ZBIGNIEW SKALSKI NIEWIDOMY PRZED WYBOREM PRACY pA�STWOWY ZAK�AD WYDAWNICTW LEKARSKICH WARSZAWA 1975 Redaktor mgr El�bieta Sprusi�ska Redaktor techniczny Danuta Jastrz�bska Korektor Cecylia Kanigowska Projekt ok�adki Izabella Braniewska Praca wydana aa zlecenie Zarz�du G��wnego Polskiego Zwi�zku Niewidomych Symbol: Z l (3.8.1.Z) ZR 95 PA�STWOWY ZAK�AD WYDAWNICTW LEKARSKICH WARSZAWA 1975 Wydanie I. Nak�ad 1000 + 70 egz. Obj�to�� ark. wyd. 8,6 �= 9,125 arfc. druk. Papier sal. fcl. V, 65 g, 84X108. Oddano do sk�adania w lutym 1975 r, Podpisano do druku i druk uko�czono w pa�dzierniku 1975 r. Zam. nr 1025-K-75. T-19. CIESZY�SKA DRUKARNIA WYDAWNICZA CIESZYN, UL. POKOJU l SPIS TRE�CI Przedmowa .................... 5 I. CO TO JEST PRACA? ............... 7 1. Definicja pracy ................. 7 2. Cel pracy .................. 8 3. Warunki pracy ................. 9 4. Systemy pracy ................. 10 5. Rodzaje pracy ................. 12 Praca niewidomych i niedowidz�cych 12, Praca fizyczna i umys�owa 13, Praca w�r�d inwalid�w i w�r�d zdrowych 14, Praca w domu 16, Praca z pomoc� lektora 18, 6. Warto�� pracy ................. 20 Praca zawodowa 20, Praca spo�eczna 21 II. ZDOLNO�� NIEWIDOMYCH DO DZIA�ANIA ..... 22 1. Dzia�anie wed�ug specjalno�ci ........... 22 2. Zdolno�ci fizyczne i umys�owe ........... 25 3. Pomoc w dzia�aniu ............... 27 4. Udzia� niewidomych w gospodarce narodowej ..... 28 5. Opinie o niewidomych pracownikach ........ 31 III. JAK� WYBRA� PRAC�? ............. 32 1. Praca odpowiednia i nieodpowiednia dla niewidomego- . . 32 2. Opis niekt�rych zawod�w ............ 35 Dziennikarstwo 36, Dziewiarstwo 38, Ekonomista 40, Kierowanie rehabilitacj� niewidomych 40, Literatura 41, Masa� 42, Mechaniczna obr�bka metalu 44, Monta� 46, Muzyka 48, Nauczanie i wychowanie 51, Nawlekanie szczotek 54, Plecionkarstwo 57, Praca administracyjna 59, Praca naukowa 62, Prace introligatorskie 63, Pracownik kulturalno-o�wiatowy 64, Pracownik socjalny 65, Prawo 66, Programowanie maszyn cyfrowych 68, Psychologia 70, Rzemios�o indywidualne 71, Tapicerstwo 72, T�umaczenie 73 3. W jakich zawodach pracuj� niewidomi? ....... 75 4. Pomoc w wyborze pracy ............. 81 Radzi�, lecz nie zmusza� 81, Pomoc rodziny 82, Pomoc szko�y 83, Poradnie zawodowe 85 5. Decyzja ................... 87 IV. ZNALEZIENIE I ROZPOCZ�CIE PRACY ........ 91 1. Starania p prac� ................ 91 2. Trudno�ci w znalezieniu pracy ........... 93 3. Prze�amywanie trudno�ci ............. 94 4. Bezpiecze�stwo i higiena pracy .......... 96 5. Okres przystosowania .............. 100 6. Stabilizacja zawodowa .............. 103 V. INFORMACJA O SZKO�ACH ............ 104 1. Szko�y og�lnokszta�c�ce ............. 104 2. Szko�y wy�sze ................. 105 3. Szko�y zawodowe ................ 106 4. Szkolenie przy warsztatowe ............ 108 5. Uprawnienia rzemie�lnicze ............ 109 VI. OM�WIENIE NIEKT�RYCH ZARZ�DZE� ....... 110 1. O powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym ...... 110 2. O zaopatrzeniu inwalid�w wojennych i wojskowych oraz ich rodzin ...................111 3. W sprawie planowego zatrudniania inwalid�w ..... 111 4. W sprawie kontroli warunk�w pracy i prawid�owo�ci zatrudnienia .................. 112 5. W sprawie wsp�dzia�ania pomi�dzy wydzia�ami zdrowia i opiek� spo�ecznej a wydzia�ami zatrudnienia . . . . . 113 6. W sprawie zatrudniania inwalid�w (zarz�dzenia ministr�w resort�w gospodarczych) ............. 113 7. W sprawie zapewnienia warunk�w dalszego rozwoju sp�dzielczo�ci inwalid�w ..............115 8. W sprawie zak�adowych o�rodk�w rehabilitacji przemys�owej ................... M6 9. W sprawie wzorcowego statutu wojew�dzkiej przychodni rehabilitacyjnej ................116 10. O wykonywaniu i organizacji rzemios�a ....... 117 11. O ubezpieczeniu spo�ecznym rzemie�lnik�w ..".... 118 12. W sprawie okre�lenia rodzaj�w dzia�alno�ci gospodarczej zwolnionych od zezwolenia na wykonywanie przemys�u, rzemios�a d niekt�rych us�ug ........... 118 13. W sprawie podatku obrotowego i dochodowego .... 118 14. W sprawie udzielania �wiadcze� ze �rodk�w przeznaczonych na gospodarcze usamodzielnienie inwalid�w . . . 119 15. O przej�ciu obowi�zk�w powiatowych wydzia��w zdrowia i opieki spo�ecznej przez zespo�y opieki zdrowotnej . . . 119 BIBLIOGRAFIA ................. 