FUNKCJA PEDAGOGIKI SPECJALNEJ W SYSTEMIE O�WIATOWO-WYCHOWAWCZYM Pami�ci Prof. dr hab. Janiny Doroszewskiej ewst STUDIA PEDAGOGICZNE XLV KOMITET REDAKCYJNY S. KOWALSKI, W. OKO� (red. naczelny) B. SUCHODOLSKI POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK PEDAGOGICZNYCH FUNKCJA PEDAGOGIKI SPECJALNEJ W SYSTEMIE O�WIATOWO-WYCHOWAWCZYM POD REDAKCJ� ALEKSANDRA HULKA WROC�AW WARSZAWA � KRAK�W GDA�SK ��D� ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1983 i Ok�adk� projektowa� JANUSZ HAKA Redaktor ANNA URBACZKA Redaktor techniczny ALICJA JANUSZCZAK Copyright by Zaklad Narodowy im. Ossolmskich - Wydawnictwo, Wroclaw 1983 Printed in Poland PL ISSN 0081-6795 ISBN 83-04-01428-9 Studia Pedagogiczne t. XLV/1983 PL ISSN 0081-6795 ISBN 83-04-01428-9 PRZEDMOWA Jednym z zada� Zespo�u Pedagogiki Specjalnej Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN jest troska o post�p naukowy w kszta�ceniu i wychowywaniu dzieci, m�odzie�y i doros�ych z odchyleniami od normy i zaburzeniami rozwojowymi. Cel ten realizujemy m.in. przez organizacj� naukowych konferencji. Pierwsza odby�a si� w Warszawie w grudniu roku 1976 na temat: Wsp�czesne teorie i tendencje wychowania i kszta�cenia specjalnego (wyd. Wroc�aw 1979, red. A. Hulek). W jej organizacji wsp�pracowa� Zak�ad Pedagogiki Rewalidacyjnej Uniwersytetu Warszawskiego. Drisga mia�a miejsce w kwietniu 1978 r. w Lublinie, zorganizowana przy wsp�pracy Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Marii Curie-Sk�odowskiej. Tematem jej by�a Kadra w kszta�ceniu specjalnym - stan obecny i perspektywy (wyd. Warszawa 1980, red. A. Hulek). Trzeci� konferencj� (kt�rej materia�y zawiera niniejszy tom) po�wi�cono problematyce funkcji pedagogiki specjalnej w systemie o�wiatowo-wychowaw-czym. Odby�a si� ona w Wy�szej Szkole Pedagogicznej w Zielonej G�rze, w dniach 25-26 kwietnia 1980 r. Elementy pedagogiki specjalnej przenikaj� obecnie do pokrewnych jej i innych dyscyplin naukowych, np. pedagogiki og�lnej i polityki spo�ecznej. Przejmuj�c zdobycze pedagogiki specjalnej inne dyscypliny wzbogacaj� przez to sw� teori�, praktyk� i efekty swej dzia�alno�ci. Wynika to z tego, �e osoby z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi �yj� - kszta�c� si� i pracuj� - w�r�d ludzi pe�nosprawnych. W prezentowanych referatach starali�my si� wykaza�, w jakim stopniu poznanie pedagogiki specjalnej przez specjalist�w spoza szkolnictwa specjalnego mo�e zwi�kszy� efektywno�� opieki nad osobami z odchyleniami od normy w r�nych innych plac�wkach o�wiatowo-wychowawczych. Ponadto pragn�li�my wskaza�, opieraj�c si� na wynikach bada� naukowych oraz praktycznych zastosowaniach, inne mo�liwo�ci os�b z odchyleniami od normy i te s�u�by o�wiatowe, socjalne i techniczne, kt�re w maksymalny spos�b mog� stymulowa� ich rozw�j fizyczny, psychiczny i spo�eczny. Pragn� bardzo serdecznie podzi�kowa� w�adzom wojew�dzkim, Wy�szej Szkole Pedagogicznej - jej rektorowi prof. drowi hab. J. W�sickiemu - za go�cin� i tym samym umo�liwienie przeprowadzenia konferencji. Szcze- PRZEDMOWA g�lnie mi�ym akcentem by�o spotkanie uczestnik�w konferencji z nauczycielami i wychowawcami o�rodk�w szkolno-wychowawczych w Sulechowie i �arach. Za to serdecznie dzi�kuj� kuratorowi o�wiaty i wychowania mgr. Zbyszko Piwo�skiemu. W konferencji wzi�o udzia� 117 os�b z r�nych �rodowisk naukowych z terenu ca�ego kraju, g��wnie jednak z uniwersyteckich instytut�w pedagogicznych i wy�szych szk� pedagogicznych. Po raz pierwszy bardzo licznie na konferencj� przybyli doktoranci stacjonarnych studi�w i dla pracuj�cych. Przybyli r�wnie� przedstawiciele Ministerstwa O�wiaty i Wychowania, Ministerstwa Zdrowia i Opieki Spo�ecznej oraz Zwi�zku Nauczycielstwa Polskiego. Depesze i listy z �yczeniami owocnych obrad nades�ali: prof. dr Wiktor Dega, prof. dr Marian Kulczycki, prof. dr Wincenty Oko� - przewodnicz�cy KNP, prof. dr Aleksander Lewin, prof. dr in�. Halina Skibniewska i prof. Stefan Wo�oszyn. Aleksander Hulek przewodnicz�cy Zespo�u Pedagogiki Specjalnej KNP PAN L F L R Studia Pedagogiczne t.XL Y/1963 PL ISSN 0081-6795 ISBN 83-04-01428-9 ALEKSANDER HULEK BADANIA NAUKOWE NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI I ICH ZNACZENIE DLA SYSTEMU O�WIATOWEGO G��WNA PROBLEMATYKA BADAWCZA Badania naukowe na szersz� skal� (spe�niaj�ce istotne wymagania nauki) nad jednostkami niepe�nosprawnymi - dzie�mi, m�odzie��, doros�ymi i osobami w starszym wieku - rozwin�y si� w zasadzie pod koniec lat pi��dziesi�tych i. 1 Rozwa�ania nad podj�tym tematem wymagaj� ustale� terminologicznych. Okre�lili�my zatem, co oznaczaj� takie terminy, jak nauka, osoba niepe�nosprawna i system o�wiatowy. Terminu nauka u�ywamy w sensie dydaktycznym, instytucjonalnym, tre�ciowym, funkcjonalnym i historyczno-socjologicznym. Najbardziej przydatne dla naszych cel�w jest spojrzenie na nauk� pod wzgl�dem tre�ciowym i funkcjonalnym. Wed�ug Wielkiej encyklopedii powszechnej (t. VII 1966, s. 664) nauka w sensie tre�ciowym to gotowy wytw�r okre�lonej dzia�alno�ci badawczej, tj. system nale�ycie uzasadnionych twierdze� i hipotez zawieraj�cych mo�liwie adekwatn�, w danej fazie rozwoju poznania naukowego i praktyki spo�ecznej, wiedz� o zjawiskach i prawid�owo�ciach danej dziedziny rzeczywisto�ci, o sposobach jej badania i praktycznego przekszta�cania przez cz�owieka. W sensie funkcjonalnym nauka to og� czynno�ci sk�adaj�cych si� na dzia�alno�� badawcz� prowadz�c� do tworzenia i rozwijania nauki w sensie tre�ciowym, zgodnie z metodami maj�cymi zapewni� obiektywne, zasadne i uporz�dkowane poznanie danej dziedziny rzeczywisto�ci. G��wnymi motywami dzia�alno�ci naukowej s�: d��enie do obiektywnego poznania i rozumienia rzeczywisto�ci oraz d��enie do opanowania rzeczywisto�ci i przekszta�cenia jej zgodnie z potrzebami cz�owieka. Z tymi celami poznawczymi i praktycznymi nauki wi��� si� jej wielorakie funkcje spo�eczne, takie jak: a) funkcje diagnostyczne - dostarczanie wiedzy o stanie rzeczy w okre�lonym wycinku rzeczywisto�ci; b) funkcje prognostyczne - dostarczanie wiedzy o prawid�owo�ciach przebiegu zjawisk w danej dziedzinie rzeczywisto�ci; c) funkcje instrumentalno-techniczne - dostarczanie wiedzy o �rodkach realizacji zamierzonych cel�w; d) funkcje humanistyczne - zaspokajanie potrzeb intelektualnych cz�owieka w zakresie jego d��enia do wszechstronnego poznania rzeczywisto�ci, dostarczanie podstaw og�lnego pogl�du na �wiat, wyrabianie i ugruntowanie racjonalistycznej wobec niego postawy. Przez osob� niepe�nosprawn� rozumiemy tak� osob�, kt�ra na skutek ogranicze� pod wzgl�dem fizycznym (motorycznym, sensorycznym), somatycznym lub psychicznym ma 8 BADANIA NAUKOWE NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI Na podstawie w�asnego do�wiadczenia i ocen bie��cej literatury wnioskuj�, �e uwaga badaczy skupia si� obecnie na mn�stwie zagadnie�, mo�na jednak uj�� je w nast�puj�ce zasadnicze grupy: 1. POTRZEBY LUDZI NIEPE�NOSPRAWNYCH Chodzi tu w pierwszym rz�dzie o potrzeby psychiczne i spo�eczne. Wa�na to problematyka bada� naukowych. Uwzgl�dnia ona bowiem �ycie psychiczne cz�owieka niepe�nosprawnego, jego uwarunkowania, wnika w zasadnicze czynniki, kt�re nale�y bra� pod uwag� w jego rewalidacji i kt�re w du�ym stopniu przes�dzaj� o jej efektach. Na pierwszy plan wysuwa si� obecnie to, co ludzkie, osobiste i spo�eczne, i to, co najbardziej wi��e ludzi niepe�nosprawnych z pe�nosprawnymi2. W tym uj�ciu rodzaj i stopie� upo�ledzenia jest tylko jedn� ze zmiennych w kszta�towaniu cech osobowo�ciowych i zachowaniu ludzi niepe�nosprawnych. Wielu badaczy uwa�a obecnie, �e koncentrowanie si� g��wnie na upo�ledzeniu jest �r�d�em sporych nieporozumie� i negatywnych konsekwencji indywidualnych i spo�ecznych (The Present Situation..., 1973, s. 55). 2. ZACHOWANE SPRAWNO�CI Na gruncie polskim, podobnie jak i w innych pa�stwach badania nad zachowanymi sprawno�ciami (fizycznymi, motorycznymi, psychicznymi i spo- znaczne trudno�ci w wywi�zywaniu si� z zada�, jakie stawia przed ni� �ycie codzienne, szkol�, praca zawodowa i czas wolny. Trudno�ci te s� zmniejszane lub likwidowane m.in. poprzez rehabilitacj�, w tym i stwarzanie odpowiednich warunk�w w �yciu codziennym, w szkole, w pracy i czasie wolnym. Wed�ug M. P�cherskiego (1975) na system o�wiaty sk�adaj� si� wszystkie instytucje, kt�rych podstawow� i g��wn� funkcj� jest kszta�cenie i wychowywanie, a dzia�alno�� kszta�c�ca i wychowawcza prowadzona jest w spos�b celowy i planowy przez personel fachowo do tej dzia�alno�ci przygotowany. Przy takim rozumieniu na system o�wiaty sk�adaj� si� nast�puj�ce podsystemy: a) system szkolny (szko�y og�lnokszta�c�ce, zawodowe, wy�sze); * b) system kszta�cenia i wychowania w okresie niemowl�cym i przedszkolnym (��obki, plac�wki wychowania przedszkolnego); c) system kszta�cenia i wychowania r�wnoleg�ego lub pozaszkolnego (r�nego rodzaju plac�wki kszta�cenia i wychowania pozaszkolnego); d) system kszta�cenia pozaszkolnego, permanentnego (szko�y dla doros�ych, kursy, studia � podyplomowe itp.). Je�li wymienione tu elementy pozostaj� ze sob� w organizacyjnym i funkcjonalnym powi�zaniu na podstawie zasad ustalonych przez polityk� o�wiatow� danego kraju w okre�lonym czasie, w�wczas m�wimy o systemie o�wiatowym lub systemie o�wiaty. 2 Potrzeby spo�eczne os�b niepe�nosprawnych omawiane s� w trzech rozprawach doktorskich wykonanych pod moim kierunkiem. R. Pichalskiego, Cele �yciowe m�odych os�b z uszkodzonym narz�dem ruchu i pe�nosprawnych; T. Janowicza, Znaczenie obrazu w�asnej i drugiej osoby u przewlekle chorych w ich rewalidacji; T. Kotta, Aktywno�� spo�eczna m�odzie�y przewlekle chorej jako czynnik rewalidacyjny. ALEKSANDER HULEK 7 �ecznymi) u ludzi niepe�nosprawnych prowadzimy od blisko 35 lat i mamy w tym zakresie spory dorobek. Zachowane sprawno�ci u ludzi niepe�nosprawnych ujawniaj� si� w spos�b wyra�ny przy anga�owaniu ich w okre�lon� aktywno��. Dzi�ki nim ludzie niepe�nosprawni wywi�zuj� si� z r�nych zada�. Identyfikacji i okre�lania tego, co zosta�o u tych jednostek zdrowe i pozytywne, dokonujemy przy jednoczesnym uwzgl�dnianiu rodzaju i stopnia upo�ledzonych funkcji czy brak�w anatomicznych i ich skutk�w (A. Hulek, 1969). W przesz�o�ci zdawano sobie spraw� z tej wa�nej problematyki. M. Grze-gorzewska m�wi�a np. o punktach Achillesa i Archimedesa u os�b upo�ledzonych; ale planowe badania prowadzone obecnie nad t� problematyk� s�u�� rozwojowi kszta�cenia specjalnego i s�u�b rehabilitacyjnych - organizacji �ycia osobistego, spo�ecznego i zawodowego ludzi niepe�nosprawnych. 3. ZACHOWANIE SI� Z potrzebami ludzi niepe�nosprawnych i ich zachowanymi sprawno�ciami wi��e si� ich zachowanie si�. Dot�d w badaniach nad lud�mi niepe�nosprawnymi dominowa�a problematyka etiologii upo�ledzenia i jego skutk�w, a za podstawowe kryterium klasyfikacji r�nych zjawisk wyst�puj�cych u nich by� rodzaj i stopie� ich upo�ledzenia. Badania wsp�czesne s� ukierunkowane w coraz wi�kszym stopniu na zachowanie si� ludzi niepe�nosprawnych w ich r�nych sytuacjach �yciowych, np. dzieci w szkole i rodzinie, a doros�ych w pracy i czasie wolnym. Wa�ne to przesuni�cie punktu ci�ko�ci bada� i o du�ych konsekwencjach praktycznych i teoretycznych. Wyniki licznych bada� wskazuj� na to, �e osoby niepe�nosprawne z r�nych przyczyn zachowuj� si� w zasadzie w podobny spos�b. Zale�y to od wielu czynnik�w - zmiennych po�rednicz�cych, zachodz�cych mi�dzy upo�ledzeniem a zachowaniem, takich jak warunki �ycia, terapii, wieku, motywacji, inteligencji itp. Tak wi�c upo�ledzenie umys�owe jest obecnie interpretowane w terminach raczej zachowania si� ni� symptomu. Decyduj�cym czynnikiem dla ich rozwoju indywidualnego i spo�ecznego (S. Kirk, 1964) s� kontakty spo�eczne. Wyniki nad zachowaniem si� ludzi niepe�nosprawnych z r�nych przyczyn s� wa�ne dla ich klasyfikowania, organizacji kszta�cenia og�lnego i zawodowego, doboru pracy, organizacji czasu wolnego, zaspokajania ich r�nych potrzeb i wspieraniu rehabilitacji innymi s�u�bami socjalnymi. Wed�ug niekt�rych autor�w w nauczaniu dzieci niepe�nosprawnych powinno si� w znacznie wi�kszym stopniu uwzgl�dnia� cechy ich zachowania si�, a nie etiologi� i rodzaj upo�ledzenia. Coraz wi�ksze wiec znaczenie ma umiej�tno�� funkcjonalnej analizy zachowania si� ludzi niepe�nosprawnych (The Present Situation..., 1973, s. 53). 