorowań i szybkie szerzenie się, zdarzają się jednak e. narastające stopniowo i powoli. Do niedawna termin e. odnosił się wyłącznie do chorób żak., których przypadki były powiązane ze sobą przyczynowo. Obecnie — zgodnie ze współczesnymi kierunkami rozwoju —^ epidemiologii — pojęcie e. rozszerza się na choroby niezakaźne, np. nowotworowe, układu krążenia, wrodzone, różnego rodzaju zatrucia, a nawet masowo występujące zakłócenia zdrowia, takie jak urazy, narkomanie, samobójstwa itp. Zob. też: endemia, pandemia. EPIDEMICZNE OGNISKO -^ ognisko epidemiczne. EPIDEMIOLOGIA, dział medycyny, nauka badająca czynniki i warunki związane z pojawianiem się i rozszerzaniem chorób żak. oraz in. schorzeń i zaburzeń zdrowia w populacji. Wyróżnia się 3 zasadnicze rodzaje badań epidemiol.: opisowe, analityczne i doświadczalne. Badania opisowe mają na celu obserwację rozprzestrzeniania się i dynamiki zaburzeń zdrowotnych w populacji. Służą do wstępnej eliminacji możliwych hipotez odnoszących się do przyczyn i powiązań badanego zjawiska; polegają na jego opisie pod kątem wybranych cech. Najczęściej uwzględniane są następujące grupy cech: ł) cechy opisujące osoby, u których występuje badany stan (choroba, uraz), zaznacza się ich płeć, wiek, zawód, wykształcenie, stan cywilny itp.; 2) cechy określające czas występowania lub stwierdzenia badanego zjawiska (rok, miesiąc, dzień, godzina, czas trwania itp.); 3) cechy opisujące miejsce występowania badanego zjawiska (kraj, województwo, miasto, dzielnica miasta, gmina, wieś, dom). Metody opisowe pozwalają na dokładniejsze określenie pola - epidemiologicznego dochodzenia. Badania analityczne polegają na sprawdzaniu hipotez wysuniętych w wyniku badań opisowych i formułowaniu bard sprecyzowanych tez dotyczących' wu różnych czynników na występ nie i przebieg badanego zjawiska w określonym środowisku (zbiorowości. Celem badań, doświadczalna jest sprawdzenie wpływu świadomie wprowadzonych zmian w określonym zbiorowisku ludzkim i jego otocz na występowanie i przebieg danej choroby (np. szczepienia ochronne, modyfikacja żywienia, warunków pracy i) rozpatrują one również ewentualne inne dodatkowe skutki zdrowotne powstałe w wyniku tej ingerencji. W daniach doświadczalnych stosuje jednocześnie obserwację grupy kontrolnej, która nie jest poddana eksperymentowi. E. w swych badaniach korzysta również z szeregu in. dyscyplin medycyny, jak medycyna klin., patologia, mikrobiologia, biochemia, genetyka, a przede wszystkim —statystyka medyczna. Najściślej powiązana jest z higieną, która w swych daniach szeroko stosuje metody epidemiol. Badania epidemiologiczne, mają duży udział m.in. w ustalaniu związków między rozwojem endemicznego wola i brakiem jodu w pożywieniu między —^ próchnicą zębów i niedoborem fluoru w wodzie pitnej, między szeregiem chorób układu krążenia i układu oddechowego a paleniem tytoniu. E. określając rozmiary zjawisk zdrowotnych, ich zakłócenia i przyczyny tych zakłóceń odgrywa rolę w całokształcie działalności zapobiegawczo-leczniczej. EPIDEMIOLOGICZNE CHODZENIE, działanie mające celu wykrycie przyczyn, źródeł i dróg szerzenia się choroby. Obejmuje, poza zbieraniem odpowiednich informacji w ramach —*' wywiadu epidemiologicznego szereg badań (bakteriol, wirusol., biol., toksykol. itp.) w środowisku chorego, np. w celu wykrycia nosicieli zarazków, mikrobiol. lub cbem. skażenia wody, żywności albo ścieków, przypuszczalnych miejsc wylęgania się przenosicieli zarazków (np. komarów, kleszczy, pcheł, wszy) itp. Wyniki d.e. pozwalają na skuteczne likwidowanie ognisk epidemicznych lub endemicznych. EPIDEMIOLOGICZNY NADZÓR, ścisła obserwacja połączona w razie uzasadnionej potrzeby z kontrolą zdrowotną (badania lek., laboratoryjne) tzw. kontaktów, czyli osób w zasadzie zdrowych, które miały styczność z osobą chorą zakaźnie lub podejrzaną o taką chorobę, albo z in. rezerwuarem bądź źródłem zakażenia — w celu Wczesnego rozpoznania zakażenia lub choroby żak. Przy n.e. w zasadzie nie ogranicza się swobody poruszania się obserwowanych; musi być jednak zapewniona ich obserwacja (np. muszą się one zgłaszać w określonym terminie na kontrolę itp.). EPIDEMIOLOGICZNY WYWIAD- wywiad epidemiologiczny. EPIGENEZA, teoria, wg.której wszelkie wady rozwojowe i potworności powstają w wyniku zadziałania na zarodek (- zarodkowy rozwój człowieka) czynników zewn. (promienie Roentgena, toksyczne leki, zakażenia). EPIKRYZA, końcowy etap szpitalnej historii choroby, zawierający rozpoznanie, ostateczną ocenę przebiegu choroby, zastosowanych metod leczenia i ich skuteczności oraz ocenę stanu chorego w chwili opuszczenia zakładu leczniczego. EPILACJA, depilacja, usuwanie zbędnego owłosienia w celach leczn. lub kosmetycznych; stosowane są metody mechaniczne (wyrywanie penseta), fiz. (zabiegi elektr., naświetlanie promieniami X) oraz chem. (preparaty kosmetyczne depilujące). EPILEPSJA -^ padaczka. EPILEPTOIDIA, zmiany psych. mające charakter pewnych nowych cech osobowości, pojawiające się w niektórych formach —)- padaczki, zwłaszcza przy współistnieniu —^ zaburzeń psychoorganicznych. Polegają one na nadmiernej skrytości, drobiazgowości, dokładności itp. Zdaniem wielu autorów zmiany te mogą być także wynikiem reakcji chorego na fakt choroby. EPIZOOTIA, —<- epidemia choroby zakaźnej u zwierząt. EPSIKAPRON-^kwas E aminokapronowy. ERASISTRATOS Z KEOS, ur ok. 305, zm. ok. 245 p.n.e., aleksandryjski lekarz i anatom. Pierwszy opisał (na podstawie sekcji) opony mózgowe i pow. mózgu, niektóre pnie nerwowe, a także mechanizm trawienia w żołądku, drogi żółciowe i wątrobę oraz tchawicę z nagłośnią. W lecznictwie był zwolennikiem stosowania: diety, gimnastyki, kąpieli, okładów itp. ERBA-GOLDFLAMA CHOROBA —^ miastenia. EREKCJA ? wzwód prącia. EREPSYNA, zespół ? enzymów trawiennych wydzielanych przez śluzówkę jelita cienkiego. Należą do nich: karboksypeptydazy, aminopeptydazy i dwupeptydazy (—> peptydazy). Biorą one udział w końcowej fazie trawienia peptydów, polegającej na uwalnianiu z nich aminokwasów. ERG —» elektroretinograńa. ERGOBAZYNA ? ergometryna. ERGOGRAF MOSSO ->• ergometr. ERGOKALCYFEROL, witamina D;. Właściwości, zastosowanie—> witaminy D. ERGOMETR, przyrząd do mierzenia ilości wykonanej pracy mięśniowej. W badaniach fizjol. i klin. używa się najczęściej e. rowerowych, czyli cyklergometrów, działających na zasadzie zwykłego roweru. Intensywność pracy, czyli ilość pracy wykonanej (przez mięśnie nóg) w jednostce czasu, regulowana jest za pomocą mechanicznych lub elektr. urządzeń hamujących koła. Odmianą e. jest ergograf Mosso, rejestrujący pracę mięśni zginaczy palców, wykonywaną przy podciąganiu ciężarków o określonej masie w czasie kolejnych skurczów; używany jest w ńzjologii i psychologii, w badaniach wpływu różnych czynników na zmęczenie mięśni. ERGOMETRYNA, Ergonoyina, Ergobazyna, alkaloid amidowy ? sporyszu; działa silnie kurczące na mięsień macicy; stosowana celem zahamowania krwawień macicznych oraz w ? atonii macicy. ERGONOMIA, dyscyplina zajmująca się problematyką dostosowania warunków pracy do fiz. i psych. możliwości człowieka oraz człowieka do warunków pracy. Celem e. jest ; zapewnienie maksymalnej wydajności pracy bez pogorszenia stanu zdrowia. E. oparta jest na osiągnięciach wielu nauk: fizjologii, higieny i psychologii pracy, socjologii, antropometrii, biomechaniki, organizacji produkcju techniki, bhp. Dyscyplina ta skrystalizowała się niedawno (po 1955), początkowo pod nazwą „inżynierii ludzkiej lub „humanistycznej" (w krając anglosaskich) i „ergonomiki" w ZSRR), ERGONOVINA -» ergometryna ERGOSTEROL, prowitamina D2 steryd wyizolowany po raz pierwszy ze ? sporyszu; naświetlany promieniami nadfioletowymi przechodzi w ergokalcyferol (— witamina D;). Duże ilości e. znajdują się w drożdżach. ERGOT -> sporysz. ERGOTAMINA, polipeptydowy alkaloid —> sporyszu. Poraża receptory alfa adrenergiczne, silnie kurczy mię śnie gładkie, zwłaszcza macicę. Stosowana w leczeniu —> migreny. Winian e. (Gynergen, Gynecom) używany w ginekologii celem zahamowania krwawień macicznych. Przedawkowanie e. powoduje zawroty głowy nudności, wymioty, wzrost ciśnienia tętniczego. Po domięśniowym podaniu winianu e. wystąpić może odrętwienie kończyn, —> chromanie przestankowe, niedokrwienie a nawet zgorzel palców. Kobiety w okresie połogu są szczególnie wrażliwe na toksyczna działanie e. Opisywano występowania bólów wieńcowych nawet po niewielkich dawkach leku. ERGOTERAPIA ? terapia zajęciowa. ERGOTOKSYNA, mieszanina polipeptydowych alkaloidów —> sporyszu (ergokrystyny, ergokryptyny, ergokor-niny). W lecznictwie stosowana e. uwodorniona —> dwuhydroergotoksyna. ERLANGER Joseph, ur. 5 I 1874, zm. 5 XII 1965, amer. fizjolog i patolog; prof. fizjologii uniw. w Baltimore (1900-06), Wisconsin w Madison (1906-10), Washington Univ. w Saint Louis (1910-46). Prowadząc badania nad czynnością i zróżnicowaniem nerwów, wykazał istnienie trzech grup włókien nerw. o różnym progu pobudliwości i różnej szybkości przewodzenia. Za to odkrycie otrzymał w 1944 nagrodę Nobla wraz z ->H.S. Gasserem z którym wydal pracę o elektr. przejawach czynności nerwowej (1937), EROGENNE, EROGENICZNE STREFY, okolice ciała, których drażnienie wywołuje podniecenie seksualne. Obejmują rn.in.: u kobiet piersi, zwłaszcza brodawki sutkowe i ich otoczki, u obu płci — wargi, zewn. narządy płciowe, szczególnie łechtaczkę i prącie. Wstępne drażnienie s.e. powoduje zmiany w narządach płciowych kobiety, stanowiące właściwe przygotowanie do stosunku płciowego (przekrwienie, obrzęk, wydzielanie gruczołów śluzowych). Wrażliwość s.e. wykazuje znaczną zmienność indywidualną. EROTOMANIA, nadmiernie wysoki popęd płciowy. U mężczyzn zw. satyriasis,ukobiet—nimfomania. ERYTREMIA ? erytroblastozy. ERYTROBLASTOZY, choroby cechujące się rozrostem układu czerwonokrwinkowego (erytroblastycznego) w szpiku i w innych narządach krwiotwórczych oraz obecnością jądrzastych krwinek czerwonych (erytroblastów) we krwi obwodowej. Nowotworowy rozrost układu czerwono-krwinkowego może przebiegać pod postacią ostrej lub przewlekłej s z pikowicy czerwonokrwinkowej (erytremii) zw. chorobą di Guglielmo. Obraz klin. choroby jest podobny do ostrej białaczki szpikowej (—> białaczka). Może istnieć mieszana postać choroby, charakteryzująca się równoczesnym rozrostem układu czerwono-i białokrwinkowego (tzw. erytroleukemia). Niekiedy na początku występuje wybiórczy rozrost układu czerwonokrwinkowego, następnie postać mieszana, a w końcu choroby dominuje rozrost układu białokrwinkowego o typie ostrej białaczki szpikowej. Leczenie podobne jest jak w ostrych białaczkach. Nienowotworowy rozrost układu czerwonokrwinkowego występuje w ciężkich hemolitycznych — niedokrwistościach, zwłaszcza w —> hemolitycznej chorobie noworodków. ERYTROBLASTY -> krwinki czerwone zawierające jądra. ERYTROCYTOZA, synonim -> czerwienicy. ERYTROCYTY -> krwinki czerwone. ERYTROLEUKEMIA ? erytroblastozy. ERYTROLU CZTEROAZOTAN, Nitroerythrit, lek rozszerzający naczynia wieńcowe przez bezpośrednie działanie porażające ich mięśni gładkich. Działanie jest wolniejsze niż nitrogliceryny, ale utrzymuje się dłużej. Stosowany profilaktycznie w—>-dusznicy bolesnej. ERYTROMELALGIA, zaczerwienienie i obrzęk stóp, rzadziej dłoni, połączone ze zwyżką temp. miejscowej, nerwobólami (pieczenie, bole-sność, przeczulica), nadmiernym poceniem miejscowym. Dolegliwości mają przebieg napadowy; nasilają się w cieple, ustępują w zimnie i przy uniesieniu kończyn. Jest to nerwica naczynioruchowa; odmiana wtórna towarzyszyć może chorobom krwi (np. czerwienicy), zatruciom, nadciśnieniu itd. Leczenie objawowe. ERYTROMYCYNA, antybiotyk o działaniu zbliżonym do —> penicyliny (penicylinozastępczy). Jest łatwo wchłaniany z przewodu pokarmoweg mało toksyczny. Stosowany w zakażeniach: —> gronkowcami, paciorkowcami i pneumokokami. ERYTROPOETYNA, hormon powodujący różnicowanie się komórek macierzystych szpiku w erytroblasty, niezbędny dla prawidłowej ? erytropoezy. Aktywna e. powstaje w wyniku działania wytwarzanego w nerce czynnika ESF na jej prekursor w osoczu. Niedobór czynnika nerkowego jest przyczyną —> niedokrwistości w chorobach nerek. ERYTROPOEZA, proces tworzenia —> krwinek czerwonych, odbywajacy się w czerwonym szpiku kostnym (—> układ krwiotwórczy). Komórką macierzystą krwinki czerwonej jest nie zróżnicowana komórka tkanki łącznej z której powstaje hemocytoblast przekształcający się w erytroblast zasadochłonny, w którym rozpoczyna się synteza—> hemoglobiny. Erytroblast zasadochłonny w miarę wypełniania się hemoglobiną przekształci się w erytroblast polichromatofilny a następnie w normoblast. Jednocześnie ze zwiększaniem się ilości hemoglobiny jądro komórkowe zanika. Dojrzałe, bezjądrzaste komórki, normocyty, o zawartości hemoglobiny ok. 34%, przedostają się do układ krążenia. Obok nich do krwi przedostają się komórki z pozostałości zasadochlonnych struktur cytoplazmatycznych, tzw. retykulocyty, stano wiące ok. 0,5-1,5% krwinek czerwonych. Liczba krwinek związana jest z ich funkcją — transportem tlenu i regulowana jest odpowiednio do zapotrzebowania organizmu na tlen. W warunkach zmniejszonego lub utrudnionego transportu tlenu (np. oddychanie na dużych wysokościach, zmniejszenie przepływu krwi przez tkanki, zwłaszcza przez płuca, w chorobach układu krążenia, zmniejszenie liczby krwinek po krwotokach itp.) następuje wzmożenie e. pod wpływem erytropoetyny wytwarzanej w nerkach. Erytropoetyna stymuluje produkcję hemocytoblastów. Na dojrzewanie krwinek istotny wpływ wywiera —> witamina B i —» kwas foliowy. Synteza hemoglobiny zależy od dostarczania właściwej ilości żelaza, która jest regulowana przez mechanizm związany z wchłanianiem żelaza w jelicie. Ponadto do syntezy hemoglobiny niezbędna jest ? witamina B6, oraz niewielkie ilości miedzi, kobaltu i niklu. Proces e. pobudzają także hormony: —> glikokortykoidy i androgeny. ESCHERICH Theodor, ur. 29 XI 1857, zm. 15 II 1911, austr. pediatra; prof. pediatrii uniw. w Grazu i Wiedniu, stworzył sławną na całym świecie wiedeńską szkołę pediatryczną. Pracując nad bakteriologią przewodu pokarmowego niemowląt w 1885 odkrył pałeczkę okrężnicy {Bacterium coli, zw. od jego nazwiska Escherichia coli). Prowadził też prace nad —wieżyczką, —» błonicą i zakażeniem gruźliczym w wieku dziecięcym. Zmodernizował aparat do sterylizacji mleka, skonstruował aparat do płukania żołądka u niemowląt oraz ? inkubator dla noworodków. Zorganizował w Wiedniu Tow. Opieki nad Niemowlętami, był ponadto inicjatorem szkolenia pielęgniarek w Wiedniu. ESCHERICHIA COLI, pałeczka okrężnicy —> pałeczki. ESICA, część jelita grubego między jelitem zstępującym a odbytnicą, zagięta w kształcie litery S (skąd nazwa). Długa —> krezka e. powoduje często zmiany położenia tego narządu. Choroby. Stanami patol. esicy, podobnie jak całej okrężnicy, są zaburzenia rozwojowe, stany zapalne, nowotwory, zaburzenia czynnościowe, niedrożność. Najczęściej spotykanym zaburzeniem rozwojowym esicy są: uchyłkowatość i e. olbrzymia. Uchyłkowato.ść występuje u 5-10% ludzi po 40 r. życia, wskutek otyłości i przewlekłych zaparć. Uchyłki zazwyczaj nie powodują żadnych dolegliwości i wykrywa się je przypadkowo. Mogą jednak być miejscem powstawania powikłań: zapalenia (u 15-20% chorych z uchyłkiem), owrzodzenia, krwawienia, przebicia wrzodów do otrzewnej. Olbrzymia esica stanowi część składową okrężnicy olbrzymiej. Stany z a palne wy stępuj ą w esicy w przebiegu :—» duru brzusznego, czerwonki pełzakowej i bakteryjnej, cholery, chorób pasożytniczych, przewlekłego wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, zatrucia rtęcią i arsenem oraz mocznicy. Niedrożność esicy najczęściej jest spowodowana jej skrętem i występuje u osób z długą krezką esicy o krótkiej podstawie. Zaburzenia czynnościowe motoryki esicy mogą prowadzić do zaparć lub biegunek. ESKULAP -> Asklepios. ESMARCH Johannes Friedrich August von, ur. 9 I 1823, zm. 23 III 1908, niem. chirurg; prof. chirurgii uniw. w Kolonii (od 1854), jeden z pionierów nowoczesnej chirurgii wojennej. Stosował i rozwijał —> antyseptykę—> aseptykę. W 1873 wprowadził gumową opaskę zaciskającą tętnicę, co umożliwiało przeprowadzanie amputacji kończyn w tzw. bezkrwawym polu operacyjnym. Opaska E. (krępulec) jest także obecnie stosowana w celu doraźnego powstrzymania krwawienia z kończyn oraz przy niektórych zabiegach. Autor podręcznika cnirurgii wojennej (1877) i techniki chirurgicznej (1892). ESPERAL —> Disulfiran. ESPUNDIA -> leiszmaniozy. ESSO —> zegar biologiczny. ESTRADIOL, hormon sterydowy, podstawowynaturalny—>-estrogen. Wytwarzanie e. przez jajniki jest kontrolowane przez—> folikulostymulinę przysadki mózgowej, przy czym między wydzielaniem tych hormonów występuje ujemne ?sprzężenie zwrotne. Unieczynnianie e. odbywa się w wątrobie na drodze częściowego utleniania, przy czym powstają:—>-est i estron, które po sprzęgnięciu z ki sem siarkowym lub glikuronowym| wydalane z moczem. ESTRIOL, naturalny steryd, produkt unieczynnienia hormonu —» estradiolu; powstaje w wątrobie; wydalany z moczem jako siarczan lub glikuronian. ESTROGENY, hormony pęcherzykowe, żeńskie hormony płciowe o budowie sterydowej, wytwarza w jajnikach przez dojrzale pęcherzyki Graafa, ciałko żółte oraz łożysko. Podstawowym e. jest—»• estradiol.E. wzmagają procesy rozrostu i odnowy tkanek, pobudzają mitozę (—>-podział komórki), biorą udział w wytwarzaniu drugorzędowych cech płciowych żeńskich i w regulacji —> cyklu miesiączkowego. W ciąży działają synergistycznie z —> gestagenami. E. przypisuje się również rolę wewnątrzustrojowych czynników rakotwórczych — w patogenezie nowotworów narządu rodnego i gruczołów mlecznych u kobiet miejscem katabolizmu e. jest wątroba gdzie są unieczynniane, sprzęgane z kwasem glikuronowym lub siarkowym. W tej postaci są usuwane z moczem. ESTRON, hormon płciowy źeński .gł. produkt unieczynnienia hormonu ? estradiolu; powstaje w wątrobie; jest wydalany jako siarczan lub glikuronian z moczem. ^ ETAKRYDYNA, Rywanol, pochodna akrydyny, żółty barwnik o silnym działaniu antyseptycznym; stosowana do odkażania skóry ran, pecherza moczowego. ETANOL-> alkohol etylowy. ETER ETYLOWY, bezbarwna ciecz, o niskiej temp. wrzenia, b. lotna, łatwopalna, o swoistym zapachu; używana do znieczulenia ogólnego (narkozy wziewnej). Ze względu na łatwość rozpuszczania substancji organicznych i właściwości bakteriobójcze — używana ponadto zewn. jako środek odkażający do zmywania skóry przed zabiegiem operacyjnym. ETER WINYLOWY, lotna, bezbarwna ciecz o piekącym smaku; działa narkotycznie 5-6 razy silniej od-> eteru etylowego. Stosowany do krótkotrwałych znieczuleń ogólnych (narkoz) i jako środek łagodzący bóle porodowe. ETIOLOGIA, nauka o przyczynach chorób i —» czynnikach chorobotwórczych. Przyczyną choroby może być niedobór lub nadmiar jakiegoś niezbędnego czynnika (np. brak pokarmu, witamin, tlenu), albo działanie na ustrój określonych czynników zw. chorobotwórczymi, które zaburzają prawidłowy przebieg czynności ustroju. Poznanie przyczyny choroby ma istotne znaczenie, pozwala bowiem na właściwe jej leczenie. Zidentyfikowanie drobnoustroju, który wywołuje daną chorobę, umożliwia często zastosowanie właściwego, najbardziej skutecznego środka chemioterapeutycznego. ETIONAMID, Trecator, Trescatyl, chemioterapeutyk o działaniu tuberkulostatycznym. Działa na szczepy hydrazydoopome. Stosowany w gruźlicy płuc i pozapłucnej, w skojarzeniu z innymi lekami przeciwgruźliczymi; opóźnia wytwarzanie się oporności na inne leki tuberkulostatyczne. ETIOPATOGENEZA ->- patogeneza. ETYKA LEKARSKA, deontologia lekarska, zbiór przepisów określających zasady moralne postępowania lek. w odniesieniu do chorych i normy współżycia zawodowego między lekarzami. E.l. określa również normy moralne badań nauk. w medycynie, eksperymentu na zwierzętach, podkreśla obowiązek lekarzy do stałego aktualizowania swej wiedzy. Na pierwszym miejscu stawia dobro chorego, obowiązek zachowania tajemnicy lek. oraz dbałość o autorytet zawodu lek. Zasady e.l. nie zmieniły się w swych założeniach od czasów —> przysięgi Hipokratesa; są uzupełniane w miarę pojawiania się nowych problemów etyczno--moralnych, związanych ze stałym rozwojem i postępem medycyny. ETYLEN, łatwopalny gaz o słabym zapachu. Działa narkotycznie na ośrodkowy układ nerw. Stosowany do wywoływania znieczulenia ogólnego (narkozy). Pełna narkoza występuje jednak wyłącznie przy podawaniu go pod ciśnieniem, za pomocą specjalnego aparatu. ETYLOMORFINA, dionina, pochodna morfiny; narkotyczny lek przeciwbólowy, działający silnie przeciwkaszlowo. Stosowana miejscowo w roztworach lub maściach wywołuje przekrwienie i obrzęk oraz przyspiesza procesy regeneracji. Stosowana ogólnie jako lek przeciwbólowy i przeciwka-szlowy, miejscowo w zapaleniu spojówek. EUCERYNA, mieszanina zawierająca 95% wazeliny lub maści parafinowej (olej parafinowy z dodatkiem 30% cerezyny), 3% alkoholu etylowego i 2% cholesterolu. Służy do wyrobu maści i kremów (ma zdolność wiązania dużych ilości wody). BUCHROMATYNA ? chromatyna. EUFORIA, błogostan, wzmożenie dobrego samopoczucia, powstające np. u dzieci jako prawidłowe następstwo pomyślnych wydarzeń. W chorobach psych. e. występuje np. w—» psychozie maniakalno-depresyjnej w okresie maniakalnym, przy guzach mózgu, stwardnieniu rozsianym, w ciężkich chorobach—niejednokrotnie na krótko przed śmiercią. E. można wywołać sztucznie przez użycie narkotyków: morfiny; kokainy, opium, jak również alkoholu, co stanowi podstawowy czynnik powstawania —> nałogu. EUGENIKA, nauka badająca możliwość ulepszania cech dziedzicznych człowieka i poszukująca metod oddziaływania, które prowadziłyby do doskonalenia tych cech. W praktyce e. działa dwukierunkowo: l) zapobiega rozmnażaniu się osobników o ujemnych cechach (choroby dziedziczne); 2) dąży do stwarzania korzystnych warunków do rozmnażania się osobników o dodatnich cechach dziedzicznych (—> dziedziczenie). EUKALIPTUS (Eucalyptus ghbu-lus), drzewo z rodziny mirtowatych. Olejek eukaliptusowy otrzymywany z liści e. zaliczany jest do olejków eterycznych; zawiera tlenek terpenowy—cyneol. Olejek eukaliptusowy działa miejscowo antyseptycznie i odwaniające, ma właściwości wykrztuśne. Stosowany w postaci inhalacji w zapaleniu oskrzeli i nieżytach górnych dróg oddechowych, ze do weteran. EUNUCH, rzezaniec, kastrat; mężczyzna pozbawiony jąder, zwykle przez ich wycięcie (—> kastracja). Wykastrowany przed osiągnięciem dojrzałości płciowej, przedstawia charakterystyczny zespól cech: wysoki wzrost, długie kończyny, wysoki głos, budowa ciała niezróźnicowana płciowo, brak owłosienia typu męskiego na ciele Jeśli wycięcia jąder dokonano po okresie pokwitania, obok wtórnych męskie cech płciowych może pozostać zachowany pociąg i zdolność do obcowania płciowego, oczywiście bez możliwe zapłodnienia. Zwyczaj kastrowania niewolników, znany na Wschodzie czasów starożytnych. (e. zatrudniano jako dozorców haremów), został zakazany w XIX w. We Włoszech e. kształcono w śpiewie, gł. sakralnym (chór Kaplic Sykstyńskiej). EUNUCHOID, osobnik, u którego nastąpiło zahamowanie czynności gruczołów płciowych po okresie pokwitania, w odróżnieniu od—»-eunucha u którego—> kastracja nastąpiła przed okresem dojrzewania. E. charakteryzuje się wszystkimi cechami znamiennymi dla —> hipogenitalizmu Objawy, a zwłaszcza wygląd, zależą od przyczyn wypadnięcia funkcji—> gruczołów płciowych. EUSTACHIO Bartolommeo ur. 1520, zm. VIII 1574, wł. lekarz i anatom; prof. w Rzymie. Wprowadził anat. badania zmian chorobowych, pozostawił doskonałe rysunki i opisów wielu narządów ciała ludzkiego, m.in. oskrzeli i naczyń krwionośnych w płucach, krtani i górnych dróg oddechowych, ? kosteczek słuchowych i —> trąbki słuchowej (w 1563), nazwanej jego imieniem. EUSTACHIUSZA TRĄBKA ? trąbka słuchowa. EUTANAZJA, zabójstwo człowieka nieuleczalnie chorego na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego. Problem o dużym znaczeniu moralnym, w przeszłości i obecnie mocno dyskutowany, mający swych zwolenników i gorących przeciwników. Pod maską e., przy całkowitym nadużyciu jej zasad, w Niemczech hitlerowskich i na terenach okupowanych dokonywano zabójstw osób umysłowo chorych i niedorozwiniętych. Prawo uznaje e. za zabójstwo objęte przywilejem złagodzenia kary (art. 150 kodeksu karnego). EWAKUACJA MEDYCZNA, wynoszenie i wywożenie rannych, chorych i porażonych z terenu działań bojowych-do polowych i stacjonarnych urządzeń służby zdrowia, w celu leczenia i rehabilitacji. E.m. prowadzi się środkami transportu sanitarnego, a w razie jego braku — przystosowanymi środkami transportowymi ogólnego przeznaczenia. Wykorzystuje się transport samochodowy, kolejowy, powietrzny i wodny. Czynności ewakuacyjne i leczn. muszą się uzupełniać i organizacyjnie wiązać. Z zasady szczebel wyższy ewakuuje ze szczebla niższego przy użyciu własnych lub wyznaczonych środków transportu (e. m. „na siebie"). EWIPAN -> heksobarbital. EWOLUCJA PSYCHIKI, pojęcie ściśle związane z teorią Jacksona, rozwijaną w Polsce przez ? J. Mazurkiewicza. Teoria e.p. zakłada, że jednostka rodzi się z elementarnymi dyspozycjami, które następnie, w wyniku doświadczeń osobniczych, a także w zależności od organizacji układu nerw., ulegają stopniowemu rozwojowi i przekształcaniu się. W psychice człowieka dorosłego współwystępują mechanizmy psych. charakterystyczne dla różnych okresów życia, z tym jednakże, że mechanizmy ewolucyjne najmłodsze, a jednocześnie najbardziej złożone mają charakter kierowniczy i sterujący. Pod wpływem różnych czynników zewn. może wystąpić —> dyssolucja, polegająca na powrocie do wcześniejszych faz e.p., czemu towarzyszą różne zakłócenia funkcjonowania jednostki. EWOLUCJONIZM, system poglądów w naukach biol. traktujący świat żywy jako zespół tworów zmiennych w czasie i ukazujący rozwojowy charakter wszelkich zjawisk w przyrodzie. Największe znaczenie miała teoria ewolucyjna Ch.R. Darwina (—> darwinizm). Współcześnie rozwinął się e. syntetyczny, oparty na darwinizmie, posługujący się aparatem pojęciowym genetyki populacyjnej. Za istotę ewolucji przyjmuje zmianę częstości —> mutacji genów w wykrzyżowanych populacjach. Przyczyn ewolucji dopatruje się zatem we wszelkich czynnikach zakłócających równowagę genet. populacji, a zwłaszcza-w mutacjach i doborze naturalnym; mutacje dostarczają nowego materiału genet. — w populacji powstają nowe cechy'—a dobór naturalny cechy te eliminuje, gdy wpływają niekorzystnie na płodność lub żywotność, albo rozpowszechnia, gdy wpływają korzystnie. EZERYNA —> fizostygmina. EZOFAGOSKOP, przyrząd do bezpośredniego oglądania przełyku; składa się z rury o odpowiednim przekroju i urządzenia oświetlającego. E. dzieli się na dwie grupy: l) ze źródłem światła w postaci malej żarówki w końcu rury, wprowadzanym do przełyku i 2) z oświetlającym układem optycznym w rękojeści. EZOFAGOSKOPIA, wziernikowanie przełyku, zabieg polegająca na wprowadzeniu do przełyku ? ezofagoskopu, w celach rozpoznawczych lub leczą., np. usunięcia ciała obcego. F FABRICIUS (FABRY) Wilhelm z Hilden, zw. też Hildanus, ur. 25 VI 1560, zm. 14111634, niem. chirurg, lekarz miejski w Bernie. Odegrał wielką rolę w chirurgii eur. w XVI i XVII w., gł. leczenia ran. Wprowadził nowe instrumenty chir. i metody operacyjne, był autorem dziel tłumaczonych z łaciny na jeż. niem. i franc., praktycznych podręczników chorób wewn. oraz leczenia ran wojennych. FAD —> dwunukleotyd flawinoadeninowy. FAGI —» bakteriofagi. FAGOCYT —> fagocytoza. FAGOCYTOZA, pochłanianie i niszczenie bakterii, pierwotniaków i innych komórek oraz cząstek przez komórki zw. fagocytami. Fagocytami są leukocyty wielojądrzaste, posiadające zdolność poruszania się, oraz