w PODRĘCZNIK PIERWSZEJ POMOCY Michael BUCHFELDER, Albert BUCHFELDER PODRĘCZNIK PIERWSZEJ POMOCY Wydanie IV Wprowadzenie prof. dr med. K. Peter WARSZAWA WYDAWNICTWO LEKARSKIE PZWL Authorized translation of the 2nd German language edition Buchfelder/Buchfelder, Handbuch der Ersten Hilfe © 1994 by F. K. Schattauer Verlagsgesellschaft mbH, Stuttgart © Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1993,1997, 1999, 2003, 2005 Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości bądź części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione. Tłumaczył dr med. LUDWIK GARMADA Redaktor Agata Góra Redaktor techniczny Maria Karczewska Korektor Anna Andre-Urbańska Projekt okładki i strony tytułowej Michał Maryniak ISBN 83-200-3178-8 Wydanie IV (dodruk) WPROWADZENIE Pierwsza pomoc i medycyna przypadków nagłych służą ratowaniu zagrożonego życia ludzkiego oraz ograniczeniu skutków incydentu już na miejscu wypadku. Wiadomości i praktyka w udzielaniu pierwszej pomocy są szczególnie ważne dla przypadkowego ratownika. Pozwalają one na skuteczną interwencję stwarzając dla ofiary wypadku szansę przeżycia. Anestezjolodzy podkreślali od dawna, jak duże znaczenie dla ratowania życia ofiar nieszczęśliwych wypadków odgrywa udzielenie pomocy przez osoby przygodne. Im więcej ludzi jest zapoznanych z zasadami ratownictwa, tym bardziej prawdopodobna możliwość ratowania życia na miejscu wypadku. Amerykański anestezjolog Peter Safar jako pierwszy opracował skuteczne metody reanimacji i szeroko rozpowszechnił uznany już dziś na świecie schemat A — B — C. W niniejszej książce omówiono wszystkie podstawowe zasady udzielania pomocy w nagłych wypadkach przez ratowników spoza kręgu pracowników służby zdrowia. Są one oparte na nowoczesnych osiągnięciach medycyny i obejmują wszystkie podstawowe zagadnienia. Porady nie są wyszczególnione w formie „przepisów kulinarnych", lecz usiłowano zapoznać czytelnika z podstawowymi problemami medycznymi — na tyle, na ile to było w danych przypadkach konieczne — aby na tej podstawie wyjaśnić zachodzące zależności. W ten sposób nie tylko umożliwiono łatwiejsze opanowanie materiału, lecz przygotowano ratownika do udzielania pomocy w razie potrzeby, umożliwiając mu zastosowanie właściwych czynności na podstawie nabytej wiedzy. Książka powinna w istotny sposób pomóc w nabywaniu umiejętności, jak i doświadczenia na kursach pierwszej pomocy. Pomoc w nagłych wypadkach wymaga licznych ćwiczeń w czasie trwania kursu — książka zaś będzie pomocna w lepszym opanowaniu wiadomości. Jest napisana w sposób jasny i żywy, a przy tym tekst, tam gdzie to było potrzebne, został uzupełniony rycinami. Należy przypuszczać, że książka będzie się cieszyć powodzeniem. Prof. dr dr h.c. K. Peter Dyrektor Instytutu Anestezjologii Uniwersytetu w Monachium PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA Od czasu ukazania się przed pięcioma laty pierwszego wydania książki pt. „Podręcznik pierwszej pomocy" stała się ona uznanym doradcą w sprawach doraźnego zaopatrywania medycznego przy wypadkach oraz nagłych zachorowaniach. Żeby sprostać stawianym wymaganiom, drugie wydanie zostało dogłębnie przejrzane, rozszerzone i opatrzone licznymi uzupełnieniami. Wprowadzono wyniki badań klinicznych i przedklinicznych, mających zastosowanie w omawianych problemach. Uwzględniono przy tym najnowsze wytyczne, obowiązujące w prowadzeniu resuscytacji i reanimacji. Dla osoby udzielającej pierwszej pomocy zasadnicze znaczenie ma zwiększenie częstotliwości wykonywanych uciśnięć przy masażu serca. Piśmiennictwo rozszerzono o pozycje, które ukazały się w ostatnim czasie. Nie przekroczono przy tym ogólnie przyjętych ram, w związku z tym nie uległa większym zmianom postać i objętość dzieła. Zachowano zasadę nie poprzestawania na opisie wykonywanych czynności, ale przytaczania w skrócie podstaw patofizjologicznych napotkanych zmian. Ułatwia to ratownikowi zrozumienie zasad pierwszej pomocy. Opanowanie techniki i praktyka - pod kierunkiem fachowców - w udzielaniu pierwszej pomocy medycznej pozostaje jednak najważniejszym elementem i warunkiem prawidłowego oraz skutecznego wykonywania zabiegów ratowniczych. Dziękujemy bardzo za porady i pomoc okazaną nam z wielu stron. Erlangen i Monachium w kwietniu 1994 Michael i Albert Buchfelder . SPIS TREŚCI Łańcuch ratunku ... 1 Definicja nagłego przypadku........ 1 Wzór „łańcucha ratunkowego" ......... 3 Wzywanie pomocy . 4 Pierwsza pomoc ... 7 Pogotowie ratunkowe 7 Szpital .......... 8 Zorganizowane i dorywcze udzielanie pomocy medycznej ... 9 Zadania udzielającego pierwszej pomocy 10 Prawne podstawy udzielania pomocy 11 Obowiązek udzielania pomocy ......... 11 Cywilnoprawne skutki udzielania pomocy 13 Karne skutki udzielania pomocy....... 14 Rany ........... 16 Budowa i czynność skóry........... 16 Rana ........... 17 Ból............. 18 Krwawienie....... 18 Zakażenie........ 18 — Tężec (tetanus) 19 — Wścieklizna (lys- sa, rabies)..... 20 — Zgorzel gazowa 20 Rodzaje ran...... 21 Otarcia .......... 21 Rany cięte........ 21 Rany kłute........ 22 Rany tłuczone..... 22 Rany miażdżone . .. 22 Rany szarpane .... 23 Rany postrzałowe . . 23 Rany na skutek uką- szenia przez węża . . 23 Oparzenia chemiczne 24 Oparzenia termiczne 24 3.4. Ogólne zasady udzie- lania pierwszej pomo- cy przy zranieniach 24 Gojenie się ran .... 26 3.5. Szczególne rodzaje ran............. 27 Ciało obce w ranie 27 Rany postrzałowe . . 28 Rany kąsane ...... 28 Ukąszenie przez węża 29 4. Opatrywanie ran ... 31 4.1. Opatrunek plastrowy 31 Opatrywanie opuszki palca ........... 32 Przykrywanie rany 32 4.2. Przylepiec ....... 