3 3 Patrz tak�e: A. Maciarz, Kszta�towanie umiej�tno�ci spo�ecznego zachowania u m�odzie�y umyslowo upo�ledzone] i� uszkodzonym narz�dem ruchu (praca doktorska wykonana pod moim kierunkiem). f 10 ALEKSANDER HULEK 4. FUNKCJONOWANIE POSZCZEG�LNYCH OGNIW REHABILITACJI Efekty rehabilitacji zale�� m.in. od warunk�w, jakie stwarzamy, aby poszczeg�lne ogniwa rehabilitacji dzia�a�y owocnie. Do tych ostatnich nale��: a) leczenie i terapia; b) �ycie codzienne i rodzinne; c) kszta�cenie og�lne i zawodowe; d) praca zawodowa; ' e) czas wolny; f) pomoc udzielana w r�nych krytycznych sytuacjach. Wyniki bada� wskazuj� na to, i� aby te ogniwa skutecznie funkcjonowa�y, musz� uwzgl�dnia� ca�o�� �ycia i potrzeb os�b niepe�nosprawnych i r�ne oddzia�ywaj�ce wp�ywy zewn�trzne. Istotne jest tak�e stwarzanie warunk�w do aktywizowania �ycia os�b niepe�nosprawnych (biologicznego, psychicznego i spo�ecznego), zw�aszcza przez eliminowanie barier spo�ecznych i kulturowych, architektonicznych, urbanistycznych i technicznych. W przesz�o�ci uwaga badaczy skupia�a si� raczej na samej osobie niepe�nosprawnej - dziecku i doros�ym - w znacznym stopniu wyizolowanym ze swych �rodowisk spo�ecznych i otoczenia fizycznego. Dzi� poszukuje si� i okre�la czynniki sytuacyjne stymuluj�ce rozw�j jednostek niepe�nosprawnych, ich rehabilitacj� i mo�liwo�� funkcjonowania ich na wy�szym poziomie, ni� przyjmowano dot�d. Uwaga badaczy w coraz wi�kszym stopniu skupia si� tak�e wok� cel�w �yciowych os�b niepe�nosprawnych i warunk�w ich �ycia, a mniej na problemach, wynikaj�cych z biologicznych i fizjologicznych w�a�ciwo�ci4. Z takiej postawy badaczy, oczekuj� niekt�rzy, mo�e wy�oni� si� bardziej efektowny model bada�, m.in. nad trudno�ciami w spo�ecznej rehabilitacji, trudno�ciami w nauczaniu i wychowywaniu dzieci niepe�nosprawnych. To poci�gnie w konsekwencji potrzeb� opracowania np. nowych program�w szkolnych, kt�rych punktem wyj�cia b�dzie zachowanie si� uczni�w upo�ledzonych z r�nych przyczyn, a nie ich rodzaj i stopie� upo�ledzenia. 5. AKTYWNO�� �R�D�EM TERAPII I ROZWOJU Zasada ta tkwi�a u podstaw rozwoju program�w rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych od samego jej zarania. Na pewnym etapie do�wiadcze� zasad� t� sformu�owano w stwierdzeniu, �e "ruch i praca s� czynnikami leczniczymi" (A. Hulek, 1977). W konkretnych dzia�aniach maksym� t� realizuje si� w formie kinezyterapii, terapii zaj�ciowej, r�nych formach 4 Przyk�adem mo�e tu by� praca doktorska R. Pichalskiego (napisana pod moim kierunkiem) pt. Cele �yciowe m�odych os�b z uszkodzonym narz�dem ruchu (studia por�wnawcze z m�odymi lud�mi zdrowymi). 10 ALEKSANDER HULEK 4. FUNKCJONOWANIE POSZCZEG�LNYCH OGNIW REHABILITACJI Efekty rehabilitacji zale�� m.in. od warunk�w, jakie stwarzamy, aby poszczeg�lne ogniwa rehabilitacji dzia�a�y owocnie. Do tych ostatnich nale��: a) leczenie i terapia; b) �ycie codzienne i rodzinne; c) kszta�cenie og�lne i zawodowe; d) praca zawodowa; ' e) czas wolny; O pomoc udzielana w r�nych krytycznych sytuacjach. Wyniki bada� wskazuj� na to, i� aby te ogniwa skutecznie funkcjonowa�y, musz� uwzgl�dnia� ca�o�� �ycia i potrzeb os�b niepe�nosprawnych i r�ne oddzia�ywaj�ce wp�ywy zewn�trzne. Istotne jest tak�e stwarzanie warunk�w do aktywizowania �ycia os�b niepe�nosprawnych (biologicznego, psychicznego i spo�ecznego), zw�aszcza przez eliminowanie barier spo�ecznych i kulturowych, architektonicznych, urbanistycznych i technicznych. W przesz�o�ci uwaga badaczy skupia�a si� raczej na samej osobie niepe�nosprawnej - dziecku i doros�ym - w znacznym stopniu wyizolowanym ze swych �rodowisk spo�ecznych i otoczenia fizycznego. Dzi� poszukuje si� i okre�la czynniki sytuacyjne stymuluj�ce rozw�j jednostek niepe�nosprawnych, ich rehabilitacje i mo�liwo�� funkcjonowania ich na wy�szym poziomie, ni� przyjmowano dot�d. Uwaga badaczy w coraz wi�kszym stopniu skupia si� tak�e wok� cel�w �yciowych os�b niepe�nosprawnych i warunk�w ich �ycia, a mniej na problemach, wynikaj�cych z biologicznych i fizjologicznych w�a�ciwo�ci4. Z takiej postawy badaczy, oczekuj� niekt�rzy, mo�e wy�oni� si� bardziej efektowny model bada�, m.in. nad trudno�ciami w spo�ecznej rehabilitacji, trudno�ciami w nauczaniu i wychowywaniu dzieci niepe�nosprawnych. To poci�gnie w konsekwencji potrzeb� opracowania np, nowych program�w szkolnych, kt�rych punktem wyj�cia b�dzie zachowanie si� uczni�w upo�ledzonych z r�nych przyczyn, a nie ich rodzaj i stopie� upo�ledzenia. 5. AKTYWNO�� �R�D�EM TERAPII I ROZWOJU Zasada ta tkwi�a u podstaw rozwoju program�w rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych od samego jej zarania. Na pewnym etapie do�wiadcze� zasad� t� sformu�owano w stwierdzeniu, �e "ruch i praca s� czynnikami leczniczymi" (A. Hulek, 1977). W konkretnych dzia�aniach maksym� t� realizuje si� w formie kinezyterapii, terapii zaj�ciowej, r�nych formach 4 Przyk�adem mo�e tu by� praca doktorska R. Pichalskiego (napisana pod moim kierunkiem) pt. Cele �yciowe m�odych os�b z uszkodzonym narz�dem ruchu (studia por�wnawcze z m�odymi lud�mi zdrowymi). BADANIA NAUKOWE NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI 11 kszta�cenia zawodowego i zatrudnienia. Obecnie w wyniku dalszych do�wiadcze� i bada� twierdzenie to mo�na wyrazi�, �e "ruch i praca s� czynnikami leczniczymi i rozwojowymi". Wyniki bada� wykazuj�, �e np. nauka j�zyka dzieci g�uchych jest zawsze zwi�zana z r�nymi formami aktywno�ci: im ta aktywno�� jest bardziej ukierunkowana na cel, tym �atwiej g�usi opanowuj� mow�. Badania efekt�w szk� �ycia, zw�aszcza wp�ywu r�nych form ruchu i aktywno�ci na rozw�j umys�owo upo�ledzonych, ich funkcji fizycznych, psychicznych i spo�ecznych i zachowanie si�, s� tego dowodem. Przedmiotem bada� obecnie jest wp�yw ruchu i aktywno�ci na osoby upo�ledzone z r�nych przyczyn, w r�nym stopniu, w r�nych sytuacjach i warunkach. 