osiadłe komórki układu siateczkowo--śródbłonkowego. F. odgrywa ważną rolę w obronie ustroju przed infekcjami. W procesie f rozróżnia się dwa etapy: l) poruszanie się fagocyta w kierunku drobnoustroju, który wywiera działanie przyciągające do siebie komórki fagocytarne (chemotaksja), 2) przyleganie drobnoustroju do błony komórkowej fagocyta, który wypustkami cytoplazmatycznymi otacza go, wchłania do wnętrza i trawi enzymami proteolitycznymi zawartymi w —> lizosomach. Czynnikami sprzyjającymi f. jest poza tym opsonizacja cząsteczki fagocytowanej (tj. otoczenie jej białkami osocza Zwanymi opsoninami) oraz ? dopełniacz. FALE MÓZGOWE -> elektroencefalogram. FALLOPIO Gabriele, ur. 1523, zm. 9 X 1562, wł. lekarz i anatom; prof. chirurgii i anatomii uniw. w Padwie (od 1551). Badał i opisał w 1561 kobiece narządy rozrodcze (pierwszy dokładny opis żeńskiego układu płciowego), kanał nerwu twarzowego, oko, ucho, półkoliste kanały ucha i strunę bębenkową, naczynia mózgowe oraz nerw trójdzielny. Jego imię nosi jajowód, zw. także trąbką F. Autor wielu prac o chorobach skóry i kile oraz z dziedziny anatomii i chirurgii. FALLOTA TETRALOGIA, złożona wada wrodzona serca, na którą składają się cztery odchylenia od stanu prawidłowego: l) obecność nieprawidłowego otworu w przegrodzie między prawą i lewą komorą serca; 2) zwężenie drogi odpływu krwi z prawej komory do tętnicy płucnej; 3) przemieszczenie tętnicy głównej w kierunku prawej komory, tak. że początek jej znajduje się nad przegrodą międzykomorową i do tętnicy gł. wpływa krew zarówno z lewej, jak i z prawej komory; 4) przerost mięśnia prawej komory serca. Wskutek tej wady tylko część krwi z prawej komory wpływa do tętnicy płucnej i zostaje utleniona; duża część krwi z prawej komory od razu płynie przez tętnicę główną. Krew nieutleniona jest ciemnoczerwona, buraczkowa, a skóra i śluzówki są w przypadkach znacznego niedotlenienia zabarwione niebiesko. Dzieci o tej wadzie źle się rozwijają, są skłonne do zakażeń, ich wydolność fiz. jest zwykle b. upośledzona. Leczenie chir. polega albo na doprowadzeniu większej ilości krwi do płuc przez sztuczne połączenie tętnicy gł. lub jej gałęzi z tętnicą płucną albo (przy zastosowaniu krążenia poza ustrojowego) na całkowitej naprawi wady przez zamknięcie otworu między komorowego i poszerzenie ujścia tętnicy płucnej. FALLOTA TRYLOGIA, złożona wada wrodzona serca, na którą składają się trzy odchylenia od stanu prawidłowego: l) zwężenie tętnicy płucnej, 2) ubytek w przegrodzie miedz przedsionkami serca oraz 3) przerost mięśnia prawej komory. U dzieci z wadą obserwuje się sinicę, ale ich stan ogólny i rozwój są mniej upośledzeni niż w —>-Fallota tetralogii. Leczenie chir. polega na zamknięciu otwór międzyprzedsionkowego i poszerzeniu drogi odpływu krwi z prawej komór serca do tętnicy płucnej. FALLOTA ZESPÓŁ, objawy zależne od wady wrodzonej serca: —> Fallota tetralogii lub trylogia od dużego przecieku krwi nieutlenionej z prawej połowy serca do krążenia dużego (-krążenie krwi) — sinica, łatwe męczenie się, nieprawidłowe szmery przy osłuchiwaniu serca, opóźniony rozwój fizyczny. FANATYZM, cecha osobowości wynikająca ze związania się jednostki z jakąś nadrzędną ideą, której zostaj przyporządkowane wszystkie inne czyny i działania. Fanatycy charakteryzuj się zaślepieniem, brakiem tolerancji bezkrytycyzmem. Skrajny f. jest bliski niektórym postaciom zaburzeń psychicznych. Zob. też obłęd. FANODORM ? cyklobarbital. , FANTAZJE, elementarne funkq psych., polegające na wykorzystywaniu wyobrażeń z wcześniejszych doświadczeń i przekształcaniu tych doświadczeń w nowe kompleksy. W najczystszej formie f. występują w —» marzeniach sennych oraz u dzieci. U ludzi dorosłych zdolność do f. może być w znacznym stopniu ograniczona, jednakże może być łatwo ponownie przywrócona. F. związane są często z tzw. myśleniem życzeniowym (f. na temat własnej przyszłości, realizacji pragnień itp.) bądź z obawami. F. są podstawą każdego procesu twórczego. F. wykorzystuje .się też szeroko w wielu formach psychoterapii, w szczególności w—> psychoanalizie. FANTOM, model ciała lub części ciała, wykorzystywany do uczenia się na nim przeprowadzania zabiegów położniczych, chir., pielęgniarskich. F. położniczy, model kobiecej miednicy, naturalnej wielkości, służący do praktycznego nauczania położnictwa. Płód zastępuje lalka o wymiarach donoszonego płodu. Ćwiczenia na f. ułatwiają zrozumienie i rozpoznawanie pozycji płodu w czasie porodu i pomagała w praktycznym opanowaniu techniki zabiegów położniczych. F. parafinowy służy do określania głębokości przenikania promieniowania jonizującego w medycynie jądrowej. Swego rodzaju f. fizjologicznym jest cybernetyczny model człowieka--pacjenta, który mruga powiekami, oddycha, kaszle i którego serce bije prawidłowym rytmem. Model ten wykazuje prawidłową reakcję na kilka typowych leków. FANTOMU OBJAW, poczucie posiadania utraconej kończyny; występu-)e po amputacji kończyny lub jej części, niekiedy w postaci bólu utraconej kończyny albo innych wrażeń czuciowych, np. swędzenia stopy amputowane). FARMACEUTA, osoba, która ukończyła wyższe studia farmaceutyczne, bądź z mocy obowiązujących przepisów uzyskała tytuł prowizora farmacji lub pomocnika aptekarskiego (Ustawa o aptekach z 8 I 1951). Zarządzeniem Ministra Zdrowia z 17 VI 1952 zostali zrównani z f., w zakresie samodzielnego wykonywania w aptekach otwartych czynności fachowych zastrzeżonych dla farmaceutów, aptekarze aprobowani (osoby, którym zostały wydane upoważnienia do wykonywania zawodu aptekarskiego) i asystenci apteczni (osoby, które zdały tzw. egzamin tyrocynalny), jeżeli przed 81 1951 posiadali prawo wykonywania zawodu aptekarskiego. FARMAKODYNAMIKA, dział -». farmakologii zajmujący się mechanizmami działania leków. FARMAKOGENETYKA, gałąź ? farmakologii badająca zmiany występujące u potomstwa pod wpływem leków stosowanych u rodziców, jak również wpływ genotypu na działanie leków (genotypowe uwarunkowania reaktywności na leki). FARMAKOGNOZJA, nauka o surowcach roślinnych zawierających związki leczn. oraz przygotowaniu, działaniu i dawkowaniu leków z nich otrzymywanych. FARMAKOKINETYKA, gałąź ? farmakologii zajmująca się procesami, którym ulega lek w ustroju (wchłanianie, dystrybucja, biotransformacja i eliminacja). FARMAKOLOGIA, nauka o lekach i ich właściwościach, mechanizmach działania, zastosowaniu leczn. i dawkowaniu, działaniach ubocznych, toksyczności i in. FARMAKOLOGIA KLINICZNA, dział ? farmakologii zajmujący się losami leku w organizmie, ich zastosowaniem, interakcjami oraz polekowymi objawami ubocznymi. FARMAKOLOGIA PORÓWNAWCZA, gałąź —> farmakologii zajmująca się porównywaniem działania leków u różnych rodzajów i gatunków zwierząt. Badania tego typu pozwalają pośrednio wnioskować, na ile wyniki badań na zwierzętach odnosić można do działania leków u ludzi, a także umożliwiają dobranie odpowiedniego modelu zwierzęcego do badań nad poszczególnymi lekami. FARMAKOLOGIA ROZWOJOWA, gałąź —> farmakologii zajmująca się działaniem leków na organizm w różnych stadiach jego rozwoju, różnicami w biotransfonnacji i eliminacji leków. Działanie leków zmienia się wraz z wiekiem organizmu, co znajduje wyraz w stosowaniu innych dawek leków u dzieci, osób dorosłych i osób w podeszłym wieku. Pewnych leków w ogóle nie wolno stosować u dzieci, a dawki szeregu leków stosowanych u dzieci nie muszą być, wbrew utartym poglądom, proporcjonalne do ciężaru czy wieku dziecka, w porównaniu z dawkami stosowanymi u osób dorosłych. FARMAKOPEA, zbiór opisów leków zatwierdzonych do użytku, przepisów omawiających metody standaryzacji, stopień zanieczyszczenia i siłę działania preparatów leczn.; zawiera wskazówki dotyczące przygotowania ? leków galenowych. W poszczególnych krajach obowiązują farmakopee narodowe; w Polsce obowiązuje Farmakopea Polska IV. FARMAKOTERAPIA, leczenie schorzeń przy użyciu leków. FASCIOLOPSIDOZA, choroba inwazyjna wywoływana przez największą ze znanych —> przywr, Fascio-lopsis buski. Występuje u człowieka i świni w niektórych rejonach Azji, gł. w Chinach, na Tajwanie, w Pakistanie, Syjamie, Indiach i na wyspach Archipelagu Malajskiego. Zakażenie następuje w wyniku spożycia surowych owoców i jadalnych roślin wodnych (orzech wodny, kasztan wodny, trzcina wodna), na których znajdują się otoczone otoczką larwy (—» cerkaria). Po strawieniu otoczki, przywry przyczepiają się do błony śluzowej dwunastnicy lub jelita czczego wywołując tu owrzodzenie i krwawienia. Powstają zaburzenia ze strony układu pokarmowego (biegunki, nudności, wymioty). Może nastąpić wodobrzusze, a także obrzęk twarzy i kończyn dolnych oraz ? eozynofilia. Rozpoznanie, obok objawów klin., opiera się na wykryciu charakterystycznych jaj w kale lub dojrzałych form pasożyta. Leczenie lekami przeciwrobaczymi. Zapobieganie zakażeniu polega na starannym myciu i gotowaniu owoców i korzeni roślin wodnych. FASCIOLOZA ? motylicza choroba. FASCYKULACJA ? drżenie pęczkowe. FAUCHARD Pierre, ur. 1678, zm. 21 III 1761, franc. stomatolog, zw. ojcem dentystyki. W 1718 osiadł w Paryżu zajmując się chirurgią stomatologiczną. W 1728 wydał podręcznik o leczeniu zębów, który stał się podstawą nowoczesnej dentystyki i chirurgii stomatologicznej. Wprowadził nowe sposoby protezowania i umocowywania sztucznych zębów sztyftowych. Opisał 103 choroby jamy ustnej i zębów, m.in. oryginalny swój pogląd na powstawanie —» próchnicy zębów. Wprowadził do użytku krzesło z oparciem, prototyp dzisiejszego fotela dentystycznego. FDI, Federation Dentaire Internationale —> Międzynarodowa Federacja Stomatologiczna. FEBRA —» opryszczka zwykła. FEKALIA —> nieczystości. FELCZER, zawód med. wykonywany przez osoby zaliczane do średniego personelu med., które nabyły uprawnienia zawodowe na podstawie ustawy z l VII 1921 o uprawnieniach do wykonywania zawodu f. lub ustawy o zawodzie f. z 1950. F., którzy po minimum 3-letniej praktyce w zawodzie odbyli specjalne przeszkolenie, mogli w pewnym okresie uzyskać tytuły starszych felczerów. F., którzy nabyli uprawnienia na podstawie ustawy z 1921, mogą wykonywać praktykę prywatną, starsi felczerzy mają ponadto większy zakres samodzielności w wykonywaniu zawodu. Uprawnienia f. obejmują: działalność sanitamo-oświatową, zwalczanie chorób żak., zapobieganie chorobom, czynności w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy, stwierdzanie zgonu. F. przysługują także prawa udzielania pomocy i leczenia, jednak w formie ograniczonej, w zasadzie jedynie w obrębie zakładów służby zdrowia i pod kierunkiem lekarza. W PRL w połowie lat pięćdziesiątych zlikwidowano licea felczerskie i zaprzestano kształcenia felczerów. FELLOGEN, preparat żółciotwórczy i żółciopędny zawierający kwasy cholowe (gliko- i taurocholowy) i urotropinę. Kwasy emulgują tłuszcze i lipidy, ułatwiają wchłanianie, zwiększają perystaltykę jelit;, urotropina odkaża drogi żółciowe. Stosowany w —> dyskinezie dróg żółciowych, zaburzeniach wydzielania żółci, stanach zapalnych i kamicy dróg żółciowych, schorzeniach wątroby, zaburzeniach trawienia. FEMIGEN, doustny środek antykoncepcyjny (—> gestagen), pochodna 17-hydroksyprogesteronu z dodatkiem estrogennie działającego mestranolu. Uniemożliwia zagnieżdżenie się zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy, powoduje także zmiany w śluzie szyjkowym, który staje się nieprzepuszczalny dla plemników. F. wywołuje czasem bóle i zawroty głowy, nudności, a po dłuższym stosowaniu wzrost wagi ciała. FEMINIZACJA, feminizm, występowanie cech kobiecych u mężczyzn. Najbardziej typowym przykładem jest rzekome —> obojnactwo męskie, zwłaszcza tzw. —>• zespół feminizujących jąder. Osobnik genetycznie męski (z jądrami) ma wygląd typowo kobiecy (sylwetka ciała, rozwój sutków, szczątkowa pochwa, zainteresowania seksualne mężczyznami). F. może również przejściowo wystąpić pod wpływem leczenia hormonalnego, np. długotrwałego podawania —> estrogenów w —> raku gruczołu krokowego. FEMINIZM ? feminizacja. FENACETYNA, acetylofenetydyna, lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy; wchodzi w skład różnych mieszanek przeciwbólowych, stosowanych przy bólach głowy. Lek toksyczny (methemoglobinemia, śródmiąższowe zapalenie nerek, żółtaczka), bywa przyczyną lekozależności. PENACTIL —> chloropromazyna. FENANTREN, 'węglowodór aromatyczny, składnik smoły pogazowej, przez pewien czas uważany za czynnik rakotwórczy. Pewne ilości f. wytwarzają się podczas spalania tytoniu. Ugrupowanie cyklopentanoperhydrofenantranu jest jednym z najaktywniejszych biologicznie; spotykane między innymi w niektórych hormonach, glikozydach nasercowych, kwasach cholowych. FENANTRENOWE ALKALOIDY OPIUM, grupa alkaloidów ? opium o silnym działaniu przeciwbólowym i narkotycznym. Najważniejszym z nich jest morfina. Działanie i zastosowanie —> morfina. FENAZOLINA, Antazolina, Antistina, lek przeciwhistaminowy, działa miejscowo znieczulająco i słabo uspokajająco. Stosowany w różnego rodzaju schorzeniach alergicznych i odczynach alergiczno-zapalnych (ukąszenia owadów). FENERGAN ? prometazyna. FENESTRACJA, zabieg wykonywany w —> otosklerozie celem poprawy słuchu. W części kostnej kanału półkolistego, poziomego ucha wewn. wytwarza Się za pomocą wiertła okienko. Przez nie dochodzi fala głosowa do właściwego odbiornika dźwięków, tzw, narządu Cortiego. Jest to sztucznie wy tworzona droga dla fali dźwiękowej, ponieważ naturalna droga poprzez okienko owalne została zablokowana. przez proces chorobowy. F. jest jednym ze sposobów, obecnie rzadko stosowanym, operacyjnego leczenia otosklerozy, a także wad rozwojowych (wrodzonych) ucha. FENMETRAZYNA, Phenmetrazin, Preludin, środek obniżający łaknienie. Pobudza —> współczulny układ nerwowy, wywiera działanie zbliżone do ?amfetaminy; należy do środków odurzających. Lek obecnie nie stosowany w lecznictwie. FENOBARBITAL, Luminal, Gardenal, barbituran o długotrwałym działaniu nasennym. -W małych dawkach działa uspokajająco, przeciw drgawkowo, przeciw wymiotnie, obniża napięcie mięśni gładkich, hamuje czynność tarczycy. Stosowany w neurastenii, nerwicach, pląsawicy, migrenie, nadczynności tarczycy, bezsenności, bolesnym miesiączkowaniu, wymiotach, —> padaczce grand mai. Zatrucia —> barbiturany. Stosowany przez dłuższy okres skraca czas i siłę działania leków, wzmagając szybkość ich metabolizmu (wywołuje tzw. indukcję enzymatyczną). FENOL, kwas karbolowy, środek ; antyseptyczny i dezynfekcyjny. Działa w zależności od stężenia bakteriostatycznie lub bakteriobójczo, silna trucizna. W lecznictwie stosowane gł arylo-alkilo-i chlorowcofenole. Sam f. niemal nie używany.. W stomatologii służy do niszczenia miazgi zębowej, najczęściej w mieszaninie z kamforą (Kamfenol), wykazującej właściwości odkażające i znieczulające. F. wchłania się przez śluzówki i skórę. Powoduje oparzenia i zmiany martwicze skóry. Przy połknięciu wywołuje w jamie ustnej, przełyku, żołądku i jelitach rozległe bolesne nadżerki. Występują piekące bóle, ślinotok, wymioty, biegunka. Objawy ogólne zatrucia: odurzenie, bóle i zawroty głowy, drgawki, utrata przytomności, duszność, sinica, zaburzenia oddychania, obwodowa niewydolność krążenia, w dalszym okresie uszkodzenie nerek (skąpomocz, bezmocz). Niekiedy śmierć następuje w kilkanaście minut po zatruciu wskutek odruchowego zatrzymania akcji serca lub porażenia ośrodka oddechowego. Leczenie: przy połknięciu f. podaje się mleko z białkami jaj, zawiesinę magnezji palonej i węgla aktywowanego. Ostrożne płukanie żołądka, a następnie 60 ml oleju rycynowego lub solne środki przeczyszczające. Skażoną skórę zmywa się bieżącą wodą, a następnie olejem albo 10% roztworem etanolu. FENOMEN ARTHUSA, odczyn zapalny miejscowy typu wczesnej —> alergii, występujący w miejscu kilkakrotnych wstrzyknięć —> alergenu. Przyczyną jest miejscowe połączenie się ? antygenu z przeciwciałem. F.A. obserwuje się u ludzi jako następstwo wielokrotnych wstrzyknięć surowic odpornościowych. FENOTIAZYNA, środek owadobójczy i przeciwczerwiowy, ze względu na toksyczność nie stosowany w lecznictwie. Pochodne f. stosowane są jako leki neuroleptyczne oraz antyhistaminowe. Pochodne f. o działaniu neuroleptycznym różnią się między sobą podstawnikami w pozycji 10 (rys.). W zależności od podstawnika przy azocie rozróżnia się: l) pochodne alkiloaminowe (np. —> chloropromazyna), 2) pochodne piperazynowe (np. piperazyna); 3) pochodne piperydynowe (np. —> tiorydazyna). Pochodne f. są lekami, które dokonały największego przewrotu w lecznictwie psychiatrycznym. FENOTYP, część ? genotypu, zespół cech organizmu, które przejawiają się w danych warunkach i w danym etapie rozwoju. Np. dziedziczna pęcherzyca bolesna jako cecha fenotypo-wa może mieć różne nasilenie lub nie przejawić się wcale, zależnie od warunków życia osobnika. Spowodowane warunkami środowiska nie ujawnienie się cechy przenoszonej przez dany gen nie zmniejsza częstości przekazywania go potomstwu przez gamety. Cechy ilościowe, uwarunkowane współdziałaniem wielu genów, np. wzrost, ciężar ciała, wskaźnik inteligencji, są silniej modyfikowane przez środowisko niż cechy jakościowe, np. pigmentacja oczu, linie papilarne "palców itp. W badaniach zmienności fenotypowej u ludzi szczególnie cenne jest porównywanie bliźniąt jednofajowych — genetycznie identycznych — wychowywanych w różnych warunkach. PENTANYL, Sublimase, narkotyczny lek przeciwbólowy z grupy pochodnych piperydyny. Szeroko stosowany w —> anestezjologii. FENYLOALANINA, aminokwas egzogenny występujący w białkach. W organizmie może ulegać przekształceniu w ? tyrozynę. Brak enzymu umożliwiającego to przekształcenie jest przyczyną dziedzicznej choroby —» fenyloketonurii. FENYLOAMINA? anilina. FENYLOBUTAZON, Butapirazol, pochodna fenylopirazolonu, lek o działaniu przeciwzapalnym, przeciwbólowym i przeciwgorączkowym; obniża poziom kwasu moczowego we krwi, hamuje krzepliwość krwi, działa przeciwtarczycowo, hamuje wydalanie sodu. Stosowany w gośćcu (chorobie reumatycznej, zesztywniającym zapaleniu stawów), w zespołach bólowych (lumbago, dysk), w przewlekłej —> dnie, zapaleniu zakrzepowym żył. F. nie należy łączyć z chemioterapeutykami, lekami obniżającymi krzepliwość, doustnymi środkami przeciw-cukrzycowymi; może powodować uszkodzenie przewodu pokarmowego (ciemny kał), szpiku, zaburzenia gospodarki mineralno-wodnej (obrzęki). FENYLOKETONURIA, gluptactwo fenylopirogronowe, choroba Follinga, genetycznie uwarunkowane (cecha recesywna) zaburzenie przemiany aminokwasu —» fenyloalaniny w tyrozynę z powodu braku enzymu oksydazy l-fenyloalaniny. W następstwie tego z fenyloalaniny wytwarza się kwas fenylopirogronowy, który częściowo wydala się z moczem. Nagromadzenie tego kwasu w ustroju powoduje uszkodzenie układu nerw. w postaci niedorozwoju umysłowego (oligofrenia), czasem padaczki, niedorozwoju fiz. i niedoboru barwnika skóry. Występuje zaburzenia chodu i postawy, ruchy atetotyczne (—» atetoza), zesztywnienit stawów. Postęp choroby można wstrzymać ograniczając fenyloalaninę w poi karmach i zastępując ją tyrozyną (hydrolizaty kazeiny). FERMENTACJA, beztlenowy, enzymatyczny rozkład węglowodanów i innych związków bezazotowych. W zależności od końcowych produktów f. (alkohol etylowy, kwas mlekowy, kwa« propionowy, metan) rozróżnia się f. l etanolową, mlekową, propionową, metanową i inne. Podstawową, rolą wszystkich f. jest dostarczanie organizmom energii w warunkach beztlenowych. Glikoliza beztlenowa w organizmie człowieka (—> glikoliza) jest również jednym z rodzajów f. Inne rodzaje f. (zachodzące głównie przy udziale drobnoustrojów) znalazły zastosowanie w przemyśle jako procesy technologiczne uzyskiwania niektórych związków organicznych. FERMENTACJA JELITOWA, beztlenowy rozpad węglowodanów na kwasy organiczne pod wpływem enzymów flory mikroorganizmów w jelitach. Produkty fermentacji i gnicia nie-strawionych resztek pokarmowych powstające w jelicie grubym częściowo wchłaniane są do krwi, a częściowo wydalane z kalem. W wyniku f. j. przy diecie bogatej w węglowodany powstają duże ilości gazów (gł. mieszanina dwutlenku węgla, azotu i niewielkiej ilości wodoru, metanu oraz siarkowodoru), wydalanych na zewnątrz. FERMENTY -> enzymy. FERRYTYNA, białko (-> metaloproteidy) występujące w błonie śluzowej żołądka i jelita cienkiego. Jest połączeniem białka apoferrytyny z żelazem. Wchłanianie żelaza polega na łączeniu się go z apoferrytyną; z powstałej f. żelazo jest dalej przekazywane transportowemu białku osocza — transferynie i w tej postaci przenoszone do różnych tkanek. FETYSZYZM, zboczenie płciowe polegające na skierowaniu popędu seksualnego do przedmiotu, części ubioru, części ciała, np. włosów należących do osoby płci odmiennej, co fety-szyście sprawia przyjemność lub zastępuje normalny akt płciowy. Dla zaspokojenia popędu fetyszyści mogą zabierać i kolekcjonować różne przedmioty, np. bieliznę osobistą, części garderoby itd. należące do pożądanych osób. FIBEROSKOP -> gastroskopia. FIBIGER Johannes Andreas Grib, ur. 23 IV 1867, zm. 30 I 1928, duń. patolog; prof. uniw. w Kopenhadze (od 1900). W 1913 karmiąc szczury karaluchami zakażonymi larwami nicieni, wywołał zmiany rakowate w żołądku szczurów. Choć wyniki tych badań nie zostały potwierdzone, to jednak zapoczątkowały nową drogę w badaniach nad powstawaniem nowotworów złośliwych i przyniosły F. nagrodę Nobla w 1926. FIBROELASTOZA ? wsierdzie (choroby). FIBROMA -> włókniak. FIBRYLACJA -> drżenie włókienkowe. FIBRYNA, włóknik, substancja białkowa powodująca zestalenie się krwi w procesie —> krzepnięcia. Uwalniana jest z ? fibrynogenu pod wpływem enzymu —> trombiny, tworząc zrąb tzw. skrzepu włóknikowego. FIBRYNOGEN, powstający w wątrobie czynnik I —> krzepnięcia krwi; rozpuszczalne, włókienkowe białko występujące w osoczu w postaci roztworu koloidowego W procesie krzepnięcia krwi pod wpływem enzymu —•> trombiny z f. powstaje —> fibryna. FIBRYNOLIZA, enzymatyczny rozkład —» fibryny, prowadzący do jej upłynnienia. F. przebiega przy udziale fibrynolizyn, enzymów wytwarzanych przez organizmy zwierzęce i niektóre bakterie (np. paciorkowce). FIBRYNOLIZYNA ? streptokinaza. FIGÓWKA GRONKOWCOWA, przewlekłe ropne zapalenie mieszków włosowych na wardze górnej i brodzie u mężczyzn, wywołane przez —> gronkowce. Na skórze, gł. w miejscach drobnych skaleczeń i zadrapań, pojawiają się drobne krostki (pęcherzyki ropne), tkwiące w ujściach mieszków włosowych, każda jakby przebita włosem. Skupiska krostek mogą wytwarzać większe nacieki i guzy ropne. Z krost sączy się ropna wydzielina, zasychająca w żółte strupy. Leczenie polega na usuwaniu strupów, stosowaniu maści złuszczających i bakteriobójczych oraz pędzlowaniu roztworem fioletu goryczki; ogólnie podaje się sulfonamidy i antybiotyki. Niekiedy, w szczególnie uporczywych przypadkach, przeprowadza się kurację bodźcową (np. szczepionką gronkowcową). FIJAŁKOWSKI Ignacy, ur. 1783, zm. 25 VIII 1855, pol. chirurg; naczelny lekarz I Dywizji Wojska Poi. (od 1809), naczelny lekarz Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie (od 1813), prof. położnictwa w Instytucie Położniczym w Warszawie (od 1823). Autor kilku prac lek., m.in. Początki Chirurgii (1811). FIKSACJA, l) jeden z podstawowych elementów fizjologii —> widzenia; 2) jeden z —> mechanizmów obronnych psychologicznych. FILARIOZY, wuchereriozy, choroby inwazyjne wywoływane przez —> nicienie tkankowe — filarie. Do najbardziej rozpowszechnionych należy f. Bancrofta wywoływana przez Wuche-reria hancrofti oraz f. malajska wywoływana przez W. malayi. Filarie mają złożony cykl rozwojowy. Są przenoszone przez komary z rodzajów: Anophels (widliszek), Culex, Aedes i Mansonia. Komary zarażają się larwami filarii — mikrofilariami, przez ssanie krwi zarażonego człowieka. Po rozwoju w ciele komara inwazyjne larwy są wprowadzane do organizmu człowieka, gdzie wytwarzają potomne pokolenie mikrofilarii, które krążą we krwi i za pośrednictwem komarów są przenoszone na innych ludzi. F. Bancrofta jest szeroko rozpowszechniona na obszarach zwrotnikowych i podzwrotnikowych, z wyjątkiem pd.