32 Opatrunek pasmowy 33 Opatrunek „w ramkę" 33 4.3. Opatrunek za pomocą chusty trójkątnej . . . 34 Czepiec na głowę . . 34 Opatrunek dłoni . . . 35 Opatrunek kończyny aórnei 36 Opatrunek stopy przy zranieniu przedniej części stopy...... 37 Opatrunek stopy przy zranieniu okolicy pięty 37 Opatrunek podudzia 38 Opatrunek kolana . . 38 Opatrunek na oczy 39 Opatrunek żuchwy (brody).......... 40 Opatrunek barku . . . 40 Opatrunek biodra . . 41 4.4. Opatrywanie za po- mocą „opatrunku in- - dywidualnego" (pa- kietu opatrunkowego) lub opaski gazowej (bandaża) ........ 41 Opatrunek palców . . 43 Opatrunek dłoni . . . 44 Opatrunek łokcia . . . 44 Opatrunek głowy . . . 45 5. Ciała obce....... 46 5.1. Ciała obce w ranach 46 5.2. Ciała obce w oku . . 46 5.3. Ciała obce w nosie 48 5.4. Ciała obce w uchu 49 5.5. Ciała obce w przełyku 49 5.6. Ciała obce w tchawicy 50 6. Krążenie krwi..... 52 6.1. Serce........... 52 6.2. Naczynia krwionośne 54 6.3. Krążenie krwi i prze- noszenie tlenu .... 55 Ciśnienie krwi..... 57 Regulacja ciśnienia krwi ............ 58 6.4. Krew . 59 6.4.1. Krzepliwość krwi . . . 61 6.4,2. Grupy krwi....... 62 7. Krwawienia....... 64 7.1. Krwawienie zewnętrz- ne (z rany)....... 65 7.1.1. Silne krwawienia na kończynach....... 67 7.1.2. Silne krwawienia na głowie, szyi i tułowiu (oraz z dużej masy tkankowej zlokalizowanej dośrodkowo od miejsca ewentualnego zacisku)........... 73 7.1.3. Amputacja urazowa 74 7.2. Krwawienia wewnętrzne (bez uszkodzenia powłok).......... 77 Krwawienie śródcza- szkowe.......... 78 Krwawienia do jamy brzusznej ........ 78 Krwawienia w klatce piersiowej........ 78 Krwawienie śródtkan-kowe............ 78 8. Wstrząs (szok)..... 80 Niebezpieczeństwa wstrząsu......... 82 Rozpoznanie wstrząsu 84 8.1. Walka ze wstrząsem 86 9. Obrażenia klatki piersiowej i Jej narządów 90 9.1. Otwarte zranienia klatki piersiowej...... 91 9.2. Zamknięte uszkodzenia klatki piersiowej 92 9.3. Objawy.......... 94 9.4. Postępowanie..... 94 10. Urazy brzucha..... 97 10.1. Objawy.......... 98 10.2. Postępowanie..... 99 Spis treści IX 11. Schorzenia w obrębie klatki piersiowe] I brzucha.......... 101 11.1. Narządy jamy brzusznej ............. 101 11.2. Nagłe zachorowania 103 Zapalenie wyrostka robaczkowego (appe- ndicitis).......... 104 Przedziurawienie ściany żołądka .... 105 Kolka żółciowa .... 105 Kolka nerkowa .... 106 Zapalenie trzustki . . 106 Niedrożność jelit . . . 107 11.3. Klatka piersiowa ... 107 Atak serca {angina pectoris, dusznica bolesna) ........... 107 Zawał mięśnia sercowego ............ 108 Postępowanie...... 109 12. Utrata przytomności 111 12.1. Postępowanie w przypadku utraty przytomności ............ 113 12.1.1. Kontrola oddechu .. 114 12.1.2. Ułożenie chorego na boku............ 116 12.2. Omdlenie ........ 118 13. Uszkodzenia czasz- kowo-mózgowe .... 120 13.1. Budowa ośrodkowego układu nerwowego 120 13.2. Uszkodzenia czasz-kowo-mózgowe .... 121 13.2.1. Zamknięte uszkodzenia czaszkowo-móz- gowe............ 122 — Wstrząśnienie mózgu........... 123 — Udzielenie pierw- szej pomocy...... 125 13.2.2. Otwarte zranienia czaszkowo-mózgowe 127 — Złamanie podstawy czaszki . 129 13.3. Padaczka (epilepsja, napady kurczowe po- chodzenia ośrodko- wego) ........... 130 Działanie wysokiej temperatury....... 133 14.1. Regulacja temperatu- ry ciała w warunkach wysokich temperatur 133 14.2. Porażenie cieplne . . 134 14.3. Udar cieplny...... 136 14.4. Porażenie słoneczne 137 15. Oddychanie ....... 139 15.1. Zarys anatomiczny układu oddechowego 139 15.2. Mechanika oddycha- nia ....... 142 16. Zagrażające życiu za- burzenia oddychania 148 16.1. Bezdech ......... 148 16.2. Sztuczne oddychanie 151 Technika sztucznego oddychania....... 152 Sztuczne oddychanie u niemowląt i małych dzieci ........... 155 Zakończenie sztucz- nego oddychania . . . 156 16.3. Utonięcie......... 158 16.4. Manewr Esmarcha w celu usunięcia więk- szych ciał obcych z ust i gardła.......... 159 Spis treści 16.5. 17. 17.1. 18. 18.1. 18.2. 18.2.1. 18.2.2, 18.2.3, 18.2.4, 18.2.5. 18.3. 18.3.1, 18.3.2, Ukąszenie (użądlenie) jamy ustnej przez owada........... 159 Ostre zatrzymanie krążenia. Reanimacja sercowo-płucna .... 161 Masaż serca...... 165 Mechanizm działania masażu serca ..... 165 Technika masażu serca ........... 166 Reanimacja niemowląt i małych dzieci . . 169 Podsumowanie problemów reanimacji 170 Zakończenie reanimacji ............ 171 Uderzenie pięścią w okolicę przedser-cową............ 171 Zatrucia ......... 174 Ogólne postępowanie w przypadkach zatruć 177 Zatrucia doustne . . . 181 Zatrucia lekami .... 182 Zatrucie alkoholowe (alkoholem etylowym) 182 Zatrucia środkami spożywczymi...... 183 Zatrucia jadami roślinnymi ............ 184 Zatrucia środkami do prania, zmywania i czyszczenia....... 185 Zatrucia przez drogi oddechowe....... 185 Zatrucie tlenkiem węgla ........... 185 Uduszenie dwutlenkiem węgla....... 187 18.3.3. Zatrucie gazami draż- niącymi .......... 188 18.4. Działanie jadu bezpo- średnio przez skórę 189 18.4.1. Ukąszenie przez węża 189 18.4.2. Ukąszenie (użądlenie) przez owada...... 190 18.5. Zatrucie przez prze- wód pokarmowy, drogi oddechowe i skórę 191 18.5.1. Środki ochrony roślin i preparaty do zwal- czania szkodników . . 191 18.5.2. Cyjanowodór (cyjanek potasowy, kwas pruski) .......... 192 18.5.3. Węglowodory, rozpu- szczalniki organiczne 193 19. Oparzenia chemiczne 194 19.1. Oparzenie przełyku i przewodu pokarmo- wego ............ 194 19.2. Oparzenie oka..... 195 19.3. Chemiczne oparzenia skóry............ 196 20. Oparzenia termiczne 198 20.1. Stopnie oparzenia . . 198 20.2. Oparzenie słoneczne 204 20.3. Oparzenia w przemyśle....... 