6. INDYWIDUALNE RӯNICE W coraz wi�kszej mierze my�l badaczy koncentruje si� na badaniu os�b upo�ledzonych jako jednostek, a nie np. homogenicznych grup o okre�lonym upo�ledzeniu. Nic tak bardzo nie r�ni ludzi jak ich osobowo��, motywacja i zachowanie si�. Tak samo jest i z osobami niepe�nosprawnymi (K. G. Stukat, R. Engstrom, 1966). Wed�ug J. Szczepa�skiego "unikalno�� niepe�nosprawnej jednostki ludzkiej jest w stanie wnie�� r�wnie� unikalne warto�ci dla wzbogacenia w�asnej osobowo�ci i dobra innych" (z referatu wyg�oszonego w PAN 27 marca 1980 r. inauguruj�cego konwersatoria na temat os�b niepe�nosprawnych). Badania nad osobami niepe�nosprawnymi skupiaj� si� wi�c na ich indywidualnych r�nicach, genetycznym zapleczu, wp�ywie �rodowiska, szkolnej praktyce, wp�ywach kulturowych itd. 7. PROCESY ZACHODZ�CE W RӯNYCH ODDZIA�YWANIACH I SYTUACJACH Wiele bada� po�wi�ca si� wzajemnym procesom, jakie zachodz� miedzy terapeut� a pacjentem, nauczycielem a uczniem upo�ledzonym, majstrem a pracownikiem niepe�nosprawnym, rodzicami a dzieckiem z odchyleniem od normy. W przesz�o�ci badacze skupiali sw� uwag� na samym pacjencie, uczniu, pracowniku i dziecku z odchyleniem od normy lub na komponentach us�ug �wiadczonych na ich rzecz (The Present Siiuation..,, 1973, s. 47). Badano np. indywidualne cechy ucznia i nauczycieli dla cel�w prognostyczno-diagno-stycznych lub dla oceny efekt�w nauczania, ale problemem drugoplanowym by�o, co zachodzi, gdy np. nauczyciel uczy dziecko upo�ledzone, a ono uczy si�. Badania wzajemnych relacji w procesie rewalidacji s� wa�ne z uwagi m.in. na to, i� wi�kszo�� personelu ma w r�nym stopniu (nie�wiadomie) negatywny stosunek do swoich podopiecznych. R�wnie� stroniono od bada� nad stosunkiem os�b niepe�nosprawnych do us�ug �wiadczonych na ich rzecz. 12 ALEKSANDER HULEK 8. PODSTAWY RӯNORODNYCH ROZWI�ZA� W ZASPOKAJANIU POTRZEB LUDZI NIEPE�NOSPRAWNYCH Rehabilitacja, kszta�cenie specjalne, og�lne i zawodowe, zatrudnienie i czas wolny obejmuj� obecnie z roku na rok osoby z coraz to innymi jednostkami i zespo�ami chorobowymi (teoretycznie jest ich ponad 980). Problemy i potrzeby tych ludzi s� r�wnie� przedmiotem zainteresowania 4 mi�dzynarodowych organizacji rz�dowych (ONZ, MOP, MOZ, UNESCO, UNICEF), ponad 50 mi�dzynarodowych organizacji woluntarnych i kilku ugrupowa� regionalnych, np. pa�stw socjalistycznych, skandynawskich, Rady Europejskiej i Dalekiego Wschodu. W wyniku bada� podj�tych z inicjatywy tych organizacji zdano sobie spraw�, �e organizacja �ycia ludzi niepe�nosprawnych musi by� oparta na mo�liwo�ciach r�nych rozwi�za� i r�nych sposobach zaspokajania ich potrzeb. D��y si� do wi�kszego zr�nicowania udzielanych porad, kszta�cenia zawodowego, zatrudnienia, form sp�dzania czasu wolnego itp. W tych wielokierunkowych podej�ciach w�a�ciwe miejsce znajduje miedzy innymi i system integracyjny. 9. METODY BADA� Du�e zmiany odnotowuje si� w metodach bada� nad osobami niepe�nosprawnymi. Bada si� ludzi niepe�nosprawnych w ich r�nych sytuacjach �yciowych, np. w rodzinie, osiedlu i zak�adzie pracy. Skromne zestawy technik i narz�dzi badawczych zast�puje si� bogatszymi pod wzgl�dem ilo�ci i jako�ci. Np. w zamian jednego og�lnego testu inteligencji stosowane s� narz�dzia i techniki badawcze bardziej zr�nicowane pod wzgl�dem diagnostycznym i prognostycznym. Badania os�b z jednorodzajowym upo�ledzeniem prowadzi si� w kontek�cie grup odniesienia, kt�rymi s� inne osoby niepe�nosprawne lub osoby zdrowe5. Post�p ten w metodologii i technikach bada� sprawia, �e uzyskujemy o ludziach niepe�nosprawnych informacje bardziej obiektywne. Przecz� one np. unikalnym i niepowtarzalnym w�a�ciwo�ciom os�b poszkodowanych na zdrowiu, zwi�zanych z upo�ledzeniem z takich czy innych przyczyn. W dodatku w przesz�o�ci wnioski o w�a�ciwo�ciach i zachowaniu si� os�b niepe�nosprawnych wyci�gano z grup niereprezentatywnych, to znaczy tych os�b, kt�re trafia�y do nielicznych szk�, poradni czy dom�w opieki. Wspomnie� jeszcze nale�y o b��dach w pomiarach w wykazywaniu r�nic miedzy badanymi grupami itp. 10. �IAGNOZA Do niedawna diagnoza w odniesieniu do os�b niepe�nosprawnych oparta by�a w zasadzie na wiedzy medycznej i psychologicznej. W niekt�rych sy- 5 Do roku 198) w Zak�adzie Pedagogiki Rewalidacyjnej UW przy przyj�ciu tej metodologii wykonano (pod moim kierunkiem) 13 rozpraw doktorskich i 50 magisterskich. BADANIA NAUKOWE NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI 13 tuacjach podstaw� diagnozy u nas nadal jest tylko wiedza lekarska, np. komisja do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. Badania naukowe wskazuj� na szkodliwo�� jednostronnej diagnozy, dowodz� potrzeby diagnozy opartej na multidyscyplinarnym podej�ciu, a w tym i wiedzy pedagogicznej. O ile lekarze byli i s� zainteresowani w zasadzie (pr�cz terapii) cz�stotliwo�ci� wyst�powania przypadku, jego charakterystyk�, to dla psycholog�w, pedagog�w i socjolog�w wa�ne s� studia nad konsekwencjami upo�ledzenia, nad zachowaniem si� oraz nad procesami nauczania, uczenia si� i pracy (O. Johnson, H. Blank, 1968). Ponadto priorytet daje si� diagnozie w okre�lonych sytuacjach, np. dziecku w sytuacji szkolnej, w pracy i w czasie wolnym. 11. PROBLEMATYKA WSP�LNA Prowadzi nas to do najbardziej istotnej cechy bada� doby obecnej nad osobami niepe�nosprawnymi, a mianowicie bada� nad wsp�ln� problematyk� wyst�puj�c� u os�b upo�ledzonych z r�nych przyczyn i miedzy nimi a pe�nosprawnymi. Nie b�d� rozwija� tego tematu, gdy� by� on przedmiotem sesji naukowej w lutym ub. roku na Uniwersytecie Warszawskim (materia�y w druku, red. A. Hulek). U nas ju� w latach sze��dziesi�tych zwracano uwag� na wsp�ln� problematyk� (M. Grzegorzewska, 1963), lecz widziano j� w oddzia�ywaniach terapeutycznych i wychowawczych i u nielicznej kategorii os�b z odchyleniami od normy. Ponadto problematyk� wsp�ln� dostrzegano tak�e raczej w negatywnych skutkach upo�ledzenia. Na wspomnianej sesji stwierdzili�my, �e wyniki tych bada� por�wnawczych mog� rzutowa� na nast�puj�ce sytuacje: > a) percepcj� i ocen� mo�liwo�ci os�b z r�nymi rodzajami upo�ledze�, jako jednostek i cz�onk�w okre�lonych grup spo�ecznych; b) zmiany w tre�ciach, stosowanych metodach i technikach nauczania; c) stworzenie naukowych podstaw integracji m�odzie�y w zwyk�e �ycie, do szk� og�lnokszta�c�cych i zawodowych; d) usprawnienie organizacji plac�wek rewalidacyjnych i o�wiatowych; e) opracowanie bardziej zrozumia�ej terminologii; f) przygotowanie bardziej wielop�aszczyznowego programu kszta�cenia kadry; g) opracowanie przes�anek do pracy zespo�owej. OSI�GNI�CIA BADAWCZE Z roku na rok zwi�ksza si� liczba plac�wek naukowych podejmuj�cych badania nad osobami niepe�nosprawnymi. Wynika to z prze�wiadczenia, �e badania naukowe pomagaj� w rozwijaniu odpowiednich s�u�b rehabilitacyjnych, r�nych form kszta�cenia specjalnego, w racjonalnym zaspokajaniu potrzeb ludzi upo�ledzonych. 