-zach. strefy O. Spokojnego. F. Bancrofta może u niektórych osób przebiegać bezobjawowo, u innych zaś wywoływać różnorodne objawy. Klin. przebieg f. Bancrofta można podzielić na 2 okresy: zapalny i związany z niedrożnością naczyń chłonnych. Zmiany zapalne mogą wystąpić w naczyniach chłonnych, jądrach, najądrzach, nasieniowodach. Fazie niedrożności towarzyszą różnorodne objawy klin. Najbardziej charakterystyczna w późniejszym okresie jest—>. słoniowacizna, obejmująca najczęściej mosznę, kończyny dolne, sutki. Rozpoznanie polega na stwierdzeniu przedmiotowych i podmiotowych objawów klinicznych oraz na wykryciu we krwi mikrofilarii. Leczenie wyłącznie pod kierunkiem lekarza. W zapobieganiu najważniejsze jest zwalczanie komarów i osobista ochrona przed ich ukłuciami przez stosowanie repelentów i —> moskitier. F. malajska jest przenoszona przez komary z rodzaju Mansonia. Występuje w Indiach, Wietnamie, Chinach, Korei, Japonii, Indonezji i na Malajach. Epidemiologia oraz biologia f. malaj-skiej jest taka sama, jak f. Bancrofta. Zmiany patol. a co za tym idzie objawy klin. wahają się od bezobjawowego zapalenia węzłów chłonnych do okresów podwyższenia ciepłoty ciała, zapalenia naczyń chłonnych i słoniowacizny, Która w odróżnieniu od f. Bancrofta obejmuje najczęściej stopy i golenie. Rozpoznawanie, leczenie i zapobieganie jak w f. Bancrofta. FILOCHINON-> witamina K. FILOGENEZA, rozwój rodowy, przebieg hist. rozwoju określonej jednostki systematycznej świata organicznego (gatunku, rodziny i in.), odtwarzany na podstawie znalezisk form kopalnych, badań porównawczych morfologicznych i biochem., danych biogeograficznych, badań genet. i in. F. człowieka można wywodzić od strunowców bezczaszkowych, przez poszczególne etapy rozwoju kręgowców i w ich obrębie — ssaków. Zasadnicze znaczenie miało pojawienie się w końcu ery mezozoicznej lub na początku kenozoicznej naczelnych, a następnie, prawdopodobnie w miocenie, form wiodących ku człowiekowatym (h o mini do m), których najstarsze szczątki znane są ze schyłku pliocenu lub z początku plejstocenu i datowane na 2,5-3,5 min lat wstecz. Były to australopiteki, które miały mózg o pojemności ok. 500 cm3, czyli takiej jak u dzisiejszych małp człekokształtnych (antropoidów), ale odznaczały się już dwunożnością, ludzkim typem uzębienia i umiejętnością wytwarzania prostych narzędzi. W tym plejstoceńskim etapie f. człowieka dokonywały się zmiany gł. w budowie czaszki (powiększanie się puszki mózgowej, przekształcanie się uzębienia, zmniejszanie żuchwy), podczas gdy w etapie poprzednim — przedplejstoceńskim — ewolucja dotyczyła gi. szkieletu poza-czaszkowego i związana była z wytworzeniem się dwunożności i postawy spionizowanej, co uwolniło kończyny przednie od funkcji podporowej i pozwoliło na rozwój czynności manipulacyjnych. Następna forma w f. człowieka, pitekantrop, żyjący w okresie od ok. l min do 300 tyś. lat temu, miał puszkę mózgową pojemności już ok. 1000 cm3, a człowiek neandertalski żyjący od ok. 250 do 40 tyś. lat temu — o pojemności ok. 1400 cm3, jak u człowieka dzisiejszego. Historia rodowa człowieka i człowiekowatych zw. jest —> antropogenezą; jej punktem wyjścia — jak się na ogół przypuszcza — było przejście przodków człowieka od typowej dla małp zbierackiej roślinożerności do zespołowo uprawianego łowiectwa, co zapoczątkowało systematyczne posługiwanie się narzędziami i powstanie 'rodziny typu ludzkiego. W f. człowieka charakterystyczne jest jednoczesne postępowanie zmian w budowie anat. z rozwojem narzędzi, mowy i struktury społ. (kształtowanie się kultury). FILTRACJA KłĘBKOWA przesączanie kłębkowe. FILTRY BAKTERIOLOGICZNE, urządzenia zatrzymujące bakterie; służą do wyjaławiania płynów, których nie można sterylizować innymi sposobami. Wyróżnia się: l) f.b. Chamberlanda z nieglazurowanej porcelany, mające oznakowania od Li do Lu (im wyższa liczba, tym mniejsze są pory), 2) f.b. Berkefelda z ziemi okrzemkowej, mające oznakowania V, N, W; filtry W zatrzymują nawet najdrobniejsze bakterie; 3) f.b. Seitza z mieszaniny azbestu i celulozy; 4) f.b. membranowe. F.b. Seitza, w formie krążków, są umieszczone w oprawach metalowych, f.b. Berkefelda i Chamberlanda mają kształt wydrążonych świec albo rur, których jeden koniec jest zamknięty, a drugi łączy się z oprawką metalową lub porcelanową. Sączenie przez f.b. przebiega na skutek różnicy ciśnień po obu stronach filtrów. Sączyć można pod ciśnieniem dodatnim lub ujemnym. Przed użyciem f.b. należy wyjałowić w autoklawie. FIŁATOW Nił F„ ur. 4 IV 1847, zm. 8 II 1902, ros. lekarz; prof. pediatrii uniw. w Moskwie, jeden z twórców pediatrii w Rosji. Opisał typów; objaw wysypki płoniczej na twarze (tzw. trójkąt F.), —> mononukleozę zakaźną (gorączkę gruczołową) oraz nowi chorobę zak., zw. chorobą czwartą (1885); choroba ta, przedstawiona również (1900) przez ang. pediatrę Clementa Dukesa, nosi nazwę choroby —> Filatowa-Dukesa. FIŁATOW Wladimir P., ur. 27 II 1875, zm. 28 II 1956, radziecki chirurg i okulista; członek Akad. Nauk Med. ZSRR, dyr. Inst. Oftalmologii. W 1917 wprowadził metodę —> przeszczepiania skóry w postaci tzw. wędrującego płata uszypułowanego, dzięki której można drogą kolejnych zabiegów przenieść żywy płat skóry np. z brzucha na czoło. Usprawnił (1950) leczenie —> bielma przeszczepianiem rogówki zmarłych, pobranej tuż po ich zgonie. FILATOWA-DUKESA CHOROBA, choroba czwarta, dziecięca wysypkowa choroba żak. pochodzenia wirusowego. Okres wylęgania — 9-20 dni. Objawy: początek nagły, z niewysoką gorączką i drobnoplamistą wysypką przypominającą —> płonicę. Węzły szyjne powiększają się, migdałki podniebienne zwykle są nieznacznie zaczerwienione. Przebieg lekki, bez powikłań. Wysypka ustępuje po kilku dniach. Skóra niekiedy lekko się łuszczy. Język nigdy nie jest malinowy. Leczenie objawowe: w przypadkach trudnych do odróżnienia od płonicy stosuje się penicylinę. FINSEN Niels Ryberg, ur. 15 XII 1860, zm. 24 IX 1904, duń. lekarz, twórca sztucznego —> światłolecznictwa. Odkrył leczn. działanie światła słonecznego na niektóre schorzenia skóry, gł. gruźlicy twarzy (w 1896). Zastąpił działanie światła słonecznego światłem emitowanym podczas wyładowań w łuku elektr. Skonstruował lampę łukową do celów leczn. (lampa F.). Badał również odczyny świetlne na skórze, stając się jednym z twórców kierunku fizjopatol. w dermatologii. Laureat nagrody Nobla w 1903. FIOLET GORYCZKI, fiolet metylowy, fiolet gencjany, mieszanina barwników trójfenylometanowych (anilinowych); gł. składnikiem jest fiolet krystaliczny (chlorek sześciometylo-p-rozaniliny). Działa przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwrobaczo. Stosowany zewnętrznie w roztworach wodnych i spirytusowych do odkażania ran. FISTULOGRAFIA, radiologiczna metoda uwidaczniania —> przetoki tkankowej na zdjęciach rentg., za pomocą wypełnienia jej —> środkiem cieniującym. FITONCYDY, lotne substancje wydzielane przez różne gatunki roślin. Duże ilości f. zawierają m.in. czosnek i cebula. Działają silnie bakteriobójczo; niektóre f. działają tuberkulostatycznie. FITOTERAPIA -> ziołolecznictwo. FIZJATRIA ? przyrodolecznictwo. FIZJOLOGIA, nauka o czynnościach organizmów żywych. Zakres f. obejmuje badania czynności organizmów jako całości, a także poszczególnych ich narządów, tkanek i komórek. FIZJOLOGIA PRACY, dział fizjologii, nauka badająca czynniki kształtujące zdolność do pracy mięśniowej w różnych warunkach otoczenia, wpływ wysiłku fiz. na funkcje różnych narządów i układów oraz mechanizmy przystosowania tych funkcji do pracy mięśniowej. Badania wchodzące w zakres f.p. służą rozwiązywaniu praktycznych zagadnień medycyny pracy, —> ergonomii, profilaktyki i rehabilitacji w chorobach wewn. i chorobach narządu ruchu oraz medycyny sportowej. FIZJOLOGICZNE NORMY ŻYWIENIA —» normy żywienia fizjologiczne. FIZJOLOGICZNY ROZTWÓR CHLORKU SODOWEGO, wodny roztwór Nad o stężeniu 0,9%, czyli 0,14 molamy, i ciśnieniu osmotycznym 3,1 atm. Jest izotoniczny z płynami ustrojowymi, co oznacza, że .płyny te i f.r.ch.s. wywierają identyczne —> ciśnienie osmotyczne. Wskutek tego roztwór ten nie powoduje —> hemolizy krwinek czerwonych i może być wprowadzany do krwi. Stosowany do doraźnego uzupełniania strat krwi i w niektórych typach odwodnienia; używany jako rozpuszczalnik leków podawanych we wstrzyknięciach. F.r.ch.s. zwany jest płynem fizjologicznym. FIZJOPATOLOGIA -> patofizjologia. FIZJOTERAPIA -> przyrodolecznictwo. FIZOSTYGMINA, Ezeryna, alkaloid występujący w nasionach bobu kalabarskiego (JPhysostigma venenosum). Inhibitor enzymu esterazy cholinowej, silnie pobudza —> przywspółczulny układ nerwowy, przenika przez —> barierę krew-mózg, wywiera działanie ośrodkowe. Współcześnie rzadko stosowana w lecznictwie (niebezpieczeństwo przedawkowania alkaloidów tropinowych). FIZYKOTERAPIA, dział lecznictwa, w którym stosujt się bodźce fiz.: mechaniczne, cieplne, elektr. oraz różnego rodzaju promieniowanie. Do f. należą m.in.: ~> masaże, światłolecznictwo, ciepłolecznictwo, elektroterapia, leczenie ultradźwiękami (ultrasonoterapia) itd. Teoretyczną podstawą f. jest biofizyka. W —> rehabilitacji leczniczej f. odgrywa znaczną rolę w przywracaniu funkcji uszkodzonych narządów, a szczególnie narządu ruchu. FLAGYL —> metromdazol. FLAKSEDIL -» galamina. FLATAU Edward, ur. 27 XII 1868, zm. 7 VI 1932, pol. lekarz neurolog, klinicysta i praktyk. W 1904 został ordynatorem oddziału neurol. w szpitalu na Czystem. W 1913 założył pierwszą pracownię neurobiol. przy Inst. Biologii Dośw. im. M.Nenckiego. Badał i opisał m.in. patologię komórek nerw., układ szlaków rdzenia (odkrył w 1897 prawo ekscentrycznego przebiegu włókien rdzenia nazwane prawem F.), zapalenie opon mózgowych, guzy mózgu i rdzenia. Był również współzałożycie-lem pism „Neurologia Polska" i „Warszawskie Czasopismo Lekarskie" oraz autorem licznych prac, atlasów i podręczników tłumaczonych na języki obce. FLAWOPROTEIDY, białka złożone zawierające pochodne flawinowe, np. —> dwunukleotyd flawinoadeninowy, jako grupy prostetyczne. Do f. należą liczne —> enzymy z klasy —> oksydoreduktaz. Wskutek tego f. biorą udział w—> utlenianiu biologicznym. FLEBOGRAFIA, wenografia, radiologiczne —> badanie kontrastowe żył, polegające na wypełnieniu ich —> środkiem cieniującym i wykonaniu dokumentacji zdjęciowej. Ze względu na sposób wykonania rozróżnia się: l) f. bezpośrednią — przez wstrzyknięcie kontrastu do światła żyły; 2) f. pośrednią — przez wstrzyknięcie kontrastu do układu tętniczego i wykonanie zdjęć w fazie spływu żylnego; 3) f. sródkostną (doszpikową) — przez wstrzyknięcie kontrastu do śródkościa i wykonaniu zdjęć w czasie odpływu żylnego FLEBOLITY, kamienie powstałe w żyłach po zwapnieniu uprzednio powstałej skrzepimy. FLEBOLOGIA, nauka o układzie żylnym. FLECZER ? materiały do wypełnień. FLEMING Sir Alexander, ur. 6 VIII 1881, zm. 11 III 1955, szkoc. lekarz mikrobiolog; prof. bakteriologii (od 1919). W 1922 podczas badań nad środkami .bakteriobójczymi wykrył obecność we łzach ludzkich i białku kurzym substancji antyseptycznej, którą nazwał —> lizozymem. W 1929 wykrył bakteriostatyczne działanie pleśni pędzlaka (Penicilliwn notatum) i stwierdził, że przesącz hodowli tego grzyba zawiera czynnik antyseptyczny, który nazwał —>• penicyliną. Dzięki pracom —> H.W. Floreya i E.B. Chaina w 1942 wyodrębniono czystą penicylinę i zastosowano ją w klinice; przyczyniło się to do rozwoju leczenia —>• antybiotykami. F. wraz z Floreyem i Chainem otrzymał nagrodę Nobla w 1945. FLEXNER Simon, ur. 25 III 1863, zm. 2 V 1946, amer. patolog i bakteriolog; prof. patologii i anatomii patol. uniw. Johna Hopkinsa (1891-98), patologii uniw. Pensylwania (1899-1904), dyrektor pracowni Inst. Badań Med. (od 1903) i dyr. tegoż Inst. (1920-35). Badacz o szerokich zainteresowaniach. W 1900 na Filipinach odkrył odmianę zarazka czerwonki, w 1905 wprowadził do leczenia zapalenia opon mózgowych surowicę odpornościową. Zajmował się badaniami heinemediny, morfologią różnego rodzaju zarazków chorobotw. i sposobami powstawania—» zakażenia. Opublikował wiele prac m.in. o czerwonce, patologii zatrucia, właściwości jadów węży. FLORA BAKTERYJNA ? mikroflora. FLOREY Sir Howard Walther, ur. 24 IX 1898, zm. 21 II 1968, ang. lekarz patolog, prof. patologii uniw. w Cambridge (od 1927), prof. uniw. w Sheffieid (1931-35), w Oxfordzie (od 1935). W 1938 wraz z E.B. Chainem rozpoczął badania nad antybiotykami, m.in. nad odkrytą w 1929 przez —> A. Fleminga —> penicyliną. W 1942 uczeni ci wyodrębnili i oczyścili penicylinę oraz rozpoczęli próby klin. Za to osiągnięcie w 1945 otrzymali nagrodę Nobla. FLUODOR, lek produkcji krajowej zawierający fluorek sodu, stosowany w zapobieganiu —> próchnicy zębów u dzieci i u kobiet karmiących. F. stosuje się na obszarach z niedoborem fluoru w wodzie pitnej. F. działa skutecznie miejscowo, gdy tabletka ssana rozpuszcza się wolno. Stosując f. należy podawać w odpowiedniej ilości wapń, fosfor i witaminy A, C i D. FLUOR, F, pierwiastek chem., mikroelement (—>- pierwiastki ciała człowieka). W postaci fluorku wapniowego wchodzi w skład szkliwa zębów. Niedobory f. w pokarmach zwiększają podatność na —» próchnicę zębów. Związki f. używane są w przemyśle szklarskim, w hutnictwie, jako środki do zwalczania szkodników. Przy wdychaniu f. występują objawy podobne jak w zatruciu —> chlorem. Związki f.-przy połknięciu uwalniają w "żołądku fluorowodór, który działa żrąco na błonę śluzową. Po wchłonięciu jony f. wiążą wapń, co powoduje obniżenie poziomu jonów wapnia w płynach ustrojowych. W zatruciu doustnym występują bóle w nadbrzuszu, wymioty, biegunki, drżenie mięśniowe, d-gawki tężcowe, spadek ciśnienia krwi; w ciężkich przypadkach porażenie oddechu i zaburzenia czynności serca prowadzące do śmierci. Skażenie skóry fluorowodorem powoduje głębokie oparzenia. Leczenie: w zatruciu doustnym podaje się. do wypicia mleko z jajami, roztwory związków wapnia (mleczan, chlorek, zawiesinę kredy); leczenie objawowe. Skażoną skórę zmywa się bieżącą wodą i roztworem chlorku wapnia. FLUORESCEINA, żółty barwnik silnie fluoryzujący w roztworach wodnych. Stosowana w okulistyce celem wykrywania uszkodzeń i substancji obcych w rogówce. FLUOROAMINY->- aminofluorki. FLUOROANGIOGRAFIA, metoda diagnostyczna pozwalająca na badanie u żywych osób zaburzenia czynności naczyń krwionośnych na dnie oka. Po wstrzyknięciu dożylnym 10% roztworu fluoresceiny fotografuje się specjalnym aparatem dno oka przez filtry przystosowane do widma emitowanego przez fluoresceinę przez kilka sekund, a następnie co kilka lub więcej minut (faza późna). P. pozwala stwierdzić i utrwalić na zdjęciach istnienie i dynamikę zmian chorobowych niemożliwych do obserwacji oftalmoskopem (—> oftalmoskopia), takich jak: nieprawidłowe unaczynienie, zaburzenia w przepływie krwi, przepuszczalność ścian naczyniowych i in. Aparatura elektronowa pozwala obecnie na wykonywanie zdjęć co 0,5 s. Seria zdjęć—fluoroangiogramów — pozwala na wyciągnięcie dużo ściślejszych wniosków dotyczących rozpoznania charakteru stanu chorobowego niż zwykła fotografia barwna dna oka Zob. też badanie dna oka. FLUOROGRAFIA, rentgeno-fluorografia, metoda badania radiologicznego, polegająca na fotografowaniu obrazu, jaki powstaje na —> ekranie rentgenowskim podczas prześwietlania. W światloszczelnym tunelu znajduje się ekran rentg., z którego obraz za pomocą układu soczewek lub zwierciadła paraboloidalnego ulega zmniejszeniu i pada na taśmę filmową 70 X 70 lub 100 x 100 mm. Ten sposób dokumentacji rentg. o formacie małoobrazkowym (tzw. rentgenografia małoobrazkowa), ze względu na niskie koszty eksploatacji, jest niezwykle przydatny do masowych badań profilaktycznych schorzeń płucnych, gł. gruźlicy. FLUOROSKOPIA -> prześwietlenie. FLUOROZA, zmiany w szkliwie zębów, kościach i ścięgnach, występujące pod wpływem dużych dawek fluoru zawartego w wodzie pitnej i pożywieniu, fluoru przemysłowego w pomieszczeniach fabrycznych, kopalniach kriolitu. Najlżejszą postacią f. są plamy kredowe na powierzchniach zębów stałych; plamy stają się brunatne przy dziennej dawce ponad 8 mg fluoru i po dłuższym czasie pojawiają się różnie głębokie nadżerki szkliwa. Szkliwo staje się b. twarde i kruche, zębina i szkliwo są mniej zmineralizowane, stwierdza się osteosklerozę. U dorosłych zmiany w szkielecie i ścięgnach mogą wystąpić bez zmian w uzębieniu; prowadzą one do uszkodzenia systemu nerw. i kalectwa spowodowacego f. W Polsce stwierdza się przypadki szkliwa plamkowego w Malborku i okolicach, gdzie zawartość fluoru w wodzie pitnej wynosi 3,2 ppm F w l litrze wody. FLUORYZACJA ZĘBÓW, postępowanie zapobiegające —> próchnicy zębów poprzez systematyczne stosowanie związków fluoru. F.z. przyspiesza proces wbudowania aktywnego pierwiastka fluoru do tkanek zęba, a szczególnie szkliwa. Dzięki temu zmniejsza się zdolność rozpuszczania szkliwa zęba pod wpływem kwasów a zwiększa remineralizację drobnych uszkodzeń. Fluor działa kariostatycznie, gdy jego zawartość w powierzchownej warstwie szkliwa wynosi co najmniej 1000 ppm (pars per milion). Profilaktyczny poziom fluoru w pow. warstwie zęba zależy od zawartości fluoru w wodzie pitnej i pokarmach lub od wczesnego, systematycznego stosowania preparatów fluorowych. Najbezpieczniejszą i masową metodą profilaktyki endogennej jest fluorowanie wody wodociągowej, polegające na kontrolowanymi dodawaniu do wody wodociągowej optymalnej dawki profilaktycznej fluoru, która w naszej strefie klimatycznej j wynosi 1,0-1,2 ppm na l l wody. W Polsce do fluorowania wody używa się fluorokrzemianu sodu. Fluorowanie wody wodociągowej obniża zapadalność na próchnicę w 50-70% u dzieci przyjmujących taką wodę od urodzenia. F.z. można przeprowadzać także przez wprowadzenie do konsumpcji fluorowej soli kuchennej, i F.z. metodą egzogenną (kontaktową) . polega na wcieraniu, pędzlowaniu, i. płukaniu albo powlekaniu pow. zębów i środkami zawierającymi aktywny fluor', oraz na czyszczeniu zębów pastą ; zawierającą związki fluoru. Organiczne związki fluoru działają silniej kariostatycznie niż związki nieorganiczne. ', Zob. też: fluor, aminofluorki, pielęgnowanie jamy ustnej. FLUOTAN ?halotan. FOBIE, przykre, negatywne emocje, trudne do odróżnienia od strachu i lęku, wyrażające się najsilniej w nerwicy lękowej jako f. przestrzeni, wysokości itp. Wspólną cechą wszystkich f. jest to, że chory zdaje sobie sprawę ze źródeł swoich obaw i może , uniknąć przykrych emocji trzymając. się z dala od bodźców czy sytuacji wywołujących je (lęk natomiast występuje bez uświadomienia źródeł wywołujących go). Chory przeżywający f. zdaje sobie sprawę z bezzasadności swych obaw, mimo to utrzymują się one z pełną intensywnością. Psychol. przyczyny f. związane są z wcześniejszymi, częściowo zapomnianymi przeżyciami. Znane są przypadki chorych, u których f. przestrzeni wystąpiły w konsekwencji ciężkich traumatycznych przeżyć w czasie działań wojennych. Zob. też: klaustrofobia, kancero-fobia, agorafobia, akrofobia. FOLIE WZMACNIAJĄCE, ekrany luminescencyjne, pomiędzy którymi umieszczony jest film rentg., wysyłające promieniowanie widzialne pod wpływem promieni rentg. Zaczernienie filmu w zdjęciach pochodzi w 5% od promieniowania i aż w 95% od światła emitowanego przez ekrany luminescencyjne. FOLIKULOSTYMULINA, FSH, hormon z grupy—> gonadotropin, wydzielany przez komórki zasadochłonne (komórki beta) części gruczołowej przysadki mózgowej. Pojawia się dopiero w okresie dojrzewania i powoduje dojrzewanie pęcherzyków Graafa oraz wzmaga wydzielanie (po jajeczkowaniu) —> estrogenów przez pęcherzyki. Po osiągnięciu dostatecznego stężenia estrogenów we krwi wydzielanie f. ulega przyhamowaniu, zwykle ok. 12-14 dnia cyklu miesiączkowego. F. pobudza także, działając synergistycznie z testosteronem, —» spennatogenezę w jądrach. Zob. też: luteinizujący hormon. FOLLINGA CHOROBA -»- fenyloketonuria. FONENDOSKOP, słuchawka lekarska, przyrząd do osłuchiwania narządów wewn., złożony ze słuchawki zaopatrzonej w elastyczną membranę, którą przykłada się do ciała badanego oraz z gumowych lub plastykowych Przewodów, połączonych z końcówkami zakładanymi do uszu lekarza. F. stanowi ulepszenie używanego dawniej drewnianego—>stetoskopu. FONIATRIA —» otorynolaryngologia. FONOKARDIOGRAFIA, graficzna rejestracja zjawisk akustycznych towarzyszących czynności serca (—> tony serca, —> szmery serca) za pomocą aparatów zw. fonokardiografami. W celu ustalenia dokładnych zależności między czasem powstawania tonów i szmerów a poszczególnymi fazami cyklu sercowego, wykonuje się równocześnie zapis innych parametrów czynności serca, np.—> elektrokardiogram, kardiogram, flebogram itp. W prawidłowym fonokardiogramie u dorosłych występują 2 tony, u dzieci i młodzieży często stwierdza się 3 tony. FORLANINI Carlo, ur. 11 VI 1847, zm. 26 V 1918, wł. lekarz internista; prof. uniw. w Turynie i Pawii. W 1882 pierwszy zastosował ? odmę sztuczną w leczeniu gruźlicy płuc. Metoda ta od 1894, po ogłoszeniu na Międzynarodowym Kongresie w Rzymie, rozpowszechniła się na świecie. FORMALDEHYD, aldehyd mrówkowy, metanal, gaz o nieprzyjemnym zapachu; ok. 40% roztwór wodny nosi nazwę formaliny. Działa silnie bakteriobójczo, silnie denaturuje białka. Pary i roztwory są stosowane do dezynfekcji i wyjaławiania przedmiotów. Produkt kondensacji f. — paraformaldehyd uwalnia f. przy lekkim podgrzaniu; stosowany w pudrach przeciw nadmiernemu poceniu, tabletkowany używany w szafkowych wyjaławiaczach do przechowywania chir. narzędzi. FORMALINA ? formaldehyd. FOSFAGENY, -» związki bogate w energię, stanowiące magazyn wysokoenergetycznych reszt fosforanowych. W miarę potrzeby grupy fosforanowe f. zostają przerzucane na —> kwas adenozynodwufosforowy, prowadząc do odtworzenia —> kwasu adenozynotrójfosforowego. Swoistym f. u kręgowców jest fosfokreatyna (—> kreatyna), u bezkręgowców fosfoarginina. FOSFATAZY,? enzymy z grupy —> hydrolaz, rozkładające estry kwasu fosforowego. Niektóre z nich działają w środowisku kwaśnym (f. kwaśne), inne — w zasadowym (f. alkaliczne). Badanie aktywności f. we krwi ma znaczenie diagnostyczne w chorobach wątroby, układu kostnego i gruczołu krokowego. FOSFATYDY -> fosfolipidy. FOSFOGLICERYDY -> fosfolipidy. FOSFOKREATYNA -> kreatyna. FOSFOLIPIDY, fiosfatydy, fosfoglicerydy, związki należące do —> tłuszczów. Chemicznie są estrami glicerolu, kwasów tłuszczowych, kwasu fosforowego oraz związków azotowych: seryny lub etanolaminy (w kefalinach) albo choliny (w lecytynach). Do f. należą również plazmalogeny oraz niektóre —> sńngolipidy. Podstawową rolą f. w organizmie jest wytwarzanie (wraz z białkami i niektórymi tłuszczami) błon biol., podstawowych składników ultrastrukturalnych każdej komórki. Szczególnie dużo f. znajduje się w tkance nerw. (ok. 30 °o suchej masy mózgu). FOSFONUKLEOZYDY -> nukleotydy. FOSFOPROTEIDY, białka zawie rające grupy fosforanowe połączeń wiązaniami estrowymi z aminokwasami seryną i treoniną. Do f. należs m.in. —> kazeina mleka. FOSFOR, P, pierwiastek chem makroelement (—> pierwiastki ciała człowieka). W organizmie występuje w postaci fosforanów nieorganicznych (fosforan wapniowy występująca w kościach) i organicznych (grupy fosforanowe w —> kwasach nukleinowych, niektórych tłuszczach, fosfoproteidach, w. pochodnych węglowodanów, koenzymach i w ? kwasie adenozynotrójfosforowym). Aniony fosforanowe (H2,PO4 i HPO) należą do najważniejszych anionów w organizmie—tworzą jeden z —> buforowych układów krwi. Źródłem f. dla organizmu są gł. białka i kwasy nukleinowe w pokarmach. Metabolizm f.i jest ściśle związany z metabolizmem wapnia i jest regulowany hormonalnie (—> parathormon, kalcytonina). F. jest wydalany z organizmu w postaci fosforanów z kałem i z moczem. FOSFOR BIAŁY (ŻÓŁTY), alotropowa odmiana —>- fosforu, silnię trujący, łatwo zapalający się na powietrzu. Stosowany do wyrobu trutek m szczury, pocisków zapalających. DL (—> dawka śmiertelna) doustnie 0,05-0,5 g. Skażenie skóry powoduje głębokie oparzenia. Po połknięciu występuje bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunka, a następnie objawy uszkodzę nią wątroby (żółtaczka, bóle w prawym podżebrzu, śpiączka), uszkodzenie nerek (skąpomocz). Zejście śmiertelni następuje wskutek niewydolności sercowo-naczyniowej lub ostrej martwią wątroby. Objawy ogólne rozwijają się również po wdychaniu par i skażeniu skóry. W zatruciach przewlekłych pojawiają się zaburzenia żołądkowo-jelitowe, uszkodzenia wątroby, wyniszczenie organizmu, zmiany zwyrodnieniowe w układzie kostnym. Leczenie: w zatruciach doustnych stosuje się płukanie żołądka, leki osłaniające wątrobę, antybiotyki. Skażoną skórę zmywa się 1% roztworem siarczanu miedziowego. FOSFORYLACJA, reakcja chem. zachodząca w organizmach żywych i prowadząca do wytworzenia —> związku bogatego w energię. Związek taki ma grupę fosforanową połączoną wiązaniem wysokoenergetycznym z resztą jego cząsteczki. F. jest podstawowym mechanizmem gromadzenia i przechowywania energii chem. Związki wysokoenergetyczne (np. kwas adenozynotrójfosforowy) są bezpośrednim źródłem energii we wszystkich procesach endoergicznych. Wyróżnia się kilka typów fosforylacji: oksydatywną występującą przy —> utlenianiu biologicznym, f. substratową występującą przy beztlenowej —glikolizie, f. fotosyntetyczną występującą przy —fotosyntezie. FOSFOTRANSFERAZY ->. kinazy. FOSGEN, gaz stosowany w syntezach organicznych. Powstaje również przy ogrzewaniu czterochlorku węgla (gaśnice TETRA), chloroformu i in. chlorowcowęglowodorów. Podczas I wojny świat, stosowany jako -> bojowy środek trujący. Powoduje ciężkie podrażnienie dróg oddechowych i toksyczny obrzęk płuc. Objawy zatrucia rozwijają się po kilkugodzinnym okresie utajenia w postaci narastającej duszności, męczącego kaszlu z obfitą, pienistą, brunatną plwociną, sinicą. U zatrutych, którzy przeżyli obrzęk płuc, mogą występować uszkodzenia mięśnia sercowego, rozedma płuc, dycha-wica oskrzelowa, zapalenia nerwów obwodowych. Zatrutemu f., nawet w okresie bezobjawowym, należy zapewnić spokój i chronić przed przegrzaniem i oziębieniem. W leczeniu zatruć f. stosuje się tlen, leki nasercowe, wapno, antybiotyki, prednisolon. FOTOALERGIA, uczulenie na światło słoneczne wywołujące odczyny skórne (fotodermatozy). Odczyny mają charakter zmian wypryskowych (—> wyprysk). Mechanizm tych zmian polega na powstawaniu pod wpływem światła słonecznego w skórze substancji, na którą ustrój jest uczulony. Pod wpływem promieni słonecznych może też powstać w skórze substancja toksyczna, np. z przyjętego leku nie będącego alergenem (fototoksyczność). Związki, które wywołują f., nazywamy fotouczulaczami. Należą do nich m.in.: pochodne akrydyny (atebryna), sulfonamidy, pochodne fe-notiazyny (chloropromazyna), barbiturany, gryzeofulwina, PAS, hydrazyd, chinina, związki złota i inne. FOTODERMATOZY -» fotoalergia. FOTOMETRIA, metoda optyczna polegająca na pomiarze ekstynkcji światła, przechodzącego przez środowisko posiadające tzw. gęstość optyczną. F. jest najczęściej używaną metodą pomiaru stężeń związków chem. Ekstynkcję można oznaczać w świetle nadfioletowym, widzialnym i podczerwonym. Stopień wygaszenia światła (przyrost ekstynkcji), proporcjonalny do stężenia badanego związku, mierzy się zwykle za pomocą komórki fotoelektr., która impuls świetlny zamienia na natężenie prądu elektrycznego. FOTORECEPTORY, -> receptory pobudzane przez światło. Do f. należą czopki i pręciki znajdujące się w wewn. warstwie —> siatkówki. Zawierają —> barwniki wzrokowe, które pod wpływem energii świetlnej ulegają rozpadowi. Produkty rozpadu pobudzają f. Czopki i pręciki rozmieszczone «ą nierównomiernie w siatkówce. W obrębie tzw. dołka środk. znajdują się same czopki. Liczba pręcików wzrasta w miarę przesuwania się na obwód. F. nie występują w obrębie tarczy nerwu wzrokowego (—> pole widzenia). Oko ludzkie odbiera fale świetlne o dług. 400-750 nm. Czopki biorą udział w tzw. widzeniu fotopijnym (widzenie przy jasnym oświetleniu), a pręciki w widzeniu skotopijnym (widzenie w ciemności). Widzenie fotopijne jest "bardziej precyzyjne, wymaga jednak tysiąckrotnie większego natężenia światła od widzenia skotopijnego. FOTOSYNTEZA, wytwarzanie ->-węglowodanów z dwutlenku węgla i wody w roślinach zielonych. Chemicznie f. jest reakcją redukcji i z tego powodu jest procesem endoergicznym. Źródłem energii dla f. jest energia świetlna (promieniowanie słoneczne), która przy udziale chlorofilu (zielony barwnik roślin) jest zamieniona na energię chem. i magazynowana w węglowodanach. P. przebiega na ogromna skalę w świecie roślin, zaopatruje wszystkie organizmy zwierzęce w jeden z: podstawowych składników odżywczych (węglowodany) i stanowi ogniw w krążeniu węgla w organizmach żywych. FOTOUCZULACZE -» fotoalergia. FRACASTORO, Fracastoriu Girolamo, ur. 1483, zm 8 III 1553(3 wł. lekarz, poeta, filozof i astronom Pierwszy zajął się badaniem przyczyny chorób epidemicznych. Na podstawił różnorodnych poglądów o istocie tych chorób, sformułował teorię o przenoszeniu się „nasienia" choroby (contagium), tworząc tym samym podwaliny epidemiologii. Prowadził równie badania mało znanej za jego czasów kiły, której nazwa syfilis pochód z jego poematu. FRAKCJE BIAŁKOWE KRWI poszczególne składniki mieszaniny ni jednorodnych białek surowicy o zbliżonych własnościach fizykochem., wyodrębnione za pomocą specjalnych metod. Do celów klin. najczęściej stosuje się metodę ? elektroforezy bibułowej, za pomocą której uzyskuje rozdział białek surowicy krwi na 5 frakcji (np. albuminy, globuliny alfa beta i gamma itp.). Zaburzenia w f.b.k. (dysproteinemia) są niekiedy charakterystyczne dla określonych sta nów chorobowych (wrodzone brał niektórych frakcji, uszkodzenie narządów wytwarzających białka, przewlekł stany zapalne, szpiczak mnogi i inne FRAMBEZJA, mannica, jagodzica, choroba tropikalna zak., wywołana przez krętka Treponema perteniĄ b. podobna z przebiegu do —>- kiły Występuje gł. w Indiach Zach., wyspach pd. części Oceanu Spokojnego w Afryce Równikowej i w Ameryce pd. Zakażenie następuje przez bezpośredni kontakt z otwartymi zmianami chorobowymi zawierającymi krętki, rzadko drogą płciową. Okres wylęgania 3-4 tygodnie. W miejscu wtargnięcia zarazka tworzy się zmiana pierwotna (zwykle na kończynach dolnych) — rodzaj ziarniniaka, który ulega owrzodzeniu i goi się z pozostawieniem blizny. Po 6-12 tygodniach pojawia się wysypka ca twarzy, szyi, kończynach i pośladkach, składająca się z dużych grudek lub ziarniniaków, gojących się powoli i dających niekiedy nawroty. Po paru latach mogą występować zmiany niszczące skórę i kości. Leczenie penicyliną. Zapobieganie: przestrzeganie zasad higieny. FRANK Johann Peter, ur. 19 II 1745, zm. 24 IV 1821, austr. lekarz; od 1784 kolejno prof. medycyny w Getyndze, Pawii i Wiedniu, prof. chorób wewn. i fizjologii w Wilnie (1804), w Petersburgu (1805-08) i jednocześnie lekarz dworu carskiego. Autor 6-to-mowego dzieła System einer vollstandi-gen medizinischen Polizey (1779-1819), w którym stworzył podstawy nowoczesnej higieny, epidemiologii, medycyny sądowej oraz postępowej, jak na owe czasy, państwowej organizacji ochrony zdrowia. FRANK Józef, syn Johanna Petera, ur. 23 XII 1771, zm. 18 XII 1842, austr. lekarz; prof. terapii w Pawii, od 1806 prof. patologii, a następnie terapii i kliniki w Wilnie. W 1805 założył Wileńskie Tow. Lek. i pierwsze nauk. czasopismo lekarskie. Doprowadził w 1808 do powstania instytutu szczepienia ospy. Działał społ. wśród młodzieży akademickiej, ogłosił szereg prac nauk. W 1824 osiedlił się we Włoszech, gdzie do końca życia poświęcił się pracy publicystyczno-naukowej. FREIBERGA CHOROBA -> Kóhlera II choroba. FRENOLOGIA, pseudonauk, teoria, obecnie zarzucona, zakładająca, że zdolności umysłowe są umiejscowione w określonych okolicach mózgu. Szczególne uzdolnienia miały prowadzić do rozrostu odpowiedniej okolicy mózgu i tym samym do odpowiednich zmian kształtu czaszki. Z kształtu czaszki wg f. można zatem sądzić o zdolnościach umysłowych człowieka (np. tzw. „guz matematyczny"). FREUD Sigmund, ur. 6 V 1856, zm. 23 IX 1939, austr. neurolog i psychiatra; prof. uniw. w Wiedniu, twórca —» psychoanalizy. Początkowo zajmował się neuropatologią, leczeniem nerwic i histerii, przez kilka lat współpracował z —> J.M. Charcotem, ale po powrocie do Wiednia poświęcił się praktyce lek. Zmarł w Londynie, gdzie osiedlił się w 1938 po opuszczeniu Austrii z powodu prześladowań hitlerowskich. Poglądy i teorie F. (—> freudyzm) zataczając coraz szersze kręgi ulegały stałej ewolucji, aż z metody rozpoznawczo-terapeutycznej przeistoczyły się w filozoficzno-socjol. koncepcję człowieka i kultury. Psychoanaliza, uprawiana zwłaszcza w St. Zjedn. na wielką skalę, była wykorzystana jako źródło spekulacji myślowych. Zasługą F. jest ukształtowanie nowego spojrzenia na psychikę człowieka, co odegrało doniosłą rolę w rozwoju —> psychologii. Gł. dzieła: O marzeniu sennym (1900, wyd. poi. 1923), Wstęp do psychoanalizy (1917, wyd. poi. 1935). FREUDYZM, kierunek w psychiatrii i psychologii związany z teorią psychoanalizy, rozwiniętą przez —> S. Freuda. F. miał znaczny wpływ na rozwój współczesnych nauk psychol. Zakładał, że zasadniczą rolę w psychice człowieka odgrywają instynktowne popędy, zwłaszcza popęd seksualny (.