204 20.4. Szpitalne leczenie cię- żkich oparzeń..... 205 21. Uszkodzenia spowo- dowane zimnem . . . 206 21.1. Zasady regulacji cieplnej . . 206 21.2. Ogólne przechłodze- nie organizmu..... 208 Spis treści 16.5. Ukąszenie (użądlenie) jamy ustnej przez owada........... 159 17. Ostre zatrzymanie krążenia. Reanimacja sercowo-płucna .... 161 17.1. Masaż serca...... 165 Mechanizm działania masażu serca ..... 165 Technika masażu serca ........... 166 Reanimacja niemowląt i małych dzieci . . 169 Podsumowanie problemów reanimacji 170 Zakończenie reanimacji ............ 171 Uderzenie pięścią w okolicę przedser-cową............ 171 18. Zatrucia ......... 174 18.1. Ogólne postępowanie w przypadkach zatruć 177 18.2. Zatrucia doustne ... 181 18.2.1. Zatrucia lekami .... 182 18.2.2. Zatrucie alkoholowe (alkoholem etylowym) 182 18.2.3. Zatrucia środkami spożywczymi...... 183 18.2.4. Zatrucia jadami roślinnymi ............ 184 18.2.5. Zatrucia środkami do prania, zmywania i czyszczenia....... 185 18.3. Zatrucia przez drogi oddechowe....... 185 18.3.1. Zatrucie tlenkiem węgla........... 185 18.3.2. Uduszenie dwutlenkiem węgla....... 187 18.3.3. Zatrucie gazami draż- niącymi .......... 188 18.4. Działanie jadu bezpo- średnio przez skórę 189 18.4.1. Ukąszenie przez węża 189 18.4.2. Ukąszenie (użądlenie) przez owada...... 190 18.5. Zatrucie przez prze- wód pokarmowy, drogi oddechowe i skórę 191 18.5.1. Środki ochrony roślin i preparaty do zwal- czania szkodników . . 191 18.5.2. Cyjanowodór (cyjanek potasowy, kwas pruski) 192 18.5.3. Węglowodory, rozpu- szczalniki organiczne 193 19. Oparzenia chemiczne 194 19.1. Oparzenie przełyku i przewodu pokarmo- wego ............ 194 19.2. Oparzenie oka..... 195 19.3. Chemiczne oparzenia skóry............ 196 20. Oparzenia termiczne 198 20.1. Stopnie oparzenia . . 198 20.2. Oparzenie słoneczne 204 20.3. Oparzenia w przemyśle....... 204 20.4. Szpitalne leczenie cię- żkich oparzeń..... 205 21. Uszkodzenia spowo- dowane zimnem . . . 206 21.1. Zasady regulacji cieplnej . . . 206 21.2. Ogólne przechłodze- nie organizmu..... 208 Spis treści XI 21.3. Odmrożenia miejsco- 24.2 we ............. 211 22. Porażenie prądem ele- ktrycznym ........ 215 22.1. Wypadki z prądem o niskim napięciu . . 217 24.3 22.2. Wypadki z prądem o wysokim napięciu 219 24.4 23. Złamania kości 1 usz- kodzenia stawów . . . 222 24.5 23.1. Narząd ruchu..... 222 Szkielet (kościec) . . . 222 Stawy........... 225 Mięśnie szkieletowe 225 23.2. Złamania kości .... 226 23.3. Usystem atyzo wan ie złamań kostnych . . . 230 23.3.1. Złamania kości możli- we do unieruchomie- nia ułożeniem..... 230 24.6 23.3.2. Złamania kości unieru- chamiane obłożeniem 25. odpowiednimi przed- miotami .......... 235 23.3.3. Złamania kości nada- jące się do unierucho- mienia chustami trój- kątnymi .......... 237 23.4. Uszkodzenia stawów 239 Skręcenie ........ 239 Zwichnięcie....... 240 Złamanie śródstawo- we ............. 241 26. 24. Postępowanie na miej- scu wypadku — kolej- 27. ność czynności ratun- kowych w nieszczęśli- wych wypadkach . . . 242 24.1. Zabezpieczenie miejs- 28. ca wypadku ....... 245 29. Akcja ratunkowa . . . 247 Chwyt ratunkowy Rau- teka ............ 247 Ratowanie osób pozostających w samochodzie ............ 248 Przenoszenie za pomocą nosidła .... 249 Przenoszenie na nosze ........... 250 Ratowanie w szczególnych okolicznościach zagrożenia ....... 252 Ratowanie tonącego 252 Ratowanie przy załamaniu się tafli lodowej 252 Ratowanie zasypanego .............. 254 Ratowanie w czasie pożaru .......... 254 Przestrzeganie kodeksu drogowego..... 255 Ułożenia......... 257 Ułożenie na wznak 257 Ułożenie na boku . . . 258 Ułożenie na wznak z wałkiem pod kolanami .............. 258 Ułożenie przeciw- wstrząsowe....... 259 Ułożenie z uniesionym tułowiem......... 259 Ułożenie półsiedzące 260 Pomoc osobom niepełnosprawnym .... 262 Niektóre częściej używane terminy medyczne .............. 265 Piśmiennictwo..... 269 Skorowidz........ 280 1. ŁAŃCUCH RATUNKU 1.1. Definicja nagłego przypadku Życie człowieka oraz prawidłowe funkcjonowanie wszystkich narządów i układów organizmu pozostaje w ścisłym związku z niezaburzoną przemianą materii w poszczególnych komórkach, z których jest złożony organizm człowieka. Niezbędnym jednak tego warunkiem jest dostateczne zaopatrzenie komórek w tlen i substancje odżywcze, niezmienny skład wewnętrzny organizmu i prawidłowa temperatura ciała. Czynności organizmu decydujące o przeżyciu nie mogą ulec zaburzeniu, albowiem ich wypadnięcie stwarza poważne zagrożenie życia. Nazywamy je w związku z tym czynnościami życiowymi lub witalnymi. Do czynności życiowych zalicza się: 1. Czynność oddechową, to znaczy pobieranie tlenu z powietrza atmosferycznego i wydalanie dwutlenku węgla. 2. Czynność serca i krążenia krwi, to znaczy transport tlenu i substancji odżywczych do poszczególnych komórek oraz wydalanie resztek przemiany materii. 3. Regulacja składu płynów ustrojowych, to znaczy wody i zawartych w niej elektrolitów. Zaburzenia czynności oddechowej i krążenia w krótkim czasie powodują stan krytyczny, gdyż organizm ludzki ma bardzo niewielką rezerwę tlenu. Wstrzymane pobieranie tlenu lub utrudnienie jego transportu, choćby w minimalnej ilości pokrywającej zapotrzebowanie poszczególnych komórek, stwarza poważne niebezpieczeństwo dla życia. Zaburzenia w gospodarce wodno-elektrolitowej stanowią również duże zagrożenie wywierając swój wpływ na czynność oddechową i krążenie. Biorąc to wszystko pod uwagę staje się zrozumiałe, dlaczego Ahnefeld w swojej — przyjętej w świecie — definicji nagłego przypadku uznaje jako podstawę rozpoznania zaburzenia oddechu i krążenia. „Doraźnej pomocy wymaga pacjent, u którego w wyniku urazu (zranienia) lub groźnego dla życia ostrego zachorowania dochodzi do zaburzenia ważnych życiowo czynności (witalnych), to jest oddychania, akcji serca i krążenia. To Czynności życiowe Zaopatrzenie w tlen Definicja nagiego przypadku Łańcuch ratunku Pomoc doraźna samo dotyczy sytuacji, gdy stan pacjenta budzi obawę wystąpienia wspomnianych zaburzeń lub obserwujemy już ich początek." Przypadki wymagające doraźnej pomocy są wynikiem: 1. Ciężkich uszkodzeń ciała występujących na skutek wszelkiego rodzaju nieszczęśliwych wypadków. 