14 ALEKSANDER HULEK W Zwi�zku Radzieckim w odniesieniu do upo�ledzonych dzieci skupiaj� si� one na nast�puj�cej problematyce: a) metodach oceny upo�ledzenia i jego skutk�w w pierwszych latach �ycia; b) opracowaniu bardziej precyzyjnych narz�dzi dla diagnozy u dzieci z trudno�ciami w uczeniu si�; c) uzyskaniu bardziej naukowych podstaw w r�nicowaniu metod wychowania i nauczania we wczesnym wieku (pre-school); d) nauczaniu dzieci z parcjalnymi uszkodzeniami w normalnych szko�ach (s� to dzia�ania profilaktyczne w celu zapobiegni�cia wi�kszym trudno�ciom); e) psychologicznych podstawach nauczania i uczenia si� uczni�w ze z�o�onymi upo�ledzeniami; f) ocenie zawodowych i spo�ecznych kwalifikacji absolwent�w plac�wek specjalnych; g) mo�liwo�ci zastosowania wsp�czesnej techniki w procesie .rewalidacji. Badania naukowe prowadzone s� obecnie nad lud�mi, kt�rzy s� upo�ledzeni z wielu r�nych przyczyn. Ocena, w kt�rych zakresach osi�gni�to najwi�ksze wyniki, jest bardzo ryzykowna. Wydaje si� jednak, �e du�e osi�gni�cia odnotowuje si� (z uwagi na potrzeby spo�eczne, zaistnia�e korzystne warunki materialne i finansowe) w badaniach nad upo�ledzonymi umys�owo, motywacj�, jednostkami z uszkodzeniem ko�czyn g�rnych, zatrudnieniem niepe�nosprawnych i postawami spo�ecznymi wobec nich zwyk�ych spo�ecznych �rodowisk. Skoncentrowano si� wi�c na intelekcie, pracy r�k i sytuacji jednostek niepe�nosprawnych w spo�ecze�stwie. Te czynniki przes�dzaj� o pozycji cz�owieka niepe�nosprawnego we wsp�czesnej nam kulturze i cywilizacji. Wed�ug innych autor�w znaczne wyniki badawcze osi�gni�to nad dzie�mi z trudno�ciami w uczeniu si�, z zaburzeniami i dysfunkcjami m�zgowymi, uszkodzeniami podstawowych analizator�w, emocjonalnie i spo�ecznie nie przystosowanymi oraz personelem nauczaj�cym, wychowuj�cym i rehabilituj�cym. Wa�ne jest tak�e to, �e specjali�ci zaanga�owani w r�nych us�ugach maj� do w�asnej dyspozycji coraz to wi�cej plac�wek badawczych. NAJWA�NIEJSZE WNIOSKI WYNIKAJ�CE Z BADA� NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI (A. Hulek, 1969; 1979; The Present Situation) 1. Stwierdza si�, �e sprawno�� fizyczna, psychiczna i spo�eczna u os�b niepe�nosprawnych osi�ga r�ny poziom (podobnie jak i u pe�nosprawnych). S� to r�nice stopnia, a nie jako�ci. R�wnie� skutki zaburzonych funkcji maj� charakter wybi�rczy. 2. Przyjmuje si� istnienie znacznie wi�cej punkt�w to�samych i wsp�lnych ni� r�nicuj�cych osoby z odchyleniami od normy od pe�nosprawnych. Chodzi o takie wsp�lne p�aszczyzny, jak ich cele �yciowe, aspiracje, potrzeby, uczenie BADANIA NAUKOWE NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI 15 si� itp. W istocie rzeczy problem sprowadza si�, o czym ju� wspomnieli�my, do r�nic indywidualnych. Okre�lenie p�aszczyzn wsp�lnych pozwala nam r�wnocze�nie w dok�adniejszy spos�b identyfikowa� r�nice zachodz�ce mi�dzy pe�nosprawnymi i niepe�nosprawnymi w ich dzia�aniu w r�nych sytuacjach. Podobie�stwa i r�nice u�atwiaj� racjonaln� pomoc osobom upo�ledzonym w ich trudno�ciach, wynikaj�cych z ich stanu sprawno�ciowego. Ustalenie wsp�lnej i odmiennej problematyki daje podstaw� do wprowadzania systemu integracyjnego. 3. Nie stwierdza si� u os�b z odchyleniem od normy korelacji6 mi�dzy rodzajem i stopniem upo�ledzenia a: a) zdolno�ci� ich do adaptacji do �ycia osobistego i spo�ecznego: b) zdolno�ci� nabywania przez nich nowych umiej�tno�ci i kwalifikacji oraz wydajno�ci� pracy w zatrudnieniu; c) ich w�a�ciwo�ciami osobowo�ci i zachowania si�. O tych �mia�ych tezach m�wili�my ju� przy wielu innych okazjach. Na gruncie polskim zosta�y one potwierdzone i u�ci�lone przez badaczy, kt�rzy mieli szans� pracowa� i bada� osoby z r�nymi upo�ledzeniami w ich r�nych sytuacjach codziennych i zawodowych. Nie trzeba zastrzega� si�, �e w badaniach tych bierze si� tak�e pod uwag� rodzaj i stopie� upo�ledzenia, jako jedn� ze zmiennych, ograniczaj�c�, eliminuj�c� lub motywuj�c� aktywno�� i anga�owanie si� w okre�lone dziedziny �ycia. Powy�sze tezy zosta�y sformu�owane na podstawie bada� nad osobami niepe�nosprawnymi z r�nych przyczyn. PLAC�WKI BADAWCZE I PI�MIENNICTWO U nas badania naukowe nad lud�mi niepe�nosprawnymi prowadz�: a) w zakresie leczniczej rehabilitacji - specjalne centra, o�rodki, katedry rehabilitacji leczniczej w akademiach medycznych i plac�wkach PAN; b) w zakresie zawodowej rehabilitacji - Zak�ad Badawczy Zwi�zku Sp�dzielni Inwalid�w i Centralny Instytut Ochrony Pracy; c) w zakresie nauczania i wychowywania - odpowiednie instytuty pedagogiczne, psychologiczne, wy�sze szko�y pedagogiczne, instytuty resortowe podleg�e Ministerstwu O�wiaty i Wychowania; d) w zakresie sytuacji spo�ecznej - odpowiednie uniwersyteckie instytuty pedagogiki, socjologii i PAN; e) w zakresie norm prawnych - odpowiednie uniwersyteckie instytuty prawne i PAN; f) w zakresie pomocy technicznych - odpowiednie instytuty politechniki, ortopedii akademii medycznych i Centralny O�rodek Badawczo-Rozwojowy Zwi�zku Sp�dzielni Inwalid�w. Ksi��kami i czasopismami informuj�cymi o badaniach naukowych w skali 6 Przy spe�nieniu odpowiednich warunk�w i z wyj�tkiem skrajnych przypadk�w. 16 ALEKSANDER HULEK �wiatowej s� m.in. publikacje UNESCO (1973, 1974, 1977, 1978), International Perspectives on Future of Special Education (1978); raport brytyjski pt. Special Education Needs (1978); Rehabilitation literatur�, pub. National Seal Society for Crippled Children and Adults, Chicago; "Journal of Rehabilitation", pub. National Rehabilitation Association, Washington D.C.; Rehabilitation Research, pub. G. Schindele Yerlag - International Publisher Federal Republic of Germany; Defektologia, pub. Instytut Defektologii, Moskwa. Unikalnym dokumentem w skali �wiatowej podsumowuj�cym wyniki bada� naukowych i dokonanych ekspertyz nad lud�mi niepe�nosprawnymi jest trzytomowe dzie�o opracowane i wydane w roku 1978 pod kierunkiem J. Szczepa�skiego przez Komitet Rehabilitacji i Readaptacji Cz�owieka Polskiej Akademii Nauk pt. Ekspertyza: Sytuacja ludzi niepe�nosprawnych i stan rehabilitacji w PRL. Zapoznanie si� pedagog�w z t� ekspertyz� wywo�a� mo�e wiele refleksji co do stosowanych praktyk i przyj�tych