Bogus�aw Wo�osza�ski "Sensacje XX wieku" rewir WARSZAWA 1998 Projekt ok�adki i opracowanie graficzne KRZYSZTOF FINDZI�SKI Zdj�cie na ok�adce ADAM HAYDER Korekta BARBARA NOWAK Wydawca Wydawnictwo MAGNUM Sp. z o.o. 02-536 Warszawa, ul. Narbutta 25a tel. 48-55-05, fax 48-34-86 Copyright � by Wydawnictwo MAGNUM Sp. z o.o. WARSZAWA 1 994 Sk�ad i diapozytywy Studio komputerowe RADIUS Warszawa, ul. Nowogrodzka 31, tel. 621-39-20 Druk i oprawa DRUKARNIA WYDAWNICTW NAUKOWYCH S.A. t-�d�, ul. �wirki 2 ISBN 83-85852-17-4 SPIS TRE�CI Nadchodzi� �wit. Dow�dca Frontu Zachodniego, Michai� Tuchaczewski, wy- szed� z pokoju drewnianego domku, kt�ry od dw�ch dni s�u�y� mu za kwater�. Nie spa� tej nocy. Oczywi�cie nadchodz�cy dzie� nie m�g� przynie�� rozstrzyg- ni�cia. Bitwa mia�a trwa� d�ugo, ale podniecenie, kt�re odczuwa� przed rozpo- cz�ciem ofensywy, i zm�czenie odp�dzi�y sen. Przeszed� przez w�sk� sie�, gdzie na komodzie skuli� si� �o�nierz. - Nie �pij, bo ci� zar�n� jak prosi� - Tuchaczewski tr�ci� go �okciem. �o�nierz zeskoczy� z komody. Zacz�� wtyka� bluz� munduru za pasek spodni, a drug� r�k� gor�czkowo usi�owa� wymaca� karabin, kt�ry zsun�� si� na pod�og�. - Tak jest, towarzyszu dow�dco. Zm�czony... Ja tylko na chwil� g�ow� o �cian� opar�... - mamrota�. - Nastaw samowar. Wygas� ju� ca�kiem. - Tuchaczewski zdj�� z wieszaka sk�rzan� kurtk�, narzuci� na ramiona i otworzy� drzwi wej�ciowe. �o�nierze stoj�cy na warcie wypr�yli si�. ..Dobrze, �e przynajmniej ci nie �pi�" - pomy�- la�. Mia� pod komend� prawie p� miliona ludzi, ale wiedzia�, �e ich warto�� bojowa nie jest du�a. Zbieranina tych, kt�rzy uwierzyli w rewolucj�, i jeszcze wi�cej takich, co uwa�ali, �e b�d� �upi� polskie dwory i gwa�ci� polskie dziedziczki. Nie mieli do�wiadczenia ani umiej�tno�ci �o�nierskich, a dyscyplin� trzeba by�o krwawo egzekwowa�. Wyszed� na w�sk�, piaszczyst� uliczk�. Sierpniowy �wit by� zimny i wilgotny. Tuchaczewski zapi�� guziki sk�rzanej kurtki. Postanowi� pospacerowa� przez kilka minut. Polacy cofali si�. Uwa�a�, �e ani na moment nie mo�na da� im odetchn��, gdy� w�wczas mogliby zorganizowa� rezerwy, podci�gn�� zaopatrzenie, wzmocni� obron� i przej�� do kontrofensywy. Tuchaczewski by� g��boko przekonany, �e ca�a Europa Zachodnia �le do Polski bro�, amunicj�, ochotnik�w i prowiant. Dlatego si�y wojsk polskich szybko si� odradza�y i ka�da przerwa w ofensywie, zel�enie nacisku mo�e kosztowa� Rosj� przegran�. Armie Tuchaczewskiego te� rozbudowywa�y si�. W czerwcu Front Zachodni otrzyma� pi��dziesi�t osiem tysi�cy ludzi uzupe�nienia i tym samym liczebno�� jego wojsk wzros�a do czterystu czterdziestu siedmiu tysi�cy �o�nierzy. Na pocz�tku lipca Tuchaczewski m�g� wystawi� w pierwszej linii dziewi��dziesi�t jeden tysi�cy �o�nierzy i dzi�ki temu na kierunku g��wnego uderzenia jego wojska mia�y dwukrotn� przewag� liczebn� nad wojskami polskimi. Ci�gle jednak by�o to za ma�o, dlatego te� zdecydowa� rzuci� do boju wszystkie odwody, a s�u�by ty�owe ograniczy� do minimum. W ten spos�b zyska� dodatkowo ponad pi�� tysi�cy �o�nierzy. O �wicie 4 lipca 1920 r. wojska Frontu Zachodniego rozpocz�y ofensyw�. W ci�gu siedmiu dni Armia Czerwona prze�ama�a polski front, przekroczy�a Berezyn�, zaj�a Ihumie�. Mi�sk i Bia�ystok. Polacy ponie�li du�e straty i mimo za�artej obrony nie zdo�ali zatrzyma� armii Tuchaczewskiego. Uchodzili z pola, ale w spos�b zorganizowany; bez panicznej ucieczki wojska, kt�re straci�o wszystko i rozbite na niewielkie grupy ratowa�o si� przed �mierci� lub niewol�. Odchodz�c, wysadzali mosty i minowali drogi. W potyczkach os�onowych oddawali niewielu je�c�w i zostawiali niewiele sprz�tu. Zachowywali si�y do ostatecznej rozprawy. Pod Warszaw� mogli odbudowa� swoje wojska, kt�rych pot�g� pokazali w kwietniu i maju 1920 r, Tuchaczewski liczy� jednak, �e szybki marsz jego oddzia��w uniemo�liwi Polakom zorganizowanie obrony i zmobilizo- wanie rezerw. Przed nim by�a Warszawa i ostateczne zwyci�stwo. Wyda� odezw� do �o�nierzy: Czer\vonoarmi�ci! (...) Wielki pojedynek rozstrzygnie.JjJsy wojny i narodu rosyjskiego oraz ludno�ci polskiej. Wojska spod znaku Czerwonego Sztandaru i wojska �upie�czego bia�ego or�a oczekuje �miertelny pojedynek. (...) Na Zachodzie rozstrzygaj� si� losy �wiatowej rewolucji. Ponad trupem bia�ej Polski wiedzie droga do og�lno�wiatowej po�ogi. Poniesiemy na bagnetach szcz�cie i pok�j pracuj�cej ludzko�ci. Tuchaczewski planowa� wielkie uderzenie na Warszaw� od p�nocy i tam zdecydowa� si� skoncentrowa� cztery armie, kt�re mog�yby prze�ama� siln� obron�, jakiej spodziewa� si� w rejonie stolicy. Prawe skrzyd�o jego wojsk by�o pot�ne, ale na pozosta�ych odcinkach wielkiego frontu sytuacja kszta�towa�a si� niekorzystnie dla Rosjan. Na centralnym kierunku, na obszarze rozci�gni�tym na sto sze��dziesi�t kilometr�w dzia�a�a s�aba grupa mozyrska, licz�ca zaledwie pi�� tysi�cy �o�nierzy. Lewe skrzyd�o pozosta�o ca�kowicie ods�oni�te. Polskie uderzenie w to miejsce grozi�o odci�ciem armii id�cych na Warszaw�, okr��e- niem ich i zniszczeniem. Tuchaczewski musia� wi�c uzyska� dodatkowe si�y. M�g� je przej�� z Frontu Po�udniowo-Zachodniego, kt�rego armie podesz�y pod Lw�w. Naczelny dow�dca Armii Czerwonej, Siergiej Kamieniew obieca�, podczas narady 22 lipca, �e wyda rozkaz przesuni�cia l. Armii Konnej i 14. armii z Frontu Po�udniowo-Zachodniego na lewe skrzyd�o Frontu Zachodniego. Jednak�e dow�dca Frontu Po�udniowo-Zachodniego Aleksander Jegorow i cz�o- nek Rady Rewolucyjnej J�zef Stalin nie mieli zamiaru oddawa� najsilniejszych jednostek do dyspozycji innego dow�dztwa i umo�liwi� mu tym samym odniesienie �wietnego zwyci�stwa. Sami chcieli przej�� do historii jako pogrom- cy Polski. Stalin pisa� do naczelnego dow�dcy Armii Czerwonej: Na ca�ej linii Frontu Po�udniowo�Zachodniego Polacy stawiaj� bardzo silny op�r, przy czym szczeg�ln� zaci�to�� przejawiaj� na kierunku lwowskim. Sytua- cja z Rumuni� jest niejasna i napi�ta. W tych warunkach uwa�am za konieczne przenie�� punkt ci�ko�ci g��wnego uderzenia armii i Frontu Po�udniowo-Za- chodniego w granice Galicji. Siergiej Kamieniew zatwierdzi� t� propozycj�, chocia� oznacza�a ona rozproszenie si�. Od tej chwili Stalin zacz�� lekcewa�y� polecenia przekazania cz�ci wojsk Frontu Po�udniowo-Zachodniego do Frontu Zachodniego. Rozkaz w tej sprawie - jaki nadszed� 3 sierpnia - po prostu wyrzuci� do kosza. Dyrektywa z 6 sierpnia m�wi�ca o przekazaniu l. Armii Konnej, 12. armii i dodatkowo 14. armii, r�wnie� nie zosta�a wykonana. 