2. Groźnych dla życia ostro występujących schorzeń. 3. Zatruć. W każdym nagłym wypadku należy przystępować do udzielania pomocy już na miejscu. Winna ona być nastawiona na rozpoznanie, usunięcie przyczyn i chronienie żywotnych czynności organizmu. Czynności te nazywamy pomocą doraźną, której zadanie to utrzymanie czynności życiowych i niedopuszczenie do pogorszenia stanu pacjenta. Biorąc pod uwagę, że około 30% nagłych przypadków to ofiary nieszczęśliwych wypadków, zaś 70% — to ostre pogorszenia istniejących już przedtem chorób lub zatruć — należałoby określać tego rodzaju przypadki mianem „pacjentów wymagających doraźnej pomocy" nie używając nazwy „rannych" czy ,ofiar wypadków". Tabela 1 przedstawia odsetkową analizę przyczyn udzielania doraźnej pomocy. Tab. 1: Przypadki udzielenia pierwszej pomocy lekarskiej według danych Zawodowej Straży Pożarnej w Monachium w latach 1986-1991 (ogólna liczba wezwań 110 473). Przypadki internistyczne 48,92% Podejrzenie zawału mięśnia ercowego ^ f 9 68% Zaburzenia oddychania , 8,63% Zatrucia 9 78% Zatrzymanie akcji serca ^ a**J *^* 4 62% Pozostałe , , 15 21% Nieszczęśliwe wypadki * 11,55% Wypadki komunikacyjne ^ • 6 04% Inne wypadki 5 51% Schorzenia neurologiczne 5,10% Zaburzenia psychiczne 4,34% Inne nagłe wypadki , 10,22% Stwierdzenie zgonu v < ^*^ " ^ 6,56% Zbędne wezwania 13,31% Według: ANR, 1993; G. Kanz, Ch. Lackner Ostre stany chorobowe, którym towarzyszą ciężkie zaburzenia czynności ustrojowych oraz bóle nie stanowiące jednak groźby dla czynności życiowych, określa się mianem nagłych sytuacji. Odróżnienie nagłego przypadku od nagłej sytuacji jest niekiedy trudne, nawet dla doświadczonego pracownika pogotowia ratunkowego. Dlatego też każdą sytuację nagłą, gdy nie można wykluczyć ponad wszelką wątpliwość ewentualności zaburzenia czynności życiowych, Wzór łańcucha ratunkowego kwalifikujemy jako nagły przypadek. Medycyna przypadków nagłych obejmuje wszystkie czynności i zabiegi dokonane w ramach pierwszej pomocy w nagłych wypadkach zarówno w szpitalu, jak i poza nim. Dotyczy to przede wszystkim pierwszej pomocy na miejscu wypadku (zachorowania) i opieki w czasie transportu, aż do chwili przyjęcia pacjenta na oddział szpitalny. Kolejne etapy udzielania pomocy tworzą jakby ogniwa jednego łańcucha opieki nad chorym i stanowią podstawę dla modelu „łańcucha ratunkowego". Nagła sytuacja 1.2. Wzór „łańcucha ratunkowego" Zgodnie z wzorem opracowanym przez Czerwony Krzyż przebieg udzielania pomocy w nagłych wypadkach lub innych nagłych sytuacjach można przedstawić w postaci łańcucha złożonego z pięciu kolejnych ogniw (ryc. 1). Pełny zestaw czynności zapewnia pacjentowi będącemu ofiarą nagłego wypadku wszelką pomoc od miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie do szpitala. W sprzyjających okolicznościach następujące po sobie czynności ratunkowe zachodzą na siebie podobnie do ogniwa łańcucha. Zasadniczym celem „łańcucha ratunkowego" jest udzielenie pomocy na miejscu i późniejsze zapewnienie, w możliwie najkrótszym czasie, kwalifikowanej pomocy lekarskiej. Pomoc w nagłych wypadkach Ryc. 1. Wzór „łańcucha ratunkowego". Zadaniem osoby udzielającej pierwszej pomocy jest niedopuszczenie do powstania dodatkowych ciężkich komplikacji do czasu przybycia pogotowia ratunkowego. Każdy świadek lub współuczestnik wypadku lub nagłej sytuacji jest obowiązany do udzielenia pomocy nie tylko z punktu widzenia moralno-etycznego, lecz również prawnego (patrz rozdział 2: prawny obowiązek udzielania pomocy). W przypadkach nagłych konieczne jest niezwłoczne przy- Łańcuch ratunku stąpienie do akcji ratunkowej już w pierwszych minutach po wypadku tub nagłym wystąpieniu ostrych objawów schorzenia. Z reguły musi upłynąć jakiś czas do chwili przybycia na miejsce zdarzenia wezwanego lekarza czy zespołu pogotowia ratunkowego. Wartość udzielonej pierwszej pomocy w nagłym wypadku jest na tyle efektywna, na ile efektywne jest najsłabsze ogniwo „łańcucha ratunkowego". Od pierwszej chwili powinna się rozpocząć akcja ratunkowa ze strony przypadkowych osób znajdujących się w pobliżu. Pierwsza pomoc ma za zadanie przede wszystkim utrzymanie przy życiu poszkodowanego do chwili przybycia lekarza i pogotowia ratunkowego. Czynności ratujące życie zwane są pomocą doraźną. Na nic się nie zdadzą wszelkie wysiłki współczesnej medycyny, na nic najlepiej wyposażone technicznie i materiałowo pogotowie ratunkowe — gdy świadkowie i osoby mogące udzielić pierwszej pomocy nie interweniują, a ofiara umiera jeszcze przed przybyciem na miejsce fachowego zespołu. Na czynności doraźne ratujące życie składa się: 1. Ewakuacja ofiary z okolicy zagrożenia. 2. Resuscytacja, reanimacja. 3. Opanowanie groźnego krwawienia. 4. Ułożenie na boku. 5. Walka ze wstrząsem. 6. Zabezpieczenie miejsca wypadku. 