teorii. JAKI WP�YW MOG� MIE� BADANIA NAD LUD�MI NIEPE�NOSPRAWNYMI DLA SYSTEMU O�WIATOWEGO 1. Tak u nas, jak i w innych krajach system o�wiatowy (szkolnictwa specjalnego i masowego) nie wykorzystuje w dostateczny spos�b wynik�w bada� nad cz�owiekiem niepe�nosprawnym. Przyczyny tego stanu rzeczy s� r�ne. Do lat siedemdziesi�tych nauczycieli nie kszta�cono w opanowywaniu warsztatu badawczego. Obecnie kontakt kandydat�w na nauczycieli z samodzielnymi pracownikami nauki i problematyk� badawcz� w czasie wy�szych studi�w sprzyja p�niej w wdra�aniu w�asnych i cudzych wynik�w bada� do codziennej pracy dydaktycznej i organizacyjnej. Same jednak wyniki bada� rzadko powoduj� zmiany w praktyce pedagogicznej. Wdra�anie wynik�w bada� uwarunkowane jest takimi czynnikami, jak polityczna, ideologiczna i ekonomiczna sytuacja kraju, kierunek polityki o�wiatowej, spo�ecznej itp. 2. Wyniki bada� stoj� cz�sto w ra��cej sprzeczno�ci z przyj�t� praktyk�, obiegowymi pogl�dami, zwyczajami, sposobem zarz�dzania i administrowania o�wiat�. Om�wi� wpierw korzy�ci wynikaj�ce z bada� naukowych dla szkolnictwa specjalnego, a nast�pnie masowego. SZKOLNICTWO SPECJALNE Ten obszerny temat zilustruj� przyk�adami: Badania naukowe z ca�� wyrazisto�ci� wykazuj�, i� nie istniej� tzw. sylwetki psychologiczne, kt�re koresponduj� z rodzajem i stopniami upo�ledzenia; tymczasem nadal m�wi si� u nas o jako�ciowo innej psychice os�b z odchyleniami od normy, zwi�zanej �ci�le ? okre�lonymi dysfunkcjami czy 16 ALEKSANDER HULEK �wiatowej s� m.in. publikacje UNESCO (1973, 1974, 1977, 1978), International Perspectives on Future of Special Education (1978); raport brytyjski pt. Special Education Needs (1978); Rehabilitation literatur�, pub. National Seal Society for Crippled Children and Adults, Chicago; "Journal of Rehabilitation", pub. National Rehabilitation Association, Washington D.C.; Rehabilitation Research, pub. G. Schindele Yerlag - International Publisher Federal Republic of Germany; Defektologia, pub. Instytut Defektologii, Moskwa. Unikalnym dokumentem w skali �wiatowej podsumowuj�cym wyniki bada� naukowych i dokonanych ekspertyz nad lud�mi niepe�nosprawnymi jest trzytomowe dzie�o opracowane i wydane w roku 1978 pod kierunkiem J. Szczepa�skiego przez Komitet Rehabilitacji i Readaptacji Cz�owieka Polskiej Akademii Nauk pt. Ekspertyza: Sytuacja ludzi niepe�nosprawnych i stan rehabilitacji w PRL. Zapoznanie si� pedagog�w z t� ekspertyz� wywo�a� mo�e wiele refleksji co do stosowanych praktyk i przyj�tych teorii. JAKI WP�YW MOG� MIE� BADANIA NAD LUD�MI NIEPE�NOSPRAWNYMI DLA SYSTEMU O�WIATOWEGO 1. Tak u nas, jak i w innych krajach system o�wiatowy (szkolnictwa specjalnego i masowego) nie wykorzystuje w dostateczny spos�b wynik�w bada� nad cz�owiekiem niepe�nosprawnym. Przyczyny tego stanu rzeczy s� r�ne. Do lat siedemdziesi�tych nauczycieli nie kszta�cono w opanowywaniu warsztatu badawczego. Obecnie kontakt kandydat�w na nauczycieli z samodzielnymi pracownikami nauki i problematyk� badawcz� w czasie wy�szych studi�w sprzyja p�niej w wdra�aniu w�asnych i cudzych wynik�w bada� do codziennej pracy dydaktycznej i organizacyjnej. Same jednak wyniki bada� rzadko powoduj� zmiany w praktyce pedagogicznej. Wdra�anie wynik�w bada� uwarunkowane jest takimi czynnikami, jak polityczna, ideologiczna i ekonomiczna sytuacja kraju, kierunek polityki o�wiatowej, spo�ecznej itp. 2. Wyniki bada� stoj� cz�sto w ra��cej sprzeczno�ci z przyj�t� praktyk�, obiegowymi pogl�dami, zwyczajami, sposobem zarz�dzania i administrowania o�wiat�. Om�wi� wpierw korzy�ci wynikaj�ce z bada� naukowych dla szkolnictwa specjalnego, a nast�pnie masowego. SZKOLNICTWO SPECJALNE Ten obszerny temat zilustruj� przyk�adami: Badania naukowe z ca�� wyrazisto�ci� wykazuj�, i� nie istniej� tzw. sylwetki psychologiczne, kt�re koresponduj� z rodzajem i stopniami upo�ledzenia; tymczasem nadal m�wi si� u nas o jako�ciowo innej psychice os�b z odchyleniami od normy, zwi�zanej �ci�le ? okre�lonymi dysfunkcjami czy BADANIA NAUKOWE NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI 17 brakami anatomicznymi. Na niekt�rych uczelniach po�wi�ca si� 90 godzin zaj�� na takie przedmioty, jak psychologia niewidomych, g�uchych, umys�owo upo�ledzonych itp. Wyniki wsp�czesnych bada� daj� podstawy do innego spojrzenia na te zagadnienia, nie zatracaj�c przy tym odmienno�ci wyst�puj�cych u os�b z r�nymi rodzajami upo�ledze�. 1. Tak u nas, jak i w innych krajach administrowanie szkolnictwem specjalnym oparte jest jeszcze na przes�ankach etiologii upo�ledzenia (chocia� pewien wy�om istnieje w kszta�ceniu zawodowym), a wiec mamy w urz�dach szkolnych specjalist�w dla dzieci tylko niewidomych, g�uchych, upo�ledzonych umys�owo itp. Czy z uwagi jednak na bardzo wielk� liczb� mo�liwych przyczyn upo�ledzenia ten "pionowy" spos�b zarz�dzania jest nadal mo�liwy do utrzymania? Wiele danych wskazuje na to, �e zarz�dzanie oparte na takich przes�ankach, jak problematyka przedszkola, wczesnego nauczania szko�y podstawowej, �redniej, wiek i potrzeby dzieci i m�odzie�y jest bardziej efektywne i u�atwia obj�cie opiek� wi�ksz� ich liczb�. 2. Wyniki bada� nad osobami niepe�nosprawnymi wysuwaj� z ca�� ostro�ci� problem, w jakim zakresie i stopniu b�dziemy nadal budowa� nauk� i praktyk� wok� rodzaju upo�ledzenia - na wz�r surdopedagogiki, oligo-pedagogiki, tyflopedagogiki - a w jakich uwzgl�dniaj�c uj�cia poziome i przekrojowe r�nych problem�w wyst�puj�cych u os�b upo�ledzonych z r�nych przyczyn. Kt�re z tych podej�� jest bardziej przydatne dla systemu o�wiaty, maj�c na uwadze, �e rehabilitacja, kszta�cenie og�lne i zawodowe, polityka spo�eczna z roku na rok obejmuj� coraz wi�ksz� liczb� os�b niepe�nosprawnych o r�nym rodzaju upo�ledzenia. 