11 sierpnia Kamieniew ponownie wyda� rozkaz przekazania Tuchaczewskiemu l. Armii Konnej i 12. armii. Pisa� w telegramie do Stalina i Jegorowa: W celu udzielenia pomocy Tuchaczewskiemu skierowa� jak najwi�cej si� do uderzenia mniej wi�cej w kierunku na Lublin, Pu�awy, aby wszelkimi sposobami wesprze� lewe skrzyd�o Tuchaczewskiego. (...) Jest rzecz� istotn� i konieczn�, by jak najpr�dzej przekaza� dow�dcy frontu [tj. Tuchaczewskiemu - BW] najpierw 12. armi�, a potem bezpo�rednio podporz�dkowa� mu r�wnie� Armii Konn�, przy czym Tuchaczewski wyznacza termin przekazania 12. armii na 13 sierpnia, a Armii Konnej - na 15 bm. - Michaile Niko�ajewiczu, telegram z dow�dztwa. - Tuchaczewski odwr�ci� si�. Sta� za nim cz�onek Rewolucyjnej Rady Wojennej, J�zef Unszlicht. - Ju� rozszyfrowane! - Co pisz�? - Towarzysz naczelny dow�dca potwierdza wys�anie do dow�dztwa i Rady Rewolucyjnej Frontu Po�udniowo-Zachodniego rozkazu przekazania nam 12. armii, ale nie precyzuje terminu. Powo�uje si� jedynie na wasz� ocen�, i� 12. armia powinna najp�niej jutro do��czy� do nas, a Konarmia - do 15 sierpnia... - Czy od Jegorowa nadesz�a jaka� wiadomo��? - Nie. Nie s�dz�, aby�my, w ci�gu najbli�szych dni us�yszeli cokolwiek od Jegorowa i Stalina... - Uwa�asz, �e b�d� sabotowa� rozkazy dow�dztwa? - Robi� to ju� od pewnego czasu. - Unszlicht rozpi�� p�aszcz i z kieszeni munduru wyj�� paczk� papieros�w. - Francuskie, zdobyczne. - Wyci�gn�� papierosy w stron� Tuchaczewskiego. Ten pokr�ci� przecz�co g�ow�. - Wojska Frontu Po�udniowo-Zachodniego s� pod Lwowem i maj� szans� zdobycia tego miasta - m�wi� dalej Unszlicht. - Stalin pragnie tego bardziej ni� Jegorow. W karierze polityka atut w postaci zdobycia miasta ma du�e znaczenie. Dlatego nie odda nam ani jednego pu�ku, gdy� jest przekonany, �e gdy zdob�dzie Lw�w, to w�wczas nikt nie b�dzie pami�ta� o jego niesubordynacji... - Je�eli tak jest, jak m�wisz, to Stalina nale�a�oby odda� pod s�d wojenny i rozstrzela�! - Mo�e si� t�umaczy�, �e Konarmia i 12. armia s� uwik�ane w zaci�te walki i nie spos�b w podanym przez nas terminie ich wycofa�. By� mo�e partia zechce postawi� przed s�dem Stalina i Jegorowa, ale przedtem my musimy zdoby� Warszaw�. Bez ich pomocy - spokojnie stwierdzi� Unszlicht. Odczeka� chwil�, ale nie s�ysz�c odpowiedzi powt�rzy�: - Tak, musimy zdoby� Warszaw� bez Konarmii i 12. armii. W ka�dym razie nie mo�emy liczy� na wsparcie jednostek w ci�gu najbli�szych dni... O �wicie 4 lipca 1920 r. wojska Frontu Zachodniego rozpocz�y ofensyw�. W ci�gu siedmiu dni Armia Czerwona prze�ama�a polski front, przekroczy�a Berezyn�, zaj�a Ihumie�, Mi�sk i Bia�ystok. Polacy ponie�li du�e straty i mimo za�artej obrony nie zdo�ali zatrzyma� armii Tuchaczewskiego. Uchodzili z pola, ale w spos�b zorganizowany; bez panicznej ucieczki wojska, kt�re straci�o wszystko i rozbite na niewielkie grupy ratowa�o si� przed �mierci� lub niewol�. Odchodz�c, wysadzali mosty i minowali drogi. W potyczkach os�onowych oddawali niewielu je�c�w i zostawiali niewiele sprz�tu. Zachowywali si�y do ostatecznej rozprawy. Pod Warszaw� mogli odbudowa� swoje wojska, kt�rych pot�g� pokazali w kwietniu i maju 1920 r. Tuchaczewski liczy� jednak, �e szybki marsz jego oddzia��w uniemo�liwi Polakom zorganizowanie obrony i zmobilizo- wanie rezerw. Przed nim by�a Warszawa i ostateczne zwyci�stwo. Wyda� odezw� do �o�nierzy: Czer\vonoarmi�ci! (...) Wielki pojedynek rozstrzygnie �losy wojny i narodu rosyjskiego oraz. ludno�ci polskiej. Wojska spod znaku Czerwonego Sztandaru i wojska �upie�czego bia�ego or�a oczekuje �miertelny pojedynek. (...) Na Zachodzie rozstrzygaj� si� losy �wiatowej rewolucji. Ponad trupem bia�ej Polski wiedzie droga do og�lno�wiatowej po�ogi. Poniesiemy na bagnetach szcz�cie i pok�j pracuj�cej ludzko�ci. Tuchaczewski planowa� wielkie uderzenie na Warszaw� od p�nocy i tam zdecydowa� si� skoncentrowa� cztery armie, kt�re mog�yby prze�ama� siln� obron�, jakiej spodziewa� si� w rejonie stolicy. Prawe skrzyd�o jego wojsk by�o pot�ne, ale na pozosta�ych odcinkach wielkiego frontu sytuacja kszta�towa�a si� niekorzystnie dla Rosjan. Na centralnym kierunku, na obszarze rozci�gni�tym na sto sze��dziesi�t kilometr�w dzia�a�a s�aba grupa mozyrska, licz�ca zaledwie pi�� tysi�cy �o�nierzy. Lewe skrzyd�o pozosta�o ca�kowicie ods�oni�te. Polskie uderzenie w to miejsce grozi�o odci�ciem armii id�cych na Warszaw�, okr��e- niem ich i zniszczeniem. Tuchaczewski musia� wi�c uzyska� dodatkowe si�y. M�g� je przej�� z Frontu Po�udniowo-Zachodniego. kt�rego armie podesz�y pod Lw�w. Naczelny dow�dca Armii Czerwonej, Siergiej Kamieniew obieca�. podczas narady 22 lipca, �e wyda rozkaz przesuni�cia l. Armii Konnej i 14. armii z Frontu Po�udniowo-Zachodniego na lewe skrzyd�o Frontu Zachodniego. Jednak�e dow�dca Frontu Po�udniowo-Zachodniego Aleksander Jegorow i cz�o- nek Rady Rewolucyjnej J�zef Stalin nie mieli zamiaru oddawa� najsilniejszych jednostek do dyspozycji innego dow�dztwa i umo�liwi� mu tym samym odniesienie �wietnego zwyci�stwa. Sami chcieli przej�� do historii jako pogrom- cy Polski. Stalin pisa� do naczelnego dow�dcy Armii Czerwonej: Na ca�ej linii Frontu Po�udniowo�Zachodniego Polacy stawiaj� bardzo silny op�r, przy czym szczeg�ln� zaci�to�� przejawiaj� na kierunku lwowskim. Sytua- cja z Rumuni� jest niejasna i napi�ta. W tych warunkach uwa�am za konieczne przenie�� punkt ci�ko�ci g��wnego uderzenia armii i Frontu Po�udniowo-Za- chodniego w granice Galicji. Siergiej Kamieniew zatwierdzi� t� propozycj�. chocia� oznacza�a ona rozproszenie si�. Od tej chwili Stalin zacz�� lekcewa�y� polecenia przekazania cz�ci wojsk Frontu Po�udniowo-Zachodniego do Frontu Zachodniego. Rozkaz w tej sprawie - jaki nadszed� 3 sierpnia - po prostu wyrzuci� do kosza. Dyrektywa z 6 sierpnia m�wi�ca o przekazaniu l. Armii Konnej, 12. armii i dodatkowo 14. armii, r�wnie� nie zosta�a wykonana. 