120 PRZEDMOWA Oddawana do r�k czytelnik�w ksi��ka Niewidomy przed wy-hoiem pracy jest d�ugo oczekiwan� publikacj�, kt�ra ma u�atwi� niewidomym w�a�ciwy wyb�r kierunku nauki i pracy. Autor zawar� w niej swe d�ugoletnie do�wiadczenie z dzia-idlno�ci na rzecz niewidomych. Mamy nadziej�, �e podane w niej informacje i wskaz�wki praktyczne ukierunkuj� prac� d/.ia�aczy Polskiego Zwi�zku Niewidomych, Polskiego Komi-Ictu Pomocy Spo�ecznej, Polskiego Czerwonego Krzy�a i innych organizacji w zakresie form i metod produktywizacji niewidomych. Om�wione stanowiska oraz przepisy prawne wpro-wudz� czytelnika w mo�liwo�ci rehabilitacji zawodowej inwalid�w wzroku. Spodziewamy si�, �e czytelnicy zechc� si� z nami podzieli� swymi uwagami na temat niniejszej ksi��ki i przyczyni� Me w ten spos�b do jej uzupe�nienia w drugim wydaniu. Publikacja ta jest przeznaczona dla inwalid�w wzroku oraz os�b z nimi wsp�pracuj�cych. mgr Adolf Szyszko lii Rozw�j systemu o�wiaty i wychowania zapewnia ka�demu obywatelowi zdobycie wykszta�cenia podstawowego oraz dost�pno�� wszystkich szczebli i kierunk�w kszta�cenia w zale�no�ci od zainteresowa� i uzdolnie�. Z ustawy z dnia 15 lipca 1961 roku o rozwoju systemu o�wiaty i wychowania w Polsce Ludowej (Dz. U. m 32, p�z. 160). I. CO TO JEST PRACA? 1. DEFINICJA PRACY < 'o to jest praca? Czym praca ludzka r�ni si� od pracy zwierz�-na, maszyny? Na te pytania powinien umie� odpowiedzie� /ar�wno ka�dy pracownik, jak i m�ody cz�owiek zamierzaj�cy wybra� zaw�d. Najog�lniej prac� nazywamy ka�dy ruch, wyst�puj�cy \v okre�lonym czasie, z pewn� si�� i szybko�ci�.* �wiadomie poruszaj� si� organizmy �ywe, kt�re maj� rozum i s� zdolne do odbierania wra�e�, a nie�wiadomie organizmy nierozumne i bez czucia oraz materia nieo�ywiona. �wiadomo�� poruszania si� nie zawsze �wiadczy o znajomo�ci celu tej czynno�ci. Na przyk�ad ko�, kt�ry ci�gnie w�z, odczuwa jego Ci�ar, ale nie rozumie swojej pracy, nie zdaje sobie sprawy z tego, w jakim celu w�z ci�gnie. Ptak, kt�ry buduje gniazdo, wykonuje wprawdzie ca�y szereg celowych ruch�w, pracuje, ale robi to instynktownie. Natomiast cz�owiek wie, �e pracuje, rozumie prac� i jej cel, kt�ry mo�e sam sobie wyznaczy�. Cz�owiek poznaje tak�e cele ruch�w, kt�re spostrzega w przyrodzie i prac� nazywa ten ruch, kt�rego cel uda�o si� mu pozna�. Ruch p�yn�cej rzeki jest dla geologa prac� wody, erozj�. M�wimy r�wnie� o pracy s�o�ca, o pracy naszego organizmu1, czy te� maszyny. Wyr�niamy jednak pewne rodzaje ruch�w, zaj�� i okre�lamy je w zale�no�ci od ich celu. Na przyk�ad o ta�cu m�wimy, �e jest rozrywk� albo zabaw�, lecz taniec' w celach zarobkowych nazywamy prac�. Gr� w siatk�wk� czy zawody lekkoatletyczne nazywamy- sportem, a przebywanie w czasie upa�u na pla�y, cho�by nas bardzo m�czy�o, wypoczynkiem. * Wed�ug Malej Encyklopedii Powszechnej PWN, Warszawa 1959, s. 764, prac� jest "celowa dzia�alno�� cz�owieka, w procesie kt�rej pr/eks�ta�ca on przedmioty pracy i przystosowuje je do zaspokojenia swoich potrzeb za pomoc� narz�dzi pracy." Nie zawsze w ka�dej pracy, kt�r� wykonuje cz�owiek, uwidaczniaj� si�: dobra lub z�a intencja, rozum, wola i uczucie. Nie znaczy to jednak, by jego czynno�ci, nieraz niezrozumia�e dla otoczenia, by�y pozbawione celu jemu tylko dobrze znanego, kt�rego wyb�r i realizacja wymagaj� zawsze u�ycia w pewnym stopniu tych w�a�ciwo�ci, istotnych dla natury ludzkiej. Dlatego te� ka�dy �wiadomy czyn cz�owieka podlega kwalifikacji moralnej. Je�eli kto� swoj� prac� wyrz�dza komu� krzywd�, je�eli anga�uje rozum, wol� i uczucie w pracy, kt�rej cel jest z�y, to chocia� bior� w niej udzia� cechy istotne dla cz�owieka, nie przyczyni si� ona do jego moralnego rozwoju ani nie przyniesie prawdziwego po�ytku spo�ecze�stwu, poniewa� jest niezgodna z powszechnie obowi�zuj�cymi obyczajami i prawami. Chocia� jest prac� wykonywan� przez cz�owieka, brak jej najwa�niejszej cechy ludzkiej: d�br a. A wi�c, by prac� mo�na by�o nazwa� ludzk�, nie wystarczy, �e wykonuje j� cz�owiek, ale konieczne jest, by jego dzia�alno�� wynika�a z zasad moralnych. Prac� ludzk� nazwiemy �wiadome dzia�anie cz�owieka, kt�ry d��y do uzyskania wynik�w moralnie dobrych, po�ytecznych dla niego i dla spo�ecze�stwa. Prac� zarobkow� jest praca wykonywana wed�ug umowy, zawartej mi�dzy pracownikiem a pracodawc�, okre�laj�cej ich zobowi�zania i prawa, w tym r�wnie� rodzaj i wysoko�� wynagrodzenia z tytu�u tej pracy. 