3. Wyniki bada� nad osobami niepe�nosprawnymi rzutowa� b�d� na przes�anki przyjmowane w klasyfikowaniu os�b niepe�nosprawnych (w tym dzieci i m�odzie�y) dla r�nych cel�w - nauczania, opieki, administrowania itp. Brane b�d� pod uwag� w coraz wi�kszej mierze potrzeby os�b niepe�nosprawnych, spos�b ich zaspokajania i zachowanie si�. Rodzaj upo�ledzenia przestanie by� czynnikiem dominuj�cym. 4. Nowoczesne �rodki i pomoce techniczne dla os�b niepe�nosprawnych w spos�b bardzo wyra�ny mog� u�atwi� ich nauczanie, organizacj� pracy w szkole oraz opiek� zdrowotn� i socjaln�. Dotyczy to g��wnie dzieci i m�odzie�y z uszkodzonym s�uchem, wzrokiem, narz�dem ruchu i niekt�rych z grupy przewlekle chorych (np. chore na cukrzyc�, choroby serca). KSZTA�CENIE OG�LNE 1. Wyniki bada� nad osobami niepe�nosprawnymi w pe�ni uzasadniaj� potrzeb� podj�cia przez system o�wiatowy i polityk� spo�eczn� krok�w w celu dalszego zmniejszania istniej�cego jeszcze do�� znacznego podzia�u na szkolnictwo specjalne i tzw. masowe. Dane wynikaj�ce z bada� i codziennego do�wiadczenia przecz� s�usz- 2 - Studia Pedagogiczne t. XLV 18 ALEKSANDER HULEK no�ci interpretacji krzywej Gausa, kt�ra rzekomo dobrze ilustruje rozrzut sprawno�ciowy dzieci i m�odzie�y, w tym i z odchyleniami od normy. Zgodnie z ni� osoby z odchyleniami od normy jako homogeniczna grupa mieszcz� si� na lewo od �rodkowej. A przecie� mo�na by� upo�ledzonym pod wzgl�dem fizycznym, a nie psychicznym czy spo�ecznym. Zainteresowania pedagog�w i innych specjalist�w dzie�mi i m�odzie�� z tak zwanymi parcjalnymi upo�ledzeniami s� dowodem wej�cia pedagogiki specjalnej na teren szk� masowych i os�abienia istniej�cego jeszcze w zbyt du�ym stopniu sztywnego podzia�u na dwie grupy - pe�nosprawni i upo�ledzeni. 2. Wyniki bada� nad lud�mi niepe�nosprawnymi, zw�aszcza uzyskane ze studi�w por�wnawczych, oferuj� systemowi o�wiatowemu naukowe podstawy wprowadzenia systemu integracyjnego. Wskazuj� z jednej strony na w�a�ciwo�ci, kt�re s� wsp�lne i nie naruszone u dzieci upo�ledzonych i pe�nosprawnych, a z drugiej na te, kt�re je odr�niaj�. Respektowanie wynik�w bada� w tym przypadku pomo�e zmieni� postawy spo�eczne personelu pedagogicznego wobec systemu integracyjnego z emocjonalnych na racjonalne i pozwoli dostrzega� realne mo�liwo�ci dzieci i m�odzie�y niepe�nosprawnych w szkolnictwie masowym (przy zapewnieniu odpowiednich warunk�w). Problemy dzieci i m�odzie�y niepe�nosprawnych s� bowiem z regu�y przejaskrawionym obrazem problem�w i trudno�ci, z kt�rymi borykaj� si� ich r�wie�nicy, a kt�rych uwa�amy za pe�nosprawnych (A. Hulek, 1979). 3. System o�wiatowy funkcjonuje w powi�zaniu (w r�nym stopniu) ze s�u�bami socjalnymi i organizacjami spo�ecznymi. Te ostatnie w coraz wi�kszym stopniu przechwytuj� zdobycze bada� naukowych nad lud�mi niepe�nosprawnymi i w ten spos�b wzbogacaj� tre�� i zakres swoich program�w, a jednocze�nie po�rednio podnosz� efektywno�� kszta�cenia specjalnego. Przyk�adem tego s� kolonie dla dzieci upo�ledzonych prowadzone przez zak�ady pracy: aktywno�� dru�yn "Nieprzetartego Szlaku" w instytucjach opieku�czych i rewalidacyjnych i o�rodki zawodowej rehabilitacji prowadzone w du�ych zak�adach pracy przez przemys�ow� s�u�b� zdrowia. 4. Badania naukowe wskazuj� na wzrastaj�c� �wiadomo�� os�b niepe�nosprawnych, ich rodzic�w i opiekun�w co do korzy�ci wynikaj�cych z ich maksymalnego usprawnienia, kszta�cenia og�lnego i zawodowego. �wiadomo�� ta kszta�towa� b�dzie praktyk? i wywiera� nacisk na administracj� pa�stwow�, organizacje spo�eczne, aby problemy dzieci i m�odzie�y niepe�nosprawnych rozwi�zywane by�y wielokierunkowo i wysz�y z tradycyjnie utartych �cie�ek. W tej sytuacji kszta�cenie rodzic�w w elementach rewalidacji, a zw�aszcza umiej�tno�ci wychowywania dziecka, powinno wej�� w program kszta�cenia kadry na wy�szych uczelniach. 5. Badania nad osobami niepe�nosprawnymi maj� charakter interdyscyplinarny. W coraz wi�kszym zakresie zespo�y bior�ce udzia� w badaniach BADANiA NAUKOWE NAD OSOBAMI NIEPE�NOSPRAWNYMI 19 kompleksowych okre�laj� z jednej strony zakresy problem�w, na kt�re wszyscy radacze powinni skupi� si�, a z drugiej na te dziedziny, kt�re s� domen� �r�ecjalist�w. Z wynik�w tych bada� wnioski dla siebie mog� wyci�gn�� np. zespo�y :rzekaj�ce w poradniach, reedukacyjne w szko�ach itp. Uczeni radzieccy przedstawili model koordynacji bada� miedzydyscypli-narnych, kt�ry mo�na zastosowa� do r�nych analiz, procesu nauczania og�lnego i zawodowego i usprawnienia os�b upo�ledzonych z r�nych -czyczyn. Od wielu, wielu lat m�wi si� o humanitaryzmie w opiece nad cz�owiekiem niepe�nosprawnym. W r�nych okresach historii �w humanitaryzm wyra�a� a� w odmienny spos�b. S�dz�, �e wsp�czesne badania nad osobami nie-rv�nosprawnymi daj� podstawy takim tre�ciom humanitaryzmu, w kt�rym -ominant� jest budowa �ycia os�b niepe�nosprawnych na tym, co zachowali zdrowe, pozytywne, co jest im wsp�lne z pe�nosprawnymi i w warunkach ubezpieczaj�cych i stymuluj�cych ich rozw�j fizyczny, psychiczny, moralny . spo�eczny. S�dz�, �e tak jak w innych dziedzinach naszego �ycia, tak i w dziedzinie, kt�r� interesujemy si�, aktualne s� nast�puj�ce s�owa B. Suchodolskiego: "Gdy liczba fakt�w nie daj�cych si� wyja�ni� w przyj�tych w danej nauce teoriach wzro�nie do punktu krytycznego, zachodzi potrzeba przebudowy ca�ej dyscypliny, zmiany ustalonego zespo�u za�o�e� i poj��, ustalonego my�lenia - �paradygmat�w� - stanowi�cych zasadnicze rzutowanie bada� naukowych". Jestem pod tym wzgl�dem optymist�, gdy� jak m�wi ten sam autor, -Cz�owiek stwarza nauk�, a nauka stwarza cz�owieka". Proces ten ma ju� miejsce u nas bardziej ni� gdzie indziej. BIBLIOGRAFIA Alek-Kowalski T., Niekt�re zagadnienia spo�ecznych funkcji nauki, "Studia Filozoficzne", 1979, nr 8. Case Studies in Special Education, The UNESCO, Press, Paris 1974. Cruickshank W., Teaching Method for Brain Injured and Hyperactive Children a Demon-stration - Pilot Study, Syracuse, New York, Syracuse University Press, 1961. Doroszewska J., Teoretyczne podstawy instytutu, "Szko�a Specjalna", 1972, nr 3/4. Doroszewska J., Kubeczko J., Okopi�ski M., Instytut Pedagogiki Specjalnej, "Szko�a Specjalna", 1972, nr 3/4. Economic Aspects of Special Education, UNESCO, Paris 1978. Grzegorzewska M., Kszta�cenie nauczycieli i wychowawc�w szkolnictwa specjalnego w Polsce, "Kwartalnik Pedagogiczny", 1963, nr 2. Hulek A., Teoria i praktyka rehabilitacji inwalid�w, Warszawa 1969. - Podstawy integracyjnego systemu kszta�cenia i wychowania dzieci i m�odzie�y z odchyleniami od normy, "Badania O�wiatowe", 1979, nr 3(15). Hulek A. [red.], Kadra w kszta�ceniu specjalnym - stan obecny i perspektywy, Warszawa 1979. - Kszta�cenie zawodowe mlodzie�y z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi, Warszawa 1979. 