11 sierpnia Kamieniew ponownie wyda� rozkaz przekazania Tuchaczewskiemu l. Armii Konnej i 12. armii. Pisa� w telegramie do Stalina i Jegorowa: W celu udzielenia pomocy Tuchaczewskiemu skierowa� jak najwi�cej si� do uderzenia mniej wi�cej w kierunku na Lublin, Pu�awy, aby wszelkimi sposobami wesprze� lewe skrzyd�o Tuchaczewskiego. (...) Jest rzecz� istotn� i konieczn�, by jak najpr�dzej przekaza� dow�dcy/rontu [tj. Tuchaczewskiemu - BW] najpierw 12. armi�, a potem bezpo�rednio podporz�dkowa� mu r�wnie� Armii Konn�, przy czym Tuchaczewski wyznacza termin przekazania 12. armii na 13 sierpnia, a Armii Konnej - na 15 bm. - Michaile Niko�ajewiczu, telegram z dow�dztwa. - Tuchaczewski odwr�ci� si�. Stal za nim cz�onek Rewolucyjnej Rady Wojennej, J�zef Unszlicht. - Ju� rozszyfrowane! - Co pisz�? - Towarzysz naczelny dow�dca potwierdza wys�anie do dow�dztwa i Rady Rewolucyjnej Frontu Po�udniowo-Zachodniego rozkazu przekazania nam 12. armii, ale nie precyzuje terminu. Powo�uje si� jedynie na wasz� ocen�, i� 12. armia powinna najp�niej jutro do��czy� do nas, a Konarmia - do 15 sierpnia... - Czy od Jegorowa nadesz�a jaka� wiadomo��? - Nie. Nie s�dz�, aby�my, w ci�gu najbli�szych dni us�yszeli cokolwiek od Jegorowa i Stalina... - Uwa�asz, �e b�d� sabotowa� rozkazy dow�dztwa? - Robi� to ju� od pewnego czasu. - Unszlicht rozpi�� p�aszcz i z kieszeni munduru wyj�� paczk� papieros�w. - Francuskie, zdobyczne. - Wyci�gn�� papierosy w stron� Tuchaczewskiego. Ten pokr�ci� przecz�co g�ow�. - Wojska Frontu Po�udniowo-Zachodniego s� pod Lwowem i maj� szans� zdobycia tego miasta - m�wi� dalej Unszlicht. - Stalin pragnie tego bardziej ni� Jegorow. W karierze polityka atut w postaci zdobycia miasta ma du�e znaczenie. Dlatego nie odda nam ani jednego pu�ku, gdy� jest przekonany, �e gdy zdob�dzie Lw�w, to w�wczas nikt nie b�dzie pami�ta� o jego niesubordynacji... - Je�eli tak jest, jak m�wisz, to Stalina nale�a�oby odda� pod s�d wojenny i rozstrzela�! - Mo�e si� t�umaczy�, �e Konarmia i 12. armia s� uwik�ane w zaci�te walki i nie spos�b w podanym przez nas terminie ich wycofa�. By� mo�e partia zechce postawi� przed s�dem Stalina i Jegorowa, ale przedtem my musimy zdoby� Warszaw�. Bez ich pomocy - spokojnie stwierdzi� Unszlicht. Odczeka� chwil�, ale nie s�ysz�c odpowiedzi powt�rzy�: - Tak, musimy zdoby� Warszaw� bez Konarmii i 12. armii. W ka�dym razie nie mo�emy liczy� na wsparcie jednostek w ci�gu najbli�szych dni... �MIER� Tuchaczewski milcza�. Mia� do�� dyskusji na temat niewystarczaj�cych si� w centrum i na lewym skrzydle wojsk id�cych na Warszaw�. - Nasze plany zatwierdzi�a partia i naczelne dow�dztwo. Ofensywa rozpocznie si� zgodnie z planem - powiedzia� w ko�cu. - Za daleko zaszli�my, aby teraz da� Polakom czas na zorganizowanie obrony i kontrofensywy. Jedyne, co mo�emy zrobi�, to uderza�, nawet bez Konarmii! Odwr�ci� si� i ruszy� szybkim krokiem w stron� kwatery. Unszlicht zgasi� papierosa i pod��y� za nim. 13 sierpnia o �wicie armie Frontu Zachodniego ruszy�y ku Wi�le. Dysproporcja w roz�o�eniu si� i s�abo�� lewego skrzyd�a wojsk bolszewickich nie mog�y uj�� uwagi polskiego dow�dztwa. Desperacka obrona wojsk polskich pod Radzyminem, Zielonk� i Ossowem powstrzymywa�a post�py Armii Czer- wonej i umo�liwi�a manewr zaczepny. 16 sierpnia znad Wieprza uderzy�a 2. armia genera�a Edwarda Rydza-�mig�ego. Jej oddzia�y wdar�y si� od po�udnia w najs�absz� cz�� sowieckiego frontu i zacz�y szybko posuwa� si� na p�noc. 17 sierpnia w Mi�sku Mazowieckim wojska 2. armii po��czy�y si� z 5. armi� genera�a W�adys�awa Sikorskiego. Tuchaczewski nie mia� ju� z�udze�. Dalsze post�py polskich wojsk grozi�y okr��eniem jego oddzia��w. Armia Czerwona, kt�ra straci�a w bitwie warszaws- kiej oko�o osiemdziesi�ciu tysi�cy ludzi, rozpocz�a szybki i bez�adny odwr�t. Prawie sze��dziesi�t tysi�cy �o�nierzy sowieckich zbieg�o do Prus Wschodnich. Armia Konna i 12. armia z Frontu Po�udniowo-Zachodniego w��czy�y si� do walk 20 sierpnia, ale by�o ju� za p�no, aby mog�y zmieni� sytuacj� na froncie. Kl�ska pod Warszaw� nie przeszkodzi�a jednak w dalszej karierze Michai�a Tuchaczewskiego. Sta�o si� tak za spraw� Lenina, przekonanego, �e zawini� g��wnie Stalin. Ponadto Lenin doskonale rozumia�, �e si�y zbrojne Rosji Sowieckiej musz� tworzy� fachowcy - wykszta�ceni w szko�ach wojskowych, z do�wiadczeniem bojowym, nabytym na frontach wojny �wiatowej i wojny domowej. A do takich nale�a� Tuchaczewski. Dlatego partia komunistyczna - na pewien czas przynajmniej - zapomnia�a, �e pochodzi� ze szlachty. Dlaczego jednak syn zubo�a�ego ziemianina, absolwent elitarnej Aleksand- rowskiej Szko�y Wojennej, oficer legendarnego Siemionowskiego Pu�ku Gwar- dii wst�pi� do Armii Czerwonej i z pasj� zwalcza� wszystko, co �bur�uazyjne"? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. By� mo�e bezpo�redni wp�yw na postaw� m�odego cz�owieka wywar�y do�wiadczenia wojenne? Tuchaczew- ski w 1914 r. wyruszy� na front jako zast�pca dow�dcy kompanii. Walczy� z niebywa�� odwag� i po�wi�ceniem, czego dowodem by�o przyznanie mu sze�ciu odznacze� w ci�gu p� roku! W lutym 1915 r. dosta� si� do niewoli, sk�d cztery razy pr�bowa� zbiec. Przenoszono go do coraz ci�szych i staran- niej pilnowanych oboz�w, a� trafi� do twierdzy Ingolstadt, gdzie spotka� francuskiego kapitana Charlesa de Gaulle'a. Zaprzyja�nili si�. Przed roz- staniem de Gaulle podarowa� mu rodzinn� pami�tk�: z�oty krzy�yk wysadzany brylantami. Lenin, Moskwa, rok 1918 �o�nierze 27. dywizji piechoty. Front Zachodni, 1920 Tuchaczewski wydosta� si� na wolno�� z ponurej bawarskiej twierdzy i pieszo przedar� do Szwajcarii, sk�d powr�ci� do Rosji. Zg�osi� si� do wojska i rozpocz�� s�u�b� w rezerwowym pu�ku siemionowskim. Straszliwe do�wiadczenia fron- towe, dotkliwe prze�ycia w niewoli odebra�y mu entuzjazm i wiar� w cara. Rozgoryczony kl�skami armii carskiej uzna�, �e rewolucja - najpierw lutowa, a potem pa�dziernikowa - stwarza szans� s�u�by dla ojczyzny, walki z Niem- cami, kt�rych szczerze nienawidzi�, a zarazem dzia�ania dla osobistej kariery. Bez w�tpienia ten ostatni pow�d by� decyduj�cy w kolejnych poczynaniach Tuchaczewskiego. W marcu 1918 r., gdy bolszewicy og�osili mobilizacj� wojskowych specjalis- t�w, zg�osi� si� do s�u�by. Wkr�tce potem wst�pi� do partii bolszewickiej, rekomendowany przez dw�ch starych komunist�w: Awla Jenukidzego i Niko�aja Kulabk�. Oni to w znacznym stopniu przyczynili si� do kariery m�odego cz�owieka o niezwykle wybuja�ych ambicjach. Kulabko przedstawi� Tuchaczew- skiego Leninowi i by� mo�e to spotkanie - w czasie kt�rego wodzowi spodoba�o si� oddanie komunizmowi, prezentowane przez m�odego oficera - przes�dzi�o o darowaniu mu p�niejszych b��d�w... Carski porucznik w wieku zaledwie 25 lat zosta� komisarzem Moskiewskiego Rejonu Zachodniej Strefy Obronnej. Wkr�tce mianowano go dow�dc� l. armii i skierowano na front wschodni w rejon �rodkowej Wo�gi, gdzie nale�a�o zd�awi� powstanie Korpusu Czechos�owac- kiego. 