2. CEL PRACY Praca zajmuje znaczn� cz�� �ycia cz�owieka, a jej celem jest: 1) umo�liwienie utrzymania si� dzi�ki otrzymywanemu wynagrodzeniu, 2) umo�liwienie doskonalenia si�, poniewa� przedmiot pracy stawia pewne trudno�ci, kt�rych pokonanie zmusza nie tylko do wysi�ku mi�niowego, lecz r�wnie� i umys�owego. Z poznania celu pracy wynika obowi�zek pracy. Ale, by ten obowi�zek by� nale�ycie spe�niony, musz� istnie� warunki, kt�re umo�liwiaj�: 1) wyb�r zawodu zgodnego z powo�aniem, 2) odpoczynek w czasie pracy i po jej uko�czeniu, 3) odpowiednie utrzymanie si� z wynagrodzenia z tytu�u pracy. Praca jest nieodzownym warunkiem rozwoju osobowo�ci. Powinna odpowiada� zami�owaniem pracownika, interesowa� 8 <|o, dawa� mu zadowolenie, rozwija� jego umys� i zalety cha-i aktem, nie niszczy� zdrowia. Bohdan Nawroczy�ski, okre�laj�c wychowawcz� warto�� pracy, dochodzi do rozr�nienia jej czterech w�a�ciwo�ci: po pierwsze - ka�da praca musi posiada� pewien cel, kt�ry ma osi�gn��; po drugie - osi�gni�cie tego celu musi by� po��czone z przezwyci�eniem pewnego oporu fizycznego lub pewnej trudno�ci moralnej, logicznej; po trzecie - osoba pracuj�ca musi zdoby� si� na d�u�ej nieraz trwaj�cy wysi�ek w celu przezwyci�enia oporu lub trudno�ci; po czwarte - wysi�ek len musi si� zako�czy� jakim� warto�ciowym wynikiem. �wiczenie tylko wtedy wp�ywa na udoskonalenie dyspozycji psychicznej lub psychofizycznej, czyli w�wczas uwie�czy si� wewn�trznym wynikiem, gdy jest wykonywane z zainteresowaniem i wol� osi�gni�cia po��danego wyniku. Je�eli praca jest dla pracuj�cego oboj�tna lub nie do zniesienia, to w�wczas nie daje warto�ciowego wyniku i traci ca�kowicie lub cz�ciowo swoj� warto�� wychowawcz�, co wi�cej mo�e sta� si� nawet przeszkod� dla wewn�trznego rozwoju jednostki.1 3. WARUNKI PRACY Ka�dej pracy towarzysz� pewne warunki, kt�re wynikaj� z jej charakteru i s� okoliczno�ciami wp�ywaj�cymi na zmniejszenie lub zwi�kszenia zainteresowania ni�. Warunki, jakie praca stawia pracuj�cemu, dzielimy na: 1) fizyczne: temperatura, wilgotno�� i zanieczyszczenie powietrza, o�wietlenie, ha�as, fizyczne czynno�ci - pozycja cia�a, ruchy; 2) umys�owe: rozumowanie w zakresie planowania, organizacji, wykonywania i oceny pracy; nasilenie woli w utrzymaniu kierunku, rytmu, formy i jako�ci pracy; atmosfera psychiczna w miejscu pracy; uczucie zadowolenia lub niezadowolenia wywo�ane u�wiadomionym charakterem, przebiegiem i celem pracy oraz jej wp�ywem na rozw�j zdolno�ci pracuj�cego. Struktura warunk�w pracy, powtarzaj�cych si� w ka�dym dniu, dzia�a na psychofizyczny ustr�j cz�owieka, przynosz�c mu b�d� satysfakcj� ze spe�nianych obowi�zk�w i poczucie 1 Przytocz. L. Rudawski, Zarys metodyki zaj�� r�kodzielniczych, 1'ozna� 1938, s. 79-81. 9 warto�ci, b�d� zniech�cenie i poczucie degradacji. Ale zniech�cenie powstaje zar�wno z powodu braku w pracy czynnik�w odpowiadaj�cych indywidualnym w�a�ciwo�ciom pracownika, jak i z powodu zwyk�ego lenistwa, kt�re najlepiej zwalczy� podejmuj�c dobrowolnie i wytrwale codzienny trud pracy ludzkiej. 4. SYSTEMY PRACY Wyniki pracy mog� by� osi�gane w r�ny spos�b, a jej warunki, poza rzeczywi�cie koniecznymi, np. w procesie technologicznym, mog� by� kszta�towane stosownie do woli i pomys�owo�ci ludzi, kt�rzy prac� organizuj�, tworz� systemy pracy i p�ac, projektuj� urz�dzenia, maszyny i narz�dzia. Nie zawsze jednak w tej tw�rczo�ci starania o wzrost produkcji s� wsp�mierne do stara� o warunki, kt�re by zadowoli�y pracownik�w. Na og� tzw. pracownicy umys�owi maj� wi�cej swobody w organizowaniu swojej pracy, w doborze �rodk�w do realizowania zada�, w wyborze czasu na przerwy, s� bardziej zaanga�owani uczuciowo i odpowiedzialni za swoje obowi�zki ni� tzw. pracownicy fizyczni. Warunki pracy fizycznej wymagaj� szczeg�lnego zwr�cenia uwagi. Tu tempo cz�sto dyktuje maszyna, a za robotnika my�l� in�ynierowie, ograniczaj�c jego obowi�zki, bez jego wiedzy i zgody, do sprawnego, prawie bezmy�lnego funkcjonowania, kt�re przypomina dzia�anie automat�w. Ale natura ludzka nie zawsze potrafi sprosta� narzuconym jej warunkom. Wynikiem nieprzystosowania do nich s� choroby nerwowe i psychiczne. Coraz cz�ciej m�wi si� o potrzebie "ucz�owieczenia pracy". Wiedza o pracy ludzkiej zajmuje si� mi�dzy innymi zagadnieniami organizacji i wydajno�ci pracy, jej aspektami socjalnymi, psychologicznymi