—> libido). Struktura osobowości wg f. oparta była na pojęciu trzech poziomów życia psych. (—» id, ego i super-ego). Koncepcje Freuda uległy z czasem znacznej modyfikacji, przyczyniły się jednak do powstania szeregu kierunków w psychologii i psychiatrii (np. —> neofreudyzm). FREZY, narzędzia chir. z twardej stali, w kształcie główki z nacięciami, osadzonej na osi; oś umieszcza siew przyrządzie szybkoobrotowym. F. służą do borowania otworów w kościach: małe f. są używane do usunięcia zniszczonej przez próchnicę tkanki zębowe większe f. służą do wiercenia otworów w pokrywie czaszki (przy—> trepanacją lub do nawiercania otworów w koś| ciach długich w celu przygotowani! miejsca dla śrub używanych przy zespalaniu odłamów złamanej kości. FRIEDREICHA CHOROBA -zwyrodnienie rdzeniowo-móżdżkowe P-FRUKTOFURANOZYDAZA-sacharaza. FRUKTOZA, lewuloza, cukier prosty, zw. cukrem owocowym wraz z —> glukozą tworzy sacharoz (cukier trzcinowy). Jest dobrze i szybki przyswajana przez tkanki; stosowany u chorych z cukrzycą (zamiast cukru trzcinowego) oraz w niedomodze mieśnia sercowego. Duże ilości f. zawierają owoce oraz miód pszczeli. FRUSTRACJA: l) zdarzenie blokujące, opóźniające lub zakłócając działanie ukierunkowane na określony cel. W grę wchodzą wszelkie przeszkody, opór stawiany przez rzeczy lub innych ludzi, braki w środowisku albo we własnej osobie, nasilone długotrwałe konflikty; 2) stan wywołany sytuacją która udaremnia działanie ukierunkowane na cel, tzn. zaspokojenie określonej potrzeby. W tym rozumieniu jest reakcją na niepowodzenie, -stres i zawiera czynnik zagrożenia; charakteryzuje się: podnieceniem psychoruchowym, nadmiernym napięciem emocjonalnym, wzrostem poziomu lęku. W stanie f. powstaje szereg przykrych, negatywnych —> emocji, jak również dochodzi do uruchomienia mechanizmów obronnych psychologicznych. Najczęstszą reakcją w stan f. jest -> agresja. FTYZJATRIA, dziedzina medycyny zajmująca się teoretyczną i praktyczną stroną zapobiegania i leczenia ? gruźlicy. FUADIN -> stibofen. FUMIGACJA, stosowanie dymów lub par środków czynnych (rzadziej gazów) gł. w odpowiednio uszczelnionych pomieszczeniach, najczęściej w celu —> dezynsekcji lub —> deratyzacji. F. może być wilgotna (kiedy opary zawierają wodę) albo sucha (przy spalaniu ciał stałych, np. siarki lub cynobru). FUNGICYDY, środki grzybobójcze stosowane do ochrony roślin oraz produktów rolnych i przemysłowych składowanych w magazynach (skóra, drewno itp.). Do grupy f. należą: siarka i wielosiarczki (mało toksyczne, najbardziej niebezpieczny wielosiarczek baru); nieorganiczne związki miedzi (mało toksyczne); organiczne połączenia metali (najbardziej niebezpieczne są połączenia — rtęci); pochodne kwasu dwutiokarbaminowego (mało toksyczne), pochodne nitrowe i chlorowe benzenu (mało toksyczne), dwusiarczek czterometylotiouranu (Thiram), hamujące spalanie w organizmie alkoholu, podobnie jak —> cyjanamid wapniowy. FUNGICYDYNA, aystatyna, antybiotyk przeciwgrzybiczy; działa silnie przeciw drożdżakom, nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Stosowana doustnie w grzybicy przewodu pokarmowego, dopochwowo w grzybicy pochwy i w postaci aerozolu w grzybicy płuc. FUNGIZONE -oamfoterrycyna B. FUNK Kazimierz, ur. 23 II 1884, zm. 19 I 1967, amer. biochemik pol. pochodzenia, twórca nauki o —> witaminach. Po studiach w Szwajcarii, pracował w zakładach badawczych we Francji, Niemczech i Anglii. Po powrocie do Polski w 1923-28 kierował oddziałem biochemii PZH w Warszawie. W 1928 przeniósł się do Francji, a 1939 do St. Zjedn. W 1911 F. wyodrębnił z otrąb ryżowych substancję, której brak powoduje chorobę —> beri--beri. Substancję tę w 1912 nazwał witaminą. Stworzył podstawy do rozwoju nauki o witaminach i zwalczania chorób z niedoboru lub braku witamin, zw. —> awitaminozami. F. jest autorem ok. 200 prac-nauk. o witaminach, hormonach i wyciągach wątrobowych. Gł. dzieło Die Vitamine (1924). FUROSEMID, Lasix, lek działający silnie moczopędnie. Działanie to pojawia się b. szybko i utrzymuje się przez okres około 4-6 godz. Obniża ciśnienie tętnicze krwi, hamuje wydalanie kwasu moczowego. Stosowany w zagrażającym obrzęku płuc i w obrzękach (niewydolność krążenia, marskość wątroby, choroby nerek). W leczeniu nadciśnienia łączony z lekami hipotensyjnymi; może prowadzić do niedoborów potasu w organizmie. FURUNKULOZA ? czyracznośc. FURUNKUŁ ? czyrak. FUZJA ZMYSŁOWA, połączenie się w korze mózgowej obrazów odbieranych oddzielnie przez każde oko. F.z. następuje wtedy, gdy obrazy obydwu oczu są identyczne lub b. podobne wielkością, kształtem, barwą i jej natężeniem. GABA —> kwas glutaminowy. GALAKTOUPIDY, cerebrozydy, związki chem. należące do —» tłuszczów, uwalniające przy hydrolizie sfingozynę (nienasycony aminoalkohol), —> kwasy tłuszczowe i —> galaktozę. Chemicznie są więc zbliżone do —> sfingolipidów. Występują w dużej ilości w tkance mózgowej, gdzie biorą udział w tworzeniu błon biologicznych. GALAKTOZA, monosacharyd rozpowszechniony w świecie roślinnym i zwierzęcym. Wchodzi w skład cząsteczki —» laktozy i —> galaktolipidów. W organizmie może powstawać z —> glukozy, w którą może się także przekształcać. GALAKTOZEMIA -> blok metaboliczny. GALAMINA, Flaxedil, Trikuran, lek zwiotczający; poraża nerw. zakończenia ruchowe w mięśniach prążkowanych, wywołując wiotkie porażenie mięśni szkieletowych. Stosowany w —> anestezjologii. GALEM, Galenus Ciaudius, ur. ok. 130, zm. ok. 200, najwybitniejszy po —> Hipokratesie lekarz staroż., filozof, filolog, encyklopedysta. Od 161 przyboczny lekarz cesarzy ;J Marka Aureliusza, Lucjusza Werusaa i Kommodusa. Rozwijał ożywioną działalność pisarską. Medycynę traktował jako naukę ścisłą, żądał od lekarzy szerokiej wiedzy ogólnej i racjonalnego nauczania medycyny. Propagował filozoficzne i praktyczne idee Hipokratesa. Był twórcą wiedzy o lekach; wprowadził nowe postacie leków: proszki, wyciągi, nalewki, mazidła, noszące do dziś nazwę ? leków galenowych. Usystematyzował przepisy sporządzania leków (na przepisach tych opierała się przez następne 15 w. cała terapia). Dokładnie opisał metody rozpoznawania i leczenia ran, złamań i zwichnięć. GALYANI Luigi, ur. 9 IX 1737, zm. 4 XII 1798, wł. lekarz położnik i chirurg, fizjolog i fizyk; prof. uniw. w Bolonii, jeden z pionierów elektrofizjologii. W wyniku licznych badań (m.in. na mięśniach żaby) udowodnił istnienie zjawisk elektr. w tkankach zwierzęcych. Odkryciem tym zapoczątkował nową metodę leczenia —» galwanoterapię. Prowadził również badania nad fizjologią nerek oraz organów słuchu. GALWANIZACJA ? galwanoterapia. GALWANOKAUSTYKA -> elektrokaustyka. GALWANOPUNKTURA, niszczenie tkanek na b. małym, ograniczonym obszarze, np. brodawki włosowej, za pomocą elektrolizy prądem galwanicznym, przy czym elektrodę w kształcie igły, połączoną z biegunem ujemnym, wkłuwa się w skórę. GALWANOTERAPIA, galwanizacja, rodzaj —> elektroterapii, leczenie prądem galwanicznym, tj.. stałym. Prąd do g. czerpie się ze specjalnych aparatów przetwarzających prąd zmienny z sieci elektr. na prąd stały. Źródło prądu łączy się z ciałem chorego za pomocą przewodników zakończonych metalowymi elektrodami różnej wielkości w kształcie płytek, krążków lub wałków. Elektrody umieszcza się na podkładach zwykle z kilku warstw flaneli zwilżonych wodą lub 0,9% roztworem chlorku sodu. Odpowiednio grube podkłady ułatwiają przejście prądu przez skórę oraz chronią ją przed uszkadzającym wpływem związków chem. powstających na elektrodach w wyniku reakcji zachodzących w trakcie elektrolizy. Działanie prądu stałego na tkanki zależy od rodzaju bieguna. Stąd jedną z elektrod, za pomocą której ma być wywołany skutek leczn., nazywa się elektrodą czynną. Elektrodę zamykającą obwód nazywa się elektrodą bierną. Zabieg g. trwa przeciętnie 10-20 min. G. stosuje się w nerwobólach, w leczeniu wiotkich porażeń oraz zaburzeń krążenia obwodowego. GAŁĘZOWSKI Ksawery, ur. 1832, zm. 22 III 1907, pol. lekarz okulista, bratanek -> Seweryna G. W 1858 osiedlił się na stałe w Paryżu, gdzie szybko zdobył sławę zręcznego operatora i wybitnego klinicysty; w 1867 założył własną klinikę. Udoskonalił oftalmoskop, przyrząd do —> badania dna oka. W 1872 założył pierwsze we Francji czasopismo okulistyczne „Joumal d'0phtamologie". Podręcznik okulistyki (1875) przyniósł mu duży rozgłos. GAŁĘZOWSKI Seweryn, ur. 25 I 1801, zm. 31 III 1878, pol. chirurg; prof. chirurgii w Wilnie. Uczestnik powstania listopadowego, emigrował do Niemiec, następnie do Meksyku, gdzie był jednym z założycieli uniw. w mieście Meksyk. W 1848 osiadł we Francji, gdzie rozwinął szeroką działalność społ. wśród poi. emigracji. GAŁKA HISTERYCZNA -> kula histeryczna. GAŁKA OCZNA -» oko. GAMALEJA Nikołaj F., ur. 18 II 1859, zm. 29 III 1949, radź. lekarz bakteriolog i epidemiolog, uczeń —> L. Pasteura i —> 1.1. Miecznikowa; założyciel i dyr. Inst. Bakteriologii w Odessie (1899), kier. nauk. Inst. Szczepienia Ospy w Leningradzie (1912-28), dyr. Centt. Inst. Epidemiologii i Bakteriologii w Moskwie (1930-38), członek Akad. Nauk (od 1940) i Akad. Nauk Med. ZSRR (od 1945). W 1885 pierwszy w Rosji zastosował szczepionkę Pasteura przeciw—> wściekliźnie. W 1898 odkrył i opisał—> bakteriolizyny. W 1910 podkreślał znaczenie-> dezynfekcji w zwalczaniu duru brzusznego i plamistego. Autor licznych podręczników i monografii z zakresu bakteriologii, wirusologii, immunologii oraz etiologii nowotworów złośliwych. GAMETY: l) męskie i żeńskie komórki rozrodcze (—> plemniki i jaja) u organizmów rozmnażających się płciowo. G. zawierają o połowę mniej —> chromosomów niż komórki ciała — somatyczne. Komórki somatyczne mają podwójną liczbę chromosomów (2n), czyli są diploidalne, gamety zaś mają (n) chromosomów, czyli są haploidalne. G. powstają w wynik mejozy (—> podział komórki), podczas której następuje redukcja liczby chromosomów. Połączenie haploidalnej męskiej (plemnika) z haploidalną żeńską (jajem) podczas zapłodnieni daje zygotę, z której rozwija się nowy organizm potomny. 2) Osobniki płciowe u pierwotniaków, GAMMAENCEFALOGRAFIA, encefalografia radioizotopowa metoda diagnostyki neurol. polegająca na wykorzystaniu różnic w wychwytywaniu określonych radioizotopów przez prawidłowe i chorobowo zmienione struktury wewnątrzczaszkowe. W badaniach stosuje się rozmaite substancje znakowane określonym radioizotopami (np. rtęci, jodu). Substancje te podaje się dożylnie bądź bez pośrednio do przestrzeni płynowych mózgu albo rdzenia, drogą—> nakłucią lędźwiowego lub podpotylicznego a następnie określa się, za pomocą pomiarów radioaktywności, miejsce zwiększonego gromadzenia się radioizotopu. GAMMA-GLOBULINY-> immunoglobuliny. GANGLION -> torbiel galaretowata. GANGLIOPLEGIA, osłabienie lub zniesienie (blokada) przewodzenia w zwojach —> autonomicznego układu nerwowego przez zastosowanie odpowiednich leków, tzw. ganglioplegicznych. Stosowana jest w celu uzyskania —> podciśnienia kontrolowanego oraz w leczeniu —> wstrząsu. GANGUOZYDY, związki należące do tłuszczów (lipidów), zbliżone budową do —> sfinogolipidów i —> galaktolipidów, od których różnią się o wiele większą cząsteczką oraz zawartością kwasu muramidowego. Występują obficie w tkance mózgowej i w zwojach nerw., gdzie uczestniczą w tworzeniu błon biologicznych. GANGRENA -» zgorzel. GAPIKOMIN, Bicordin, pochodna piperydyny o działaniu rozszerzającym naczynia wieńcowe. Działa bezpośrednio na mięśnie gładkie naczyń, zwiększa przepływ wieńcowy i utlenowanie mięśnia sercowego, nie wykazując znaczniejszego wpływu na czynność serca i ciśnienie tętnicze. Stosowany w przewlekłej niewydolności krążenia wieńcowego i stanach pozawałowych, mało toksyczny. Objawy uboczne (rzadkie): bóle głowy, nudności, wymioty. GARB, zniekształcenie klatki piersiowej w wyniku choroby kręgosłupa (np. —» boczne skrzywienie kręgosłupa, gruźlica kręgosłupa lub jałowa martwica kręgów itp.). Z reguły na g. składa się zarówno zniekształcona część kręgosłupa, jak i nieprawidłowo ukształtowane żebra. Leczenie może być przyczynowe lub objawowe. To ostatnie jest jedynie możliwe, jeśli g. w gł. części składa się z żeber (tzw. obły g. żebrowy). GARBIAK, bliznowate, pozapalne wybrzuszenie rogówki, ułatwione przez jej zcieńczenie. Oprócz współistniejącego bielma stwierdza się wystawanie g. ku przodowi w szparze powiekowej. Niekiedy proces dotyczy również zcieńczalej twardówki (g. twardówki). W przebiegu wysokiej —> krótkowzroczności może dochodzić do nieprawidłowego rozciągnięcia tylnego odcinka gaiki ocznej i wówczas ten stan określa się jako g. tylny. GARBNIKI, występujące w wielu roślinach połączenia kwasów galusowych z glukozą; z białkiem tworzą nierozpuszczalne w wodzie połączenia; tworzą również kompleksowe połączenia z solami metali ciężkich oraz wytrącają z roztworów szereg alkaloidów. Nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego — po podaniu doustnym działają ściągające na błonę śluzową przewodu pokarmowego. Stosowane w zakażeniach bakteryjnych przewodu pokarmowego, zatruciach metalami ciężkimi i niektórymi ? alkaloidami; niekiedy używane w dermatologii. Do najbardziej znanych g. należy—> tanina, stosowana w postaci białczanu (—>- tanalbina). GARDAN, mieszanina aminofenazonu (piramidonu) i noramidopirynji (pyralginy) o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym i przeciwzapalnym. Stosowana gł. w bólach różnego pochodzenia; przeciwbólowo działa słabiej od noramidopiryny. GARDENAL -> fenoharbital. GARDŁO, szeroki przewód mieśniowobłoniasty, dł. ok. 12 cm, stanowiący wspólny początkowy odcinek dróg pokarmowych i oddechowych. Zaczyna się przy zewn. stronie podstawy czaszki, a kończy przy wejściach do przełyku i krtani, na wysokości 6 kręgu szyjnego. Ma postać szerokiej rynny mięśniowej otwartej z przodu do jamy nosowej, ustnej i do krtani. Zbudowane jest gł. z płaskich mięśni zwierających lub podnoszących ., co umożliwia ruchy połykowe, przesuwające kęs pokarmowy do przełyku. Mięśnie te od strony jamy g. pokryte są —> błoną śluzową zawierającą liczne gruczoły śluzowe, tzw. gruczoły gardłowe wydzielające śliską ciecz zmniejszając tarcie kęsa pokarmowego o ściany. G dzieli się na 3 części: nosową, ustną i krtaniową. Część nosowa, największa, łączy się z jamą nosową za po mocą nozdrzy tylnych, znajdują się w niej ujścia gardłowe —» trąbek słuchowych. Między tymi ujściami, na sklepieniu g. znajduje się nieparzysty migdałek gardłowy (-» migdałki), a w błonie śluzowej tej okolicy mieszczą się obfite elementy tkanki limfatyczne Część nosowa, oprócz przewodzenia powietrza, spełnia rolę rezonatora głosu. Część ustna g. łączy się z jamą ustną; od jamy nosowej oddzielana jest uniesieniem podniebienia miękkiego i przyciśnięciem go do tylnej ściany g. — tylko podczas połykania i wymawiania spółgłosek g, k, ch. Część krtaniowa zaczyna się przy wejściu do krtani, a kończy przy wejściu do przełyku. W tym odcinku znajdują się 2 symetryczne kieszonki, tzw. zachyłki groszkowate, w których niekiedy mogą utkwić połykane ciała obce (np. ości ryby). Ostre zapalenie g. występuje na ogól w przebiegu nieżytu 'górnych dróg oddechowych, zaczynającego się zwykle katarem. Objawia się podwyższoną ciepłotą ciała, uczuciem drapania, pieczenia i suchości w gardle, niekiedy nieznacznym bólem przy przełykaniu. G. jest przekrwione, grudki chłonne na tylnej ścianie gardła powiększone; występuje wydzielina śluzowa lub ropna w zależności od okresu choroby. Postacie przewlekłe powstają u osób wykazujących wrodzoną skłonność, a poddanych przez dłuższy czas działaniu czynników przyczynowych, jak: nieprawidłowa temperatura i nawilgocenie powietrza przepływającego przez nos, praca w kurzu, w parach środków chemicznych, nadużywanie tytoniu. Leczenie postaci ostrych wymaga Jedynie przebywania w łóżku i zażywania środków napotnych, przewlekłych natomiast — starannego różnicowania przez specjalistę, w celu usunięcia Przyczyny, i długotrwałej niekiedy kuracji (witaminy, płukanie, pędzlowanie, inhalacje, leczenie uzdrowiskowe). GARGOILIZM ?- dyzostoza wielo-miejscowa. GARRE'GO CHOROBA -> kości (choroby). GASSER Herbert Spencer, ur. 5 VII 1888, zm. 11 V 1963, amer. fizjolog, prof. farmakologii uniw. w Saint Louis (1921-31), prof. fizjologii uniw. w Ithaca (1931-35), dyr. Inst. Badań Med. Rockefellera (1935-53). Prowadził badania krzepnięcia krwi, wstrząsu pourazowego, elektrofizjologii nerwów. W 1944 wraz z -> J. Erlangerem otrzymał nagrodę Nobla za prace nad fizjologią włókien nerw. i odkrycie wysokiego zróżnicowania funkcji poszczególnych włókien. GASTROENTEROLOGIA ->. gastrologia. GASTROENTEROSTOMIA, operacyjne połączenie żołądka z jelitem. GASTROLOGIA, gastroenterologia, dział medycyny wewn. zajmujący się fizjologią i patologią żołądka i jelit oraz leczeniem chorób tych narządów. Zazwyczaj przedmiotem zainteresowania tej specjalności jest cały narząd trawienia, tj. przewód pokarmowy (od jamy ustnej do odbytu) i narządy pomocnicze (gruczoły ślinowe, wątroba i drogi żółciowe, a także trzustka). GASTROSKOPIA, oglądanie wnętrza żołądka przez gastroskop, który jest rodzajem rury z oświetleniem, wprowadzanej przez przełyk. Ostatnio stosuje się tzw. fiberoskopy — elastyczne rury zaopatrzone w system odpowiednio ustawionych zwierciadeł. GASTROSTOMIA, przetoka żołądkowa, operacyjne połączenie wnętrza żołądka ze skórą, umożliwiające bezpośrednie podawanie pokarmów i płynów. GASTROTOMIA, operacyjne otwarcie żołądka przez nacięcie jego ściany. GASTRYNA, hormon tkankowy o budowie polipeptydowej, wydzielany przez śluzówkę żołądka pod wpływem jej podrażnienia przez pokarmy. G. pobudza wydzielanie kwasu solnego i enzymów trawiennych żołądka, soku trzustkowego i żółci, a także wzmaga motorykę żołądka i jelit. Hamowanie wydzielania g. następuje pod wpływem zakwaszenia części odźwiemikowej żołądka oraz pod wpływem hormonów jelitowych: enterogastronu, sekretyny i cholecystokinino-pankreozyminy. GAUCHERA CHOROBA, genetycznie uwarunkowane zaburzenie przemiany —> tłuszczów, spowodowane niedoborem określonego enzymu; wiedzie do akumulowania tłuszczów w komórkach —> układu siateczkowo-śródbłonkowego śledziony, wątroby, szpiku kostnego i węzłów chłonnych. Komórki te, obładowane tłuszczem, tzw. komórki Gauchera ,mają b. charakterystyczny wygląd: są duże, o stosunkowo małym jądrze i obfitej, jasnej cytoplazmie. Choroba dziedziczy się jako cecha autosomalna recesywna (—> dominowanie cech). Rozróżnia się postać ostrą (dziecięcą) i przewlekłą (u dorosłych). Z objawów klin. obserwuje się powiększenie wątroby i śledziony oraz zmiany kostne. W postaci dziecięcej może wystąpić upośledzenie rozwoju umysłowego. GAWORZENIE, nieartykułowane dźwięki wydawane przez niemowlęta od 4-6 tygodnia życia. Od 3 miesiąca życia niemowlę gaworzy więcej i z własnej inicjatywy. W drugim półroczu życia g. staje się urozmaicone, niemowlę próbuje tworzyć zgłoski (ma-ma, ta-ta), jednak bez podkładania pod nie znaczenia. Gaworzy niemowlę zdrowe, zadowolone, prawidłowo rozwijające się. GAZA, luźna tkanina bawełniana o rzadkich oczkach, tkana splotem płóciennym, odznaczająca się znaczną zdolnością wchłaniania wody, używana do opatrunków; cięta w długie pasy i zwinięta znana jest pod nazwą bandaża. GAZ MUSZTARDOWY-> iperyt. GAZ ROZWESELAJĄCY, podtlenek azotu (N2O), gaz bezbarwny, bezwonny, niepalny; służy do płytkiego i krótkotrwałego uśpienia, nie wymagającego zwiotczenia mięśni; podawany z dodatkiem tlenu umożliwia przeprowadzanie niewielkich zabiegów (np. w stomatologii); stosowany też jako wprowadzenie do długotrwałego uśpienia. Określenie „rozweselający" zawdzięcza ubocznemu działaniu euforyzującemu. GAZY BOJOWE -> bojowe środki trujące. GAZY ZNIECZULAJĄCE, gazy używane w znieczuleniu ogólnym wziewnym jako domieszka do powietrza wdechowego; działają na korę mózgową znosząc świadomość, a przy większym stężeniu znoszą odruchy bólowe, dzięki czemu umożliwiają spokojne przeprowadzenie operacji. GĄBCZAK WIELOPOSTACIOWY —> glejak wielopostaciowy. GĄBKA FIBRYNOWA, absorbujący się —> środek krwiopochodny, heinostatyczny (hamujący krwawienie) do miejscowego stosowania na krwawiącą pow. Otrzymuje się g.f. przez rozbicie zbuforowanego roztworu —> fibryno-genu na piankę, którą wykrzepia się za pomocą trombiny, suszy ze stanu zamrożenia i wyjaławia w gorącym powietrzu. Przed użyciem g.b. nasyca się roztworem trombiny. Stosuje się ją miejscowo do hamowania krwawienia w operacjach na mózgu i naczyniach krwionośnych, w krwawieniach z nosa, zębodołów itp. G.f. jest wchłaniana przez tkanki, dlatego też nie trzeba jej usuwać po zatrzymaniu krwawienia. GĄSIOROWSKI Ludwik Hiacynt, ur. 16 VIII 1807, zm. 9 XII 1863, pol. lekarz internista i położnik oraz działacz społ. Uczestnik powstania listopadowego. Od 1836 przebywał w Poznaniu, prowadząc prywatną praktykę. Brał udział w rewolucji 1848 jako lekarz obozów i szpitali powstańczych. Był autorem 4-tomowego dzieła z historii medycyny: Zbiór wiadomości do historii sztuki lekarskiej w Polsce od czasów najdawniejszych aż do najnowszych (1839-55), dzięki któremu zyskał miano „ojca historii medycyny" w Polsce. GEHEMA Abraham Janusz, ur. 12 VI 1647, zm. w marcu 1715, poi. lekarz wojskowy (uprzednio oficer armii hol.), tytularny lekarz Jana III Sobie-skiego. Był jednym z reformatorów medycyny wojskowej. Ogłosił liczne dzieła w jęz. łać., niem. i hol. Zajął się po raz pierwszy losem chorego i rannego żołnierza, m.in. w traktacie Chory żołnierz (1690), w którym krytykował ówczesne stosunki oraz opiekę i pomoc med. w wojsku. Propagował wprowadzenie postępowych reform. GEN, odcinek -> kwasu dezoksyrybonukleinowego kodujący (—> kod genetyczny) ułożenie (sekwencję) reszt aminokwasów w polipeptydzie (—> białka) lub nukleotydów w —> kwasach rybonukleinowych (rRNA i tRNA). G. określany jest jako jednostka funkcji, gdyż w wyniku —> mutacji kodowany przez dany gen polipeptyd (lub rRNA albo tRNA) może utracić aktywność biol.i a w konsekwencji organizm utraci lub będzie miał zmniejszoną zdolność do wykonywania określonej funkcji. G. nie alleliczne (—> allele) kodują różne polipeptydy (lub typy rRNA czy tRNA), toteż cechy warunkowane przez poszczególne g. z reguły przejawiają się niezależnie od siebie (wyjątek —>-operon). W mejotycznym —podziale komórki g. znajdujące się w chromosomach niehomologicznych podlegają segregacji niezależnie od siebie, te zaś, które są w chromosomach' homologicznych, fizycznie blisko siebie, w zasadzie ulegają segregacji razem (wyjątek —> rekombinacja). GENCJANA -> fiolet goryczki. GENERALIZACJA: l) wykrywanie przez uczącego się, na drodze uogólnienia, zasady wspólnej dla pewnej klasy zdarzeń i problemów; 2) g. bodźca — przenoszenie (-» transfer) reakcji na bodźce podobne do uwarunkowanego; 3) g. reakcji — wywoływanie w odpowiedzi na dany bodziec innych reakcji podobnych do wyuczonej. Systematyczny spadek zgeneralizowanej reakcji warunkowej przy zmniejszaniu się podobieństwa między pierwotnym bodźcem warunkowym a nowymi bodźcami, przedstawiony w postaci krzywej określa się jako gradient generalizacji. GENETYCZNE SKUTKI PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO, nagle pojawiające się u potomstwa dziedziczne zmiany (—> mutacje) pozytywne lub negatywne. Promieniowanie jonizujące powoduje trzy zasadnicze typy uszkodzeń: uszkodzenia i choroby dziedziczne — od nieznacznych nie upośledzających zdolności do życia, do ciężkich defektów somatycznych, zaburzeń przemiany materii, uszkodzeń intelektu; zmniejszenie wartości biol.; bezpłodność. Wskaźnikiem ilościowym, wyrażającym zależność częstości występowania zmian genet. od wielkości dawki promieniowania, jest tzw. dawka zdwajająca ilość mutacji spontanicznych. GENETYKA, nauka o ? dziedziczności i zmienności organizmów. GENITALIA, potoczna nazwa -> narządów płciowych (gł. męskich). GENOTYP, dziedziczna konstytucja organizmu, suma jego informacji genetycznej (—> dziedziczenie); wszystkie elementy, tj. —> geny, mogące być poprzez komórki rozrodcze (—> gamety) przekazywane potomstwu danego osobnika. U organizmów wyższych —> transkrypcja i —> translacja nie obejmują jednocześnie całego g. O tym, które geny ulegają transkrypcji i translacji, decydują: okres rozwoju osobnika oraz warunki środowiska. Np. płód ludzki syntetyzuje polipeptyd hemoglobiny. W okresie prenatalnym, tj. przed narodzeniem, synteza tego polipeptydu ustaje, rozpoczyna się zaś synteza łańcucha a hemoglobiny. Zatem najpierw transkrypcji i translacji ulegała para genów allelicznych (—> allele) kodujących polipeptyd y, później zaś para alleli kodujących polipeptyd a. Przejawy genetycznie uwarunkowanej choroby tzw. galaktozemii (? blok metaboliczny) nie wystąpią, jeśli obciążone nią osoby odżywiają się pokarmem pozbawionym —> galaktozy. Zob. też fenotyp. GENTAMYCYNA, antybiotyk aminoglikozydowy otrzymywany z Microspora purpurea. Działa bakteriobójczo na drobnoustroje Gram-ujemne i niektóre Gram-dodatnie. Wieloma właściwościami przypomina —> kanamycynę i —> neomycynę. Używany w zakażeniach bakteriami Gram-ujemnymi. Może wywoływać uszkodzenie narządu słuchu i nerek. GENY ALLEUCZNE -> allee. GEODY, bezodczynowe, torbielkowatę, podkorowe ubytki kostne, nic przekraczające zwykle wielkości ziarna pieprzu. Występują przystawowo w przebiegu zmian zapalnych i zwyrodnieniowych, najczęściej w kościach rąk i nadgarstków, rzadko tylko w dużych stawach. GEOHELMINTY, pasożytnicze robaki, których formy inwazyjne w stępują w środowisku zewn. (gleba woda itd.). Termin można stosowa ściśle jedynie do —>- nicieni. Stosowanie go do —>- płazińców nastręcza trudności, gdyż ten sam gatunek w stosunku do jednego żywiciela może być g. a w stosunku do drugiego —> biohelmintem (np. tasiemiec uzbrojony jest biohelmintem w stosunku do człowieka, a g. w stosunku do świni). GERIATRIA, dział -> gerontologii zajmujący