27 czerwca 1918 r. Tuchaczewski przyby� na stacj� Inza, gdzie mie�ci� si� sztab armii. Dotychczas dowodzi� niewielkimi oddzia�ami, licz�cymi co najwy�ej kilkudziesi�ciu �o�nierzy. Nagle dano mu w�adz� nad �yciem i �mierci� kilkunas- tu tysi�cy ludzi. To wywo�a�o zawr�t g�owy u m�odego oficera. Porz�dki, kt�re zasta� w Inzie, nie spodoba�y mu si�, i zapewne s�usznie. Pisa�: (...) zar�wno dow�dcy, jak i szeregowi czerwonoarmi�ci odznaczali si� niezwyk- �ym egocentryzmem. O �adnej dyscyplinie nawet mowy nie by�o. W sk�ad armii wchodzi�y r�wnie� takie oddzia�y (zw�aszcza niekt�re poci�gi pancerne i oddzia�y pancerne), kt�rych nasze dow�dztwo obawia�o si� niemal tak samo jak nie- przyjaciela. Nie spodoba� mu si� r�wnie� dow�dca frontu, w kt�rego sk�adzie dzia�a�a l. armia - Murawiow. Uzna� go za ,,wojskowego analfabet�" i �samolubnego awanturnika". Dziwne to okre�lenia, je�li zwa�y�, �e Murawiow by� podporucz- nikiem carskiej armii. W czasie wojny �wiatowej oraz po rewolucji lutowej dowodzi� du�ymi oddzia�ami i zdoby� wielkie do�wiadczenie bojowe. Negatywna opinia Tuchaczewskiego o zwierzchniku mia�a pod�o�e polityczne: Murawiow by� lewicowym eserowcem*, co wywo�ywa�o nienawi�� komandarma l. armii, ca�kowicie ju� oddanego nowej ideologii. Otwartemu konfliktowi zapobieg� nag�y zwrot w dzia�aniach Murawiowa, kt�ry na wie�� o powstaniu lewicowych * Cz�onkiem Partii Socjalist�w-Rewolucjonist�w, za�o�onej na prze�omie lat 1901 i 1902. Po rewolucji pa�dziernikowej eserowcy wyst�pili przeciwko bolszewikom. W grudniu 1917 r. powsta�a oddzielna organizacja lewicowych socjalist�w-rewolucjonist�w, kt�ra po okresie wsp�pracy z bol- szewikami w lipcu 1918 r. przesz�a do otwartej opozycji. y i pieszo rozpocz�� ;nia fron- ? w cara. v lutowa, z Niem- j kariery. ;ynaniach specjalis- ewickiej, Niko�aja m�odego �haczew- )odoba�o ;es�dzi�o dwie 25 bronnej. w rejon 's�owac- e�ci�si� ajwy�ej Ikunas- ;. Pisa�: iewyk- i armii ddzia�y ik nie- zia�a�a ibnego orucz- itowej tywna wiow armii, )biegi wych �2. Po wsta�a zbol- eserowc�w w Moskwie postanowi� wznieci� rewolucj� w Symbirsku. Zapropo- nowa� Tuchaczewskiemu, aby przy��czy� si� do puczu. Ten, co prawda, odm�wi�, ale da� si� aresztowa� bez najmniejszego oporu. Bierno�� omal�e nie kosztowa�a go g�owy po st�umieniu buntu przez bolszewik�w, kt�rzy - podejrzliwi wobec wszystkich by�ych oficer�w carskich - uznali, �e Tuchaczewski musia� zdradzi� spraw�, skoro uszed� z �yciem z r�k buntownik�w. Przed trybuna�em rewolucyj- nym, a zarazem niechybnym wyrokiem �mierci, uratowa�o go dw�ch starych komunist�w: losif Warejkis (sekretarz gubemialnego komitetu RKP(b), od- powiedzialny za zastrzelenie Murawiowa) i Walerian Kujbyszew (p�niejszy komisarz polityczny armii Tuchaczewskiego). Pomoc i przyja�� dzia�aczy blisko zwi�zanych z najwy�szymi w�adzami Rosji radzieckiej mia�y ogromny wp�yw na dalsz� karier� Tuchaczewskiego. Jako dow�dca 5. armii Frontu Wschodniego, zaprzyja�ni� si� z Michai�em Frunzem - w�wczas dow�dc� 4. armii - p�niejszym ludowym komisarzem spraw wojs- kowych i morskich. Zyska� r�wnie� przyja�� Grigorija �Sergo" Ord�onikidze, p�niejszego najbli�szego wsp�pracownika Stalina, jednego z nielicznych, kt�rzy dyktatorowi m�wili po imieniu. Te frontowe przyja�nie, zawarte z lud�mi maj�cymi wiele do powiedzenia w bolszewickich w�adzach, ratowa�y Tuchacze- wskiego zar�wno przed intrygami podw�adnych, nienawidz�cych go za pe�n� wy�szo�ci postaw�, zemst� prze�o�onych, kt�rych ostro krytykowa�, zarzucaj�c niekompetencj�, jak i przed podejrzliwo�ci� samych w�adz, kt�re nie mog�y zapomnie� Tuchaczewskiemu szlacheckiego pochodzenia i carskiej szko�y. Nie by� to jednak czas, w kt�rym nowa w�adza mog�aby pozbywa� si� takich ludzi. jak Tuchaczewski: deklaruj�cych lojalno�� i oddanie komunizmowi, bez wahania wype�niaj�cych polecenia. Byli przydatni. Dlatego te� Lenin, nie bacz�c na rozmiary kl�ski w Polsce, ju� w marcu 1921 r. wyznaczy� Tuchaczewskiemu zadanie st�umienia rebelii marynarzy garnizonu w Kronsztadzie. T� misj� m�g� wype�ni� tylko do�wiadczony oficer, kt�ry �elazn� r�k� zaprowadzi�by porz�dki w sk��conym i rozpadaj�cym si� dow�dzt- wie wojsk komunistycznych i pokierowa� szturmem na niedost�pn� twierdz�. Czasu by�o bardzo niewiele; nadchodzi�y wiosenne roztopy, a jedyna droga do fort�w Kronsztadu prowadzi�a przez l�d zatoki. 18 marca - po zaci�tych i krwawych walkach - Tuchaczewski m�g� zapisa� na swoim koncie kolejny sukces: spacyfikowanie Kronsztadu. Ta wiadomo�� niezwykle ucieszy�a Lenina, kt�ry przyj�� zwyci�zc� i uhonorowa� pochwa��: Ojczulku, jestem zadowolony, bardzo zadowolony z przeprowadzonej przez was operacji, l natychmiast zleci� Tuchaczewskiemu r�wnie trudne zadanie: zlikwidowanie buntu Aleksandra Antenowa w guberni tambowskiej. Potyczki wojsk komunistycznych z dobrze zorganizowanymi i korzystaj�cymi z poparcia miejscowej ludno�ci oddzia�ami Antenowa (licz�cymi pi��dziesi�t tysi�cy �o�nierzy) trwa�y kilka miesi�cy. Zdecydowanie i bezwzgl�dno��, wspierane nowymi metodami walki (m.in. zorganizowaniem oddzia��w szybko przemieszczaj�cych si� samochodami), przynios�y Tuchaczewskiemu sukces w czerwcu 1921 r. Nadszed� czas, aby zacz�y profilowa� wojenne przyja�nie. Michai� Frunze - ju� szef sztabu Armii Czerwonej - �ci�gn�� go w 1924 r. do Moskwy na pomocnika, a nast�pnie zast�pc� szefa Sztabu Armii Czerwonej. Prawdopodob- nie planowa�, �e do�wiadczony na wielu frontach dow�dca obejmie po nim funkcj� szefa sztabu. Niespodziewanie jednak plany te spali�y na panewce; w lutym 1925 r. Tuchaczewski zosta� wys�any na stanowisko dow�dcy Zachod- niego Okr�gu Wojskowego w Smole�sku. Ten raptowny zwrot w karierze by� bez w�tpienia