i fizjologicznymi oraz stara si� odpowiedzie� na pytania: jakiego rodzaju korzy�ci powinien przynosi� post�p techniczny? jakie s� spo�eczne i psychologiczne skutki mechanizacji? czy uzasadniony jest podzia� na prac� fizyczn� i umys�ow� i jakie s� skutki tego podzia�u? jak osi�gn�� wysok� wydajno�� pracy nie przekszta�caj�c cz�owieka .w dodatek do maszyny? jak zwi�kszy� zainteresowanie prac�, a zmniejszy� jej monotoni�? jak konstruowa� maszyny, by spe�nia�y podstawowe wymagania natury ludzkiej? Do rozwi�zywania tych problem�w powo�ywani s� do�wiadczeni fachowcy w r�nych dziedzinach pracy, lekarze, psycholodzy, socjolodzy. Ich zadaniem jest r�wnie� u�o�enie dobrych stosunk�w mi�dzy pracownikami. Od czas�w Taylora panuje w przemy�le podzia� pracy na jak najprostsze elementy. Wprawdzie u�atwia to prac�, lecz jednocze�nie zmniejsza zainteresowanie ni� i ogranicza mo�liwo�ci rozwoju zdolno�ci pracuj�cego. Podzia� pracy zosta� przyj�ty ze wzgl�du na uzyskanie dzi�ki niemu wy�szej wydajno�ci oraz na stosunkowo niskie wynagrodzenia pracownik�w, kt�rzy w tym systemie mog� mie� bardzo ma�e kwalifikacje /awodowe. Praca systemem Taylora degraduje cz�owieka, obni�a jego kwalifikacje, powoduje przem�czenie fizyczne, wsku-lek obci��enia prac� tych samych grup mi�ni, oraz psychiczne z powodu jednostronnego nat�enia uwagi i przeci��enia �ych samych kom�rek m�zgu. Po pewnym czasie system ten okaza� si� te� niekorzystny dla przemys�owc�w, poniewa� �f, powodu zm�czenia pracownik�w zacz�a systematycznie spada� wydajno�� i obni�a�a si� jako�� produkcji. Na ca�ym �wiecie zauwa�ono wzmo�on� p�ynno�� niezadowolonych kadr, nieuzasadnion� absencj�, bumelanctwo, symulowanie, zwalnianie tempa pracy, niech�� do ulepsze� technicznych i "nowych" metod pracy. W tym systemie przeoczono najwa�niejsz� rzecz, a mianowicie to, �e praca ludzka jest wolnym aktem rz�owieka. W celu poprawy sytuacji zacz�to pr�bowa� z powrotem ��-rzy� elementy pracy. Na przyk�ad w fabryce licznik�w wielkiego koncernu Essones we Francji, gdzie monta� licznika podzielony by� na trzyna�cie prostych operacji, po ich scaleniu do trzech wzros�o zainteresowanie prac�, a szybko�� monta�u licznika nie tylko nie zmala�a, lecz wzros�a o SlJG^o.1 W ten spos�b udaje si� usun�� nud�, kt�ra najcz�ciej wyst�puje w pracy p�automatycznej. Nie pojawia si� natomiast w pra-< y bardziej skomplikowanej. Nie wyst�puje te� w pracy ca�kowicie zautomatyzowanej, je�eli pracownik mo�e r�wnocze�nie, bez obni�enia jej wydajno�ci i jako�ci oraz bez nara�enia ��je na wypadek, zainteresowa� si� audycj� radiow�, telewi-/yjn�, pozwoli� sobie na dyskusj� z kolegami lub na marzenia. D���c do dalszej poprawy warunk�w pracy zwr�cono wi�-( oj uwagi na bezpiecze�stwo i higien� pracy oraz na estetyk� lial warsztatowych. Poniewa� niewiele to pomog�o, zacz�to przechodzi� od zmian �rodowiska fizycznego do zmian atmosfe- 1 Wiedza o pracy ludzkiej (antologia), Ksi��ka i Wiedza, 1959, 180. 11 ry psychicznej. Badania w tym zakresie wykaza�y, �e uczucia ludzkie licz� si� wi�cej ni� godziny pracy, a nawet wi�cej ni� p�ace. Ludzie s� wi�cej wra�liwi na zmiany atmosfery psychicznej ni� na zmiany �rodowiska fizycznego. Niew�a�ciwe s�owo, �le zrozumiane zdanie bardziej wp�ywaj� na samopoczucie i wydajno�� ni� wahania temperatury, wilgotno�� powietrza lub nat�enie �wiat�a. Trzeba wi�c dba� o to, by w kontaktach mi�dzy lud�mi panowa�a mi�a, serdeczna, przyjacielska atmosfera, by pracownikiem nie targa�y ujemne wzruszenia, jak niepok�j, strach, �al, nienawi��, by szanowano jego prac�. "Wzruszenie mo�e by� r�wnie silne jak bateria elektryczna, r�wnie dobroczynne jak promienie s�oneczne lub zab�jcze jak trucizna."1 Warto r�wnie� dba� o odpowiednie warunki �ycia pracownik�w poza ich prac� zarobkow�. "Grupa uczonych anglosaskich, przeprowadzaj�ca badania w fabrykach angielskich i ameryka�skich, stwierdzi�a �e wydajno�� pracy zale�na jest w 20-25 procent od czynnik�w techniczno--ekonomicznych, w 5-10 procent od czynnik�w psychologicznych, za� (uwaga!) w 60-70 procent od czynnik�w pozapro-dukcyjnych. Pozaprodukcyjnych to inaczej m�wi�c od tego, jaki jest og�lny poziom kultury pracownik�w, jak wypoczywaj� po pracy, jak mieszkaj� jak �pi�, jak uk�ada si� �ycie rodzinne itd. itd."2 5. RODZAJE PRACY Praca niewidomych i niedowidz�cych. Niewidomi pracuj� metod� bezwzrokow�, korzystaj�c