1.3. Wzywanie pomocy Już podczas rozpoczęcia pierwszych czynności ratowniczych druga osoba powinna równocześnie wzywać pomocy, aby pogotowie ratunkowe możliwie szybko dotarło na miejsce wypadku. Najlepiej zwrócić się wprost do kogoś z otoczenia („Proszę pójść z łaski swojej..,") i wyjaśnić mu pokrótce najważniejsze sprawy. W związku z tym należy przypomnieć, iż wzywanie pomocy nie może przerywać wykonywanych czynności ratunkowych. Jeśli nie można inaczej, trzeba zaczekać z wzywaniem pomocy, dopóki nie zostaną wykonane zasadnicze czynności doraźne. Wzywa- ^g^lglg^jjijr Łańcuch ratunku stąpienie do akcji ratunkowej już w pierwszych minutach po wypadku lub nagłym wystąpieniu ostrych objawów schorzenia. Z reguły musi upłynąć jakiś czas do chwili przybycia na miejsce zdarzenia wezwanego lekarza czy zespołu pogotowia ratunkowego. Wartość udzielonej pierwszej pomocy w nagłym wypadku jest na tyle efektywna, na ile efektywne jest najsłabsze ogniwo „łańcucha ratunkowego". Od pierwszej chwili powinna się rozpocząć akcja ratunkowa ze strony przypadkowych osób znajdujących się w pobliżu. Pierwsza pomoc ma za zadanie przede wszystkim utrzymanie przy życiu poszkodowanego do chwili przybycia lekarza i pogotowia ratunkowego. Czynności ratujące życie zwane są pomocą doraźną. Na nic się nie zdadzą wszelkie wysiłki współczesnej medycyny, na nic najlepiej wyposażone technicznie i materiałowo pogotowie ratunkowe — gdy świadkowie i osoby mogące udzielić pierwszej pomocy nie interweniują, a ofiara umiera jeszcze przed przybyciem na miejsce fachowego zespołu. Na czynności doraźne ratujące życie składa się: 1. Ewakuacja ofiary z okolicy zagrożenia. 2. Resuscytacja, reanimacja. 3. Opanowanie groźnego krwawienia. 4. Ułożenie na boku. 5. Walka ze wstrząsem. 6. Zabezpieczenie miejsca wypadku. 1.3. Wzywanie pomocy Już podczas rozpoczęcia pierwszych czynności ratowniczych druga osoba powinna równocześnie wzywać pomocy, aby pogotowie ratunkowe możliwie szybko dotarło na miejsce wypadku. Najlepiej zwrócić się wprost do kogoś z otoczenia („Proszę pójść z łaski swojej...") i wyjaśnić mu pokrótce najważniejsze sprawy. W związku z tym należy przypomnieć, iż wzywanie pomocy nie może przerywać wykonywanych czynności ratunkowych. Jeśli nie można inaczej, trzeba zaczekać z wzywaniem pomocy, dopóki nie zostaną wykonane zasadnicze czynności doraźne. Wzywa- Wzywanie pomocy jąc pomoc najlepiej posłużyć się przyjętym schematem. Wezwanie musi zawierać informację o pięciu szczegółach: Gdzie się to stało? Koniecznie należy podać dokładne dane o lokalizacji nieszczęśliwego wydarzenia, aby pogotowie mogło jak najszybciej dotrzeć do miejsca wypadku. W miejscowościach zamieszkałych podanie adresu rozwiązuje problem. Gorzej gdy miejsce wypadku znajduje się na bezdrożu. Wówczas trzeba opisać drogę, którą można dotrzeć w pobliże miejsca. Dokładne wskazówki terenowe pozwalają na uniknięcie szukania i oszczędzają czas. Co się wydarzyło? Rodzaj wypadku lub schorzenie pozwala często odbierającemu meldunek na zorientowanie się w rodzaju zaistniałych uszkodzeń ciała. Poza tym w wielu przypadkach konieczne jest zawiadomienie nie tylko stacji pogotowia ratunkowego, lecz również policji i pomocy technicznej. W razie ciężkich wypadków komunikacyjnych policja musi zabezpieczyć ruch drogowy. Nieraz okazuje się niezbędna straż pożarna dla uwolnienia rannych pasażerów uwięzionych w rozbitym samochodzie. W przypadku zerwania sieci elektrycznej wysokiego napięcia przed przystąpieniem do akcji ratunkowej niezbędne jest wyłączenie prądu. Zawiadamiając w wezwaniu o rodzaju wypadku i podając istotne szczegóły umożliwia się stacji pogotowia ratunkowego zaalarmowanie wszystkich zainteresowanych służb. Ile jest ofiar wypadku? Aby w krótkim czasie dostarczyć na miejsce zdarzenia dostateczną liczbę środków ratunkowych, stacja pogotowia ratunkowego musi być dokładnie poinformowana o liczbie ofiar wymagających pomocy. Jakie są uszkodzenia ciała? Prawidłowe i właściwe wprowadzenie do akcji odpowiedniej liczby środków ratunkowych (samochody przewozowe, ratunkowe, wypadkowe, śmigłowce) zależy od tego, z jakimi obrażeniami czy zachorowaniami mamy do czynienia. W żadnym razie nie żąda się od osoby udzielającej pierwszej Dokładne określenie miejsca Rodzaj uszkodzeń Szczególne sytuacje wymagające specjalistycznej pomocy Liczba rannych Czy stan ofiary budzi obawy co do życia A *'*¦¦ Łańcuch ratunku Nazwisko udzielającego pierwszej pomocy pomocy ustalenia dokładnego rozpoznania. Należy jednak zastanowić się, czy stan pacjenta stanowi zagrożenie jego życia i ustalić zasadnicze groźne objawy, jak utrata przytomności, bezdech, ciężkie oparzenia itd. Prawidłowy meldunek wzywającego pomocy powinien np. brzmieć: „zranienie głowy z utratą przytomności. Ranny oddycha samoistnie, tętno wyczuwalne na szyi i w nadgarstku". Kto wzywa pomocy? Dla pełnej dokumentacji ratownik powinien ze względów prawnych wymienić swoje nazwisko, które zostaje zanotowane wraz z wezwaniem. Tylko w ten sposób można będzie w przyszłości formalnie oddalić ewentualne zarzuty o zaniechanie udzielenia pomocy (patrz również: prawne podstawy udzielania pomocy). Podanie swojego numeru telefonu pozwoli na wyjaśnienie pewnych dodatkowych problemów. Powyżej opisane zasady wzywania pomocy w razie nieszczęśliwego wypadku są również aktualne przy wszystkich innych nagłych przypadkach. 1. Z prywatnych i publicznych aparatów telefonicznych można wzywać pomoc medyczną telefonując pod numer 999 Ryc. 2. Kolumienka z automatem telefonicznym przy autostradzie. Po podniesieniu słuchawki należy czekać na zgłoszenie się stacji pomocy. Pogotowie ratunkowe albo 997 (policja). Automaty telefoniczne łącząc z wymienionymi numerami nie pobierają opłaty. 