dzie�em Stalina. Sekretarz generalny KC WKP(b) - ju� cho�by ze wzgl�du na nieporozumienia z okresu wojny z Polsk� - nie darzy� sympati� by�ego dow�dcy Frontu Zachodniego. Lecz w tym wypadku nie chodzi�o o zadawnione urazy. W 1925 r. Stalin zaczyna� budowa� podstawy swojej pot�gi. Docenia� si�� armii i odpowiada�o mu to, �e wiele wysokich stanowisk zajmuj� byli oficerowie carscy. Unikali oni bowiem anga�owania si� w rozgrywki partyjne i nie byli uwik�ani we wszelkiego rodzaju frakcje, do kt�rych przyst�powali starzy bolszewicy. Stalin popar� decyzj� Frunzego, kt�ry zdecydowa� si� zlikwidowa� znienawidzon� przez wojskowych instytucj� komisarzy poli- tycznych i wprowadzi� na ich miejsce szef�w zarz�d�w politycznych o znacz- nie mniejszych kompetencjach i podporz�dkowanych formalnie dow�dcom jednostek, przy kt�rych dzia�ali. Takie posuni�cie w tym okresie walki o w�adz� odpowiada�o Stalinowi, jako �e prowadzi�o do odpolitycznienia wojska. Dlatego te� przez pewien czas tolerowa� karier� Tuchaczewskiego, ale nie m�g� patrze�, jak pod jego bokiem kwitnie przyja�� dw�ch dow�dc�w ciesz�cych si� wojenn� s�aw�. Zdecydowa� si� wys�a� Tuchaczewskiego gdzie� daleko od Moskwy. Na miejscu pozosta� Frunze, kt�rego pozycja i popularno�� niepokoi�y Stalina. Wiedzia�, �e ten legendarny przyw�dca oddzia��w czerwonoarmijnych. wspania�y strateg i lubiany przez �o�nierzy dow�dca mo�e sta� si� powa�nym konkurentem do stanowiska sekretarza generalnego. W pa�dzierniku 1925 r. czterdziestoletni Frunze podda� si� operacji wrzodu �o��dka. Nie prze�y� tego zabiegu, a okoliczno�ci zgonu zdaj� si� wskazywa� jednoznacznie, �e by�o to zab�jstwo, inspirowane przez Stalina. W listopadzie 1925 r., a wi�c w kilka miesi�cy po opuszczeniu Moskwy, Tuchaczewski powr�ci� do stolicy na stanowisko szefa sztabu Armii Czerwonej. Ta decyzja Stalina staje si� zrozumia�a, je�li we�mie si� pod uwag�, �e sekretarz generalny nie mia� wi�kszego wyboru. Reforma w si�ach zbrojnych - wprowadzona przez Frunzego - stawia�a kandydatowi na stanowisko szefa sztabu bardzo wysokie wymagania. Mogli im sprosta� jedynie carscy sztabowcy, ale oni nigdy nie zyskali ca�kowitego zaufania nowych w�adz. Tuchaczewski za� dowi�d� wielokrotnie pe�nego oddania, i - co najwa�niejsze dla Stalina - trzyma� si� z dala od wszelkich koterii i rozgrywek partyjnych. Sekretarz generalny m�g� wi�c uwa�a�, �e nowy szef sztabu zajmie si� budowaniem pot�gi armii, a nie przy��czy si� do opozycji. Tuchaczewski rzeczywi�cie w��czy� si� w nurt reform, w wyniku kt�rych Armia Czerwona mia�a przeobrazi� si� w nowoczesne wojsko dysponuj�ce siln� broni� pancern� i lotnictwem. Aby osi�gn�� ten cel, got�w by� nawet zapomnie� o swych urazach wobec Niemc�w. Wiedzia� doskonale, �e rachityczny i na dodatek wyniszczony wojn� przemys� radziecki nie mo�e da� wojsku nowoczes- nego uzbrojenia. W tej sytuacji wsp�praca z Republik� Weimarsk� i jej si�ami zbrojnymi, Reichswehr�, wydawa�a si� nieodzowna. Z drugiej za� strony Niem- cy - skr�powani zakazami traktatu wersalskiego, zabraniaj�cego im m.in. budowy i posiadania czo�g�w, samolot�w bojowych, okr�t�w podwodnych - byli zainteresowani skorzystaniem z mo�liwo�ci, jakie dawa�y radzieckie poligony i szko�y wojskowe. Zak�ady Kruppa. Rheinmetall czy Ma� mog�y ukry� przed mi�dzynarodow� kontrol� dzia�alno�� zbrojeniow�. Pierwsze modele czo�g�w. powstaj�ce w dobrze ukrytych warsztatach, nazwano ..Lekkim traktorem" i ..Ci�kim traktorem", a prototyp czo�gu, kt�ry da� pocz�tek masowo produko- wanym PzKpf^' I nazwano ..Landwirtschaftlicher Schlepper", co oznacza�o ..ci�gnik rolniczy". Jednak�e trzeba by�o wyjecha� tymi ,,traktorami" na poligon, sprawdzi�, jak zachowuj� si� w trudnych warunkach, a przede wszyst- kim postrzela� z czo�gowych dzia� (konstruowanych potajemnie m.in. w szwedz- kich zak�adach Boforsa). Tak ha�a�liwych pr�b nie mo�na by�o t�umaczy� testowaniem modeli maszyn rolniczych. Radzieckie poligony, niedost�pne dla mi�dzynarodowych kontroli i szpieg�w, pozwala�y bada� nowy sprz�t i trenowa� za�ogi (m.in. w szkole wojsk pancernych w Kazaniu). Rosyjscy specjali�ci uwa�nie przygl�dali si� niemieckim prototypom i wynikom pr�b. W rezultacie w pierwszym czo�gu, jaki powsta� w radzieckich biurach konstrukcyjnych, wykorzystano wiele rozwi�za� z niemieckiego �Grosstraktora", a tak�e z zaku- pionego w Wielkiej Brytanii czo�gu �Yickers" (l�tonner). Tuchaczewski kilka- krotnie wyje�d�a� do Berlina i podpisywa� tam dokumenty dotycz�ce wsp�pracy wojskowej Armii Czerwonej i Reichswehry. Stalin krytycznie obserwowa� dynamicznego i ambitnego szefa sztabu. Nie podoba� mu si� rozmach Tuchaczewskiego ani jego samodzielno��. Konflikt by� nieunikniony... W grudniu 1927 r. Tuchaczewski wystosowa� raport, w kt�rym domaga� si� przyznania wi�kszych �rodk�w na wyposa�enie si� zbrojnych w najnowocze�niejszy sprz�t - zw�aszcza czo�gi i samoloty. Czy Stalin zwietrzy� w tym pr�b� podwa�enia jego w�adzy, jako �e prymitywna gospodarka radziecka nie mog�a spe�ni� ��da� dostarczenia nowoczesnej broni, czy te� uzna�, �e Tuchaczewski zbyt szybko staje si� samodzielny, w ka�dym razie zareagowa� bardzo ostro, nazywaj�c raport bredniami. Tuchaczewski, kt�remu opini� Stalina przekaza� komisarz do spraw wojskowych Kliment Woroszy�ow, uni�s� si� honorem i poda� si� do dymisji. Zosta� odes�any do Leningradu na stanowisko dow�dcy okr�gu wojskowego. Nie zarzuci� jednak plan�w mechanizacji armii. W Leningradzie znalaz� dobry klimat do urzeczywistniania swoich pomys��w. Nowa przyja�� - z Siergiejem Kirowem. szefem lokalnego komitetu partii i cz�onkiem Biura Politycznego - Desant radzieckich oddzia��w spadochronowych, manewry, rok 1935 Tekturowo-p��cienne �czo�gi" na rowerowym podwoziu. u�ywane podczas manewr�w Reich�wehn u�atwia�a uzyskanie dodatkowych �rodk�w i umo�liwia�a wykorzystanie miejs- cowego przemys�u do realizacji zam�wie� armii oraz, co wa�ne dla Tuchaczews- kiego, dawa�a wsparcie i ochron� ze strony funkcjonariusza partyjnego. Tucha- czewski okazj� umia� chwyta� w lot. Realizowa� swe pomys�y na poligonie i czeka� na sprzyjaj�cy moment. W ko�cu 1929 r. Komitet Centralny WKP(b) podj�� uchwa�� ,,0 stanie obrony ZSRR", w kt�rej stwierdzono, �e w ci�gu dw�ch lat nale�y nasyci� wojsko sprz�tem. Tuchaczewski