w pracy z pozosta�ych zmys��w i, je�li to potrzebne, ze specjalnych urz�dze� oraz z pomocy lektor�w. Natomiast niekt�rzy spo�r�d niedowidz�cych usi�uj� pos�ugiwa� si� wzrokiem, co w zale�no�ci od ostro�ci wzroku i rodzaju pracy daje niekiedy wyniki lepsze, a niekiedy gorsze. Na og� pos�ugiwanie si� w czasie pracy bardzo s�abym wzrokiem bez u�ywania okular�w lub innych przyrz�d�w powi�kszaj�cych, czy te� z u�ywaniem ich, powoduje du�y wysi�ek wzroku, zmusza do zwi�kszenia uwagi, m�czy, obni�a sprawno�� i jako�� pracy oraz zmniejsza jej bezpiecze�stwo. Je�eli wyst�pi� takie objawy, lepiej jest zaniecha� pos�u- 1 S. Rudnia�ski, Technologia pracy umys�owe;', Warszawa 1950, s. 87. 2 S�owo Polskie, Wroc�aw 1968, nr 199. : 12 giwania si� s�abym wzrokiem oszcz�dzaj�c go do innych cel�w. Trzeba si� nauczy� pracowa� metod� bezwzrokow�, tak jak pracuj� ci, kt�rzy nic nie widz�. Odzwyczajenie si� od u�ywania wzroku, kt�ry dotychczas wydawa� si� nieodzowny, nie jest �atwe i wymaga niejednokrotnie zastosowania specjalnych �rodk�w. Najcz�ciej w celu nauczenia si� pracy metod� bezwzrokow� i przyzwyczajenia si� do niej niedowidz�cy pracuje z zawi�zanymi oczami lub w pomieszczeniu, w kt�rym zosta�y szczelnie zas�oni�te okna i zgaszone �wiat�o. Okres opanowania nowego sposobu pracy zale�y od jej rodzaju i cz�sto jest d�u�szy ni� okres, w kt�rym ca�kowicie niewidomi ucz� si� pracowa�. Ala op�aci si� ten wysi�ek. Tak pisze o tym jeden z niedowidz�cych: ,,Potrafi�em, nie u�ywaj�c resztek wzroku, splata� liny do zawieszania ci�ar�w, zszywa�em torby �lusarskie z grubej sk�-ty, przeprowadza�em wszelkie remonty rower�w s�u�bowych, gwintowa�em wszystkie ko�c�wki rur oraz przystosowa�em si� do wykonywania wielu innych zada�, kt�rych nie spos�b wyliczy�."1 Osoby niedowidz�ce, kt�re powinny pracowa� metod� bezwzrokow�, wybieraj� te same zawody co niewidomi, a ci, kt�rzy mog� si� pos�ugiwa� wzrokiem bez przem�czenia i z dobrymi wynikami, maj� mo�liwo�ci szerszego wyboru zawod�w spo�r�d wykonywanych przez osoby widz�ce. Praca fizyczna i umys�owa. W dalszym ci�gu istnieje jesz-c/e oficjalny podzia� pracy na fizyczn� i umys�ow� oraz podzia� pracownik�w na fizycznych i umys�owych w zale�no�ci od zajmowanego stanowiska. Nie ma jednak pracy, kt�ra mog�aby si� odbywa� bez jakiegokolwiek wysi�ku fizycznego lub umys�owego. Niekt�rzy niewidomi skar�� si�, �e ich praca, np. wyr�b szczotek, wycieraczek czy monta� wyrob�w metalowych, nie wymaga wi�kszego wysi�ku umys�owego, jest monotonna i nieciekawa. Niekt�rzy s�dz� nawet, �e taka praca nie mo�e wzbudzi� szacunku ani dla samej pracy, ani dla osoby, kt�ra j� wykonuje. Inni twierdz�, �e praca, kt�ra wydaje si� nieciekawa, te� mo�e by� przyjemna i mo�na j� polubi�. To prawda, /o np. praca nauczyciela, literata czy pracownika naukowego wymaga wi�kszego wysi�ku umys�owego i mo�e przynie�� wi�ksze korzy�ci spo�ecze�stwu ni� np. praca szczotkarza. Im 1 F. W�sik, wypowied� w konkursie na temat "Moja praca", og�o-w Pochodni w lipcu 1969 r. 13 praca jest trudniejsza, tym bardziej absorbuje umys� i bardziej rozwija cz�owieka duchowo, je�eli tylko jej cel jest dobry. Ale ta ocena odnosi si� do warto�ci samej pracy bez powi�zania jej z aktualnymi potrzebami spo�ecze�stwa i z mo�liwo�ciami jej wykonawcy, z jego zdolno�ciami, poziomem umys�owym, zdrowiem, wysi�kiem, a przede wszystkim z jego intencj�. W pewnych okoliczno�ciach dobra szczotka mo�e by� cenniejsza od poezji. Dla niejednego dobre wykonanie szczotki mo�e by� trudniejsze ni� dla kogo� innego napisanie wiersza. Je�eli praca odpowiada zdolno�ciom pracuj�cego i jego zainteresowaniom oraz jest wykonywana sumiennie i w godziwym celu, lo przyczynia si� do jego rozwoju psychicznego, a jej warto��, bez r�nicy czy kto� nazwie j� fizyczn�, czy umys�ow�, jest jak najwi�ksza, zar�wno dla tego pracownika, kt�ry odnosi z niej najwi�ksze korzy�ci, wsp�mierne do swoich mo�liwo�ci, jak i dla spo�ecze�stwa, kt�re otrzymuje najwi�cej, ile od tej jednostki otrzyma� mo�e. Jeden z niewidomych napisa�: "utrata wzroku nie jest r�wnoznaczna z utrat� ambicji."1 To prawda. Inwalidztwo, bez wzgl�du na jego rodzaj, nie mo�e by� pretekstem do rezygnacji ze zdobywania nowej wiedzy i nowych umiej�tno�ci. Dlatego dobrze robi� niewidomi, kt�rzy szukaj� pracy trudniejszej. Ale to, co jeden mo�e wykona� z �atwo�ci�, dla innego mo�e by� ponad