2. Pomocy można wzywać również z punktów telefonicznych rozmieszczonych przy drogach publicznych. Są one odpowiednio oznakowane. Wzdłuż autostrad montuje się na poboczach jezdni kolumienki z automatami telefonicznymi łączącymi wyłącznie z punktami pomocy technicznej i medycznej (ryc. 2). Zawsze natomiast trzeba zaczekać, póki stacja pogotowia nie potwierdzi zakończenia rozmowy. Jest rzeczą bardzo przydatną, szczególnie w terenach wiejskich, gdy ktoś ze świadków wypadku będzie oczekiwał na karetkę pogotowia, aby ją poprowadzić na miejsce. 1.4. Pierwsza pomoc Czas, który minie do chwili przybycia pogotowia należy wykorzystać na zastosowanie zabiegów ratujących życie i wykonanie innych czynności z zakresu pierwszej pomocy. Stany W odróżnieniu od pomocy doraźnej kolejne czynności nie są zagrażające już traktowane jako bezpośrednio ratujące życie, lecz stwa- bezpośrednio rzają warunki dla uniknięcia dalszych uszkodzeń ciała, bólu życiu i późniejszych powikłań. Należy do nich np. boczne ułożenie pacjenta, unieruchomienie (prowizoryczne) złamań i nałożenie opatrunku na rany. Wymaga to oczywiście umiejętności stosowania metod objętych pierwszą pomocą. 1.5. Pogotowie ratunkowe Transport rannych czy pacjentów z ostrymi schorzeniami powinien być w zasadzie dokonywany przez pogotowie ratunkowe. Biorąc pod uwagę, że podczas transportu takich pacjentów mogą powstać jeszcze dodatkowe urazy, przed przewiezieniem należy rozstrzygnąć, czy dany przypadek w ogóle do transportu się nadaje. Po zakwalifikowaniu do przewozu, następnym problemem jest określenie sposobu transportowania. Z reguły przewozi się poszkodowanych po wypadku w pozycji leżącej, zapewniając im właściwą opiekę w czasie drogi. Ratownik nie może spełniać tych warunków Unikać niefachowego transportu Łańcuch ratunku Organizacja pogotowia ratunkowego Kwalifikowana pomoc lekarska nie mając odpowiedniego wyszkolenia i nie będąc wyposażonym we właściwy sprzęt. Dlatego też nie powinien zajmować się transportem. Głównym zadaniem personelu pogotowia jest przywracanie i dalsze utrzymanie życiowych (witalnych) czynności organizmu. Wykonanie tych zadań należy do wykwalifikowanego personelu sanitarnego. W wielu przypadkach najszczę-śliwiej byłoby, gdyby pacjentem mógł się zaraz na miejscu wypadku zająć lekarz wchodzący w skład ekipy pogotowia. Karetką wypadkową nazywamy samochód pogotowia ratunkowego z lekarzem traumatologiem, który kieruje akcją ratowniczą od chwili przybycia do ofiary wypadku. Karetka wypadkowa jest ruchomą jednostką ratunkową porównywaną powszechnie do przedłużonej ręki szpitala, sięgającej do miejsca wypadku czy nagłego zachorowania. W naszej służbie sanitarnej większość karetek, zarówno wypadkowych, jak i przewozowych, należy do stacji pogotowia ratunkowego. Niektóre samodzielne służby ochrony zdrowia (MON, MSW, PKP itd.) mają własne jednostki pogotowia. Pewna liczba samochodów sanitarnych pozostaje w dyspozycji szpitali i przychodni. Samochód wypadkowy powinien być wyposażony w radiotelefon w celu bieżącego utrzymywania kontaktu ze stacją pogotowia, szpitalem, policją. W ostatnich latach pogotowie ma również samoloty sanitarne i śmigłowce z lekarzem dyżurnym dla uzupełnienia naziemnej sieci ratunkowej. Rodzaj udzielania pierwszej pomocy i wybór środka transportu sanitarnego leży w gestii kierownictwa ośrodka ratunkowego i opiera się w zasadzie na wezwaniu przekazanym przez osobę udzielającą pierwszej pomocy na miejscu lub przez przypadkowego świadka zdarzenia. 1.6. Szpital Szpital udziela ostatecznej kwalifikowanej pomocy rannemu lub choremu. Zadaniem wszystkich dotychczasowych ogniw łańcucha ratunkowego jest dostarczenie pacjenta z nagłego wypadku lekarzowi w szpitalnej izbie przyjęć w możliwie dobrym stanie, unikając dodatkowych komplikacji. W celu zapewnienia optymalnej opieki, przy rozmaitych rodzajach schorzeń lub obrażeń ciała, szpital ma oddziały specjalistyczne. Na każdym z tych oddziałów pracuje wy- Zorganizowane i dorywcze udzielanie pomocy medycznej specjalizowany personel i jest odpowiednie wyposażenie. Lekarz w izbie przyjęć decyduje, na którym ze specjalistycznych oddziałów będzie dalej leczony ranny czy chory pacjent. W celu właściwego i najkorzystniejszego dla nowo przyjętego pacjenta wyboru odpowiedniego oddziału, niejednokrotnie przy przyjmowaniu konsultują i naradzają się wspólnie lekarze różnych specjalności. Po przeprowadzeniu leczenia operacyjnego, farmakologicznego lub fizjoterapeutycznego pacjent przechodzi zwykle okres rehabilitacji medycznej nim wróci do rodziny, społeczeństwa i pracy. 1.7. Zorganizowane i dorywcze udzielanie pomocy medycznej Łańcuch ratunkowy można podzielić na część zorganizowaną i niezorganizowaną. Do zorganizowanej należą instytucje, jak szpitale, przychodnie czy pogotowie ratunkowe. Niezorganizowaną jest pomoc udzielana dorywczo przez przypadkowe osoby wykonujące doraźnie w miejscu wypadku czynności z zakresu pierwszej pomocy. Prawdopodobieństwo, że przypadkowe osoby udzielające doraźnie pierwszej pomocy uczynią to prawidłowo i szybko zależy od tego, jak duża część społeczeństwa będzie mieć takie umiejętności. Dopiero wówczas, gdy ogół ludności zdobędzie kwalifikacje ratowników ochotniczych, zaistnieje szansa, iż w razie potrzeby każda osoba znajdująca się na miejscu wypadku potrafi skutecznie pomóc poszkodowanemu. Można by to osiągnąć wprowadzając np. do wszystkich szkół przedmiot wdrażający dzieci i młodzież do pierwszej pomocy w nagłych wypadkach. Wprowadzenie do programu nauczania kierowców „doraźnej pomocy w miejscu wypadku" i uzależnienie od opanowania tych umiejętności otrzymania prawa jazdy, przyczyniłoby się również do minimum pewności otrzymania w razie wypadku komunikacyjnego właściwej pomocy. Krótki