20 ALEKSANDER HULEK - Wsp�czesne teorie i tendencje wychowania i kszta�cenia specjalnego, Wroc�aw 1979. Integration ofTechnical and Yocational Education into Special Education, UNESCO, Paris 1977. International Perspectives on Future of Special Education, CEC World Congress. Stirling, Scotland Pub. The Council for Exceptional Children, 1978. lergensen I. Skov [red.], Special Education in Denmark, Det Danske Selskab, The Danish Institute, Copenhagen 1979. Johnson O., Blank H. [red.], Exceptional Children Research Review, Washington, D.C., CEC, 1968. Kirk S., Research in Education, [w:] G. Stevens, R. Heber [red.], Mentol Retardation, Chicago, III, University of Chicago Press, 1964, s. 57-99. Kirk S., Weiner B. [red.], Behavioral Research on Exceptional Children, Washington, D.C., CEC, 1963. Kotarbi�ski T., Rola i znaczenie nauki w Polsce Ludowej, [w:] Wyb�r pism, t. II, Warszawa 1958, s. 392-394. Larkowa H., Problemy os�b ze zmienion� sprawno�ci� a praca, "Materia�y do Studi�w i Bada�", 1975, nr 25. Larkowa H., Sytuacja i potrzeby os�b niepelnosprawny�h w wybranych zakladach przemys�u maszynowego, "Materia�y do Studi�w i Bada�", 1976, nr 32. Marks K., Engels F., Ideologia niemiecka, [w:] Dziel�, t. III, Warszawa 1961. Mittler P., People, not Patients. Problems and Policies in Mentol Handicapped, Methuen and Co Ltd, 1979. Nowak L., Wst�p do idealizacyjnej teorii nauki, Warszawa 1977, s. 221. Proceedings of the European Conference on Integration of the Severely Disabled into Com- munity, Lisbon, Portugal - September 23-27, 1974. Pecherski M., Polityka o�wiatowa, Wroc�aw 1975. Sociology of the Sciences. A Yearbook. t. I: The World Production of Scientific Know- ledge, red. E. Mendelsohn, P. Weingart, R. Whitley, Dordrecht - Holland - Boston - USA, 1977, D. Reidel Publishing Co. Special Educational Needs - Report of the Committes of En�ulry into the Education of Handicapped Children and Young People, London, Her Majesty's Stationary Office, May 1978. Stukat K. G., Engstr�m R., Observation of Teachers in Natural Glassroom Situations, Pedagogisk Forskning, 1966. Suchodolski B., Nauka a �wiadomo�� spo�eczna, Wroc�aw 1974. The Present Situation and Trends of Research in the Field of Special Education, UNESCO, Paris 1973. Ylasowa T., Lubovsky V. I., The Present Situation and Trends of Research in the Field of Special Education in Soviet Union, [w:] The Present Situation and Trends of Research in the Field of Special Education, UNESCO, Paris 1973, s. 103-144. Wall W. D., Constructive Education for Special Groups, Harrap London, UNESCO 1979. Witkowski L., Obraz nauki we wsp�czesnym racjonalizmie, "Studia Filozoficzne", 1979, nr 9. Jfe. Studia Pedagogiczne t. XLV/1983 PLISSN 0081-6795 ISBN 83-04-01428-9 OTTON LIPKOWSKI Zmar� w pa�dzierniku 1982 r. NIEKT�RE FUNKCJE PEDAGOGIKI SPECJALNEJ W TEORII I PRAKTYCE WYCHOWANIA 1. Teoria wychowania zawsze wi��e si� nierozdzielnie z praktyk�. Powi�zanie teorii z praktyk� tym jest bli�sze, im szybciej dokonuje si� post�p i zmiany w dzia�aniu praktycznym i wzrost zainteresowa� teori� nauczania i wychowania. W rozwoju pedagogiki specjalnej by�y okresy, gdy praktyka wyprzedza�a teori�. I obecnie jeszcze mo�na zaobserwowa� nierzadko interesuj�ce osi�gni�cia praktyczne, post�p, szczeg�lnie w zakresie organizacji i metod nauczania i wychowania. Te zmiany praktyczne inspiruj� badania naukowe i weryfikuj� ich warto�ci rewalidacyjne lub resocjalizacyjne. Pozytywne osi�gni�cia s� w nast�pstwie upowszechniane. Obecnie jednak coraz cz�ciej i w coraz wi�kszym stopniu czynnikiem stymuluj�cym post�p i doskonalenie dzia�alno�ci jest wyprzedzaj�ca praktyk� - teoria. Pedagogika specjalna w teorii i praktyce wychowania zajmuje si� jednostk� upo�ledzon�, wykolejon�, mniej sprawn�. Jest wiec pedagogik�, kt�ra najbli�sza jest wszystkim przejawom patologii, i to we wszystkich aspektach: ekonomicznym, spo�ecznym, medycznym, prawnym i oczywi�cie najbardziej pedagogicznym. St�d istnieje widoczna zale�no�� miedzy narastaniem zjawisk patologicznych a potrzebami w zakresie dzia�alno�ci pedagogiki specjalnej. Twierdzenie to nie wymaga dowodu, bo ka�dy pedagog - specjalista wie, ile to np. ofiar alkoholizmu przebywa w plac�wkach specjalnych - i to nie tylko dla spo�ecznie nie dostosowanych i upo�ledzonych umys�owo, ale tak�e dla dzieci z wadami wzroku, s�uchu i in. Wzmaga si� toksyko- i narkomania i w zwi�zku z tym ujawnia si� potrzeba organizowania i poszerzania specjalistycznej pomocy i nowych plac�wek specjalnych. Najwi�kszym zagro�eniem dla rozwoju narastaj�cej generacji jest zagro�enie pokoju i dlatego "wychowanie dla pokoju" to nie tylko naturalny sprzymierzeniec pedagogiki specjalnej, ale r�wnie� najistotniejszy element profilaktyki w zakresie wszelkiego rodzaju upo�ledze�. Profilaktyka rozumiana jest we wsp�czesnej pedagogice specjalnej jako integralny sk�adnik dzia�ania rehabilitacyjnego, rewalidacyjnego i resocjalizacyjnego. Wsp�dzia�anie we 22 OTTON LIPKOWSKI wszelkich formach organizacyjnych i w realizacji tre�ci wychowania dla pokoju powinni�my wi�c uzna� za podstawowy kierunek naszego dzia�ania. Funkcje, jakie pedagogika specjalna spe�nia we wsp�czesnej teorii i praktyce wychowania, s� wielorakie, s� te� zmienne, bo zale�ne od r�nych uwarunkowa� - miedzy innymi od post�pu w naukach spo�ecznych i z ich pogranicza. Z uwagi na ograniczone rozmiary referatu zwr�c� uwag� tylko na niekt�re funkcje, kt�re w ostatnim czasie wyra�nie si� zarysowuj�. 2. Korzystniej kszta�tuj�cy si� klimat spo�eczny dla jednostek upo�ledzonych i wzmagaj�ce si� przejawy akceptacji ich w normalnym �rodowisku sprawiaj�, �e zwi�ksza si� liczba dzieci z r�nymi defektami i deficytami rozwojowymi, w powszechnych szko�ach rejonowych. Przej�cie dzieci z plac�wek specjalnego kszta�cenia do szk� normalnych nie zwalnia jednak pedagogiki specjalnej od obowi�zku zajmowania si� nimi. Zmiana miejsca kszta�cenia dziecka upo�ledzonego mo�e zapewni� mu lepsze warunki spo�ecznej integracji, ale nie zmienia jego swoistych potrzeb psychicznych i fizycznych, a najcz�ciej stwarza mu wi�ksze ni� dot�d trudno�ci, kt�rych bez pomocy przezwyci�y� nie zdo�a. W szkole specjalnej przebywa dziecko upo�ledzone w�r�d r�wie