postanowi� przedstawi� swe propozycje restrukturyzacji si� zbrojnych i w kwietniu 1930 r. i w sierpniu 1930 r. przes�a� do Stalina raport na ten temat. Raport wywo�a� burz�. Sekretarz generalny nie potrzebowa� bowiem rad. Oskar�y� Tuchaczewskiego o d��enie do militaryzacji kraju. By� to zarzut r�wnie powa�ny jak zarzut zdrady i szpiegostwa. Militaryzacja - w rozu- mieniu w�adz komunistycznych - oznacza�a intensywn� produkcj� uzbrojenia, co w warunkach Zwi�zku Radzieckiego musia�oby si� odbywa� kosztem produkcji np. ubra�, a wi�c dzia�a�oby ..przeciwko narodowi radzieckiemu". To m�g� by� �miertelny zarzut, zw�aszcza �e pad� w czasie, gdy Stalin rozpocz�� wielk� rozpraw� z wy�szymi dow�dcami Armii Czerwonej, wywodz�cymi si� z cars- kiego korpusu. �ledztwo prowadzone przez OGPU w sprawie tzw. Partii Przemys�owej* wskaza�o na kilku oficer�w. By� to wystarczaj�cy pow�d, aby machina �cigania zosta�a skierowana przeciwko wojsku. W wi�zieniu znale�li si� byli genera�owie: Aleksandr Ba�tijskij, W�adimir Jegoriew, Aleksandr Lignau, Siergiej �ukirskij; teoretycy wojskowo�ci: Kakurin, Sniesariew, Aleksandr Swie- czin i wielu innych. Zostali zes�ani do �agr�w, sk�d wi�kszo�� po dw�ch latach zwolniono. Czy w grupie tej mia� znale�� si� r�wnie� Tuchaczewski? Wydawa�oby si�. �e Stalin, rzucaj�c tak ci�kie oskar�enie, zdecydowa� si� unicestwi� cz�owie- ka. wobec kt�rego �ywi� zadawnione urazy. Jednak�e cofn�� si� przed za- stosowaniem ostatecznych �rodk�w. By� mo�e dlatego, �e Tuchaczewski wys�a� do niego list. kt�ry nieco z�agodzi� gniew wodza. By� mo�e Stalin planuj�c szybk� rozbudow� armii uzna�, �e Tuchaczewski mo�e mu by� jeszcze potrzebny. W ka�dym razie Tuchaczewski unikn�� procesu i zacz�� ponownie wspina� si� po szczeblach wojskowej kariery. W czerwcu 1931 r. zosta� mianowany wiceprzewodnicz�cym Rady Wojennej, wicekomisarzem do spraw wojskowych i morskich oraz szefem uzbrojenia armii. M�g� wi�c kszta�towa� Armi� Czerwon� jako si�� uderzeniow� zdoln� zmia�- d�y� ka�dego wroga, zar�wno tego, kt�ry usi�owa�by wedrze� si� w granice Zwi�zku Radzieckiego, jak i tego, przeciwko kt�remu partia komunistyczna zdecydowa�aby si� skierowa� swoje zbrojne rami�. Trzonem armii mia�y by� jednostki pancerne. W sierpniu 1931 r. Rada do spraw Pracy i Obrony uchwali�a, na wniosek Tuchaczewskiego, program budowy * W dniach 25. 11. - 7.12.1930 r. odbyt si� proces o�miu in�ynier�w, oskar�onych o przynale�no�� do Partii Przemys�owej i dzia�alno�� na szkod� gospodarki ZSRR. Celem tej rozprawy mia�o by� uzasadnienie stosowania przez w�adze zbrodniczych metod w czasie kolektywizacji rolnictwa. Ze wzgl�du na op�r, jaki polityka Stalina budzi�a w Biurze Politycznym, oskar�onych skazano ,,tylko" na kary wi�zienia i zrezygnowano z dalszych proces�w. czo�g�w. Do ko�ca 1932 r. sformowano dwa pierwsze korpusy - samodzielne taktyczne zwi�zki operacyjne, z kt�rych ka�dy z�o�ony by� z dw�ch brygad zmechanizowanych, jednej brygady karabin�w maszynowych oraz samodziel- nego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej. Analizy i do�wiadczenia z wielkich manewr�w wykaza�y, �e stan etatowy korpusu powinien wynosi� 469 czo�g�w, 200 samochod�w oraz 9865 �o�nierzy i oficer�w. Do 1936 r. utworzono 4 korpusy zmechanizowane, 6 samodzielnych pu�k�w czo�g�w, 15 zmechanizo- wanych pu�k�w dywizji kawalerii oraz 83 bataliony i kompanie czo�g�w w dywizjach piechoty. Zak�ady przemys�u czo�gowego, zbudowane w czasie I pi�ciolatki 1928-1932 z roku na rok zwielokrotnia�y produkcj�. W 1930 r. wyprodukowa�y 170 czo�g�w, rok p�niej - 740, w 1932 r. - 3038, aby osi�gn�� maksymaln� wydajno�� 4803 czo�g�w w 1936 r. Takimi wynikami nie m�g� si� poszczyci� przemys� �adnego z pot�niejszych pa�stw. Tuchaczewski rozumia�, jak ogromne znaczenie dla dzia�a� wojennych ma lotnictwo. Wed�ug jego plan�w mia�a to by� samodzielna si�a. Na pocz�tku 1936 r. przyst�piono do formowania armii lotniczych, licz�cych 250-260 samolot�w my�liwskich i bombowych, kt�re mia�y dzia�a� na kierunkach strategicznych. Jakby z boku tych wielkich dzia�a� organizacyjnych Tuchaczewski realizowa� swe zami�owanie do nowinek technicznych, kt�re nie zawsze jednak przynosi�y oczekiwane skutki. Pr�by z kutrami wybuchowymi zako�czy�y si� fiaskiem, podobnie jak eksperymenty z samolotem-matk�, wynosz�cym w powietrze na swoich skrzyd�ach cztery my�liwce. Wiara w moc techniki owocowa�a jednak w pracach Naukowo-Do�wiadczalnego Instytutu Rakietowego - kt�rego pracow- nicy zostali otoczeni bezpo�redni� opiek� Tuchaczewskiego - badaniami nad silnikami odrzutowymi i radiolokacyjnymi metodami wykrywania samolot�w. Dobra passa trwa�a. W 1935 r., gdy w ZSRR przywr�cono stopnie wojskowe (w miejsce wprowadzonych po rewolucji stopni funkcyjnych), Tuchaczewski otrzyma� stopie� marsza�ka - jako jeden z pi�ciu oficer�w, kt�rzy dost�pili tego najwy�szego wojskowego zaszczytu. Marsza�ek Tuchaczewski m�g� wreszcie uwierzy� w swoj� si�� i powodzenie... Spadochroniarze przed wej�ciem do samolotu Kolumna samochod�w zjecha�a z drogi prowadz�cej z centrum Kijowa, min�a wartownik�w wypr�onych jak struny przy uniesionym szlabanie i skierowa�a si� szerok�, brukowan� drog� w g��b poligonu. Genera� Archibald Wavell, przed- stawiciel brytyjskiego Generalnego Sztabu Imperialnego, patrzy� z zainteresowa- niem na rozleg�e stepy, na kt�rych za kilkadziesi�t minut mia�a rozegra� si� decyduj�ca cz�� manewr�w wojskowych. Droga zakr�ca�a szerokim �ukiem obejmuj�cym niewielkie wzniesienie, zza kt�rego zacz�y si� wy�ania� sylwetki czo�g�w. Rosjanie zapewne umy�lnie ustawili je tak. aby zakr�t stopniowo ujawnia� coraz wi�cej pancernych pojazd�w, stoj�cych w nienagannym porz�d- ku. Za�ogi, wypr�one na baczno��, wita�y przemykaj�ce samochody z cz�on- kami zagranicznych sztab�w generalnych i ataszat�w wojskowych. Wavell patrzy� z rosn�cym zdumieniem. Szybko przesta� liczy� czo�gi. orientuj�c si�. �e jest ich co najmniej kilkaset. - Mo�liwo�ci totalitarnego pa�stwa s� niezmierzone - powiedzia� p�g�osem do siedz�cego obok oficera. Stara� si�, aby rosyjski kierowca nie s�ysza� rozmowy, gdy�. jak s�dzi�, �o�nierz zna� angielski. - Zgromadzili tutaj co najmniej pi��set czo�g�w. - Zapewne nie jest to jedyna rzecz, kt�r� zadziwi� nas dzisiaj, sir - odrzek� oficer, r�wnie