się profilaktyką i leczeniem chorób charakterystycznych dla ludzi w wieku podeszłym i starczym (po 65 r. życia). G. wyodrębniona została jako specjalność lek. ze względu na stały i znaczny wzrost liczby starców (ok. 12% populacji kraju stanowią ludzie w wieku ponad 65 lat), odrębności biol. człowieka starego zarówno w stanie zdrowia, jak i choroby oraz konieczność zapobiegania niedołęstwu starczemu. GERIOKAINA, stabilizowany roztwór nowokainy (—> prokainy) o stałym pH. Lek stosowany w geriatrii, w stanach wyczerpania psychosomatycznego, chorobie wieńcowej, przewlekłym nieżycie oskrzeli, niektórych postaciach gośćca mięśniowego. Przeciwwskazany u osób uczulonych na nowokainę. GERONTOFILIA, zboczenie płciowe polegające na ukierunkowaniu popędu seksualnego do starców. GERONTOKSON — obwódka starcza. GERONTOLOGIA, nauka zajmująca się badaniem problemów starzenia się i starości w aspekcie biol., socjol., psychol. i hist. Zob. też geriatria. GESTAGENY, progestageny, hormony ciążowe, hormony ciałka żółtego, żeńskie hormony płciowe o budowie sterydowej, wytwarzane i wydzielane przez ciałko żółte jajnika w fazie lutealnej —> cyklu miesiączkowego oraz przez ciałko żółte ciążowe i łożysko w czasie ciąży. Podstawowym g. jest —>- progesteron. G. są niezbędne do utrzymania i prawidłowego przebiegu ciąży, biorą udział w regulacji cyklu miesiączkowego i w przygotowaniu gruczołu mlecznego do laktacji. Unieczynniane przez wątrobę i inne tkanki, usuwane są z moczem jako glikuroniany. G. syntetyczne naśladują działanie progesteronu; wstrzymują dojrzewanie komórki jajowej i wywołują w organizmie ogólne objawy ciążowe; zapewniają przemijającą, okresową niepłodność. Stosowane są jako doustne środki antykoncepcyjne, a także w leczeniu zaburzeń cyklu miesiączkowego, —> endometriozy, —> napięcia przedmiesiączkowego i pewnych odmian —> niepłodności. W doustnej antykoncepcji stosuje się g. pochodne 19-nortestosteronu (Noriutin, —>- Lyndiol, Gynovlar, Primolut, —» Stedirii) i 17-hydroksyprogesteronu (—>- Anovlar, Ovosiston, Femigen); w połączeniu z estrogenami zmniejszają uboczne objawy pseudociążowe, co zapobiega zmianom wstecznym w błonie śluzowej macicy i krwawieniom międzymiesiączkowym. G. działają niejednolicie; konieczny jest indywidualny dobór odpowiedniego środka antykoncepcyjnego w porozumieniu z lekarzem. Zwykle stosuje się je po l tabletce dziennie od 5 do 25 dnia cyklu miesiączkowego. W 2-3 dni po ostatniej dawce występuje krwawienie naśladujące miesiączkę. Przeciwwskazania do stosowania g.: niewydolność wątroby i nerek, choroby sercowo-naczyniowe, choroby psych., cukrzyca, mięśniaki macicy, nowotwory złośliwe sutka i narządów rodnych i in. Długotrwałe stosowanie g. wymaga okresowej kontroli lekarskiej. GESTAŁT -> psychoterapia postaci. GESTOZY -<- zatrucia etażowe. GĘSIA SKÓRKA - regulacja ciepłoty ciała. GIBKOŚĆ, GIĘTKOŚĆ WOSKOWA —^ osłupienie. GIEDROYĆ Dowmont Franciszek, ur. 29 11860, zm. 6 X 1944, pol. lekarz dermatolog i historyk medycyny, ordynator szpitala św. Łazarza w Warszawie (od 1892), prof. historii i filozofii medycyny uniw. w Warszawie (1920-31), członek PAU. Autor licznych prac o chorobach skórnych i wenerycznych, a przede wszystkim z historii medycyny i farmacji. Wydał m.inźródła bibliograficzne do dziejów medycyny w dawnej Polsce 1911,Polski Słownik Lekarski 1931 33,Służba zdrowia w dawnym wojsku polskim 1927. GIGANTYZM, wzrost olbrzymi, następstwo nadmiernego wydzielania hormonu wzrostowego (—*- somatotropina) przez przedni płat przysadki (najczęściej na tle gruczolaka) u osoby młodej z nieukończonym wzrostem. Osobnicy osiągają niekiedy wzrost dochodzący nawet do 2,5 m, przy czym zwykłe odznaczają się słabą inteligencją i niedorozwojem płciowym. U 1udzi dorosłych nadmierne wydzielani. somatotropiny prowadzi do —akromegalii. ^ GIMNASTYKA HIGIENICZNĄ zasadnicza część codziennego pielęgnowania ciała, systematyczne, wszechstronne ćwiczenia utrzymują w sprawności i pobudzają do rozwoju cały narząd ruchu (kości, stawy i mięśnie), układ oddechowy i krążenia. Ważny sposób przeciwdziałania szkodliwym wpływom współczesnej cywilizacji, zwalczający m.in. znużenie, następstwo trudnych warunków życia i jednostronnej pracy. Wysiłek mięśni w g.h. ożywia procesy przemiany materii (asymilację i dysymilację), korzystnie oddziałuje na czynności narządów wewn. i równowagę psych. oraz wzmacnia i uodpornia ustrój. GIMNASTYKA KOREKCYJNA, wyrównawcza, indywidualne lub zespołowe ćwiczenia, mające na celu -poprawę wady postawy. G.k. opiera się gł. na ćwiczeniach wolnych. Obejmuje: ćwiczenia oddechowe; ćwiczenia mięśni grzbietu istotne dla wyrównania nadmiernego pochylenia kręgosłupa piersiowego ku przodowi, ćwiczenia mięśni pośladkowych i mięśni brzucha korygujące nadmierną lor-dozę lędźwiową; ćwiczenia antygrawitacyjne; ćwiczenia „poczucia" dobrej postawy. Metody g.k. mają szczególne yastosowanie u dzieci i młodzieży dotkniętej skrzywieniem kręgosłupa dysplazją stawów biodrowych i innymi wadaami wrodzonymi i nabytymi narządu ruchu.Zob. też rehabilitacyjne ćwiczenia. GIMNASTYKA LECZNICZA -<-rehabilitacyjne ćwiczenia. GIMNASTYKA PORANNA, ćwiczenia gimnastyczne o typie ćwiczeń wolnych (—^ rehabilitacyjne ćwiczenia). Celem g.p. jest mobilizacja psychiczna, pobudzenie krążenia, przez to zwiększenie przepływu krwi przez mięśnie i części miękkie stawów, co ma korzystny wpływ na całodzienna pracę narządu ruchu. Ćwiczenia oddechowe zwiększają utlenowanie krwi. G.p. w odniesieniu do osób z utrwaloną dysfunkcją narządu ruchu obejmuje ćwiczenia oddechowe oraz ćwiczenia zdrowych odcinków narządu ruchu jako wstęp do indywidualnych ćwiczeń leczniczych. Czas trwania g.p. powinien wynosić 10-15 min. GIMNASTYKA WYRÓWNAWCZA —t- gimnastyka korekcyjna. GINEKOLOGIA, dziedzina medycyny zajmująca się anatomią i fizjologią oraz zaburzeniami rozwojowymi i chorobami narządu rodnego kobiety, a także zagadnieniami związanymi z regulacją urodzin (—^ zapobieganie zapłodnieniu, niepłodność), pozostaje w ścisłej łączności z —^ położnictwem. W nowoczesnej g. wyodrębnia się szereg specjalistycznych dziedzin, jak: endokrynologia ginekol., zajmująca się badaniem czynności kobiecych gruczołów dokrewnych, ich rolą w powstawaniu chorób kobiecych i leczeniem hormonalnym, onkologia ginekol., obejmująca zagadnienia profilaktyki i weczesnego wykrywania nowotworów oraz hormono- i chemioterapię nowotworów narządów rodnych kobiety. GINEKOLOGICZNE BADANIĄ, całokształt badań stosowanych ginekologii, w celu rozpoznania istnie jącej choroby kobiecej. Wywiad ma celu uzyskanie ogólnych i szczegółowych danych dotyczących cyklu i krwawień miesiączkowych oraz przeszłości ginekol. i położniczej badanej. W badaniu ogólnym zwraca się m.in. uwagę na cechy mogące ujawniać zaburzeni hormonalne (np. typ owłosienia, rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, rozwój sutków), objawy przebytych lub istniejących chorób jamy brzuszne (blizny pooperacyjne, opory, bolesność przy ucisku itp.), zmiany skórne (np. przebarwienia ciążowe i rozstępy). Badanie ginekol. obejmuje: l) oglądanie okolicy sromu, może ono ujawniać ważne szczegóły, np. przerost łechtaczki w —^ zespole nadnerczowo-płciowy kłykciny kończyste itp., 2) badanie jednoręczne, pozwalające ocenić elastyczność ścian pochwy, jej długość i szerokość sklepień, kształt, spoistość i ruchomość szyjki macicy, 3) badanie dwuręczne, zestawione, umożliwiające ocenę wielkości, kształtu i ruchomości) macicy, stanu przydatków i przymacł 4) wziernikowanie, które pozwała nić wzrokowo stan ściany pochwy i ści pochwowej macicy. Czasem trzeba przeprowadzić dodatkowe zabiegi poznawcze: —kolposkopię, —kuldoskopię, próbne wyłyżeczkowanie jamy macicy, pobranie wycinka, histerosalpingografię, nakłucie —zagłębienia odbytniczo-macicznego, pobranie wymazów pochwowych. GINEKOMASTIA, powiększenie sutków z rozwojem tkanki gruczołowej u mężczyzn. Sutek przyjmuje kształt zbliżony do piersi kobiecej, w rzadkich wypadkach dochodzi nawet do wydzielania mleka. G. jest jednym z objawów w różnych schorzeniach gruczołów dokrewnyeh. Występuje m.in. w hipogenitalizmie, guzach przysadki, )kory nadnerczy i jąder, niekiedy w marskości wątroby oraz w następstwie zażywania niektórych leków hormonalnych (gonadotropiny, kortyzonu, estrogenów) GIPS, uwodniony siarczek wapnia, biały, szary lub żółtawy proszek twardniejący szybko po zmieszaniu z wodą. Używany w chirurgii do opatrunków w przypadkach uszkodzeń lub złamań wymagających unieruchomienia kończyny. GIPSOWE OPATRUNKI, opatrunki unieruchamiające stosowane w uszkodzeniach i zapaleniach narządu ruchu. Wykonywane są z opasek gazowych lub płatów gazy przesyconych gipsem. Z uwagi na proces twardnienia gipsu wymagają szczególnej ochrony przez ok. 1-2 dni po założeniu (np. w przypadku unieruchomienia kończyny dolnej nie wolno choremu obciążać kończyny). Wymagają ochrony przed zamoczeniem (problem u małych dzieci). W przypadkach leczenia świeżych urazów wymagają kontroli po 8 godz, z uwagi na niebezpieczeństwo związane z obrzękiem i zaburzeniami ukrwienia kończyny. GIRSZTOWT Polikarp, ur. 15 II 1827, zm. 12 XI 1877, pol.chirurg, współprac. - N.I. Pirogowa (1853-56), prof. chirurgii teoretycznej w Akad. Med.-Chir. w Warszawie (od 1858), kier. kliniki uniw. (od 1871). Wydawca i redaktor „Gazety Lekarskiej" (1866). Założyciel Biblioteki Umiejętności Lekarskich. Autor ponad 100 prac z zakresu chirurgii doświad., klin. oraz historii medycyny. GITALINA, glikozyd -naparstnicy czerwonej o działaniu nasercowym. Właściwości, zastosowanie —glikozydy naparstnic. GITOKSYNA, gikozyd- naparstnicy czerwonej o działaniu nasercowym. Właściwości, zastosowanie —glikozydy naparstnic. GLATZELJan, ur. 26 VI 1888, zm. 30 III 1954, pol. chirurg, uczeń - M. Rutkowskiego, prof. i kier. katedr i klinik chir. UJ w Krakowie (od 1929). Niezwykle zręczny i błyskotliwy operator, wprowadził udoskonalenia w technice operacyjnej zabiegów na żołądku i tarczycy. Pionier po), chirurgii klatki piersiowej i serca. GLEJ, tkanta gtejowa, łączna — tkanka nerwowa pełniąca funkcje podporowe, odżywcze, odgraniczające i regeneracyjne. Zależnie od wielkości komórek g., ich pochodzenia i charakteru wypustek komórkowych, rozróżnia się następujące rodzaje tej tkanki: l) g. wielkokomórkowy — o dużych komórkach gwiaździstych, astrocytach, które mogą być włókienkowe (pośredniczą w odżywianiu komórek i włókien nerw., pełnią funkcje podporowe w istocie białej mózgu i rdzenia) oraz plazmatyczne (pośredniczą w odżywianiu, występują w istocie szarej mózgu), 2) g. drobnokomórkowy — ma m.in. cechy —^ makrofagów tkanki łącznej, a więc zdolność poruszania się i —>- fagocytozy, stąd bierze udział w procesach regeneracyjnych tkanki nerw., 3) g. skąpokomórkowy — spełnia rolę odżywczą w stosunku do komórek nerw. oraz wytwarza osłonki mielinowe włókien nerwowych, 4) ependyma, g. nabłonkowy — jego komórki wyściełają od wewnątrz komory mózgu i światło kanału kręgowego. GLEJAK, nazwa najczęściej występującej grupy nowotworów ośrodkowego układu nerw., utworzonych z komórek macierzystych tkanki podporowej układu nerw., czyli —)- gleju. Występuje w wielu postaciach: od b. dojrzałych aż do anaplastycznych; klin. złośliwy ze względu na umiejscowienie. Leczenie operacyjne. GLEJAK SIATKÓWKI, siatkówczak zarodkowy, nowotwór złośliwy siatkówki występujący gł. w wieku dziecięcym (do 3 r. życia), rzadko w wieku późniejszym. Najczęściej jest dostrzegany u dzieci przez rodziców jako tzw. „kocie oko" (żółty odblask w źrenicy przy odpowiednim ustawieniu oka). Leczenie polega na operacyjnym usunięciu oka, a następnie naświetlaniu operowanej okolicy promieniami rentg. Niekiedy są stosowane również izotopy radioaktywne. GLEJAK WIELOPOSTACIOWY, gąbczak wielopostaciowy, częsty nowotwór mózgu, występujący zwykle u osób w 40-55 r. życia. Klinicznie g.w. charakteryzuje się szybkim rozwojem objawów, typowych dla —)-guzów mózgu. Leczenie: w miarę możności operacyjne, ponadto farmakol. (cytostatyczne) i rentgenoterapia. GLICEROL, gliceryna, alkohol trójwodorotlenowy, związek dobrze rozpuszczalny w wodzie. Jest składnikiem — tłuszczów prostych, z których uwalnia się przy hydrolizie. Ufosforylowane pochodne g. są ważnymi metabolitami beztlenowej - glikolizy.; GLICERYNA-glicerol. GLICYNA, glikol, kwasu a-aminooctowy, najprostszy aminokwas endogenny. Występuje w białkach, szczególnie obficie w białkach tkanki łącznej (—)- kolagen). G. jest jednym z wyjściowych związków do syntezy puryn z tego powodu odgrywa pośrednią w powstawaniu —nukleotydów i kwasów nukleinowych. Spełnia także odtruwającą — jej połączenia z niektórymi toksynami są usuwane z moczem. GLIKANY -polisacharydy. GLIKEMIA -cukier we krwi. GLIKOCHOLOWY KWAS, połączenie kwasu cholowego lub dezoksycholowego z glikokolem. Lek żółciopędny i żółciotwórczy, znoszący nadmierną fermentację i wzdęcia. Stosowany w zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kamicy żółciowej. GLIKOGEN, skrobia zwierzęca gł. zapasowy węglowodan organizm zwierzęcych. Składa się z wielu czą steczek glukozy połączonych liniowo i w sposób rozgałęziony, chem. podobny do —*- skrobi. Występuje w watrobie i w mięśniach, jego zawartość jest regulowana hormonalnie przez — insulinę, zwiększającą zasoby g. oraz —adrenalinę i —glukagon powodujące rozpad g. do glukozy. GLIKOL ,glicyna. GLIKOKORTYKOIDY, 11-hydroksysterydy, sterydowe hormony kory nadnercza (wydzielane głównie w warstwie pasmowatej i siatkowatej) terające grupę hydroksylową lub ketonową przy jedenastym atomie węgla. Do g. należą: — kortyzol, kortyzon i kortykosteron. Są to hormony kataboliczne — powodują rozpad białek i syntezę węglowodanów z aminokwasów- glikoneogeneza); dzianą również na gospodarkę mineralna podobnie do —mineralokortykoidów; hamują odczyny zapalne i alergiczne. Wydzielanie g. jest kontrolowane przez hormon przysadki — adrenokortykotropinę i wzrasta podczas stresu. Unieczynnianie g. zachodzi głównie w wątrobie. GLIKOL, alkohol zawierający w cząsteczce 2 grupy wodorotlenowe (—OH). Etylenowy g., składnik niezamarzającego płynu do chłodnic, rozpuszczalnik. DL (^-dawka śmiertelna) drogą doustną ok. 100 ml. Inne g. dwuetylenowy, propylenowy oraz liczne pochodne g. stosowane są jako rozpuszczalniki, wypełniacze układów hydraulicznych. Do zatruć dochodzi najczęściej wskutek spożycia g., rzadziej przez wdychanie par ogrzewanego g. Objawy zatrucia występują szybko w postaci upojenia, bólów głowy i żołądka, senności. W ciężkich przypadkach następuje utrata przytomności i śpiączka. Niekiedy rozwija się ciężkie uszkodzenie nerek. W zatruciach przewlekłych mogą występować objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego i zmiany we krwi. Leczenie: w przypadkach spożycia g. stosuje się płukanie żołądka, leczenie objawowe, w ciężkich przypadkach — dializa zewnątrzustrojowa. GLIKOLIPIDY, grupa lipidów (- tłuszcze) zawierających w swoim składzie komponentę cukrową. Do g. należą m.in.: —galaktolipidy i gangliozydy. GLIKOLIZA, enzymatyczny rozkład cukrów prostych w organizmach żywych. Składa się z dwóch etapów. Etap pierwszy — g. beztlenowa (fermentacja) polega na rozkładzie cukrów — poprzez ufosforylowane związki pośrednie — do kwasów pirogronowego i mlekowego; wyzwała się nieznaczna ilość energii. Etap drugi—g. tlenowa obejmuje przemianę kwasu pirogronowego w „aktywny octan" (— kwas octowy) i spalanie go w - cyklu Krebsa do dwutlenku węgla i wody. Z wytwarzaniem „aktywnego octanu" i cyklem Krebsa sprzężone są reakcje - utleniania biologicznego, w których wyzwala się główna ilość energii; jej wytwarzanie jest podstawową rolą g. Energia zostaje zmagazynowana w postaci - kwasu adenozynotrójfosforowego. Pośrednie produkty g. mogą być wykorzystywane również w innych reakcjach, np. do syntezy aminokwasów i kwasów tłuszczowych. GLIKONEOGENEZA, zespół przemian biochem. prowadzący do wytworzenia węglowodanów, głównie - glukozy, ze składników niecukrowych. G. jest pobudzana przez — glikokortykoidy. GLYKOPROTEIDY, białka złożone zawierające w cząsteczce węglowodany jako grupę prostetyczna. Wchodzą w skład błon biol., warunkują również antygenowe właściwości błon komórkowych. GUKOZURIA - cukromocz. GLIKOZYDY, połączenia cukrów prostych (najczęściej glukozy) ze związkami o typie alkoholi tub fenoli. Szeroko rozpowszechnione w przyrodzie. Do g. należą: salicyna (połączenie glukozy z alkoholem salicylowym, występująca w korze wierzby),- glikozydy nasercowe (glikozydy naparstnic, miłka wiosennego, konwalii, cebuli morskiej, strofantusa) — glikozydy antrachinonowe. GLIKOZYDY ANTRACHINONOWE, antragtikozydy, glikozydy hydroksyantralowe, połączenia cukrów prostych z hydroksyantranolem. Występują w alonie, kłączu rzewienia, korze kruszyny, korze szakłaku amerykańskiego, liściach senesu. W jelitach rozpadają się do wolnych hydroksyantranoli utlenianych do hydroksyantrachinonów. Wywierają działanie drażniące na jelito grube powodując wypróżnienie. Preparaty zawierające g.a. stosowane są jako środki przeczyszczające, działanie pojawia się po 6-8 godz. Preparaty zawierające g.a. przeciwwskazane są u kobiet w ciąży. GLIKOZYDY HYDROKSYANTRALOWE - glikozydy antrachinonowe. GLIKOZYDY NAPARSTNIC,—glikozydy nasercowe występujące w liściach naparstnicy czerwonej i wełnistej , związki silnie trujące, stosowane jako leki w ścisłe określonych dawkach, pod stałą kontrolą lekarską. G.n. czerwonej (purpurowej)—purpure-aglikozydy — pod wpływem enzymów występujących w roślinie w czasie jej suszenia rozkładają się do: digitoksynt gitoksyny i gitaliny. Wywierają one długotrwałe działanie nasercowe i łatwo kumulują się w ustroju. G.n. wełnistej—lanatozydy A, B, C— wykazują silniejsze działanie i słabiej kumulują się w ustroju niż g.n. czerwonej. Z lanatozydu A, po odszczepieniu cząsteczki glukozy, otrzymuje się acetylodigitoksynę. GLIKOZYDY NASERCOWE związki organiczne występujące wielu roślinach, oddziaływające przede wszystkim na mięsień sercowy. Składają się z aglikonu (geniny) i cukrów prostych. Aglikon ma budowę sterydową (cykloperhydrofenantren) z łączonym pierścieniem laktonowym (pięcio- lub sześcioczłonowym) w pozycji 17 (ryc.). Mechanizm dział. g.n. polega na: l) wzmożeniu siły skurczu mięśnia sercowego, 2) zwiększeniu pobudliwości serca, 3) obniżeniu częstotliwości i przewodnictwa bodźców w —autonomicznym układzie nerwowym mięśnia sercowego. G.n. występują w liściach naparstnic czerwonej wełnistej(-glikozydy narstnic), nasionach strofantusa strofantyna), w liściach i kwiatach konwalii majowej, liściach oleandra, cebuli morskiej oraz w—miłku wiosennym. G.n. stosowane są w niewydolnościach mięśnia sercowego oraz (niekiedy) w niemiarowościach nadkomorowych (— migotanie i trzepotanie przedsionków). GLIMID -glutetimid. GLINKA BIAŁA, krzemian glinowy drobno sproszkowany, działający osłaniające i adsorpcyjnie. Stosowana wewn. w nadkwaśności żołądka, nieżytach przewodu pokarmowego itp.; szeroko używana w recepturze (zasypki, pasty). GLŃSKI Leon Konrad, ur. 13 II 1870, zm. 7 VII 1918, pol. lekarz anatomopatolog, prof. anatomii patol. UJ w Krakowie (od 1911). Autor 26 prac z zakresu badań nowotworów, wad rozwojowych i patologii przysadki mózgowej. W 1911 jako pierwszy opisał związek pomiędzy spostrzeganymi zmianami w przysadce mózgowej a występowaniem objawów-charłactwa przysadkowego. Spostrzeżenie podobne ogłosił w 1914 niem. lekarz M. Simmonds i stąd charłactwo przysadkowe nosi nazwę choroby Glińskiego-Simmondsa. GLŃSKIEGO-SIMMONDSA CHOROBA — charłactwo przysadkowe. GLISSON Framcis, ur. 1597, zm. 14 X 1677, ang. lekarz, anatom i fizjolog, prof. medycyny w Cambridge (1636-77). Przeprowadził szczegółowe badania anat. wątroby i przedstawił je w obszernym podręczniku (1654). Zajmował się także anatomią żołądka i naczyń limfatycznych,fizjologią ruchu i pobudliwością mięśni. Jako pierwszy w 1650 podał opis—^ krzywicy. Wprowadził szereg aparatów ortopedycznych do leczenia zniekształceń. GLISTA LUDZKA-glistnica GLISTNICA, askarydoza, choroba inwazyjna wywoływana przez glistę ludzką, należącą do—nicieni. G. jest rozpowszechniona w świecie, gł. w krajach tropikalnych. Żywicielem ostatecznym glisty ludzkiej jest wyłącznie człowiek. Jaja wydalone z kałem dostają się do środowiska zewn. (gleba, ścieki), gdzie odbywa się ich rozwój do stadium inwazyjnego. Z jaja połkniętego przez człowieka oswobadza się, na skutek działania soków trawiennych, larwa, która następnie rozpoczyna wędrówkę w organizmie: penetruje przez ścianki jelita cienkiego do naczyń układu żyły wrotnej, po czym przez wątrobę, prawe serce do płuc. Z pęcherzyków płucnych dostaje się do oskrzeli, a następnie do tchawicy, a stąd z prądem śluzu do przewodu pokarmowego, gdzie dochodzi do dojrzałości płciowej. Takie —larwy wędrujące mogą wywołać uszkodzenie ścian jelita i wątroby oraz zmiany w płucach i —eozynoniię. Dorosłe glisty są przyczyną zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego i układu nerw. Mogą wystąpić bóle brzucha, brak łaknienia, nudności, wymioty, zaparcia lub biegunki, niedrożność jelita, zaczopowanie przewodów żółciowych. Czasem spotykane są zmiany alergiczne skóry, obrzęk twarzy, zapalenie spojówek, kaszel i in. U dzieci często stwierdza się niespokojny sen, nadmierną pobudliwość nerwową, nie możność skupienia uwagi. Rozpoznanie polega na wykryciu jaj pasożyta w kale. W leczeniu stosuje się anty werminę lub adypinian piperazyny. Zapobieganie polega na przestrzeganiu zasad higieny osobistej i higieny żywienia. GLOBINA, białkowy składnik—hemoglobiny i - mioglobiny. Składa się z czterech łańcuchów polipeptydowych (dwóch łańcuchów a i dwóch B). Defekty genet. w postaci zamiany określonego aminokwasu w łańcuchu globiny na inny aminokwas lub zaburzeń w syntezie jednego z łańcuchów globiny mogą być przyczyną niektórych chorób krwi (np. niedokrwistości sierpowatej). GLOBULKI, postać leku do stosowania dopochwowego, zazwyczaj mają kształt kulisty lub owalny, ważą ^5 gramów. W g. stosuje się na ogół środki działające miejscowo. GLOBULKI ZET, chem. środek antykoncepcyjny działający plemnikobójcze ze względu na zawartość zasadowego azotanu fenylortęciowego. G Z. zakłada się głęboko do pochwy ^ 5-6 minut przed stosunkiem. W dniach płodnych (-kalendarz małżeński) należy je zawsze stosować łącznie z prezerwatywą ze strony mężczyzny. GLUKAGON, glukagon trzustkowy, hormon o budowie polipeptydowej wydzielany przez komórki wysp Langerhansa w trzustce. Zwiększa stężenie glukozy w krwi wskutek nasilenia rozpadu - glikogenu wątrobowego, pobudza spalanie tłuszczów, wpływa na uwalnianie aminokwasów z białek wątroby. Działanie g. na tłuszcze i białka potęguje jego wpływ na -glikoneogenezę, dostarczając substratów do syntezy glukozy z produktów rozpadu tłuszczów i z aminokwasów. G. wzmaga wydzielanie- insuliny, choć jednocześnie hamuje jej działanie. Stosowany jest w ostrej niewydolności mięśnia sercowego, w stanach hipoglikemiczaych i w celach diagnostycznych. GLUKAGON JELITOWY - enteroglukagon. GLUKAGON TRZUSTKOWY glukagen. GLUKORECEPTORY, wyspęcjaiizowane komórki nerw. (g. ośrodkowe) reagujące zwiększeniem aktywności na zmiany ilości glukozy w ich wnętrzu, a tym samym na zmiany stężenia glukozy we krwi. G. zlokalizowane są np. w podwzgórzu, dnie komory czwartej mózgu oraz w odcinku piersiowym rdzenia kręgowego. Biorą udział w—^-regulacji przyjmowania pokarmu i — regulacji poziomu glukozy we krwi. G. rdzeniowe związane są z pobudzeniem wydzielania—>adrenaliny w odpowiedzi na— hipoglikemię. Funkcję g. spełniają też zakończenia nerwu błędnego w wątrobie (g. obwodowe), przekazujące do ośrodkowego układu nerw. informacje o zasobach glikogenu wątrobowego, jednak mechanizm ten nie jest dokładnie poznany. GLUKOZA, cukier gronowy, podstawowy węglowodan krwi, jeden z najważniejszych związków w przemianie węglowodanów. Jest cukrem prostym o wzorze C6H12O6 dobrze rozpuszczalnym w wodzie, o słodkim smaku, występuje m.in. w owocach i miodzie. Ma właściwości redukujące wykorzystywane przy oznaczaniu g. dla potrzeb klin. W organizmach zwierzęcych powstaje w wyniku rozkładu cukrów pokarmowych (gł. sacharozy ł skrobi) i glkogenu wątrobowego. G. może również powstawać w procesie — glikoneogenezy z niektórych aminokwasów. Stężenie g. we krwi waha się w granicach 80-120 mg/100 ml (normoglikemia). Stałość tego stężenia zapewniają następujące hormony: - adrenalina, glukagon, kortyzol, somatotropina (powodują wzrost stężenia g. we krwi, czyli hiperglikemię insulina(powoduje obniżenie stężenia g. we krwi, czyli hipoglikemię), dzięki ułatwieniu prze nikania g.do komórek. G. ulega w komórce spaleniu w procesie-glikolizy (beztlenowe} i tlenowej), co dostarcza organizmowi dużej ilości energii magazynowanej w — kwasie adenozynotrójfosforowym. W lecznictwie stosowana dożylnie w postaci roztworów—izo-(5%) i hipertonicznych (10-20% i 40%). Zob. też: cukier we krwi, regulacja poziomu glukozy we krwi. GLUTAMINA, aminokwas endogenny (amid —kwasu glutaminowego) występujący w białkach, jest transporterem jonów amonowych z tkanek do nerek, gdzie pod wpływem enzymu glutaminazy jony te uwalniane są do moczu. GLUTATION, ważny biologicznie oligopeptyd występujący w organizmach żywych w dwóch postaciach: zredukowanej i utlenionej. Składa się z trzech aminokwasów: kwasu glutaminowego, cysteiny (w g. zredukowanym) lub cystyny^ (w g. utlenionym) oraz glicyny. Bierze udział jako—^ koenzym w niektórych reakcjach oksydoredukcyjnych. GLUTEUNY, białka proste, nierozpuszczalne w wodzie, występujące przede wszystkim w roślinach, często jako białka zapasowe nasion. Jako składnik pokarmowy są białkiem nie-pełnowartościowym. GLUTETTMID, Glinud, Noxyron, pochodną kwasu glutarowego, lek nasenny. Działanie nasenne występuje po 20 min i utrzymuje się dość długo (7-8 godz). W małych dawkach g. działa uspokajająco; potęguje działanie leków psychotropowych i alkoholu. Stosowany jako lek uspokajający i nasenny. Objawy zatrucia mogą wystąpić już po 1-1,5 g leku. GLUZIŃSKI Antoni Władysław, ur. 18 V 1856, zm. 10 IV 1935,pol. lekarz internista i patolog; prof. w Krakowie (1890), uniw. we Lwowie (od 1897) i uniw. w Warszawie (i 1919), członek PAU (od 1930). Klinicysta i pedagog, autor licznych prac z dziedziny chorób wewn., twórca nowych metod badań żołądka i pojęć w zakresie fizjologii i patologii diagnostyki przewodu pokarmowe Współzałożyciel Tow. Internistów Polskich, Tow. Walki z Gruźlicą oraz czasopisma „Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej" (1923). GŁODOWA CHOROBA, zespół objawów występujący w głodzę niezupełnym, ze szczególnym niedoborem białka i witamin. Występom masowo podczas II wojny światowej w obozach koncentracyjnych, gettach itp. Najbardziej charakterystycznym objawem są obrzęki (tzw. obrzęki głodowe), puchlina opłucna i brzuszna obrzęk moszny i kończyn dolnych. W niektórych przypadkach zamiast obrzęków występuje nadmierne wysuszenie ustroju (tzw. muzułmanizm). W ch.g. dochodzi też do obniżenia odporności i większej zapadalności na choroby zak., obniżenia zdolności przystosowawczych ustroju oraz zwyrodnienia narządów miąższowych (wątroby, nerek, serca), zmian we krwi i zmian w ośrodkowym układzie nerwowym. GŁOS, dźwięki wydawane przez aparat głosowy, składający się z krtani (powstawanie drgań) oraz nosogardzieli (rezonacja). Źródłem głosu są drgania strun głosowych rozpiętych wzdłuż bocznych ścian krtani. Drgania strun głosowych powstają wskutek przepływu powietrza przez drogi oddechowe. Częstotliwość drgań (wysokość dźwięków) zależy od napięcia strun głosowych, a także od aktualnego kształtu i grubości brzeżnych części strun głosowych, regulowanych przez mięśnie wewn. krtani oraz mięśnie dochodzące do powierzchni