si�y. Nie mo�na wi�c pogardza� �adn� prac�, kt�rej cel jest moralny, kt�ra wykonywana jest sumiennie, stosownie do aspiracji i mo�liwo�ci pracuj�cego. Zadaniem os�b, kt�re pomagaj� niewidomym w ich zawodowej rehabilitacji, jest znalezienie i udost�pnienie im jak najwi�cej r�nych stanowisk pracy, by mogli pi�� si� swobodnie w g�r� po szczeblach drabiny zawod�w. Praca w�r�d inwalid�w i w�r�d zdrowych. Istniej� dwa sprzeczne pogl�dy na �rodowiskowe usytuowanie stanowisk pracy niewidomych i innych inwalid�w. Jedni uwa�aj�, �e inwalida powinien pracowa� w�r�d inwalid�w, gdzie spotyka si� z lepszym zrozumieniem, g��bszym wsp�czuciem i gdzie mo� na �atwiej stworzy� lepsze, specjalne warunki pracy. Inni na tomiast s� przeciwni takiej izolacji inwalid�w, kt�ra ich zda niem przypomina getto i pog��bia kompleksy. Opinie, podobne do przytoczonych, wyra�aj� zar�wno ludzie zdrowi, jak i s� mi inwalidzi. 1 J. �mietanko, wypowied� w konkursie na temat "Moja praea" og�oszonym w Pochodni w lipcu 1969 r. 14 Pomijaj�c wzgl�dy wybitnie subiektywne, kt�re nadaj� kier t un�k przekonaniom, spr�bujmy wyrazi� najbardziej istotne dla rehabilitacji, pozytywne pragnienia i d��enia inwalid�w oraz ludzi zdrowych, kt�rzy chc� im pom�c. Inwalidztwo jest najtrudniejsze do zniesienia, gdy budzi poczucie mniejszej warto�ci, gdy inwalida nie mo�e by� w pe�ni cz�owiekiem, jfikim chcia�by by�. By zosta� "kim�", trzeba - jak to napir ,-;<i� niewidomy - "walczy� z wieloma trudno�ciami, k�opotami, a nawet z samym sob�."1 Ta walka, to w�a�nie rehabilitacja. Rehabilitacj� (w znaczeniu medycznym) nazywamy dzia�anie cz�owieka o niepe�nym zdrowiu, kt�ry pragnie przez to uzyska� umiej�tno�ci i uznanie, jakie maj� ludzie zdrowi. Rehabilitacj� jest wi�c tylko to leczenie, nauka, wychowanie l praca, kt�re s�u�� jej celowi. Nie dla ka�dego inwalidy rehabilitacja jest konieczna. Jej potrzeba jest proporcjonalna do Inidno�ci, jakie napotyka on w zaj�ciach osobistych, rodzinnych, spo�ecznych, zawodowych, kulturalnych i innych. M�wi�c "rehabilitowanie inwalido w", podkre�lmy �e s� oni rehabilitowani przez inne osoby. Wygl�da�oby na to, �e wszystko zale�y od lekarzy, nauczycieli, instruktor�w. Tymczasem rezultaty rehabilitacji zal��� przede wszystkim od aktywno�ci inwalidy, a dopiero p�niej od �rodk�w, z jakich korzysta. Inwalida nie jest tylko przedmiotem, celem rsyjego� dzia�ania, lecz r�wnie� podmiotem, uczestnicz�cym w tym dzia�aniu i decyduj�cym si� na nie z w�asnej woli. Dla-�eno poprawniej jest m�wi� o "rehabilitowaniu si� inwalid�w" Uamodzielnym lub / pomoc�). Przekonanie inwalidy, �e go re-Imbilituj�, mo�e spowodowa� powstanie wewn�trznych opor�w l postawy charakteryzuj�cej si� oczekiwaniem. Natomiast prze-konanie, �e to on si� rehabilituje, zwi�ksza jego aktywno�� J u�atwia proces rehabilitacji. Sprawdzianem jej wynik�w jest por�wnywanie dzia�ania inwalidy z dzia�aniem ludzi zdn> wych. Jednym z bardzo wa�nych element�w rehabilitacji jest praca /.nwodowa, kt�rej charakter, miejsce i wyniki maj� du�y Wp�yw na samopoczucie inwalidy. Naprawd� dobre samopoczucie wynika z poczucia r�wnowarto�ci, a nie z korzystania t. Inwalidzkich przywilej�w. Wprawdzie, zar�wno w �rodowisku inwalid�w, jak i w �rodowisku ludzi zdrowych, mog� istnie� warunki pracy, z kt�- 1 Zb. Sitko, wypowied� w konkursie na temat "Moja praca", og�o-wonym w Pochodni \y lipcu 1969 r. 15 rych inwalida, ze wzgl�du na prawid�owe realizowanie celuj rehabilitacji, mo�e by� zadowolony lub niezadowolony, zasadnicze za�o�enia pracy w �rodowisku ludzi zdrowych s�' jednak bardziej zbli�one do za�o�e� rehabilitacji ni� za�o�enia pracy w �rodowisku ludzi o niepe�nym zdrowiu. Uznaj�c spo�eczn� integracj� niewidomych i prac� w �rodowisku naturalnym za lepszy �rodek rehabilitacji ni� ich izolacj�, nie mo�na jednak nie uzna� warto�ci pracy w warunkach specjalnych, je�eli jest wykonywana uczciwie, z prawdziwym zami�owaniem, z poczuciem jak najlepiej spe�nionego obowi�zku wzgl�dem . siebie i spo�ecze�stwa. Praca w domu. Prac� w swoim domu, nazywan� prac� cha�upnicz�, wol� niewidomi, kt�rzy nie lubi� ruchu, towarzystwa innych ludzi, narzuconego tempa i czasu pracy oraz - s�a- j bi, chorzy, starsi. Odpowiada ona r�wnie� kobietom, kt�rej wychowuj� dzieci. Natomiast praca z dochodzeniem, czy te� i z doje�d�aniem, bior�c pod uwag� samo miejsce pracy, a nie! jej inne