zaskoczony liczebno�ci� pojazd�w pancernych. Rz�dy czo�g�w sko�czy�y si� i samochody przemkn�y przez las i zacz�y pi�� si� pod g�r�. na kt�rej wida� by�o obszern� trybun�, a za ni� roz�o�yste namioty wojskowe. Samochody zatrzyma�y si� i wysiedli z nich oficerowie. kt�rzy przybyli obserwowa� wielkie manewry. Wavell szuka� wzrokiem po- stawnej sylwetki marsza�ka Tuchaczewskiego. Wiedzia�, �e oficer ten. wed�ug ocen brytyjskiego ataszatu wojskowego - jeden z najzdolniejszych spo�r�d dow�dc�w Armii Czerwonej - otrzyma� w lipcu najwy�szy stopie� wojskowy. Pragn�� pozna� go, gdy� uwa�a�, �e ta znajomo�� mo�e by� bardzo inte- resuj�ca. W t�umie mundur�w nie m�g� Jednak odnale�� sylwetki znanej tylko z opis�w. - Gdy dostrze�e pan Tuchaczewskiego, to prosz� mi go wskaza�. - Zwr�ci� si� do stoj�cego obok pracownika ambasady brytyjskiej. - Nie widzia�em go jeszcze, ale zapewne wkr�tce si� pojawi. Grupa oficer�w zacz�a wspina� si� szerokimi, drewnianymi schodami na trybun�. - Szanowni go�cie! - Radziecki oficer, kt�ry wyszed� przed trybun�, odczeka�, a� wszyscy zajm� miejsca. - Witam was w imieniu towarzysza Stalina, partii, rz�du Zwi�zku Radzieckiego i dow�dztwa Armii Czerwonej na manewrach Kijowskiego Okr�gu Wojskowego. Bior� w nich udzia� wszystkie rodzaje wojsk, kt�re �wiczy�y prze�amywanie pasa obrony, umocnionego przez korpus piechoty, wsparty batalionami czo�g�w i artyleri�... - Ciekawe, iloma batalionami, skoro tam. za zakr�tem, kolumny czo�g�w ci�gn�y si� przez dobr� mil�. - Attache pochyli� si� do Wavella. - Pewnie nie powiedz�, ile jednostek, ale podadz� liczb� czo�g�w - odpar� genera� i nie pomyli� si�. - W �wiczeniach uczestniczy tysi�c czterdzie�ci czo�g�w, z kt�rych wi�kszo�� przeby�a do sze�ciuset pi�dziesi�ciu kilometr�w, zachowuj�c pe�n� dyscyplin� marszow�... - m�wi� oficer radziecki. Wavell nie s�ucha� dalszych wyja�nie�. Liczba tysi�ca czo�g�w wydawa�a mu si� imponuj�ca. Je�eli Armia Czerwona potrafi�a zgromadzi� na jednych manewrach tysi�c czo�g�w, to oznacza�o, �e ma ich co najmniej dziesi�� razy tyle. W�r�d pojazd�w stoj�cych na poligonie przewa�a�y lekkie czo�gi 7-26, budowane na brytyjskiej licencji �Vickersa"(6 ton), ale dostrzeg� te� �rednie czo�gi T-28 z trzema wie�ami i ci�kie T-32, b�d�ce do�� wiern� kopi� brytyjskiego ..Independent Tank". Si�a pancerna zademonstrowana na pocz�tku �wicze� by�a dopiero wst�pem do pokaz�w, kt�re ol�ni�y przyby�ych oficer�w. Nisko nad lini� horyzontu pojawi�y si� czarne punkciki, szybko zbli�aj�ce si� w ich stron�. - To bombowce TB-3 - powiedzia� jeden z go�ci i poda� Wavellowi lornetk�. Samoloty lecia�y do�� nisko, jakie� dwie�cie, trzysta metr�w nad ziemi�. W pewnym momencie na ich skrzyd�ach pojawi�y si� figurki �o�nierzy, kt�rzy wychodzili z kabiny i ze�lizgiwali si� po szerokich p�atach. Niebo zaja�nia�o setkami bia�ych spadochron�w. Wavell patrzy� na to widowisko jak urzeczo- ny. Nigdy dotychczas nie widzia� tak masowego wykorzystania wojsk powiet- rznodesantowych. S�ysza� o pr�bach u�ycia podobnych oddzia��w w Niem- czech. ale nie przypuszcza�, �e mo�na przeprowadzi� desant na tak� skal�. �o�nierze, kt�rzy wyl�dowali, po rozpakowaniu pojemnik�w i wydobyciu broni kierowali si� w stron� rozleg�ej ��ki. Wprawa, z jak� formowali ugrupowanie bojowe, szybko�� ruch�w i pewno�� wskazywa�y, �e oddzia�y by�y dobrze wy�wiczone i zgrane. Zanim �o�nierze dotarli do ��ki. zacz�y l�dowa� tam du�e samoloty transportowe. Gdy tylko odko�owa�y na bok prowizorycznie zaznaczonego pasa startowego, w dole kad�ub�w otwierano drzwi, z kt�rych wyje�d�a�y niewielkie tankietki, samochody opancerzone i dzia�a. Na oczach zaskoczonych obserwator�w zaczyna�y formowa� si� oddzia�y dysponuj�ce artyleri� i broni� pancern�. Stanowi�y si�� zdoln� skruszy� obron� wroga, kt�ry nie m�g� w tak kr�tkim czasie przygotowa� si� do odparcia niespodziewanego uderzenia. - Gdybym nie zobaczy� na w�asne oczy. nigdy bym w to nie uwierzy� - powiedzia� Wavell. Szokowa�a go sprawno�� �o�nierzy i wielko�� si� u�ytych w tej operacji. Jako brytyjski sztabowiec, doskonale rozumia�, jakim zagro�eniem dla innych pa�stw mo�e by� armia dysponuj�ca licznymi i dobrze przygotowanymi oddzia�ami powietrznodestantowymi. Ich liczebno�� wynosi�a w 1935 r. prawdopodobnie sto pi��dziesi�t tysi�cy �o�nierzy i wci�� wzrasta�a. Raport gemera�a Wavella z kijowskich �wicze�, sporz�dzony natychmiast po powrocie genera�a do Londynu, nie wywar� jednak na nikim wra�enia. Minister wojny, lord Halifax, przeczyta� go uwa�nie, ale nie potrafi� sobie wyobrazi� setek spadochroniarzy wyskakuj�cych z samolot�w. Nie uwa�a�, �-7eby British Anny potrzebowa�a kiedykolwiek ucieka� si� do pomocy desantu zrzucanego daleko za liniami wroga. Uzna�, �e sir Archibald Wavell. pisz�c raport z udzia�u w kijows- kich manewrach, da� si� ponie�� romantyce rosyjskich step�w. O wiele bardziej interesuj�ce dla ministra by�y informacje, kt�re Wavell przywi�z� z Moskwy na temat dzia�alno�ci marsza�ka Tuchaczewskiego. Rz�d brytyjski bacznie obser- wowa� dzia�ania wicekomisarza do spraw wojskowych i morskich. Wed�ug ocen ambasady brytyjskiej w Moskwie, by� on przeciwnikiem sojuszu Zwi�zku Radzieckiego z Niemcami. �r�de� tej niech�ci dopatrywano si� w prze�yciach marsza�ka z czas�w wojny �wiatowej - walka i d�ugi pobyt w niemieckiej niewoli musia�y pozostawi� g��bokie �lady w psychice Tuchaczewskiego. Hali- fax nie spodziewa� si�. �e wkr�tce b�dzie m�g� pozna� marsza�ka osobi�cie. 20 stycznia 1936 r. zmar� kr�l Jerzy V. Kilka dni p�niej na biurku lorda Halifaxa zadzwoni� telefon maj�cy bezpo�rednie po��czenie z siedzib� rz�du na Downing Street. - Lordzie, pan premier rad by pana widzie� pojutrze o 4.00 - m�wi� asystent premiera Baldwina. - Sprawa dotyczy delegacji, kt�re wezm� udzia� w pogrzebie kr�la. Pan premier oczekuje informacji na temat cz�onk�w delegacji rosyjskiej. Ich list� przeka�emy panu bezzw�ocznie... - Prosz� zawiadomi� pana premiera, �e b�d� punktualnie. Gdy przyszed�, zaproszono go do niewielkiego salonu na pierwszym pi�trze. gdzie w bardzo niewygodnym fotelu siedzia� ju� szef wywiadu, admira� Hugh Sinclair. - Premier sp�ni si� zapewne - powiedzia� na powitanie. - Ciekawe, jaki poda pow�d? - Jestem przekonany, �e powodem s� k�opoty z