zewn. krtani. GŁOŚNIA, trójkątna przestrzeń między wolnymi brzegami - strun głosowych. Kształt i wielkość g. zmieniają się zależnie od napinania lub zwalniania strun głosowych. GŁOWA MEDUZY, rozszerzenie żył pow. brzucha wokół pępka, występujące w niektórych przypadkach nadciśnienia w żyle wrotnej jako wyraz krążenia obocznego. GŁÓD TLENOWY - hipoksja. GŁÓWKA STAWOWA - stawy GŁÓWNY, woda leczn., szczawa wodorowęglanowo-wapniowa, żelazista, manganowa o działaniu hipotonicznym, występująca w Krynicy. Wskazana jest w chorobach: układu pokarmowego, dróg moczowych, w lekkich postaciach cukrzycy, w niedokrwistości, w chorobach układu nerwowego. GŁÓWNY INSPEKTOR SANITARNY, lekarz w randze wiceministra zdrowia i opieki społ., stojący na czele—Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS). Działalność jego rozciąga się na obszar całego kraju, pełni on funkcje kierownicze i koordynacyjne, wytycza podstawowe kierunki działalności PIS, ustala normy sanitarne i wymogi higieniczne, współdziała z naczelnymi organami administracji państwowej, opiniuje plany lokalizacji i budowy obiektów, które wymagają zatwierdzenia przez Radę Ministrów. Jest instancją odwoławczą od orzeczeń wojewódzkich inspektorów sanitarnych. GŁUCHONIEMOTA, brak mowy artykułowanej spowodowany utratą słuchu we wczesnym dzieciństwie. Wczesna—^głuchota może być uwarunkowana czynnikami dziedzicznymi, rozwojowymi wadami narządu słuchu i jego nabytym uszkodzeniem w okresie pozapłodowym. Głuchota występująca od urodzenia lub w ciągu pierwszych miesięcy życia powoduje brak rozwoju mowy. Utrata słuchu w ciągu pierwszych lat życia prowadzi do zaniknięcia mowy, nawet jeśli dziecko przedtem już mówiło (g. wtórna). Rehabilitacja głuchoniemych polega przede wszystkim na nauczaniu czytania, pisania i odczytywania mowy z układu ust mówiącego, a w przypadkach z niedosłuchem, także na nauczaniu mowy, wykorzystuje się do tego celu aparaty słuchowe i elektronowe wzmacniacze dźwięków. Właściwa organizacja szkolnictwa dla głuchoniemych umożliwia im naukę zawodu, a także uzyskanie wykształcenia wyższego i odpowiednich do tego kwalifikacji zawodowych. GŁUCHOTA, całkowita lub częściowa utrata słuchu jedno- lub obu-uszna. Rozróżnia się: g. przewodzeni ów ą, która powstaje wskutek uszkodzenia aparatu przewodzącego dźwięk, powodują ją np. zmiany chorobowe w przewodzie słuchowym zewn., uszkodzenia błony bębenkowej lub kosteczek słuchowych, niedrożność trąbki słuchowej, g. odbiorczą, występującą w wyniku uszkodzenia zakończeń nerwu słuchowego w uchu wewn. lub pnia nerwu; g. mieszaną, która powstaje, gdy uszkodzeniu ulegnie aparat przewodzący i odbierający dźwięk, g. centralną, powstającą po uszkodzeniu szlaków i ośrodków słuchowych w mózgu. G. wrodzona powstaje w życiu płodowym dziecka wskutek wad rozwojowych lub choroby ucha przebytej przez płód w łonie matki. G. nabyta jest wynikiem działania różnych czynników uszkadzających narząd słuchu w życiu pozapłodowym. Do najczęstszych czynników należą: l) czynnik zapalny—procesy zapalne toczące się w uchu zewn. i środk. mogą powodować g. przewodzeniową, a obejmując ucho wewn. — odbiorczą lub mieszaną. Uszkodzenia nerwu słuchowego mogą wywołać także ogólne choroby zakaźne wirusowe i bakteryjne, np. świnka, grypy, dury, ^ palenie opon mózgowo-rdzeniowych i. in.,2) czynniki ototoksyczne szereg leków (np. preparaty salicylowe chinina, streptomycyna, neomycyn kanamycyna i in.) wywiera toksyczne działanie na nerw słuchowy i może wywoływać zaburzenia słuchu i równowagi. Styczność zawodowa z niektórymi substancjami chem., jak fosfor, tlenek węgla, anilina, ołów, że prowadzić do uszkodzeń narządu słuchu; 3) czynniki zawodowe osoby pracujące w hałasie są naraża na tzw. uraz akustyczny, który uszkadza zakończenia nerwu słuchowa w ślimaku i powoduje upośledź słuchu szczególnie dla tonów wysokich. Gwałtowne zmiany otaczając ciśnienia, np. w czasie wybuchu, n powodować pęknięcie błony bębenkowej lub krwawy wylew na jej powierzchni. Nurkowie i osoby pracujące w kesonach są narażeni na głuchotę w razie zbyt gwałtownych zmian ciśnienia atmosferycznego (—^- dekompresyjna choroba), 4) czynnik psychiczna — wstrząsy psych. u osób podatnych mogą spowodować zaburzenia słyszenia mimo braku uszkodzeń w narządzie słuchu; jest to tzw. g. czynnościowa, występująca także w histerii; ustępuje po psychoterapii 5) zmiany nowotworowe uszkadzające ucho, nerw słuchowy lub drogi i ośrodki w mózgu powodują głuchotę o typie zależnym od umiejscowię zmiany. Leczenie zależy od przyczyny g. Wszelkie zmiany zapalne uszu należy skrupulatnie leczyć. W przypadku trwałych zmian w aparacie przewodzącym słuchu nie poddających się leczeniu zachowawczemu można uzyskać poprawę słuchu leczeniem operacyjnym jeśli aparat odbiorczy słuchu jest sprawny. GŁUCHOTA STARCZA, niedosłuch, zaczynający się u ludzi w 40-60 r. życia, którego przyczyną jest prawdopodobnie - miażdżyca tętnic ucha wewn. Objawia się stopniowym obniżeniem ostrości słuchu (np. niesłyszenie dzwonka telefonu), trudnościami rozumienia mowy w hałaśliwym otoczeniu i nierzadko występującymi szumami usznymi. Leczenie: preparaty hormonalne, jodowe, witaminy, środki przeciwmiażdżycowe, — diatermia krótkofalowa, jonizacja. Duże znaczenie ma wypoczynek, unormowany tryb życia, właściwa dieta. GŁUPTACTWO, imbecylizm, coraz rzadziej używany termin na określenie jednego ze stopni - niedorozwoju umysłowego. GŁUPTACTWO FENYLOPI-ROGRONOWE — fenyloketonuria. GNIDY, jaja wszy, białawe, błyszczące kuleczki wielkości ziarna maku, mocno przylepiające- się do włosów i włókienek tkanin (szczególnie w szwach i fałdach bielizny). Samica wszy składa przeciętnie ok. 50 jaj tygodniowo (ok. 300 w ciągu swego życia); w ciągu 10-14 dni z g. wylęgają się młode wszy, które dojrzewają w ciągu 8-10 dni i zaczynają składać Jaja. Zob. też odwszawianie. GNILEC - szkorbut. GNILEC NIEMOWLĘCY, choro ba występująca u dzieci w II półroczu życia, karmionych sztucznie, pozbawionych soków i owoców oraz czynnych preparatów — witaminy C. Objawia się zmianami kostnymi powodującymi ból przy ruchach, wybroczynami gł. do dziąseł i skłonnością do krwawień; obrzęki stawów, najczęściej powyżej kolana, spowodowane są krwiakami podokostnowymi; wyrzynające się zęby ruszają się. G.n. towarzyszy— niedokrwistości syderoblastycznej. Rozpoznanie potwierdza się badaniem rentg. kości i testami na poziom witaminy C w surowicy, moczu, w krwinkach białych. Leczenie witaminą C. GOCZAŁKOWICE ZDRÓJ, wieś koło m. Pszczyna, w woj. katowickim, położona w Kotlinie Oświęcimsko--Raciborskiej w dolinie Wisły, na wys. ok. 250-260 m n.p.m. Jako uzdrowisko datuje się od 1856, kiedy odkryto złoża doskonałej solanki jodowo-bromowej. Wody lecznicze: chlorkowo-sodowo-bromkowo-jodkowe, żelaziste. Woda mineralna „Goczałkowiczanka". Zakład przyrodoleczn. świadczy usługi w postaci: kąpieli mineralnych solankowych i kwasowęglowych, zawijania i tamponów borowinowych, hydroterapii, inhalacji, masażu leczn., elektro-, ciepło- i światłolecznictwa, gimnastyki rehabilitacyjnej. W zakładzie znajduje się również unikalny stół do wyciągów przerywanych kręgosłupa oraz urządzenie do leczenia —> przyzębicy. W uzdrowisku są czynne: szpital uzdrowiskowy, sanatoria, pijalnia wód mineralnych, baseny z podgrzewaną wodą oraz schronisko. Wskazania leczn.: choroby narządów ruchu, reumatyczne oraz u dzieci: choroby układu oddechowego i narządów ruchu, reumatyczne i układu krążenia. GOLDFLAM Samuel, ur. 211.1852, zm. 26 III 1932, pol. lekarz internista i neurolog. Ustalił i wyjaśnił wiele obrazów chorobowych oraz wykrył dotychczas nieznane ich objawy. Opisał m.in. w 1893 porażenie miasteniczne zw. chorobą Erba-GoId-flama (— miastenia), ustalił pojęcie —chromania przestankowego (1894) i po raz pierwszy w Polsce wprowadził badania mikroskopowe układu nerw. Lekarz praktyk, bez stanowisk i tytułów nauk., zasłużył się w neurologii światowej i pół. Działacz społ., zwłaszcza na polu opieki nad dziećmi oraz umysłowo i nerwowo chorymi Żydami. Współzałożyciel „Warszawskiego Czasopisma Lekarskiego" (1924), założyciel Warszawskiego Tow. Neurologicznego (1921) i jego pierwszy prezes. GOLDSZMTT HENRYK- Korczak Janusz. GOLEŃ — podudzie. GOLGI Camillo, ur. 7 VII 1844, zm. 21.1 1926, wł. lekarz anatom i histolog, prof. anatomii i histołogii, a następnie patologii ogólnej uniw. w Pawii (od 1875). W 1873 opracował metodę barwienia komórek i włókien nerw. przez nasycenie preparatu histologicznego solami srebra, dzięki tej metodzie impregnowania tkanek srebrem zbadał budowę —^ neuronów oraz ich wypustek i uznał neuron za podstawową jednostkę strukturalną oraz funkcjonalną układu nerw. W 1887 badał cykl rozwojowy pasożytów — zimnicy i ustalił, że poszczególne stadia rozwoju pasożyta odpowiadają poszczególnym stadiom klin. zimnicy. W 1898 w cytoplazmie komórek nerw. odkrył strukturę zw. aparatem G. W 1906 otrzymał nagrodę Nobla razem z histologiem hiszp. — S. Ramonem y Cajalem, M całokształt prac nad budową układa nerwowego. GONADOTROPINA KOSMÓWKOWA, gonadotropina iożyskowa, ehoriongomadotropina, HCG hormon glikoproteidowy wydzielany podczas ciąży przez nabłonek kosmków łożyska, pojawia się w organizmie ciężarnej po zagnieżdżeniu się jaja^ w błonie śluzowej macicy, znika z krwi w 48 godz. po usunięciu z organizmu jaja płodowego lub płodu. W czasie ciąży podtrzymuje działalność ciałka żółtego i pobudza go do wydzielania — progesteronu i — estrogenów, działa więc ochronnie na ciążę. Wszystkie -* próby etażowe opierają się na stwierdzeniu g.k. w moczu. GONADOTROPINA ŁOŻYSKOWA —gonadotropina kosmówkowa. GONADOTROPINY, grupa białkowych hormonów wpływających na morfologię i czynność gonad (jąder i jajników) oraz gruczołów mlecznych. Do g.- należą hormony przedniego płata przysadki mózgowej: —folikulostymulina (FSH). luteinizujący hormon (LH), znany również jako hormon pobudzający komórki śródmiąższowe (ICSH), prolaktyna (LTH) oraz hormon łożyska - gonadotropina kosmówkowa). W lecznictwie stosowana jest również g. wyodrębniona z surowicy źrebnych kłączy (Gonodotrophinum sericum). GONAGRA, napady ostrych bólów stawów kolanowych w przebiegu—dny. GONITWA MYŚLI, skrajnie intensywne przyspieszenie toku myślenia występujące w najczystszej formie w zespole maniakalnym —^ psychozy maniakalno-depresyjnej. Łagodniejsze formy g.m. występują także w stanach niepokoju, pod wpływem używek itp. Zob. też: mania, zaburzenia myślenia. GONOKOKI, potoczna nazwa - dwoinek rzeżączki. GONORHOEA - rzeżączka. GORĄCZKA, ogólny odczyn ustroju na działanie czynników szkodliwych, wyrażający się podwyższeniem ciepłoty ciała powyżej normy fizjol. (37°C). G. Jest następstwem zaburzenia czynności ośrodka termoregulacji, nastawiającego się na wyższą ciepłotę niż normalnie i w odpowiedni sposób regulującego wytwarzanie i oddawanie ciepła. A zatem g. w przeciwieństwie do przegrzania (-hipertermii) polega na przestawieniu głównego mechanizmu —^ regulacji ciepłoty ciała. Przyczyną g.mogą być ciała gorączkotwórcze, czynniki fiz. i impulsy odruchowo-nerwowe. Ciała gorączkotwórcze (pyrogenne) są to związki chem. powstające w ustroju lub dostające się do niego ze środowiska zewn. Większość z nich stanowią białka lub ich kompleksy z innymi substancjami. Do ciał gorączkotwórczych należą przede wszystkim —jady bakteryjne (toksyny), ponadto szereg substancji chem. (leki, trucizny, obcogatunkowe białko) oraz substancje chem. wewnątrzustrojowe wytwarzające się w ustroju w wyniku uszkodzenia tkanek, np. po urazach, oparzeniach, wylewach krwi, zabiegach chir., w następstwie rozpadu nowotworów itp. Z czynników nz. wywołujących g. największe znaczenie mają urazy mózgu, które powodują bezpośrednie pobudzenie ośrodka termoregulacji (urazy czaszki, wstrząs mózgu, wylewy krwi do mózgu, wzrost ciśnienia śródczaszkowego). Bodźce odruchowo-nerwowe dochodzące do ośrodka termoregulacji z kory mózgowej mogą wywołać tzw. g. nerwową lub psych. (emocjonalną). G. powstaje też u osób wrażliwych pod wpływem silnych przeżyć psych. W przebiegu g. możemy wyróżnić 3 okresy: narastania (z dreszczami), okres szczytowy i okres zejścia. W zależności od wysokości i czasu trwania g. możemy wyróżnić gorączkę krótkotrwałą, ciągłą, zwalniającą, przerywaną i powrotną. G. jako ogólny odczyn ustroju jest zjawiskiem na ogół korzystnym w przebiegu choroby zakaźnej. Brak g. w przebiegu zakażenia świadczy o znacznym upośledzeniu odczynowości, o zahamowaniu czynności ośrodka termoregulacji i jest wyrazem niekorzystnej reakcji organizmu. Podwyższenie ciepłoty ciała wpływa hamująco na rozwój drobnoustrojów, wzmaga wytwarzanie przeciwciał i właściwości żerne fagocytów. Z drugiej strony wysoka i długotrwała g. niekorzystnie wpływa na poszczególne narządy, a zwłaszcza na ośrodkowy układ nerwowy, układ krążenia i narządy miąższowe. Dlatego nadmierną i zbyt długo trwającą g. staramy się obniżać za pomocą środków przeciw-gorączkowych. GORĄCZKA BŁOTNA - krętkowice. GORĄCZKA DOLINY RIFT, od zwierzęca wirusowa choroba żak. spotykana gł. w Afryce Wsch. Rezerwuarem zarazka jest bydło, a zakażenie przenosi na człowieka komar z rodzaju Aedes. Objawy: napady gorączki połączone z silnymi bólami głowy, obrzmienie i zaczerwienienie twarzy, bóle stawów. Choroba ma przebieg łagodny. Leczenie objawowe. GORĄCZKA DRŻENNA - majaczenie alkoholowe. GORĄCZKA GÓR SKALISTYCH, ostra choroba zak. z grupy— riketsjoz, przenoszona przez kleszcze, o objawach podobnych do - duru plamistego. GORĄCZKA MALTAŃSKA, je dna z —bruceloz powodowana przez pałeczkę Brucella melitensis, występująca endemicznie w krajach basenu Morza Śródziemnego. Objawy, leczenie i zapobieganie jak w brucelozach. Człowiek zaraża się g.m. od chorych kóz i owiec. GORĄCZKA OKOPOWA, wołynska, pięciodniowa, choroba wywołana przez —riketsję .Rickettsia quintana, przenoszoną z człowieka na człowieka przez wesz odzieżową. O wylęgania: 2-3 tygodnie. O b j a nagły początek z bólami głowy, dreszczami, gorączką i złym samopoczuciem, dochodzą bóle krzyża i goleni często wysypka i powiększenie śledziony. Po 2-3 dniach gorączka ustępuje, ale za 4-5 dni zjawia się ponownie, takich nawrotów może być kilka Leczenie: detreomycyna i tetracykliny, poza tym objawowe. Zapobieganie: zwalczanie wszy odzieżowych. GORĄCZKA OROYA - bartoneloza. GORĄCZKA PAPATASI, wirusowa choroba zak. panująca w kraj śródziemnomorskich, Azji Mniejszej i Afryce Wsch., przenoszona przez drobnego moskita Phlebotomus papatasii. Okres wylęgania: 2-10 dni. Objawy: ostry początek z wysoką gorączką, dreszczami, bólami głowy, pieczeniem oczu i bólami korzonkowymi. Po 3 dniach gorączka spada, ale chory wraca do zdrowia powoli, wykazuje jeszcze przez długie tygodnie wielkie osłabienie. Leczenie objawowe. zapobieganie: zwalczanie moskitów. GORĄCZKA PIĘCIODNIOWA- gorączka okopowa. GORĄCZKA POŁOGOWA połogowe zakażenie. GORĄCZKA Q, ostra choroba: z grupy —riketsjoz, przenoszona przez kleszcze, o objawach podobnych do grypy. GORĄCZKA REUMATYC2NA choroba reumatyczna — reumatyzm. GORĄCZKA RZECZNA- gorączka tsutsugamushi. GORĄCZKA SIENNA - katar GORĄCZKA TRZYDNIOWA, ostra wysypkowa choroba zak. wywołana przez wirus dotychczas nie zidentyfikowany, atakująca wyłącznie dzieci w wieku od 6 miesięcy do 3 lat. Okres wylęgania 8-14 dni. Objawy: nagły początek z gorączką 39-40°C, która trwa zwykle 3 dni, po czym opada, a Wtedy pojawia się plamista wsypka bladoróżowa, gł. na tułowiu. Czasem występują nietypowe objawy ogólne (bóle głowy, brzucha, wymioty, biegunka, powiększenie węzłów chłonnych). Leczenie objawowe. GORĄCZKA TSUTSUGAMUSHI, gorączka rzeczna, odzwierzęca choroba zak. wywołana przez - riketsje o tej samej nazwie, panująca w Azji Wsch., Indonezji i Australii. Rezerwuarem zarazka są gryzonie, a przenoszą go na człowieka larwy roztoczy. Okres wylęgania ok. 7 dni. Objawy: nagły początek z gorączką do 40°C, dreszczami, bólami w mięśniach i stawach. Chory jest zamroczony, twarz obrzmiała, język suchy, w miejscu ukłucia czarniawa martwica skóry. Ok. 5 dnia pojawia się wysypka, odoskrzelowe zapalenie płuc, osłabienie mięśnia sercowego. W braku leczenia objawy ze strony układu nerw. mogą doprowadzić do zgonu. Leczenie antybiotykami. GORĄCZKA WOŁYŃSKA - gorączka okopowa. GORCZYCA, rośliny zielne z roślin krzyżowych. W lecznictwie stosuje się zewn. olejek z nasion g. czarnej w postaci roztworu spirytusowego, jako środek wywołujący przekrwienie skóry (bóle mięśniowe i stawowe, nerwobóle itp.). GORCZYCZNIK, papier oklejony zmielonymi nasionami - gorczycy czarnej. Po zwilżeniu wodą stosowany na skórę celem wywołania przekrwienia. Obecnie preparaty tego typu stosowane są b. rzadko. GORSETY ORTOPEDYCZNE, konstrukcje mające za zadanie unieruchomienie kręgosłupa lub korekcję jego krzywizn. Pierwsze znajdują zastosowanie gł. w leczeniu złamań, zapaleń (gruźlica) i zmian kręgosłupa po zabiegach operacyjnych (g.o. typu Jewetta, z kołnierzem Schanza czy g.o. typu Minerwa), drugie — w leczeniu skrzywień kręgosłupa (np. g.o. typu Grucy, Btounta, Hohmana, Milwaukee). Pewną odmianę g.o. stanowią sznurówki, prostotrzymacze, pasy i kołnierze ortopedyczne. Stosuje się je w celu ograniczenia bolesnych ruchów kręgosłupa, np. w dysku, w zmianach zwyrodnieniowych kręgosłupa, w celu przywrócenia prawidłowego ułożenia środka ciężkości ciała itp. GORYCZE, substancje gorzkie o charakterze glikozydowym, występujące w surowcach roślinnych. Wzmagają łaknienie, ułatwiają trawienie, znoszą uczucie głodu, hamują kurcze głodowe żołądka. W lecznictwie stosuje się napary, odwary i nalewki z surowców zawierających g. Substancje tego typu występują w: drapaczu lekarskim, tysiączniku, korze drzewa chinowego, różnych gatunkach goryczek, gorzkiej pomarańczy i innych. GOŚCIEC -t. reumatyzm. GRAAF Regnier de, ur. 30 VII 1641, zm. 17 VIII 1673, hol. lekarz i anatom. Badacz narządów rozrodczych ssaków. W 1672 odkrył (i opisał) w jajniku kobiet i samic ssaków pęcherzyki, nazwane od jego nazwiska pęcherzykami Graafa (mylnie zresztą przypuszczając, że są to jaja ssaków). Odkrył też wydzielanie trawiennego soku trzustkowego. GRADÓWKA, niewielka torbiel na brzegu powieki, powstała w wyniku przebycia zapalenia gruczołów tarczkowych Meiboma i zarośnięcia przewodów gruczołowych, przeważnie wymaga operacyjnego usunięcia. GRAEFE Albrecht von, ur. 22 V 1828, zm. 20 VII 1870, niem. lekarz okulista, założyciel Inst. Oftałmologii w Berlinie (1850), prof. okulistyki w tym Inst. (od 1866). Wprowadził w 1857 metodę operacyjnego leczenia—jaskry. Opisał szereg stanów patol. oka. Uważany jest za jednego z twórców współczesnej okutistyki. GRAM HANS Christian Joachim, ur. 13 IX 1853, zm. XI 1938, dun. lekarz; prof. farmakologii, patolog i terapii uniw. w Kopenhadze (od 1891). W 1884 wprowadził metodę rozdzielczego —barwienia bakterii,wg której mikroorganizmy te dzieli się na dwie grupy: bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne. Zastosował w tym celu specjalny barwnik zw. roztwór G. W 1922 opisał metodę określa odsetka włóknika we krwi i plazmie. Autor licznych publikacji naukowych GRAMICYDYNA, antybiotyk polipeptydowy otrzymywany z .Bacilus brevis. Działa silnie na bakterie Gram-dodatnie (pneumokoki, streptokoki, stafylokoki itp.). Istnieją co najmniej cztery naturalne g. (np. g. S i g. C). wspólnie z tyrocydyną wchodzi w tyrotrycyny. GRAND MAL - padaczka. GRANULOCYTY- krwinki białe. GRASICA, gruczoł znajdujący się śródpiersiu przednim tuż za mostkiem, zbudowany z dwu płatów biadających się ze zrazików oddzielonvch przegrodami łącznotkankowymi. G), komórkami g. są limfocyty (tymocyty) i komórki nabłonkowe. G. powiększa się do 2 r. życia, pozostaje duża do okresu dojrzewania, po czym zmniejsza się G. jest centralnym (pierwotnym) narządem limfatycznym, kontrolującym: rozwój obwodowych (wtórnych) tkanek limfatycznych (węzły chłonne, śledziona) w życiu zarodowym i dojrzewanie ich kompetencji immunol. w okresie poporodowym. Komórki g. wędrują do obwodowych tkanek limfatycznych i zasiedlają je. Po tym procesie układ chłonny może funkcjonować nawet po usunięciu grasicy. G. jest niezbędna dla rozwoju-odpomości organizmu. We wrodzonym braku tego narządu układ chłonny jest niewykształcony i istnieje upośledzona immunol. odporność komórkowa wraz z całkowitym brakiem gamma-globulin lub zbyt małą ich ilością. W stanach przerostu i rozrostu g. oraz w jej nowotoworach (— grasiczaki) często występuje — miastenia, układowy —toczeń trzewny, —niedokrwistość aplastyczna oraz inne choroby autoimmunizacyjne - autoimnmunizacja). GRASICZAK, nowotwór - grasicy utworzony z elementów nabłonkowych i limfatycznych, umiejscowiony w przednim śródpiersiu. Wzrasta długo, bezobjawowo, do dużych rozmiarów, czasem jest torbielowaty, może naciekać otoczenie, rzadziej daje odległe przerzuty (postacie złośliwe). Leczenie operacyjne skojarzone z radioterapią (g. wykazują dużą promienio-wrażliwość). GRAVES Robert James, ur. 27 III 1797, zm. 20 III 1853, irl. internista; prof. w Dublinie (od 1827), współzałożyciel Szkoły Med. (1821). Pierwszy opisał (w 1835) powiększenie—tarczycy, występujące wraz z wytrzeszczeni oczu, znane dziś jako choroba Grayesa-Basedowa - nadczynność tarczycy). GRAYESA-BASEDOWA CHOROBA — nadczynność tarczycy. GRIEKOW Iwan L, ur. 17111 1867, zm. 11 II 1934, radziecki chirurg; prof. Inst. Psychoneurologicznego w Leningradzie (od 1915).Opracował kitka nowych sposobów operacyjnych (m.in. własny sposób resekcji grasicy); pionier radź. torako-chirurgii i kardiochirurgu. Założyciel (1922) i redaktor czasopisma chir., noszącego dziś imię Griekowa. GRICIN - Griseofulvin. GRISEOFULVIN, Gricin, Likuden, antybiotyk przeciwgrzybiczy otrzymywany z Pencillium griseofulvum. Hamuje wzrost grzybów chorobotwórczych. Stosowany w —^ grzybicach skóry i paznokci. GROER Franciszek, ur. 19 IV 1887, zm. 16 II 1965, pol. lekarz pediatra, uczeń —C. G. Pirqueta; prof. pediatrii uniw. we Lwowie (1919-41), kier. oddziału pediatrycznego Inst. Gruźlicy w Otwocku (1948-51), kier. nauk., a następnie dyr. Inst. Matki i Dziecka w Warszawie (1951-64). Pionier badań diagnostycznych gruźlicy u dzieci. Opracował metodę mierzenia rozległości skórnego — odczynu tuberkulinowego, którą opisał w 1930. Pierwszy w Polsce w 1933 zastosował metody matematyczne do analizy klin. Pierwszy na świecie opisał klin. brak witaminy B. Pod kierunkiem G. wykonano w klinice lwowskiej pierwsze domostkowe przeszczepienie szpiku kostnego w 1938 u dziecka chorego na białaczkę oraz pierwszą na świecie wymienną transfuzję krwi u dziecka pochodzącego od rodziców z — konniktem serologicznym krwi (1939). W okresie powojennym współinicjator i kier. nauk. akcji masowych szczepień przeciwgruźliczych. GRONKOWCE (Staphylococcus), bakterie kuliste, układające się w charakterystyczne grona lub rozrzucone bezładnie, Gram-dodatnie. Nie mają rzęsek, otoczek, zarodników, rozwijają się w warunkach tlenowych i beztlenowych. Niektóre wytwarzają charakterystyczne barwniki, stąd nazwa g. złocisty, biały, żółty. G. Wytwarzają szereg toksyn i enzymów, które warunkują chorobotw. działanie tych drobnoustrojów. G. ropne wywołują miejscowe procesy ropne oraz zakażenia ogólne, są niejednokrotnie przyczyną - zatruć pokarmowych. G.ropne odgrywają dużą rolę w zakażeniach wewnątrzszpitalnych. Wiele szczepów jest opornych na działano różnych antybiotyków. GRUCZOLAK, nowotwór nabłonkowy, niezłośłiwy, o utkaniu zbliżonym do tkanki, z której się rozwija zwykle otorbiony. Leczenie operacyjne. GRUCZOLAKO-RAK, gruczołowy, typ raka, który różnicuje się w kierunku tkanki gruczołowej naśladując w różnym stopniu utkanie narządu, w którym się rozwinął, np. rak gruczołowy żołądka, płuca, macicy, sutka itp. Złośliwość zależy od stopnia dojrzałości histologicznej i od stopnia zaawansowania klin. Leczenia chir. lub energią promienistą. GRUCZOLAK OSKRZELA, rzadki nowotwór nabłonkowy z gruczłów śluzowych śluzówki oskrzela, łagodny lub półzłośliwy. Występuje w różnym wieku, częściej u kobiet;może zamykać oskrzele. Objawia się krwiopluciem, kaszlem i dusznością. Rozróżnia się kilka typów histologicznych, m.in.rakowiaka i oblaka. Leczenie operacyjne. GRUCZOLAKO-TORBIELAK, najczęstszy, niezłośłiwy nowotwór jajnika, występujący u kobiet w pełni dojrzałości płciowej. G.-t. rzekomo-śluzowy, jednostronna, uszypułowana torbiel dużych rozmiarów, często wielokomorowa, wypełniona śluzem; w przypadku pęknięcia — wylana zawartość z komórkami nabłonkowymi wszczepia się dając obraz rzekomego śluzaka otrzewnej, niekiedy ulega przekształceniu złośliwemu. Leczenie operacyjne. G.-t. surowiczy, torbiel często obustronna, wyścielona brodawkowato rozrośniętym nabłonkiem, który może dawać wszczepy do otrzewnej. Typ ten ulega częściej zezłośliwieniu. Leczenie operacyjne, uzupełnione napromienianiem. GRUCZOLAKO-TORBIELAK LIMFATYCZNY, guz Warthina, niezłośliwy nowotwór nabłonkowo-limfatyczny ślinianki przyusznej, w tej dolnym biegunie, nisko za uchem. Jest to guzek okrągławy, otorbiony, chełboczący, wypełniony śluzową treścią. Rośnie wolno, latami, nie daje wznowy. Leczenie operacyjne. GRUCZOLAKO-WŁÓKNIAK najczęstszy, niezłośliwy nowotwór sutka, występujący w 30-40 r. życia. Powstaje prawdopodobnie w związku z zaburzeniami hormonalnymi. Jest to guz gładki, twardy, dobrze odgraniczony od otoczenia, ruchomy, średnicy kilku cm. Leczenie operacyjne. GRUCZOLAK PRZYSADKI, dosyć częsty nowotwór śródczaszkowy. G.p. obojętnochłonny powoduje rozmaite zaburzenia wielohormonalne, m.in. - zespół tłuszczowo-płciowy. G.p. kwasochłonny powoduje szybki wzrost ciała prowadzący do — gigantyzmu, a u osób starszych do —akromegalii. G.p. zasadochłonny powoduje zespół Cushinga (-Cushinga choroba). Leczenie g.p. może być zachowawcze (napromienianie) lub operacyjne z następczym napromienianiem. GRUCZOLAK TARCZYCY, częsty, łagodny nowotwór tarczycy, otorbiony, nie nacieka otoczenia, nie daje wznowy. Występuje w kilku odmianach jako gruczolak: zarodkowy, płodowy, zwykły i z komórek Huerthlego. Jest to jeden ze stanów przedrakowych tarczycy. Leczenie operacyjne. GRUCZOLAK WIELOPOSTACIOWY, guz gruczołów ślinowych (- ślinianki), umiejscawiający się z reguły w przyusznicy lb w śliniance podszczękowej. Niebolesny, niewielki kulisty guzek, rośnie latami bez-objawowo, rzadko powoduje porażenie nerwu twarzowego. Niekiedy (rzadko) ulega przekształceniu złośliwemu. Leczenie operacyjne. GRUCZOUSTOŚĆ ŚRÓDMACICZNA — endometrioza. GRUCZOŁ KROKOWY, prostata, stercz, twór wielkości i kształtu kasztana, leżący u podstawy pęcherza moczowego u mężczyzn, obejmujący część sterczową —cewki moczowej. Jest to właściwie zespół 30-50 gruczołów cewkowo-pęcherzykowych, otoczony wspólną, mocną torebką łącznotkankową. Przewody poszczególnych gruczołów w obrębie g.k. łączą się po kilka w większe przewody odprowadzające, które uchodzą do cewki moczowej. G.k. wchodzi w skład —narządów płciowych męskich; jego wydzielina stanowi część —nasienia męskiego. Zapalenie g.k. rzadko spotyka się w formie ostrej, gdyż szybko przechodzi ono w przewlekłe lub występuje pierwotnie jako przewlekłe, powodując trudności w oddawaniu moczu, bóle w kroczu, bezpłodność. Zapalenie gruźlicze, jako jeden z objawów— gruźlicy układu moczowo-płciowego, wymaga leczenia swoistego. Do rzadszych procesów patol. g.k. można zaliczyć m.in. wady rozwojowe (niedorozwój), torbiele, kiłę, dosyć często zaś kamienie, które nie mają znaczenia patognomicznego. Najczęstszym schorzeniem g.k. jest gruczolak, inaczej określany jako przerost g.k. Jest to nowotwór łagodny. Chorobie towarzyszą objawy wynikające z podrażnienia szyi pęcherza, jak częstomocz, parcie, moczenie nocne i trudności w oddawaniu moczu, aż do jego zatrzymania, spowodowanego mechanicznym uciskiem szyi pęcherza przez rozrastający się gruczoł. Gruczolak przechodzić może w —raka gruczołu krokowego, który czasami rozwija się nawet po usunięciu gruczolaka. Etiologia niewyjaśniona, ale wpływ na przerost g.k. mają zaburzenia hormonalne, zmniejszenie produkcji hormonów męskich a przewaga żeńskich, co spotyka się ok. 60 r. życia i wcześniej. Leczenie może być początkowo zachowawcze. Wyleczenie można osiągnąć wyłącznie na drodze operacyjnej. Pacjenci w dość dóbr stanie ogólnym winni możliwie we śnie poddawać się operacji, która wykonana w młodszym wieku większe szansę powodzenia. GRUCZOŁOWATOŚĆ TWARDNIEJĄCA SUTKA, odrębna, łagodna jednostka histoklin. występują w sutku, niekiedy obustronnie, u młodych kobiet. Jest to nienowotworowy rozrost końcowych przewodów gruczołowych z włóknistym odczynem podścieliska. Obraz klin. i mikroskopowy przypomina raka. Leczenie operacyjne. GRUCZOŁ TARCZOWY tarczyca. GRUCZOŁY, narządy utworzone z komórek nabłonkowych, obdarzonych czynnością wydzielniczą, i ze zrębu łącznotkankowego. G. zewnątrzwydzielnicze, egzokrynowe mają przewody wyprowadzające wydzielinę na zewnątrz, do światła in. przewodów lub do jam ciała. G. bezprzewodowe — gruczoły wewnątrz-wydzielnicze. W organizmie znajdują się różnorodne typy g., od jednokomórkowych - komórki kubkowe do wielkich, takich jak -wątroba i trzustka. Pod względem budowy rozróżnia się g. cewkowe pojedyncze (np g. jelita grubego, g. potowe) i złożone (g. wpustowe żołądka, g. łzowe), g. pęcherzykowe i groniaste pojedyncze (g. łojowe) ,złożone (g. tarczkowe), wreszcie g. mieszane, którymi są już większe twory, takie jak g. ślinowe (—ślinianki)g.