warunki, odpowiada raczej m�odym, zdrowym, z dobr� j orientacj� przestrzenn�, �atwo przystosowuj�cym si� do wa- j runk�w panuj�cych w zak�adzie pracy. Prac� cha�upnicz� (nak�adcz�) nazywamy prac� zarobkow� j wykonywan� na zlecenie z materia��w powierzonych przez nak�adc�. Do podj�cia tej pracy sk�aniaj� niewidomych nieraz takie okoliczno�ci, kt�re utrudniaj� normalny wyb�r pr�-! cy, jak np.: brak zawodu, brak mo�liwo�ci otrzymania innego zaj�cia, z�e warunki materialne nie pozwalaj�ce czeka� d�u�ej na odpowiedniejsz� prac�. Dla przyk�adu przyjrzyjmy si� cha�upnikom pracuj�cym w Sp�dzielni Niewidomych "Szczot- { karz" w Warszawie. Wi�kszo�� z nich mia�a (w roku 1972) wykszta�cenie w zakresie szko�y podstawowej i prac� przyj wyrobie szczotek otrzyma�a po uko�czeniu kr�tkiego kursuj zorganizowanego przez Sp�dzielni�. W�r�d cha�upnik�w by�o J wi�cej os�b starszych, kt�re liczy�y oko�o 50 lat, ni� w�r�dl pracownik�w zatrudnionych w warsztatach Sp�dzielni. To, �el g��wnym motywem podj�cia pracy cha�upniczej by� brak in-| nego zaj�cia w pobli�u miejsca zamieszkania, potwierdza� fakt zamieszkania wi�kszo�ci cha�upnik�w (oko�o 70%) na wsj i w ma�ych miasteczkach. Reszta (30%) mieszka�a w Warszawie. W przeciwie�stwie do tego wi�kszo�� pracownik�w war-1 sztatowych (90%) mieszka�a w Warszawie (a wi�c mog�a do��| �atwo i szybko dosta� si� do warsztat�w), a reszta (10%) na wsi i w ma�ych miasteczkach. Nale�y podkre�li� niepokoj�cy objaw wyst�puj�cych do��| 16 W /uk�adzie c l;ot. Lech Szym lla Niewidomych w Owi�skach. ,,R�a jest pi�kna", a�ski. Przedszkolacy z Lasek. Fot. Lech Szyma�-ski. Nauka pisania. Zak�ad Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych w Krakowie. Fot. Lech Szyma�ski. Czytanie pisma wypuk�ego (Braille'a). Fot. Lech Szyma�ski. i ('keja muzyki w Zak�adzie Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych w Krakowie. Fot. Lech Szyma�ski. Wyr�b niewidomych - lichtarzyk-popielniczka. Fot. Lech Szyma�ski. Niewidomi dziewiarze. Warsztaty Centrali Przemys�u Ludoweg i Attystycznego w Warszawie. Fot. Lech Szyma�ski. Przy wiertarce. Ucz� Zak�adu dla Niewid mych w Laskach. Fo Lech Szyma�ski. 1'idca przy prasach w Sp�dzielni Niewidomych "Gryf" w Bydgoszczy l'i>t. Lech Szyma�ski. Tokarz rewolwerowy (niewidomy - lewa r�ka amputowana). Warszawskie Zak�ady Urz�dze� Przemys�owych. Fot. Archiwum PZN. Monta� k� rowerowych w O�rodku Rehabilitacji Niewidomych w Bydgoszczy. Fot. Archiwum PZN, Niewidomi przy monta�u transporter�w w stoisku USA na Targach Mi�dzynarodowych w Poznaniu. Fot. Lech Szyma�ski, iiM-widoma montuj�ca wska�niki w Zak�adach Fotooptycznych n W.irszawie. Fot. Archiwum P7M i <;canie wtyczki. O�rodek Rehabilitacji Niewidomych w Bydgoszczy 1 �! Tadeusz Zago�dzi�ski. Nauka monta�u kosza parkowego. Zak�ad w Laskach. Fot. Archiwum PZN. Zesp�l wokalny z Lul blina. Fot. Lech Szy| ma�ski. regularnie ni�szych zarobk�w cha�upnik�w. Na przyk�ad pod-tv,iis;<jdy szczotkarze-cha�upnicy zarabiali przeci�tnie l 100 z�, li i zarobki szczotkarzy zatrudnionych w warsztatach tej Sp�-il/.ielni kszta�towa�y si� w wysoko�ci 2 200 z�, a wi�c by�y dwa 111/y wi�ksze. G��wnymi przyczynami ni�szych zarobk�w cha�upnik�w s�: 1) gorsze warunki pracy (cha�upnicy pracuj� przewa�nie W ma�ych pomieszczeniach, kuchniach); 2) gorsze oprzyrz�dowanie (w ciasnych pomieszczeniach nie mieszcz� si� dozowarki, nie wszyscy s� zaopatrzeni w gi�o-fynki); 3) przerwy w dostawie surowca; 4) ograniczenia w wyborze asortymentu (cha�upnicy otrzymuj� szczotki naj�atwiejsze do wyrobu, poniewa� nie maj� odpowiedniego wyposa�enia technicznego oraz trudniej u nich n kontrol� techniczn�). Adolf Szyszko w czasopi�mie Niewidomy Sp�dzielca (nr 3 / 1972 r.) podaje r�nice w p�acach cha�upnik�w i por�wnuje |f: z p�acami innych pracownik�w. Na przyk�ad w roku 1971 najni�sza �rednia p�aca niewidomych zatrudnionych systemem nak�adczym w jednej ze sp�dzielni wynosi�a 613 z�, a najwy�sza - l 551. W tym samym roku �rednia p�aca niewidomych zatrudnionych w warsztacie zwartym nie przekroczy�a ! 275 z� (w roku 1971 - 2 110 z�). Najni�sze zarobki w roku i!)71 w warsztacie zwartym wynios�y l 475 z�, a najwy�sze - ' 699 z�. Ciekawie wygl�da por�wnanie powy�szych danych (� �rednimi p�acami pracownik�w umys�owych. �rednie za-K)bki tej grupy wynosi�y 2945 z� w roku 1971 i 2830 w roku H)70. Najni�sze - 2 496 z�, a najwy�sze - 3 394 z�. A. Szyszko ilarmuje: Nie mo�na d�u�ej tolerowa� sytuacji, w kt�rej tak /naczna liczba niewidomych nie posiada warunk�w do uzyskania godziwych zarobk�w wystarczaj�cych na pokrycie kosz�w utrzymania siebie i rodziny na poziomie przeci�tnego /.