komunizuj�cymi zwi�zkami zawodowymi w kilku stoczniach - u�miechn�� si� Halifax. - My�l�, �e raczej nudny przedstawiciel jakiego� rz�du. Stawiam na to gwi- ne� - odpowiedzia� Sinclair. - Przyjmuj�. - Halifax roz�o�y� papiery na niskim stoliku. - Przyzna pan, �e Rosjanie przysy�aj� delegacj� o ciekawym sk�adzie. - Zmieni� temat. Chcia� si� zorientowa�, co Sinclair ma do powiedzenia na temat, kt�ry mia� by� przed- miotem rozmowy z premierem. - W pewnym sensie - mrukn�� Sinclair. Nie lubi� dyskusji o sprawach radzieckich. Zwi�zek Radziecki pod rz�dami Stalina sta� si� bia�� plam� na mapach brytyjskiego wywiadu. W pierwszym okresie industrializacji, gdy Rosjanie musieli korzysta� z pomocy zachodnich fachowc�w, mo�na by�o przemyca� agent�w lub te� uzyskiwa� liczne informacje od angielskich specjalist�w, zatrudnianych na radzieckich budowach. W po�owie lat trzydziestych jednak werbowanie agent�w sta�o si� niewykonalne. W Zwi�z- ku Radzieckim przesta� funkcjonowa� podstawowy impuls sk�aniaj�cy ludzi do zajmowania si� szpiegostwem: nikt tam nie potrzebowa� funt�w ani dolar�w. kt�re w tym kraju nie mia�y �adnej warto�ci, nie mo�na by�o bowiem za nie nic kupi�. Wyp�acanie szpiegom rubli te� mija�o si� z celem, gdy� cz�owiek wydaj�cy nieco ponad norm� zosta�by natychmiast zadenuncjowany przez sprzedawc� w sklepie, s�siada lub w�cibskiego dzia�acza komitetu domowego. Odk�adanie szpiegowskich zarobk�w w banku na zachodzie te� nie n�ci�o obywateli ZSRR, gdy� bardzo niewielu mog�o liczy� na otrzymanie paszportu. W tej sytuacji Secret Intelligence Service koncentrowa� si� na penetrowaniu �rodowiska rosyjskich emigrant�w w Pary�u. Berlinie i Londynie. - No, to jeste�my w komplecie - powiedzia� Baldwin, wchodz�c do salonu razem z ministrem spraw zagranicznych, Anthonym Edenem. - Wybaczcie drobne sp�nienie, ale nowy pose� rumu�ski chcia� koniecznie wywrze� jak najlepsze wra�enie, co niestety zaj�o mu troch� wi�cej czasu, ni� przewidywali�- my. Halifax skin�� g�ow� w stron� Sinclaira, co mia�o oznacza�, �e po zako�czeniu narady wyp�aci przegran� gwine�. - Prosz� pan�w - Baldwin rozpocz�� spotkanie wyra�nie zm�czony po dniu pracy - 25 stycznia przybywaj� delegacje, kt�re wezm� udzia� w pogrzebie kr�la. S�dz�, �e najbardziej interesuj�ca dla nas jest delegacja rosyjska, kt�rej przewod- niczy minister... czy jak oni nazywaj�... komisarz ludowy spraw zagranicznych. Maksim Litwin�w. Nie b�d� si� modli� na pogrzebie kr�la, ale zapewne licz� na seri� formalnych i nieformalnych spotka�, aby okre�li� swoj� polityk� w nowych warunkach kszta�tuj�cych si� na kontynencie. Zaprosi�em pan�w, aby pozna� wasze opinie na ten temat. Pana zdanie ministrze? - Baldwin zwr�ci� si� do Anthonyego Edena. - Bez w�tpienia Stalin nie ma zamiaru zmienia� dotychczasowej polityki, w kt�rej priorytet maj� Niemcy. Poniewa� jednak jest to mi�o�� bez wzajemno- �ci, Stalin podejmuje flirty z pa�stwami demokratycznymi, staraj�c si� wywo�a� zazdro�� Hitlera i w ten spos�b sk�oni� go do wsp�pracy z Rosj�. Liczy si� z tym, �e Hitler odrzuci jego zabiegi, a w�wczas Stalin zmierza� b�dzie do po��czenia si� z nami... - Nie mo�na mu odm�wi� zr�czno�ci - powiedzia� Baldwin. - Sk�ad radzieckiej delegacji wskazuje na du�� elastyczno��. Bez w�tpienia dwaj najciekawsi ludzie to Litwin�w oraz marsza�ek Tuchaczewski. Pierwszy uwa�any jest za zwolennika sojuszu z pa�stwami demokracji, drugi - za przeciwnika Niemiec. - Jakie jest pana zdanie, lordzie? - Baldwin zwr�ci� si� do Halifaxa. - Wed�ug powszechnej oceny, Tuchaczewski nie lubi Niemc�w, aczkolwiek wiele wskazuje na to, �e �ywi podziw dla ich dokona� i mo�e �atwo pozby� si� uprzedze�, je�eli Niemcy zdecyduj� si� o�ywi� wsp�prac� z Rosjanami, kt�r� prowadzili w okresie rapalle�skim. Obecnie jednak nie mamy �adnych informacji o bezpo�redniej wsp�pracy wojskowej Wehrmachtu i Armii Czerwonej. - Na podstawie publicznych wyst�pie� Tuchaczewskiego mo�na uzna�, �e jest on nieprzejednanym wrogiem Niemiec. Uwa�a, �e mi�dzy obydwoma pa�stwami wybuchnie wojna. - Admira� Sinclair doszed� do wniosku, �e najwy�szy czas w��czy� si� do rozmowy. - M�wi� o jego artykule opublikowanym 31 marca ubieg�ego roku przez gazet� ..Prawda", kt�ra ma szczeg�lne znaczenie w Rosji, b�d�c jakby oficjaln� wyk�adni� stanowiska w�adz, w tym wypadku wojskowych. Tuchaczewski pisa� otwarcie o planach Niemiec zmierzaj�cych do wywo�ania wojny ze Zwi�zkiem Radzieckim. - Rozmawia�em ze Stalinem w czasie mojego ostatniego pobytu w Moskwie - wtr�ci� minister Eden. - Powiedzia� mi, �e Tuchaczewski konferowa� z G�rin- giem na temat wsp�lnego planu agresji na Francj�. To by�o wprost szokuj�ce. S�dz�, �e Stalin stara� si� zawrze� w tej nieprawdopodobnej wprost informacji przestrog� dla nas i jednocze�nie chcia� zdyskredytowa� Tuchaczewskiego. - Czy oznacza to, �e Tuchaczewski przekracza wyznaczone mu przez Stalina kompetencje? - Baldwin utwierdza� si� w mniemaniu, �e rozwi�zanie rosyjskiej �amig��wki jest niezwykle trudne. - Tuchaczewski musi dzia�a� na polecenie Stalina lub co najmniej za jego przyzwoleniem. By� mo�e jednak czasami jest nadgorliwy. Ostatnio np. publicz- nie oskar�y� Niemc�w, �e zmierzaj� do wywo�ania wojny. Musz� zwr�ci� uwag� pana premiera na szczeg�lny fakt... - Halifax na chwil� przerwa�, aby wzmocni� wymow� dalszych s��w: - Tuchaczewski zdaje sobie spraw�, �e w razie wojny z Niemcami Armia Czerwona nie sprosta Wehrmachtowi. Dlatego uzna�, �e Rosjanie maj� dwie drogi: albo zawrze� �cis�y sojusz z Hitlerem, albo szuka� na Zachodzie silnych sojusznik�w, z kt�rymi mogliby utworzy� antyhitlerowski blok. Przypuszczam, �e w czasie najbli�szej wizyty rosyjskiej delegacji b�dziemy �wiadkami pr�by wytyczania tej drugiej drogi. - Zapewne w tym samym czasie inna ekipa rosyjska w Berlinie wytycza� b�dzie pierwsz� drog�. - Sinclair wydoby� z teczki plik papier�w. - Mam tu do�� dok�adny raport na temat posuni�� dyplomacji sowieckiej w Berlinie. Wynika z niego jednoznacznie, �e Stalin, wysy�aj�c do Berlina genera��w znanych z proniemieckich sympatii, takich jak Uborewicz i Jegorow, stara si� usilnie nawi�za� jak najbli�sze kontakty z Hitlerem. Spostrze�enia pan�w s� niew�tp- liwie ca�kowicie uzasadnione, ja jednak na podstawie informacji z Berlina musz� stwierdzi�, �e p