- sutkowe (sutki). Większe g. zbudowane są z drobniejszych dementów gruczołowych (pęcherzyki, gronka) połączonych w płaciki, które z kolei łączą się w płaty oddzielone przegrodami łącznotkankowymi. Czynność. Najważniejszym elementem g. są komórki wydzielnicze, w których są wytwarzane, a następnie wydzielane substancje spełniające różne funkcje biol. Istnieją dwa typy g.: g. wydzielania zewnętrznego, których wydzieliny odprowadzane są, na ogół przewodami (np. g. trawienne, S. potowe, łojowe) oraz g. wydzielania wewnętrznego, nie posiadające przewodów wyprowadzających, produkujące - hormony uwalniane bezpośrednio do krwi. Ze względu na mechanizm wydzielania g. zewnątrz-wydzielnicze podzielić można na g.merokrynowe, w których wydzielina uwalniana jest przez błonę nieuszkodzonych komórek wydzielniczych (np. wątroba, trzustka, ślinianki), g. apokrynowe, w których uwalnianie wydzieliny połączone jest z oderwaniem się wierzchołka komórki (np. g. potowe, mleczne) oraz g. holokrynowe, w których cała komórka przekształca się w wydzielinę i ulega zniszczeniu (np. g. łojowe). Czynność g. pobudzana jest przez włókna nerwów współczulnych i przywspółczulnych (— autonomiczny układ nerwowy), unerwiających komórki wydzielnicze, oraz przez hormony i inne czynniki humoralne, np. zmiany składu jonowego krwi, zmiany stężenia glukozy itp. Pobudzenie wydzielania niektórych g. zewnątrzwydzielniczych, np. g. potowych, g. trawiennych, połączone jest z aktywacją —^ kinin, które rozszerzają naczynia, wywołując przekrwienie g. Zob. też wydzielanie. GRUCZOŁY BARTHOUNA, gruczoły przedsionkowe większe, dwa gruczoły wielkości ziarna fasoli położone symetrycznie w większych wargach sromowych; wytwarzają wydzielinę odprowadzaną wąskimi przewodami na wewnętrzną pow. mniejszych warg sromowych. Wydzielina ta zwilża srom, szczególnie intensywnie przed stosunkiem płciowym. Zapalenie g.B. mogą wywołać gronkowce, paciorkowce, dwoinki rzeżączki, pałeczki okrężnicy. Ostre zapalenie występuje w postaci napiętego, bolesnego guza w dolnej części warg sromowych większych; prowadzi zazwyczaj do powstania ropnia, który czasem samoistnie pęka i opróżnia się. Ostry stan zapalny może przechodzić w przewlekły; powstaje twardy, niewielki guzek, wyczuwalny między mniejszą i większą wargą sromową. W razie zastojów wydzieliny g.B. wskutek pozapalnego zarośnięcia przewodu wyprowadzającego jego wydzielinę powstaje torbiel g.B. Leczenie: początkowo leżenie, okłady, antybiotyki, w przypadku ropnia — nacięcie. Torbiel wyłuszcza się operacyjnie. GRUCZOŁY DOKREWNE - gruczoły wewnątrzwydzielnicze. GRUCZOŁY GARDŁOWE -gardło. GRUCZOŁY ŁOJOWE, gruczoły skórne wydzielające łój, występujące u ssaków. Mają kształt pojedynczych lub (rzadziej) rozgałęzionych pęcherzyków, których przewody wyprowadzające uchodzą (najczęściej) do mieszków włosowych (g.ł. przywłośne), tylko w pewnych okolicach ich ujście leży na pow. skóry. Nie występują na dłoniach i podeszwach. Łój skórny powstaje kosztem rozpadania się i niszczenia czynnych komórek gruczołowych. Jest on mieszaniną wolnych i związanych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu i jego estrów. Natłuszcza naskórek i włosy, chroniąc je z jednej strony przed wysychaniem, a z drugiej przed działaniem nadmiaru wilgoci. W g.ł. przywłośnych wydalanie łoju do mieszka włosowego zachodzi przy skurczu mięśnia przywłosowego, z mieszka włosowego łój wydostaje się na pow. Dzieje się tak m.in. pod wpływem niekorzystnych warunków zewn., np. zimna, co jest z pewnością swoistym mechanizmem obronnym na bodźce chłodu, bo g.ł. rozmieszczone są szczególnie obficie w okolicach pozbawionych podściółki tłuszczowej. Nadmierne wydzielanie łoju pro do szeregu chorób, m.in. do: —łojotoku, łupieżu łojotokowego, łojotokowego zapalenia skóry, trądzika pospolitego, trądzika różowatego. GRUCZOŁY ŁZOWE narząd łzowy. GRUCZOŁY MLECZNE sutki. GRUCZOŁY NADNERCZOWE — nadnercza. GRUCZOŁY PŁCIOWE, męskie — jądra, żeńskie — jajniki. GRUCZOŁY POTOWE, gruczoły skórne wydzielające pot. Rozmieszczone są prawie równomiernie w skórze, a szczególnie obficie na dłoniach i stopach. Są to gruczoły cewkowe, których końcowy odcinek kłębkowato zwinięty i leży w skóry właściwej, a przewody wyprowadzające otwierają się na pow. skórka albo uchodzą do kanału włsowego. Drugi rodzaj g.p. występuje tylko w określonych obszarach ciała pod pachami, w pachwinach, w okolicy narządów płciowych i odbytu; zaczynają one działać dopiero w okresie pokwitania, wydzielają pot zawiera; swoiste substancje zapachowe o znaczeniu biol. Czynność g.p. odgrywa istotną rolę w - regulacji ciepłoty ciała, a także ma pewne znaczenie w procesach wydzielniczych- wydalanie. Zaburzenia w funkcjonowano mogą prowadzić do takich chorób, jak nadmierne pocenie się, pocenie zmniejszone, potówki, torbielak potowy. GRUCZOŁY PRZYTARCZOWE — przytarczyce. GRUCZOŁY PRZEDSIONKOWE WIĘKSZE - gruczoły Bartholina. GRUCZOŁY SUTKOWE -SUTKI. GRUCZOŁY ŚLINOWE —ślinianki. GRUCZOŁY WEWNĄTRZWYDZIELNICZE gruczoły dokrewne, narządy bezprzewodowe, przekazujące swą wydzielinę bezpośrednio do krwi (do naczyń żylnych). Mogą to bvć narządy samoistne (- tarczyca, przysadka, przytarczyce, nadnercza, szyszynka) lub połączone z gruczołami zewnątrzwydzielniczymi (— trzustka, jądra, jajniki). G.w. wytwarzają niezbędne do życia — hormony, GRUDKA, wyniosły ponad pow.skóry — wykwit, wyraźnie odgraniczony, dość spoisty, niewielki, róż nego kształtu i różnej barwy, ustępujący bez pozostawienia blizny. Na pow. g. można obserwować złuszczenie, tworzenie się nadżerek lub owrzodzeń, także objawy wysiękowe i przerostowe. Rozróżnia się, zależnie od anat. zmian, g. naskórkowe, skórne i mieszane — skórno naskórkowe, GRUDKI CHŁONNE — grudki limfatyczne. GRUDKI LIMFATYCZNE, grudki chłonne, ograniczone skupiska tkanki limfatycznej znajdujące się wśród tkanki obcej (np. w ścianie jelita). Składają się z siateczki łącznotkankowej wypełnionej niemal wyłącznie — limfocytami. Mogą występować jako g.l. samotne lub skupione (tzw. kępki Peyera. GRUPY PROSTETYCZNE ENZYMÓW - koenzymy. GRUPY TRENINGOWE, gn spotkaniowe, uwrażliwiające, ukierunkowujące na zadanie (termin szczególnie często stosowany w przemyśle, integrujące, rozwijające świadomość sensoryczną i noszące wiele inny nazw. G. t. opierają się na założenia stosowanych we wszystkich oddziaływaniach psychokorekcyjnych. Wykorzystują one wiedzę o mechanizm psychol. w celu przystosowania ludzi psych. zdrowych do wykonywa szczególnych zadań. Nauczyciele, rektorzy przedsiębiorstw, studenci psychol. i medycyny lub aktorzy mogą uczyć się w g.t. właściwego dla swego zawodu sposobu działania. G.t. zawdzięczają swoje powstanie amer. psychologowi K. Lewinowi, który wyszedł z założenia, że kształtowanie umiejętności korzystnych w stosunkach międzyludzkich (stąd trening interpersonalny) wymaga uczenia się, podobnie jak wszystkich innych ludziach zachowań. W ostatnich latach g.t. zyskały w świecie dużą popularność.W Polsce próbuje się ostatnio wykorzystać doświadczenia g.t. w podobnych celach. Zob. też procesy grupowe. GRUZEŁEK, swoista ziamina rozwijająca się w ognisku zakażenia gruźliczego. Typowy g. składa się z tzw. komórek nabłonkowatych wielojądrzastych, komórek olbrzymich typu Langhansa oraz—limfocytów. G. najczęściej powiększa się, ulegając centralnie serowatej —martwicy. GRUŹLICA, tuberkuloza, choroba zak. wywoływana przez - prątki gruźlicy, zw. prątkami Kocha, od nazwiska ich odkrywcy. Nazwa g. wywodzi się od charakterystycznych zmian odczynowych na prątki, tzw. gruzełków, tj. guzków wielkości główki szpilki, obficie rozsianych w dotkniętych narządach. Gruzełki nie są uaaczynione (nie dopływa do nich krew) i kiedy osiągną wielkość paru nim, obumierają, rozpadając się od środka w serowatą masę. Źródłem zarażenia bywa najczęściej człowiek chory na g., zwłaszcza na otwartą (prątkującą) g. płuc, ale mogą być również zwierzęta domowe zaatakowane przez tę chorobę (np. krowy, owce, świnie). Do organizmu ludzkiego prątki przenikają gł. drogami oddechowymi, wskutek „zakażenia kropelkowego" lub „pyłowego", rzadziej pokarmowymi i przez skórę. Po wniknięciu zjadliwy prątek może zostać zniszczony przez mechanizmy obronne organizmu, może być wydalony na zewnątrz, np. z kaszlem, albo też może zagnieździć się w tkankach wywołując miejscowy odczyn zapalny, zw. ogniskiem pierwotnym. Ognisko powiększa się, prątki rozmnażają się i drogą naczyń chłonnych szerzą proces zapalny, który ogarnia najbliższe —^ węzły limfatyczne, ważną barierę powstrzymującą ekspansję zakażenia. Tak powstaje zespół pierwotny g. W przeważającej większości przypadków organizm opanowuje zakażenie, proces zapalny powoli wygasa, zmiany cofają się i ulegają zbliznowaceniu (zwłóknieniu, a następnie zwapnieniu), odbywa się to zwykle prawie zupełnie niedostrzegalnie, bez wyraźniej szych objawów klin. Pod wpływem zakażenia pierwotnego w organizmie powstają swoiste — przeciwciała, których obecność (dowód przebytej infekcji) można stwierdzić badając — odczyny tuberkulinowe. Przeciwciała nie chronią jednak przed nowym zakażeniem; trzeba ich wytworzyć znacznie więcej, co osiąga się za pomocą szczepień ochronnych — BCG. Szczepienia te zapewniają względną ochronę przez okres 2-4 lat, dlatego trzeba je systematycznie powtarzać. Zakażenie pierwotne pozostawia zmienioną odczynowość organizmu w stosunku do nowych zakażeń g., tzw. alergię gruźliczą, podłoże wszelkich odmian (postaci) g. w rozmaitych narządach. W warunkach niekorzystnych, przy wielkiej zjadliwości prątków i osłabionej odporności organizmu, ognisko pierwotne i zaatakowane węzły chłonne ulegają swoistej martwicy gruźliczej, zserowaceniu. Masy serowate, złożone ze zniszczonych tkanek i prątków, powiększają się ogarniając najbliższe otoczenie. Jeżeli sprawa toczy się w płucach, prątki mogą przedostawać się do oskrzeli i tą drogą szerzyć na nowe obszary płuc, albo mogą uszkodzić ściany naczyń krwionośnych, „przebić się" do nich i wraz z prądem krwi roznosić się po organizmie, powodując rozwój różnych postaci g. krwiopochodnej (m.in. postać najostrzejszą —)- gruźlicę prosówkową. W zależności od umiejscowienia procesu, odróżnia się g. narządu oddechowego (przede wszystkim płuc) oraz g. pozapłucną, np. nerek, kości, jelit, skóry, węzłów chłonnych itd. Ostre i świeże postacie g. są stosunkowo łatwiejsze do wyleczenia, ponieważ zarazki jeszcze nie otorbione są wrażliwsze na działanie nowoczesnych leków chem. Postacie przewlekłe, zaniedbane, nie leczone lub źle leczone, wymagają długotrwałego, systematycznego leczenia. G. jest zawsze chorobą ogólną, choćby uzewnętrzniała się tylko w jednym narządzie, dlatego też leczenie jest przede wszystkim ogólne, farmakologiczne i spoczynkowo-klimatyczno-dietetyczne; koniecznym uzupełnieniem jest leczenie objawowe, miejscowe i chirurgiczne. GRUŹLICA KOSTNO-STAWOWA, rozwija się w następstwie umiejscowienia się w kości lub błonie maziowej torebki stawowej prątków gruźliczych, które docierają do tych miejsc drogą krwi albo chłonki z pierwotnego ogniska położonego najczęściej w płucach. Usadowienie się prątków w nie od razu prowadzi do rozwoju g. Okres utajenia choroby może trwać latami. Przebieg g.k.-s. uzależnia jest od sił odpornościowych organizmu jak również od liczby i złośliwości prątków. G.k.-s. występuje w każdym wieku, jednak największa zachorowalność przypada na okresy intensywnego wzrostu ciała. W grupie dzieci najwyższa zachorowalność dotyczy dzieci w wieku szkolnym. G.k.-s. z reguły ogranicza się do jednego ogniska chorobowego. Proces chorobowy umiejscawia się najczęściej w kręgosłupie a dalej kolejno w stawie biodrowym, stawie kolanowym i kościach stopy. Proces gruźliczy niszczy zarówno kość, jak i elementy chrzestne i kości stawów, przez co zajmuje staw, a także bezpowrotnie uszkadza chrząstki wzrostowe stawów położonych w jego sąsiedztwie Dookoła ogniska gruźliczego wypełnionego ropą powstaje strefa niedokrwienia, w wyniku czego w ogniska mogą latami przetrwać żywe i zjadliwe prątki, które w sprzyjających warunkach są w stanie spowodować nawrót choroby, W przebiegu procesu gruźlicza wyróżnia się 3 fazy. W fazie pierwszej, wstępnej, nie ma jeszcze klin. ani radiologicznych zmian miejscowych, a jedynie objawy ogólnego zatrucia. W fazie drugiej, niszczenia stwierdza się wyraźne zmiany w obrazie radiologicznym, zaś klin. stwierdza się miejscową bolesność, przykurcz oraz zaniki mięśniowe. Faza trzecia to z jednej strony okres ustępowania objawów miejscowych, a z drugiej występowania procesów naprawczych (widocznych w obrazie radiologicznym). W okresie tym utrwalają się też następstwa zniszczenia i powstają deformacje. Pełne wyleczenie uzyskać można „dynie w postaciach maziówkowych gruźlicy. Przejście procesu na końca stawowe oznacza trwałe uszkodzenie stawu. Niszczenie kości pociąga za sobą wytworzenie treści ropnej, która przebija się do okolicznych tkanek miękkich, gdzie tworzy tzw. zimny ropień, zw. inaczej ropniem opadowym, z powodu jego przemieszczania się, zgodnie z działaniem siły ciężkości. Niekiedy ropień taki przebija się przez skórę i tworzy niebezpieczną przetokę. W okresie początkowym choroby nie ma objawów miejscowych, natomiast istnieją objawy ogólne spowodowane bakteriemią (wysianiem prątków do krwi): bóle pseudoreumatyczne, stany podgorączkowe, szybsze męczenie się, uczucie ogólnego rozbicia itp. Zimny ropień może być pierwszym objawem toczącego się procesu, częściej jednak pojawiają się wcześniej dolegliwości bólowe, typowe bóle nocne oraz oszczędzanie zajętego odcinka narządu ruchu. Przemiany zachodzące w kości, poczynając od wytworzenia pojedynczych gruzełków, a kończąc na powstaniu wyraźnego ogniska, nie dają zmian w obrazie radiologicznym. Zmiany stają się widoczne dopiero po upływie ok. 3 miesięcy od wytworzenia się ogniska gruźliczego w kości. Dodatnia próba tuberkulinowa, jakkolwiek dowodzi, że organizm zetknął się uprzednio z prątkiem gruźlicy, me mówi, czy obecnie istniejące zakażenie kości jest gruźlicą. Jedynym pewnym dowodem gruźlicy jest wykrycie prątków lub stwierdzenie swoistej ziarniny gruźliczej. Służą tym celom badania bakteriol. płynów wysiękowych, badania biol., badania histologiczne węzłów chłonnych oraz —<- biopsja. Leczenie g.k.-s. polega na skojarzonym podawaniu leków przeciwgruźliczych, stosowaniu leków miejscowo (do ogniska), stosowaniu unieruchomienia i odciążenia dotkniętego procesem chorobowym odcinka narządu ruchu oraz operacyjnym usuwaniu ognisk. W okresie późnym gruźlicy wykonuje się różnorodne zabiegi naprawcze. GRUŹLICA KRĘGOSŁUPA -gruźlica kostno-stawowa. GRUŹLICA KRWIOPOCHODNA - gruźlica prosówkowa. GRUŹLICA PŁUC, wskutek za każenia pierwotnego, najczęściej drogą oddechową, w płucach rozwija się zespół pierwotny - gruźlicy wywołujący w większości przypadków minimalne objawy: kilkudniowe niedomaganie, pocenie się, brak łaknienia, bóle głowy, drażliwość itp., ciepłotę ciała często wyższą rano niż wieczorem. Poważniejsze objawy zdarzają się w przypadku infekcji złośliwej. Fakt przebycia zakażenia pierwotnego wykrywany jest przypadkowo badaniem radiofot., w obrazie rentg. widoczne są drobne zwapnienia w miąższu płucnym i zwapniało węzły chłonne w odpowiedniej wnęce lub w śródpiersiu. Pewniej niż badaniem rentg. zakażenie pierwotne g. można rozpoznać badając —odczyn tuberkulinowy. Wyjątkowo ognisko pierwotne nie goi się i doprowadza do organicznego zniszczenia tkanki płucne) oraz powstania jamy. Choroba gruźlicza płuc rozwija się zaledwie u 2% wszystkich osób zakażonych, zwykle w kilka łat później, w wyniku nowej infekcji lub uczynnienia się ogniska pierwotnego wskutek spadku odporności organizmu. G.p. może przebiegać pod różnymi postaciami i odmianami; schematycznie można ją podzielić na: l) —gruźlicę prosówkową ostrą, 2) g.p. rozsianą podostrą i przewlekłą, 3) g.p. guzkową i włóknistoguzkową ograniczoną, 4) g.p. naciekową, 5) gruźlicze zapalenie płuc serowate, 6) g.p. włóknistojamistą przewlekłą, 7) — marskość gruźliczą płuc. B. często do procesu w płucach dołącza się odczyn ze strony opłucnej, czyli gruźlicze zapalenie opłucnej. Charakter objawów i stopień ich nasilenia zależą od konkretnej postaci g.p., jej fazy rozwojowej, od stanu odczynowośei alergicznej i odporności organizmu, czynniki te decydują o ciężkości przebiegu choroby i skuteczności leczenia. Do objawów należą: zatrucie ogólne (gorączka, dreszcze, poty, osłabienie, brak łaknienia lub nawet wstręt do jedzenia, przyspieszenie tętna i oddychania, niepokój, stany podniecenia albo przeciwnie—apatia, depresja psych. itd.), chudnięcie (aż do wyniszczenia), kaszel, odkrztuszanie, krwioplucie, bóle w klatce piersiowej, duszność itp., zmiany opukowe i osłuchowe, zmiany w obrazie rentg., dodatnie wyniki bakteriol. i inne. Ostatnio obserwuje się w całym cywilizowanym świecie znaczny spadek nowych zachorowań na g.p., co jest wynikiem intensywnej akcji profilaktyczno-leczn., a przede wszystkim a) wprowadzenia obowiązkowych szczepień BCG noworodków i młodzieży, b) wczesnego wykrywania przypadków g.p. drogą masowych badań radiofot., c) skutecznego leczenia przeciwprątkowego, d) udoskonalnia chir. metod leczenia. GRUŹLICA PROSÓWKOWA prosówka, gruźlicza krwiopochodna, rozsiew prątków po organizmie drogą krwionośną, prowadzący do rozwoju mnóstwa drobniutkich ognisk, przypominających wyglądem ziarenka prosa (stąd nazwa) w wielu narządach. G.p. uogólniona może mieć postać durową (o przebiegu podobnym do duru brzusznego) oraz postać oponową (w obrazie choroby dominują objawy ze strony ośrodkowego układu nerw., charakterystyczne dla zajęcia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu). G.p. płuc obejmuje także oskrzela, opłucną, a często i krtan G.p. płuc zaduszająca, o ciężkich objawach niewydolności oddechowej wskutek zajęcia wielkiego obszaru pow. oddechowej (pęcherzyków płucnych oraz obrzęku błony śluzowej, zwężającego światło oskrzeli, dawniej z reguły śmiertelna, obecnie została opanowana dzięki antybiotykom i środkom chemioterapeutycznym. GRUŹUCA SKÓRY, jedna z postaci gruźlicy pozapłucnej, występując u osób ze stosunkowo dużą odpornością swoistą, jest to choroba przewlekła o dość łagodnym przebiegu. G.s. typowa, właściwa, rozwija się wskutek zakażenia zewnątrz- lub wewnątrzpochodnego; badania bakteriol. i histologiczne zawsze wykazują prątki i ziarninę gruźliczą. Należy tutaj g. toczniowa, wrzodziejąca, brodawkująca oraz prosówka (rozsiana). G.s. nietypowa, tzw. tuberkulidy, jest zwykle wynikiem zakażenia wewnątrzpochodnego i ma przebieg łagodniejszy niż g.s. typowa; badania laboratoryjne nie zawsze potwierdzają gruźlicze tło choroby. Natęży tutaj g. liszajowata, guzkowo-zgorzelinowa, stwardniała i inne. G.s. toczniowa, toczeń, wilk (ludowe) jest najczęstszą postacią g.s. Zmiany, w postaci żółto- lub czerwonobrunatnych guzków, często rozpadających się i wytwarzających owrzodzenia, umiejscawiają się zazwyczaj na twarzy (nos, uszy, policzki), szerzą się ku obwodowi, dając coraz to nowe wysiewy w otoczeniu i przechodzą na błony śluzowe jamy ustnej i nosa. G. toczniowa rozpoczyna się w dzieciństwie, ma przebieg długotrwały, wieloletni i pozostawia po sobie rozległe, nierówne blizny, w których obrębie proces może się na nowo uczynniać. G.s. wrzodziejąca od początku rozwija się w formie owrzodzeń. Jej postać pierwotna, niezwykle rzadka, występuje u dzieci, które dotąd nie zetknęły się z prątkami g.; jest odpowiednikiem zespołu pierwotnego. G. wrzodziejąca z nadkażenia, prątkami obcymi lub własnymi, zdarza się u osób w dobrym stanie ogólnym; umiejscawia się na błonach śluzowych, gł. jamy ustnej, rzadziej odbytu; owrzodzenie przypomina pierwotny objaw — kiły (brzegi i dno gładkie, podstawa twarda i powiększone okoliczne węzły chłonne). G. wrzodziejąca właściwa atakuje osoby o załamanej odporności, w złym stanie ogólnym, z czynnym ogniskiem gruźliczym; owrzodzenie na błonach śluzowych ma brzegi podminowane i poszarpane oraz miękką podstawę. G.s. rozpływna jest najczęściej następstwem przejścia na skórę, drogą naczyń chłonnych, zakażenia z tkanek głębszych (węzłów chłonnych, kości, stawów). Początkowo w tkance podskórnej powstają guzy zrastające się stopniowo ze skórą, która przybiera zabarwienie sinoczerwone; dość szybko dochodzi do rozmiękania i przebicia, z wytworzeniem licznych przetok i owrzodzeń o brzegach nierównych, postrzępionych, podminowanych i wypełnionych wydzieliną surowiczo-ropną i martwiczymi tkankami. Owrzodzenia łączą się w wielokomorowe ogniska zajmujące duży obszar; w powolnym, nierównomiernym procesie gojenia powstają mostkowało i beleczkowate blizny, zwykle zrośnięte z podłożem. Choroba, o przebiegu b. przewlekłym, toczy się najczęściej na szyi i klatce piersiowej oraz w pobliżu dużych skupisk węzłów chłonnych (w pachwinach i dołach pachowych). W g.s. brodawkującej na dłoniach i stopach rozwijają się brodawkujące ogniska na nacieczonej podstawie. G.s. prosówkowa, stosunkowo rzadko występująca, o różnorodnym obrazie klinicznym, jest trudna do rozpoznania. Stan ogólny chorego bywa zły. Leczenie g.s. jest podobne jak gruźlicy o innym umiejscowieniu. Trwa długo, czasem kilka lat, np. w przypadku g.s. toczniowej. GRUŹLICA UCHA WEWNĘTRZNEGO, choroba objawiająca się utratą słuchu aż do zupełnej — głuchoty oraz zaburzeniami równowagi, zawrotami głowy, nudnościami, wymiotami i oczopląsem. W rozpoznaniu ważne jest wykrycie pierwotnego ogniska — gruźlicy w organizmie (gruźlica płuc). Obecność prątków gruźlicy w wydzielinie ropnej z ucha i dodatnia próba biol. na śwince morskiej potwierdzają rozpoznanie. Leczenie środkami przeciwgruźliczymi. GRUŹLICA UKŁADU MOCZOWO-PŁCIOWEGO, jeden z etapów infekcji gruźliczej, sprawa wtórna. Do gruźlicy nerek dochodzi na drodze bakteriemii prątkowej, towarzyszącej gruźlicy pierwotnej lub wtórnym wysiewom. Ok. 50% chorych na g.u.m.-p. cierpi na — gruźlice płuc. Początkowo zmiany gruźlicze dotyczą obu nerek, później samoistnie cofają się w jednej nerce, natomiast w drugiej proces postępuje i dochodzi do rozwoju klinicznie jednostronnej gruźlicy nerek. Czasami gruźlica może się rozwijać w obu nerkach. Zakażenie gruźlicze szerzy się na dolne odcinki układu moczowo-płciowego z prądem moczu, rzadziej na drodze krwionośnej i chłonnej. Proces gruźliczy może uszkodzić czynność nerek. W okresie początkowym gruźlica przebiega bezobjawowo, przy zmianach wrzodziejących w nerkach stwierdza się prątki Kocha w moczu, ropomocz i krwinkomocz, bóle, w miarę włączenia w proces pęcherza występują dolegliwości przy oddawaniu moczu. W rozpoznaniu prócz ba. dania moczu stosuje się próbę biol oraz badania rentgenowskie. Gruźlica narządu płcioweg u mężczyzn wiąże się z gruźlicą nerek Najczęstszą drogą przenikania prątk są drogi nasienne, ale zakażenie może także szerzyć się drogą krwionośną Zdarzają się zakażenia narządów płciowych u partnerów współżycia płciowego. Leczenie jak w in. przypadkach gruźlicy. Leki przeciwprątkowe stosuje się w zależności od lekooporności.