instruktaż o udzielaniu pierwszej pomocy nie zastąpi oczywiście prawdziwego szkolenia. Wykształcić możliwie dużo ludzi w udzielaniu pierwszej pomocy **r 10 Łańcuch ratunku Ocena sytuacji powypadkowej Zapobiegać niewłaściwej „pomocy" 1.8. Zadania udzielającego pierwszej pomocy Z ustawienia pierwszego ratownika w strukturze łańcucha ratunkowego wynika, że stanowi on etap przejściowy w akcji niesienia pomocy. W tej sytuacji musi on przede wszystkim ocenić rodzaj i rozmiary zaistniałego wypadku, po czym podejmuje decyzję o sposobie opanowania sytuacji. Kolejnym zadaniem jest rozpatrzenie zagrożeń, którym można by skutecznie zapobiec lub je usunąć. Po rozważeniu istniejących warunków i aktualnych okoliczności ratujący postępuje dalej w myśl obowiązującego schematu. Często ofiary wypadku i ich otoczenie wpadają w panikę. W powstałym zamieszaniu osoba ratująca musi zachować spokój, aby móc udzielić skutecznej pomocy. Zdecydowane wkroczenie i postępowanie ratownika mającego wystarczające kwalifikacje przekonuje poszkodowanych i towarzyszące im osoby o niezbędności i prawidłowości podejmowanych czynności. Prawie zawsze trzeba uspokajać wszystkich obecnych i biorących udział w wydarzeniu. Istnieje bowiem obawa, że osoby niepowołane, przez swoją nieumiejętną interwencję, mogą nieświadomie spowodować dodatkowe szkody. Ratownik pomaga między innymi choćby przez to, iż nie dopuszcza do wykonania tego rodzaju błędnych „czynności ratunkowych". Ratownik nie może przeprowadzać zabiegów będących wyłącznie w gestii lekarza. Nie wolno mu wchodzić w kompetencje lekarskie i powinien mieć na uwadze, że wysokokwalifikowanej pomocy może udzielić jedynie lekarz. W zasadzie ratownik nie powinien samodzielnie podawać żadnych środków farmakologicznych. W określonych jednak przypadkach może pomóc poszkodowanemu w zażyciu przepisanych uprzednio przez lekarza leków. 2. PRAWNE PODSTAWY UDZIELANIA POMOCY 2.1. Obowiązek udzielania pomocy Prawny obowiązek udzielania pomocy jest określony artykułem 164 kodeksu karnego, który w całości brzmi jak następuje: § 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia lub poważnego uszczerbku na zdrowiu — podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Nie podlega karze, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu, albo w warunkach, w których możliwa jest natychmiastowa pomoc ze strony instytucji lub osoby bardziej do tego powołanej. Przesłanką obowiązku udzielenia pomocy jest zgodnie z kodeksem karnym zaistnienie sytuacji konieczności. Obejmuje to wypadki, katastrofy lub nagłe pogorszenie w przebiegu choroby. Nie odgrywa przy tym roli, czy ofiara jest sama winna swemu krytycznemu położeniu. Stąd zasadniczy obowiązek udzielania pomocy obejmuje również niedoszłych samobójców. Nie wolno zakładać, w żadnym wypadku, że nieprzytomny samobójca, który choć sam chciał się pozbawić życia, nie chce zostać uratowany. Obowiązek udzielania pomocy ma jednak pewne ograniczenia: należy wziąć pod uwagę nie tylko bezwzględną konieczność ratowania, ale i obiektywną możliwość. Zgodnie z duchem prawa konieczność udzielania pomocy istnieje wówczas, gdy jej zaniechanie stwarza niebezpieczeństwo powstania dalszych szkód. Określa to pogorszenie choroby, wystąpienie bólów lub śmierć rannego czy chorego. Jeśli w sytuacji wymagającej ratowania wystarczająca pomoc została już udzielona przez inną osobę, nie ma potrzeby Art. 164 kodeksu karnego Sytuacja konieczności Obowiązek ratowania 12 Prawne podstawy udzielania pomocy Granice wymagalności Nie wymaga się bohaterstwa Możliwie najlepsza pomoc oferowania swoich usług.* Ratowanie jest wymagane wówczas, gdy nie łączy się ze zbytnim ryzykiem. Gdy ktoś nie umie pływać, nie powinien skakać do rwącej rzeki, aby ratować tonącego, powinien natomiast sprowadzić inną osobę zdolną do tej czynności. Nie wymaga się również, aby osoba odpowiednio nie chroniona wyciągała pasażerów z płonącego samochodu. Wymagane jest natomiast pogodzenie się z ewentualną stratą materialną lub niewielkim narażeniem na uszkodzenie cielesne nieporównywalne do grożącego ofiarom wypadku niebezpieczeństwa. Przykładem może być niestawienie się na rozmowy handlowe, zabrudzenie ubrania w czasie ratowania rannego w przypadku groźnej dla jego życia sytuacji lub ryzyko doznania niewielkiego otarcia skóry w czasie prowadzenia zabiegów ratujących życie. Ratownikowi nie wolno ponadto udzielając pomocy zaniedbywać przy tym swoich ważnych obowiązków służbowych. Nie wolno na przykład dróżnikowi kolejowemu czy funkcjonariuszowi czuwającemu nad bezpieczeństwem lotów opuszczać swojego miejsca pracy, gdyż mogłoby to zagrozić życiu innych ludzi, mimo że w okolicy zaistniała sytuacja rzeczywiście wymagająca udzielenia pomocy. Wymienione osoby mogą natomiast, spełniając ogólny obowiązek udzielania pomocy, zawiadomić natychmiast telefonicznie służby ratunkowe. Od kogoś, kto ma kwalifikacje w udzielaniu pierwszej pomocy, żąda się nie tylko, aby ratował poszkodowanych w nagłym wypadku stosując ogólnie przyjęte metody. Od kwalifikowanego ratownika wymaga się ponadto, aby jego pomoc była „możliwie najlepsza" i wykonana „w sposób najbardziej skuteczny". Jeśli ratownik ma fachowe umiejętności nabyte w czasie szkolenia, powinien je praktycznie zastosować. Indywidualny ratownik ma szczególny obowiązek zastosowania w pełni swojej wiedzy tak, aby udzielona przez niego pomoc miała cechy pomocy kwalifikowanej. Ratownik jest zobowiązany do zastosowania każdej znanej sobie metody, jeśli w danym przypadku sytuacja tego wymaga. * Kiedy na przykład do wypadku drogowego przybyła ekipa ratunkowa i ranni otrzymują właściwą kwalifikowaną pomoc, później przybyłych ratowników nie obowiązuje potrzeba interweniowania (przyp. tłum.). ^^^^^¦^j^iyyiy^^^J^jMM^ 12 Prawne podstawy udzielania pomocy Granice wymagalności Nie wymaga się bohaterstwa Możliwie najlepsza pomoc oferowania swoich usług.