^ dostatecznie długo i w odpowiednich^ dawkach, aby uzyskać odprątkowanie^ i nie dopuścić do pojawienia się szczepów opornych. Stosuje się również leczenie chirurgiczne. GRUŹLICA UKŁADU NERWOWEGO, zakażenie układu nerw. prątkami gruźlicy, występujące w postaci- zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych gruźliczego albo- gruźliczaka mózgu, GRUŹLICZAK, otorbione, zserowaciałe ognisko gruźlicze w płucach lub w innych narządach organizmu: bliznowaciejący guz różnej wielkości złożony z kilku warstw (martwiczych mas w środku, okolonych zapalnie zmienioną tkanką, pasem ziarniny i tkanki łącznej włóknistej), który daje na zdjęciu rentg. silnie wysycony cien g. Może nie powodować żadnych objawów klin. (przeważnie bywa wykry wany przypadkowo przy kontrolnych badaniach rentg.), ale może się też na nowo uczynnić, dlatego podlega leniu przeciwprątkowemu, a w razie niepowodzenia tegoż — leczeniu chirurgicznemu. GRUŹLICZAK MÓZGU, nienotworowy guz, ziarniniak gruźliczy, obecnie występujący rzadko. Objawy klin. są takie same, jak w in. - guzach mózgu- Niekiedy stwierdza się proces gruźliczy w płucach bądź w in. narządach. Leczenie operacyjne, pod osłoną leków przeciwgruźliczych. GRYPA, iafluenza, ostra choroba zak. wywołana przez swoisty wirus, występująca najczęściej w postaci większych - epidemii. Ostatnio najczęstszą przyczyną g. jest wirus typu A i jego podtypy. Szerzy się drogą kropelkową. Okres wylęgania: od kilkunastu godz do 3 dni. Objawy: początek nagły, z dreszczami, bólami mięśniowo-stawowymi i głowy, uczuciem ogólnego rozbicia. Częste są bóle przy poruszaniu gałkami ocznymi, bóle i drapanie w gardle, suchy kaszel. Gorączka już na samym początku sięga ponad 39°C (u ludzi młodych; starsi mają niewielką gorączkę). Niekiedy występują objawy ze strony przewodu pokarmowego (bóle brzucha, nudnośei, wymioty, biegunki). W przypadkach niepowikłanych gorączka trwa 2-4 dni, ale dość długo utrzymuje się osłabienie, kaszel, katar. Chory jest zakaźny w czasie całego okresu trwania g. Powikłania g. są różnorodne; do najczęstszych należą: zapalenie płuc od-oskrzelowe lub płatowe (wtórne zakażenia gronkowcem złocistym, pałeczką zapalenia płuc); podgłośniowe zapalenie krtani, zapalenie zatok przynosowych, zapalenie ucha środk. Poszczególne epidemie g. mają często swe charakterystyczne powikłania. Leczenie objawowe (środki przeeiwgorączkowe, przeciwbólowe, gł. salicylany); antybiotyki tylko w powikłaniach lub dla osłony przed nimi. Zapobieganie: na ogół brak jest skutecznego środka zapobiegawczego przeciw g. Szczepionki budzą duże nadzieje, ale przygotowanie ich w odpowiedniej ilości jest trudne, trzeba bowiem trafić akurat na tę odmianę wirusa, która może spowodować przewidywaną epidemię. Ważne jest izolowanie chorych na cały okres trwania choroby. GRY RUCHOWE W USPRAWNIANIU, odpowiednio dobrane gry ruchowe dla danej grupy inwalidów. Możliwość realizacji przez inwalidę zadań gry jest warunkiem uczestnictwa. Celem stosowania takich gier jest podniesienie sprawności inwalidy przez zaangażowanie ambicjonalne i emocjonalne. Obserwuje się dodatni wpływ na akceptację inwalidztwa. GRY SPORTOWE W USPRAWNIANIU, gry, których celem jest przełamanie psychol. barier inwalidy poprzez włączenie go do wielu gier, jak łucznictwo, koszykówka, rzuty kulą itp. Doświadczenia z olimpiad i innych zawodów sportowych dla inwalidów wykazały niezwykle pozytywny wpływ fiz. i psyeh. gier sportowych. GRYZONIE, zwalczanie —deratyzacja. GRZYBICA PAZNOKCI - grzybica skóry. GRZYBICA POCHWY I SROMU, stan zapalny pochwy i sromu wywołany zakażeniem — drożdżakami. Choroba rozwija się w przypadku obniżenia sił odpornościowych ustroju, a także wskutek stosowania dużych dawek antybiotyków, które niszczą florę bakteryjną pochwy, hamującą normalnie rozwój droźdźaków; rozwojowi g.p. i s. sprzyja także ciąża. Objawami jest świąd i pieczenie sromu, gęste, serowate upławy, białawe naloty w przedsionku pochwy i w pochwie, leżące na zaczerwienionej i rozpulchnionej błonie śluzowej. Badanie mikroskopowe rozmazu potwierdza rozpoznanie. W leczeniu stosuje się pędzlowanie boraksem i gliceryną (Aphtin), - nystatynę. Należy unikać antybiotyków. W okresie leczenia wstrzemięźliwość płciowa. GRZYBICE, mimozy, choroby zak. wywołane miejscowym lub ogólnym zakażeniem — grzybami chorobotwórczymi. Rozróżnia się zwykle g. powierzchowne (- grzybice skóry) i gł. głębokie. G. głębokie, narządowe, wywołują powstawanie w tkankach procesów zapalnych, często i martwiczych. W miarę trwania przewlekłego zapalenia rozpoczynają się procesy odnowy i po pewnym czasie może przeważać w odczynie tkanka bliznowata. Niektóre grzyby uwalniają endotoksyny. Do zakażeń grzybiczych usposobiają choroby wyniszczające (- cukrzyca, dysbakterioza), leczenie antybiotykami, kortykosterydami i in. środkami immunosupresyjnymi (—immunosupresja). Grzyby zwykle przenikają do organizmu człowieka przez skórę (skaleczenia), drogi oddechowe, przewód pokarmowy i drogi rodne. Do najczęściej spotykanych g. należą: —promienica, histoplazmoza, kropidlakowica, kokcydioidomikoza, sporotrychoza, kandydoza i kryptokokoza. GRZYBICE SKÓRY, dermatomikozy, choroby zak. skóry gładkiej oraz włosów i paznokci, wywołane przez —grzyby chorobotwórcze (dermatonty); źródłem zakażenia może być chory człowiek, zwierzę lub przedmioty z otoczenia chorego. Roróżnia się: l) —łupież pstry, zaraźliwy dotyczący tylko warstwy rogowej naskórka, 2) g. naskórkowe, rzadziej zajmujące także paznokcie, lecz nie atakujące włosów, 3) g. włosów, naskórka i paznokci, np. g. woszczynowa, g. drobnozarodnikowa; 4) - drożdżyce wywoływane przez drożdżaki. G. naskórkowa, jedna z częstych g.s., bardzo zaraźliwa, powodująca masowe zachorowania w większych zbiorowiskach ludzkich, przenosi się przez wspólnie używane ręczniki, gąbki, bieliznę, obuwie itp., rozwojowi jej sprzyja duża wilgotność i maceracjo skóry (np. łatwe pocenie się i złe osuszanie). W g. obrębnej pachwin w okolicy pachwinowej, w fałdzie między pośladkami i na górnych częściach ud tworzą się swędzące, dobrze odgraniczone, czerwonobrunatne plamy o wałowało wzniesionych brzegach, usianych drobnymi grudkami i pęcherzykami. W g. stóp powstają w szparach międzypalcowych, gdzie skóra łatwe ulega maceracji, zaczerwienienia, popękania i oddzielanie się naskórka (kołnierzykowate odwarstwiania od obwodu) oraz sączenie, występuje swędzenie, a czasem ból. G. paznokci często towarzyszy g. stóp, płytki paznokciowe są zgrubiałe, żółte, łamliwe, a pod nimi widać nadmierne rogowacenie. Leczenie trwa długo. G. woszczynowa, strupień woszczynowy, parch, na owłosionej skórze głowy tworzą się szarożółte strupy(tarczki woszczynowe) wielkości kilku mm do l cm, z talółrzykowatym wgłębieniem w środku i przebite włosem ,włosy stają się matowe, suche, szorstkie i pokręcone, łamią się i dają się łatwo usuwać, ogniska chorobowe wydzielają zapach stęchlizny, po ustąpieniu zmian pozostają rozległe, gładzę, lśniące, białe blizny zanikowe. Choroba może atakować również skórę gładką i paznokcie. G. strzygąca rozwija się na owłosionej skórze (głowy i brody), skórze gładkiej i na paznokciach, często występuje u dzieci. Wyróżnia się postać powierzchniową i głęboką. W powierzchniowej g. strzygącej skóry owłosionej tworzą się liczne, drobne dobrze odgraniczone ogniska o pow. złuszczającej się otrębiasto („tonsurki"), przy minimalnych objawach zapalnych, włosy w ogniskach są nierówno ułamane, szare, matowe. W powierzchownej g. strzygącej skóry gładkiej okrągłe, wyraźne odgraniczone ogniska, z niewielkim odczynem zapalnym, pokryte są w środku niewielkimi łuskami, a na obwodzie grudkami, pęcherzykami i krostami. W głębokiej g. strzygącej skóry owłosionej częstej u dzieci i u mężczyzn (na brodzie) powstają duże nacieki guzowate, zapałce, o pow. brodawkowatej, pokryte strupami, przy ucisku ropiejące, włosy połamane, matowe, dają się łatwo wyciągać z ropiejących mieszków włosowych; guzy wykazują skłonność do skupiania się i zlewania, mogą być bolesne. Choroba przebiega ostro, nie leczona powoduje szpecące Mizny, na których włosy nie odrastają. G. drobnozarodnikowa, mikrosporioza, najbardziej zaraźliwa z g.s., występuje u dzieci, zwłaszcza w dużych zbiorowiskach; nie zajmuje paznokci, rzadko skórę gładką; na owłosionej skórze głowy przypomina g. strzygącą. Leczenie grzybic jest miejscowe oraz ogólne, specjalnymi grzybobójczymi antybiotykami. GRZYBICE TROPIKALNE, - grzybice występujące bądź wyłącznie w krajach o klimacie tropikalnym, bądź tam szczególnie rozpowszechnione. Strupień woszczynowy, grzybibica woszczynowa —grzybice skóry. Dermafitoza, stopa Hong--Kong przewlekłe powierzchniowe grzybicze zakażenie skóry, zwłaszcza między palcami stóp z - maceracją i pękaniem zajętych miejsc; rzadziej atakuje ręce, pachwiny, pachy i in. okolice ciała; występuje szeroko w klimacie zwrotnikowym i podzwrotnikowym, gdzie jest b. uciążliwa dła człowieka. Grzybica dachówkowa-ta, birmańska, świerzb malaburski, grzybica skóry strzygąca, wywoływana przez grzyb Trichopryton concentricum, występuje wyłącznie w strefie klimatu tropikalnego, gł. na wyspach Oceanu Spokojnego i Archipelagu Malajskiego, a także w pd. Chinach, pd. Indiach i w Ameryce Środk. Grzybica uszu, ucho singapurskie, rzadkie schorzenie skóry zewn. przewodu słuchowego o b. różnorodnych klin. objawach. Występuje w wilgotnej strefie tropikalnej oraz w rejonach tropikalnych, W których wieją silne wiatry. Grzybica madurska, stopa madurska, wywoływana przez nitkowate grzyby, charakteryzuje się prze wlekłym procesem ziaminiakowym, ograniczonym zwykle do kończyn dolnych, powodującym równoległe uszkodzenie tkanek miękkich i kości, zwłaszcza stóp. Drożdżyca południowoamerykańska drożdżyce amerykańskie. GRZYBICE WŁOSÓW -grzybice skóry. GRZYBY CHOROBOTWÓRCZE, drobnoustroje należące w większości do klasy grzybów niedoskonałych (Fungi imperfecti). Nie posiadają chlorofilu. Ściana komórkowa przesycona jest chityną lub celulozą. Większość g.ch. tworzy długie, rozgałęziające się nitki, które stanowią jedną komórkę wielojądrową albo są podzielone poprzecznymi przegrodami na szereg komórek. Z pojedynczych nitek tworzy się splot zw. grzybnią, która wytwarza zarodniki zw. sporami. Ze względu na funkcję, spory dzieli się na płciowe i bezpłciowe. Spory bezpłciowe są podstawowym elementem wegetatywnego rozmnażania się g.ch. Spośród g.ch. największą rolę odgrywają: — dermatofity — drożdżaki i inne. G.ch. powodują u człowieka —grzybice powierzchowne i głębokie. Badanie mikrobiol. grzybic polega na wykonaniu badania mikroskopowego materiału, izolacji i hodowli g.ch., różnicowaniu wyizolowanych g.ch., wykonaniu w razie potrzeby próby biol. na zwierzętach. Badania serol. mają duże znaczenie w grzybicach głębokich. Wykonuje się odczyny: —aglutynacji, wiązania dopełniacza, precypitacji w żelu agarowym. Niekiedy stosuje się skórne odczyny alergiczne. Zob. też promieniowce. GRZYBY TRUJĄCE; do najbardziej niebezpiecznych w Polsce należą. muchomor jadowity i sromotnikowv piestrzenica kasztanowata i strzępiak, ceglasty. Strzępiak ceglasty, lejkówka odbielana, lejkówka strumykowa—grzyby zawierające muskarynę pobudzającą układ nerw. cholinergiczny, przywspółczulny; DL (- dawka śmiertelna) świeżego strzępiąc wynosi 40-80 g, 15-30 min po spożyciu pojawiają się nudności, wymioty, biegunka, nadmierna potliwość, ślinotok, bóle brzucha, zaburzenia widzenia, zaburzenia oddychania, zwolnienie czynności serca. Leczenie: płukanie żołądka, atropina, w razie potrzeby oddech wspomagany. Muchomor czerwony, muchomor plamisty—niekiedy zawierają muskarynę (podobnie jak strzępiak ceglasty), w Polsce objawy zatrucia najczęściej związane są z obecnością alkaloidów o działaniu zbliżonym do atropiny (mykoatropina, L-hioscyjamina); 0,5 -3 godz po spożyciu występuje podniecenie, napady szału, odurzenie, rozszerzenie źrenic, omamy słuchowe i wzrokowe, w silniejszych zatruciach porażenie kończyn dolnych, drgawki, utrata przytomności. Leczenie: wywołanie wymiotów, płukanie żołądka, leki uspokajające, przeciwdrgawkowe, pobudzające układ krążenia. Borowik szatański, gąska plamista, gołąbek wymiotny, mleczaj wełnianka, pieczarka żółtoskóra, tęgoskór pospolity, wieruszka ciemna—1-2 godz po spożyciu występują nudności, wymioty, biegunki, bóle brzucha, silne osłabienie, bezwład, bóle i zawroty cłowy, pragnienie, bezmocz. Leczenie:w razie potrzeby płukanie żołądka roztworem węgla aktywowanego, do picia płyny z dodatkiem soli kuchennej. Bedłka atramentowa—sama nie wywołuje żadnych dolegliwości, jednak nawet po 3 dniach od spożycia, w przypadku wypicia alkoholu, powoduje objawy zatrucia podobne jak: -cyjanamid wapniowy i disulnram. Muchomor jadowity, muchomor sromotnikowy, muchomor wiosenny — zawierają substancje powodujące uszkodzenie wątroby i nerek, DL świeżego grzyba wynosi 50-100 g, 24-28 godz po spożyciu występują bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha, osłabienie, zaburzenia w krążeniu i oddychaniu, sinica, znaczne odwodnienie organizmu, skąpomocz, po 2-5 dniach objawy uszkodzenia wątroby w postaci żółtaczki, bólu w prawym podżebrzu, skazy krwotocznej, w końcowym okresie możliwe drgawki, śpiączka wątrobowa. Leczenie: płukanie żołądka, węgiel aktywowany, surowica przeciwmuchomorowa, leczenie osłaniające wątrobę, leki nasercowe, podnoszące ciśnienie krwi. Piestrzenica kasztanowata— zawiera substancje powodujące hemolizę krwinek, uszkodzenie wątroby i objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego, 7-12 godz po spożyciu występują nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha, bóle i zawroty głowy, osłabienie, dreszcze, niepokój, żółtaczka, niedokrwistość, bóle w prawym podżebrzu, skąpomocz, w ciężkich zatruciach utrata przytomności, śpiączka, drgawki. Leczenie: jak przy muchomorze sromotnikowym. GUAJAKOL - gwajakol. GUANETYDYNA, Guanethidin, Ismelin, lek sympatykolityczny, blokuje zakończenia adrenergiczne hamując uwalnianie—^-noradrenaliny. Stosowany w nadciśnieniu tętniczym samoistnym (zwłaszcza w cięższych przypadkach i nadciśnieniu złośliwym), nadciśnieniu pochodzenia nerkowego oraz zaburzeniach miarowości serca w nadczynności tarczycy. GUANINA, związek heterocykliczny, pochodna puryny (—> zasady purynowe) wchodząca w skład: —> nukleozydów, nukleotydów i kwasów nukleinowych. GULLSTRAND Altvar, ur. 5 VI 1862, zm. 3 VII 1930, szwedz. okulista; prof. okulistyki uniw. w Uppsali (od 1894). Teoretyk i praktyk, wynalazca i konstruktor szeregu przyrządów okulistycznych, m.in. lampy szczelinowej (1911) i oftalmoskopu bezodblaskowego (1912). Udoskonalił metody wykrywania nienormalnego kształtu—rogówki, lokalizacji porażonych mięśni gałki ocznej i dopasowywania szkieł korekcyjnych po usunięciu—soczewki z powodu jej—zaćmy. W 1911 otrzymał nagrodę Nobla za całokształt prac nad dioptryką oka. GUMA ARABSKA, stężały sok akacji, chemicznie mieszanina węglowodanów. Z wodą tworzy powoli gęste roztwory koloidalne. Służy do przyrządzania kieiku, używana jest jako emulgator do emulsji oraz przy produkcji tabletek i pigułek. GUTAPERKA - materiały do wypełnień. GUTHRIE George James, ur. l V 1785, zm. l V 1856, ang. chirurg i okulista; lekarz wojskowy w koloniach ang., od 1827 prof. anatomii, chirurgii i okulistyki w Londynie. Po raz pierwszy zastosował gips do ustalania złamań, opierając się na obserwacjach medycyny ludów Bliskiego Wschodu. Niezwykle sprawny operator okulistyczny. Autor szeregu publikacji, uważany za najwybitniejszego bryt. chirurga wojennego. GUZ, tumor, każdy dający się wykryć klin. nadmiar tkankowy; może mieć charakter nowotworowy łagodny lub złośliwy, może powstać na tle: zmian zapalnych (np. w - grzybicy skóry strzygącej głębokiej, gruźlicy skóry rozpływnej, kile), obrzmienia odczynowego (węzły limfatyczne), gromadzenie się płynu (— torbiele), krwi (— krwiaki), pasożyta (—bąblowica) oraz na tle nienowotworowych procesów rozrostowych. GUZ BRENNERA, rzadki, niezłośliwy nowotwór jajnika u starych kobiet, opisany przez Brennera. Utworzony jest z elementów nabłonkowych otoczonych tkanką łączną. Guz lity włóknisty, zwykłe jednostronny, na ogół bezobjawowy. Leczenie operacyjne. GUZ CODMANA - chrzestniak zarodkowy. GUZEK, wyniosły nad pow. skóry —wykwit, podobny do—grudki, ale większy i ustępujący z pozostawieniem blizny. Zmiany patol. dotyczą tkanki łącznej skóry właściwej, która, uszkodzona procesem chorobowym, wytwarza bliznę. G. bywają różnej wielkości; większe od orzecha laskowego nazywa się —guzami. GUZEK GORĄCY, miejsce w obrazie - scyntygraficznym tarczycy gdzie gromadzi się jod w stopniu znacznie większym niż w pozostałej tkance gruczołu. G.g. są przeważnie—gruczolakami, w których prawie nigdy nie stwierdza się cech złośliwości. Wyłączne gromadzenie jodu w ich obrębie może być następstwem ich autonomii czynnościowej, czyli uniezależnienia się od hormonu tyreotropowego przysadki. G.g. może się również uwidocznić w scyntygramie tarczycy wskutek braku lub zniszczenia przez proces chorobowy pozostałego miąższu gruczołu i wtedy w pełni podlega on działaniu tyreotropiny. GUZEK ZIMNY, w obrazie -scyntygraficznym tarczycy nie gromadzi jodu lub wykazuje znacznie mniejszą jodochwytność niż pozostała część gruczołu. G.z. są najczęściej torbielami, gruczolakami lub krwiakami tarczycy, w pewnym procencie przypadków wykazują utkanie złośliwe. GUZ EWINGA, złośliwy nowotwór (mięsak) z niedojrzałej mezenchymy szpiku kostnego, występujący u dzieci w 10-15 r. życia. Usadawia się w kościach długich, w miednicy lub w łopatce, objawia się silnymi bólami, obrzękiem tkanek otaczających, ograniczeniem czynności kończyny, czasem gorączką i anemią. Rośnie szybko, niszczy kość, daje wczesne przerzuty (np. do płuc); klin. może przypominać zapalenia szpiku kostnego. Leczenie promieniami jonizującymi i operacyjne. GUZ GRAWITZA-rak nerki. GUZKI ASCHOFFA, zmiany rozrostowe rozwijające się w chorobie reumatycznej (- reumatyzm), gł. w mięśniu sercowym, rzadziej w innych tkankach. G.A. powstają w tkance podścieliskowej w najbliższym sąsiedztwie średnich i drobnych tętni-czek. W badaniu mikroskopowym przedstawiają się jako twory okrągłe, owalne lub wrzecionowate, złożone z obrzękłych włókien łącznotkankowych i zwyrodniałej włóknikowo substancji podstawowej oraz nacieków utworzonych przez: granulocyty wielojądrzaste, limfocyty, plazmocyty i komórki olbrzymie. GUZKI DNAWE, złogi-moczanów odkładające się w skórze, w stawach, w chrząstkach, w nasadach kości, a nawet w narządach wewn.; niszczą one chrząstkę otaczającą tkankę, a następnie kość, równocześnie wyzwalając odczyny zapalne (atak dny), zrosty włókniste i wtórne zmiany zwyrodnieniowe. G.d. powstają na tle skazy moczanowej (-dna). Najwcześniej występują na małżowinach usznych, w stawach palców, w kaletkach maziowych. Jeśli są duże i położone płytko pod skórą, mogą ulec przebiciu, wydobywają się z nich wówczas szarobiaławe masy kryształków kwasu moczowego. Z biegiem czasu ulegają zwapnieniu. GUZKI DOJAREK, twarde guzki, wielkości 1-2 cm, wywoływane przez - wirusy krowianki, występujące na rękach dojarek i pracowników oborowych. Nie wymagają leczenia, cofają się samoistnie, bez śladu. GUZKI KRWAWNICZE- hemoroidy. GUZKOWATE ZAPALENIE OKOŁOTĘTNICZE, charakteryzuje się licznymi guzkowatymi zgrubieniami w ścianie drobnych tętnic. G.z.o. naieży do - kolagenoz. Przyczyna choroby jest nieznana. Objawy choroby b. różnorodne: m.in. uszkodzenie mięśnia sercowego, nerek, z towarzyszącym — nadciśnieniem tętniczym itp. „GUZ LIŚCIASTY", rzadki, pół-złośliwy nowotwór sutka rozwijający się na podłożu gruczolako włókniaka. Występuje u kobiet w 30-60 f. życia. Cechuje się dwufazowością wzrostu: początkowo jest to mały guzek wolno rosnący, potem gwałtownie powiększa się do dużych rozmiarów. Granice guza są wyraźne, spoistość niejednakowa, skóra nad nim napięta, ścieńczała. Często ulega złośłiwieniu. Leczenie operacyjne. GUZ MASSONA-kłębczak. GUZ OLBRZYMIOKOMÓRKOWY KOŚCI, częsty, wolno rosnący guz kości, umiejscawiający się w okolicy kolana, górnego odcinka kości ramieniowej i dolnego kości promieniowej. Z reguły występuje po 25 r. życia w trzech odmianach: niezłośliwej, nawracającej miejscowo i złośliwej, która daje nawroty i przerzuty drogą krwi. Leczenie chir. lub napromienianiem (guz promienioczuły). GUZOWATOŚĆ NOSA, choroba skóry nosa, rozwijająca się na podłożu zmian występujących w—trądziku róźowatym. Przerost gruczołów łojowych, tkanki łącznej i naczyń krwionośnych doprowadza do zgrubienia skóry, a następnie powstawania tworów guzowatych, niekiedy olbrzymich rozmiarów, zniekształcających nos. Leczenie chirurgiczne. GUZ STEWARTA- guz ślinianek śluzowo-nabłonkowy. GUZ ŚLINIANEK ŚLUZOWO-NABŁONKOWY, guz Stewarta nowotwór nabłonkowy z nabłonka płaskiego i wydzielającego śluz, najczęściej złośliwy, torbielowaty, odgraniczony od otoczenia, nacięta tkanki sąsiednie i skórę, ulega owrzodzeniu. Leczenie operacyjne. GUZ TRAWIASTY, chloroma, odmiana ostrej —białaczki mieloblastycznej, występująca przeważnie u dzieci i młodzieży, charakteryzująca się powstawaniem podokostnowych nacieków (guzów) o zielonkawym zabarwieniu w kościach płaskich czaszki, oczodołów, zatok przynosowych, żeber, kości krzyżowej. Poza tym obraz hematologiczny, klin. i leczenie są takie same, jak w ostrej białaczce mieloblastycznej. GUZ TRZONU MACICY MIESZANY MEZENCHYMALNY, rzadki nowotwór złośliwy z tkanki mezenchymalnej różnicującej się w wielu kierunkach (tkanka nabłonkowa, chrzestna, mięśniowa, śluzowa itp.). Występuje u starszych kobiet w postaci polipowatych, miękkich, kruchych mas, które naciekają ścianę macicy. Daje odległe przerzuty. Leczenie operacyjne. GUZ WARTHlNA- gruczolako-torbielak limfatyczny. GUZ WILMSA - nerczak płodowy. GUZY CHROMOCHŁONNE nowotwory rdzenia nadnerczy, wydzielające hormony adrenalinę noradrenalinę. Objawy klin. zależą od wydzielania hormonów i od ich wzajemnego stosunku ilościowego. Nowotwory wydzielające gł. noradrenalinę, powodują powstawanie objawów przypominających —)- nadciśnienie tętnicze samoistne. Gdy przeważa wydzielanie adrenaliny, występuje poduszenie-przemiany materii podstawowej, przecukrzenie krwi, przyspieszenie czynności serca, pocenie się, drżenie mięśniowe, zwiększenie amplitudy ciśnienia krwi. Ciśnienie może mieć charakter stały lub częściej, napadowy. G.ch. stanowią przyczynę 0,5% przypadków nadciśnienia. W surowicy krwi i moczu chorych stwierdza się zwiększoną zawartość katecholamin, a w moczu ponadto ich metabolitów (kwas wanilinomigdałowy). Leczenie operacyjne. GUZY JAJNIKA, nowotwory niezłośliwe i złośliwe jajnika, nieczynne lub czynne hormonalnie. Jednym z objawów g.j. jest krwawienie z dróg rodnych. Uszypułowane g.j. mogą ulegać skrętowi, co wywołuje ostry ból i objawy zapalenia otrzewnej. Czasem dochodzi do pęknięcia g.j. z następowym zapaleniem otrzewnej. Niektórym g.j. towarzyszy wodobrzusze. Wspólną cechą g.j. hormonalnie nieczynnych jest późne występowanie objawów klinicznych, wywołanych zwykle dopiero dużymi rozmiarami guzów, niektóre z nich, szczególnie niezłośliwe torbielaki, osiągają niekiedy ogromne rozmiary. G.j. hormonalnie czynne dają zwykle objawy maskulinizacji lub przedwczesnej feminizacji. Do najczęściej występujących niezłośliwych g.j. należą: l) gruczolakotorbielaki (u kobiet starszych stanowiące ponad 50% wszystkich g.j.), zazwyczaj jednostronne, często dużych rozmiarów, 2) torbielaki surowicze brodawczakowate, rosnące wolno, wykazujące obecność brodawkowatych wyrośli we wnętrzu guza i na jego pow., które mogą rozsiewać się na otrzewnej, 3) torbiele skórzaste, rosnące wolno, wypełnione szarożółtawym gęstym płynem, zawierającym włosy i luźno leżące zęby, 4) włókniaki, zwykłe obustronne, niedużych rozmiarów, twarde, 5) jądrzaki (niezłośłiwe), wywołujące objawy maskulinizacji, zanik miesiączki i sutków. Leczenie g.j. jest operacyjne. GUZY KANAŁU KRĘGOWEGO, guzy śródkanałowe; dzieli się je na zewnątrzoponowe i wewnątrz-oponowe, nowotwory wewnątrzoponowe są bądź zewnątrzrdzeniowe, bądź śródrdzeniowe. Guzy zewnątrzoponowe są to zwykle mięsaki i raki wychodzące z sąsiednich kręgów albo stanowiące przerzuty z odległych ognisk. Występują także tłuszczaki, włókniaki, nerwiaki osłonkowe, chrzęstniaki i naczyniaki. Guzy wewnątrzoponowe, zewnątrzrdzeniowe są dość łagodne, gdyż zazwyczaj wychodzą z opony miękkiej i pajęczynówki oraz z osłonek korzeni rdzeniowych. –Nerwiaki są szczególnie częste w okolicy szyjno--piersiowej i mogą występować jako przejaw uogólnionej —^ nerwiako-włókniakowatości. Są otorbione i dobrze się wyodrębniają. — Oponiaki mogą występować w wielu postaciach. Są zwykle dobrze wyodrębnione i otorbione. Wychodzą zwykłe z pajęczynówki. Do rzadkich przypadków należy rozsiany mięsak. Do najczęściej spotykanych guzów wewnątrzoponowych śródrdzeniowych natężą — glejaki, zwłaszcza wyściółczaki. Rzadziej zdarzają się naczyniaki i tłuszczaki. Objawy klin. guzów określone są przez ich umiejscowienie. Regułą jest powolne postępowanie zaburzeń. Występują objawy zależnie od zajęcia korzeni rdzeniowych, np. bóle i parestezje. Umiejscowione osłabienie, porażenie i zanik mięśni występuje jako następstwo zajęcia korzeni ruchowych lub rogów przednich rdzenia kręgowego. Ucisk rdzenia wywołuje porażenie czynności zwieraczy pęcherza i odbytu itp. W rozpoznawaniu nowotworu śródrdzeniowego wartościowe są metody diagnostyczne, takie jak zdjęcia rentg., nakłucie lędźwiowe, elektromiografia. Leczenie polega na chir. usunięciu guza. W niektórych przypadkach zaleca się następnie napromieniowanie rentg. Guzy zewnątrzrdzeniowe są na ogół łatwe do usunięcia operacyjnego. Rokowanie w guzach śródrdzeniowych jest mniej pomyślne, lecz i w nich można uzyskać pewną poprawę. GUZY MÓZGU, guzy śródczaszkowe, wszelkie guzy rozwijające się wewnątrz czaszki. G.m. można podzielić na: wrodzone (torbiele skórzaste, potwomiaki, struniaki, perlaki), mezodermalne (oponiaki, nerwiaki, naczyniaki), ektodermalne (glejaki, guzy przysadki mózgowej), przerzutowe (rak, czerniak, nadnerczak) i różne (tętniak, kilak, gruźliczak, bąblowiec wągrzyca mózgu). Objawy ogólne g.m. to przede wszystkim bóle głowy, nasilane lub, wyzwalane przez wszelkie czynności wzmagające śródczaszkowe ciśnienie —^ płynu mózgowo-rdzeniowego, jak. skłony tułowia, wysiłek lub ćwiczenia fiz. Bóle głowy można łagodzić przez zabiegi obniżające ciśnienie śródczaszkowe. Często występują też nudności niekoniecznie związane z posiłkami, a. nierzadko zmącenie świadomości, senność i zwiększona męczliwość. W miarę wzrostu ciśnienia śródczaszkowego rozwija się —^- tarcza zastoinowa. W miarę rozrastania się guza pojawiają się tzw. objawy ogniskowe, które są wyrazem coraz rozleglejszego zniszczenia i upośledzenia czynności tkanki mózgowej. Zaznaczają się objawy zajęcia półkul mózgowych, pnia mózgu, nerwów czaszkowych itp., dochodzi bowiem do zaburzeń ich czynności. Objawy te są b. różnorodne i obejmują zarówno sferę ruchową (niedowłady, drgawki, porażenia), jak też czuciową (drętwienia, parestezje, znieczulenia) i psychiczne (upośledzenie pamięci, zmiany nastroju, drażliwość, apatia^ wesołkowatość itd.). W rozpoznaniu g.m. ważne są badania pomocnicze. Rentgen czaszki może ujawnić np. przemieszczenie zwapniałej szyszynki, odma komorowa (— wentrykulografia) — zmiany w układzie komorowym, spowodowane nowotworem śródczaszkowym.—elektroencefalografia wykazuje często ogniskowe zmiany zapisu, — arteriografia może ujawnić przemieszczenie,bądź zamknięcie dużych naczyń, bądź „ukazać obrysy nowotworu; — echoencefalografia bywa pomocna jako prosta próba ekranowa, umożliwiająca okrycie przesunięć tworów linii środk. w obrębie czaszki. Leczenie. W przypadkach niektórych guzów, np. oponiaków, nerwiaków osłonkowych, skórzaków i gwiaździaków, wczesne rozpoznanie i operacyjne usunięcie nowotworu może chorego wyleczyć. W przypadkach głęboko położonych guzów operacja może nie dać wyniku. W wielu rozmaitych rodzajach guzów dobre wyniki daje napromieniowanie rentg., w niektórych zaś przypadkach (np. w guzach przysadki) można tą metodą uzyskać wyleczenie. GUZY RDZENIA - guzy kanału kręgowego. GUZY ŚRÓDCZASZKOWE -guzy mózgu. GUZY ŚRÓDKANAŁOWE - guzy kanału kręgowego. GUZY UKŁADU MOCZOWEGO, każde powiększenie narządu lub nowy twór w tkankach układu moczowego. Ponieważ istnienie guza świadczy przeważnie o. procesie patol. a szczególnie nowotworowym konieczne jest określenie jego pochodzenia i charakteru G.u.m. można podzielić na: a) zapalne, np. zapalenia nerek, roponercze, gruźlica; b) niezapalne, np. powiększenie nerki na tle zastoju (wodonercze), wady rozwojowe nerek (nerka podwójna, podkowiasta), torbiel pojedyncza nerki; c) nowotwory łagodne i złośliwe, najczęstsze w nerkach (raki i mięsaki), guzy mieszane Wiłmsa u dzieci, nowotwory tkanki przynerkowej i nadnerczy. Nowotwory łagodne moczowodów są rzadkie, częściej występują złośliwe. W pęcherzu moczowym najczęstsze są nowotwory łagodne, jednak brodawczaki, ze względu na przebieg klin., uważane są za złośliwe, poza tym w pęcherzu często występują raki. Dużo rzadsze są raki cewki moczowej i prącia, częstsze nowotwory jądra, —<-rak gruczołu krokowego. Guzy nowotworowe wymagaj ą I e c z e n i a operacyjnego i leczenia energią promienistą. O wynikach leczenia decyduje przede wszystkim wczesne rozpoznanie. GWAJAKOL, guajakol, składnik kreozotu; działa bakteriobójczo i wykrztuśnie. W lecznictwie stosowane są często estry g.; wchodzą one w skład syropów o działaniu wykrztuśnym. Pochodna g. — gwajakolosulfonian potasowy (Thiocol) — jest szeroko stosowana jako lek wykrztuśny. GWIAŹDZIAK, jeden z najczęściej występujących - glejaków, wywodzący się z komórek gwiaździstych tkanki glejowej. G. występuje w kilku typach, różniących się stopniem złośliwości, przebiegiem klin. i rokowaniem. Często przyjmuje postać torbieli. Leczenie operacyjne. GWIDON Z CAULIACO - Chauliac Guy De. GWOŹDZIOWANIE KOŚCI, metoda leczenia złamań kości długich; polega na nastawieniu kości i operacymym wprowadzeniu do jamy szpikowe) specjalnego —gwoździa Kuntschera, unieruchamiającego odłamy w prawidłowym ustawieniu. Stosowane jest najczęściej w złamaniach kości udowej, kości podudzi. Sposób ten daje dobre unieruchomienie odłamów oraz pozwala na wczesne uruchomienie chorego i obciążenie kończyny. GWÓŹDŹ KUNTSCHERA, przyrząd ze stali nierdzewne) do unieruchamiania złamań kości długich, ma kształt rynienki zakończone; spiczasto z niewielkim otworkiem na przeciwległym końcu. Gwoździe mają rożne wymiary, dostosowane do długości. kości ,do średnicy jamy szpikowej. Część gwoździa z otworkiem zostaje na zewnątrz kości i służy do jego wyciągnięcia po uzyskaniu zrostu GYNECORN - Gynergen. GYNERGEN, Gynecom, winian ergotaminy. Właściwości, zastosowanie —ergotamina.