* Ratowanie jest wymagane wówczas, gdy nie łączy się ze zbytnim ryzykiem. Gdy ktoś nie umie pływać, nie powinien skakać do rwącej rzeki, aby ratować tonącego, powinien natomiast sprowadzić inną osobę zdolną do tej czynności. Nie wymaga się również, aby osoba odpowiednio nie chroniona wyciągała pasażerów z płonącego samochodu. Wymagane jest natomiast pogodzenie się z ewentualną stratą materialną lub niewielkim narażeniem na uszkodzenie cielesne nieporównywalne do grożącego ofiarom wypadku niebezpieczeństwa. Przykładem może być niestawienie się na rozmowy handlowe, zabrudzenie ubrania w czasie ratowania rannego w przypadku groźnej dla jego życia sytuacji lub ryzyko doznania niewielkiego otarcia skóry w czasie prowadzenia zabiegów ratujących życie. Ratownikowi nie wolno ponadto udzielając pomocy zaniedbywać przy tym swoich ważnych obowiązków służbowych. Nie wolno na przykład dróżnikowi kolejowemu czy funkcjonariuszowi czuwającemu nad bezpieczeństwem lotów opuszczać swojego miejsca pracy, gdyż mogłoby to zagrozić życiu innych ludzi, mimo że w okolicy zaistniała sytuacja rzeczywiście wymagająca udzielenia pomocy. Wymienione osoby mogą natomiast, spełniając ogólny obowiązek udzielania pomocy, zawiadomić natychmiast telefonicznie służby ratunkowe. Od kogoś, kto ma kwalifikacje w udzielaniu pierwszej pomocy, żąda się nie tylko, aby ratował poszkodowanych w nagłym wypadku stosując ogólnie przyjęte metody. Od kwalifikowanego ratownika wymaga się ponadto, aby jego pomoc była „możliwie najlepsza" i wykonana „w sposób najbardziej skuteczny". Jeśli ratownik ma fachowe umiejętności nabyte w czasie szkolenia, powinien je praktycznie zastosować. Indywidualny ratownik ma szczególny obowiązek zastosowania w pełni swojej wiedzy tak, aby udzielona przez niego pomoc miała cechy pomocy kwalifikowanej. Ratownik jest zobowiązany do zastosowania każdej znanej sobie metody, jeśli w danym przypadku sytuacja tego wymaga. * Kiedy na przykład do wypadku drogowego przybyła ekipa ratunkowa i ranni otrzymują właściwą kwalifikowaną pomoc, późnię] przybyłych ratowników nie obowiązuje potrzeba interweniowania (przyp. tłum.). Cywilnoprawne skutki udzielania pomocy 13 2.2. Cywilnoprawne skutki udzielania pomocy W przypadkach udzielania pomocy powstają dwa przeciwstawne aspekty odpowiedzialności cywilnoprawnej. Z jednej strony ratownik może przedstawiać roszczenia względem poszkodowanego, lecz z drugiej strony, również poszkodowany może żądać od ratownika zadośćuczynienia. Sprawa wymaga wyjaśnień: Prawo cywilne kwalifikuje udzielenie pierwszej pomocy jako „niezlecone wykonanie zadania". Wykonawca niezleco-nego zadania odpowiada za szkody powstałe w wyniku niewłaściwie wykonanych czynności jedynie wówczas, gdy te szkody są następstwem rozmyślnego lub wyraźnie niedbałego wykonywania zadania. Wyraźnego zaniedbania dopuszcza się ten, kto w okolicznościach wymagających szczególnej dbałości narusza ten nakaz w sposób rażący, nie zwracając uwagi na to, co w danym przypadku powinno być oczywiste dla każdego rozsądnego człowieka i nie stosując najbardziej prostych rozwiązań. Postępowanie lekarza lub wyszkolonego w udzielaniu pierwszej pomocy ratownika będzie oceniane bardziej surowo niż osoby przypadkowej, postronnej. Ratownik może zażądać odszkodowania za stratę poniesioną w trakcie udzielania pomocy, na przykład zabrudzone ubranie (w czasie akcji ratunkowej), zużycie materiałów opatrunkowych z prywatnej apteczki lub opróżnienie gaśnicy pożarowej. W tych przypadkach ratownik może dochodzić wyrównania szkody materialnej. Podobnie może to dotyczyć również naruszenia zdrowia, jeśli zostało ono narażone podczas ratowania. Ratownikowi przysługuje zadośćuczynienie za koszty poniesione w związku z leczeniem obrażeń lub zranień odniesionych w czasie akcji. Przedmiotem pozwu może być jeszcze żądanie wypłacenia specjalnej zapomogi, renty, a nawet odszkodowania dla rodziny w razie śmierci ratownika. Wszelkie odszkodowania powinny wypłacać obowiązane do tego instytucje ubezpieczeniowe. Czynności wykonywane bez upoważnienia Wyraźne zaniedbanie Zadośćuczynienie Odszkodowanie od towarzystwa ubezpieczeniowego 14 Prawne podstawy udzielania pomocy 2.3. Karne skutki udzielania pomocy Zaniechanie ratunku Zaniedbanie Przestrzegać uznanych zasad Prawo wypowiada się zasadniczo tylko w sprawie zaniechania udzielenia niezbędnej pomocy, nie zajmuje natomiast stanowiska w przypadkach niewłaściwego jej udzielenia. Prawnie można występować tylko na podstawie obowiązujących przepisów. Gdy ofiara wypadku umiera w wyniku doznanych obrażeń, nie udzielający pomocy ratownik nie może być ukarany za uszkodzenie ciała lub spowodowanie śmierci, a jedynie za zaniechanie udzielenia pomocy. Jeżeli więc przypadkowy przechodzień nie udzieli pierwszej pomocy ofierze wypadku drogowego, może ponieść konsekwencje prawne jedynie za zaniechanie, zgodnie z art. 164 k.k., choć na skutek braku pomocy ranny umrze. Jeśli natomiast ratownik udzielając pomocy spowoduje uszkodzenie ustroju lub śmierć ofiary na skutek rażącego zaniedbania bądź umyślnie, będzie odpowiadał za spowodowanie wspomnianych fatalnych konsekwencji swego działania. Zaniedbaniem w zrozumieniu prawa jest nieprzestrzeganie wymaganej staranności, do której jest się zobowiązanym i można jej dopełnić w konkretnych warunkach na miarę osobistych możliwości. Dlatego też przy określaniu zaniedbania bie