�owieka. Tak ogromne r�nice w zarobkach s� niczym nie i/asadnione, a �wiadcz� jedynie o niew�a�ciwej organizacji �incy dopuszczaj�cej tak wielkie rozbie�no�ci.1 Ponadto niewidomi, kt�rzy pracuj� u siebie w domu, nie korzystaj� ze \szystkich uprawnie� przys�uguj�cych pracownikom sp�-i/.ielni w zakresie akcji socjalnych i kulturalno-o�wiatowych. fog� wyjecha� na wczasy lub do sanatorium, ale nie bior� 1 A. Szyszko (A. S.), Problemy p�acowe, Niewidomy- Sp�dzielca, v<irszawa, marzec 1972, nr 3/62. Niewidomy przed wyborem pracy 17 udzia�u, tak jak inni pracownicy, w wycieczkach, koncertach,! przedstawieniach teatralnych, odczytach, nie s�uchaj� audycji| radiow�z�owych, w kt�rych cz�sto s� poruszane sprawy dotycz�ce �ycia niewidomych pracownik�w. Ze wzgl�du na gorsze techniczne warunki pracy w domu i zatrudnianie w nim przede wszystkim os�b mniej sprawnych, niekt�rzy uwa�aj� prac� cha�upnicz� za gorsz� od pracy, do kt�rej trzeba dochodzi� lub doje�d�a�. Panuje przekonanie, �e praca w domu, bez kontakt�w z szerszym gronem os�b, wp�ywa na zmniejszenie zainteresowania niewidomego. Tymczasem samo miejsce pracy nie wp�ywa ani ujemnie, ani dodatnio na jej warto��. Nie stanowi tak�e nieprzezwyci�onej przeszkody na drodze do rozwoju warto�ciowych zainteresowa�, po-Mj niewa� kulturalne sp�dzanie wolnego czasu w obecnym stanie '�i'' * rozpowszechnienia ksi��ek, prasy, radia i telewizji, nie zale�y od miejsca zamieszkania, lecz od woli cz�owieka. By by�a zachowana zasada wolnego wyboru pracy, prac� cha�upnicz� powinni podejmowa� tylko ci, kt�rym ona odpowiada, a nie ci, kt�rzy musz� j� przyj��, jako z�o konieczne, np. z powodu braku innego zaj�cia. Nale�y wi�c znacznie rozszerzy� zakres wyboru zawod�w mo�liwych do wykonywania przez niewidomych w domu, zar�wno zawod�w o przewadze czynno�ci fizycznych, jak i umys�owych. Nale�y r�wnie� zapewni� cha�upnikom takie warunki i przywileje, jakie maj� inni pracownicy. W�wczas b�dzie mo�na m�wi� o wolnym wyborze pracy spe�niaj�cej w pe�ni warunki pracy ludzkiej, umo�liwiaj�cej rozw�j osobowo�ci pracuj�cego i utrzymanie si� na normalnym poziomie materialnym i kulturalnym. Praca z pomoc� lektora. Dobre samopoczucie pracuj�cego zale�y m.in. od stopnia jego samodzielno�ci. Nasuwa si� pytanie: czy pomoc lektora ogranicza samodzielno�� niewidomego i przyczynia si� do powstania u niego uczucia mniejszej warto�ci w stosunku do pracownik�w, kt�rzy daj� sobie rad� bez tej pomocy? By odpowiedzie� na to pytanie, trzeba przedtem okre�li�, na czym ma polega� pomoc lektorska, kt�ra by respektowa�a zasad� r�wnowarto�ci i samodzielno�ci niewidomego, co jest g��wnym celem rehabilitacji i u ludzi ambitnych jednym z warunk�w zadowolenia z �ycia. Wyr�niamy dwa rodzaje pomocy udzielanej pracuj�cemu: 1) pomoc usprawniaj�ca prac�, lecz nie zaw�aj�ca zakresu g��wnych obowi�zk�w pracuj�cego; mo�e to by� zar�wno pomoc polegaj�ca na zastosowaniu odpowiednich narz�dzi, maszyn, warsztat�w, protez, specjalnych krzese�, 18 w �zk�w, jak i pomoc drugiego cz�owieka, kt�ry np. wyczy�ci� l naoliwi� maszyn�, wyszuka� potrzebne akta, przeczyta� ko-ii'spondencj�; 2) pomoc zast�pcza (wy��cznie osobowa), polegaj�ca n.i zast�pieniu pracuj�cego przez drug� osob�, kt�ra wykonuje .1 niego ca�o�� lub cz�� jego zasadniczych obowi�zk�w, wy- n;cza go, jak np. pracownik, kt�ry zast�puje koleg� przebywa- hicego na urlopie. Pomoc usprawniaj�ca, kt�rej udziela osoba specjalnie wy-n.iczona przez kierownictwo zak�adu pracy, np. konserwator n .iszyn, organizator lub racjonalizator pracy, jest w pewnym 'iisie podobna do tych u�atwie� technicznych, jakimi s� na-i;dzia i urz�dzenia. Ale je�eli kto� pomaga pracownikowi len spos�b, �e wykonuje za niego prac�, kt�r� korzystaj�-�/. pomocy powinien wykona� samodzielnie, bo nale�y do r i|o s�u�bowych obowi�zk�w okre�lonych umow�, w�wczas l oka pomoc ma charakter zast�pstwa i w przypadku takiej w�a�nie pomocy mo�na m�wi� o niesamodzielno�ci danego puicownika, bo nie mo�emy ju� tylko jemu przypisa� wszystkich owoc�w tej wsp�lnej pracy. W przypadku niewidomych pracownik�w umys�owych pomoc lektora jest obecnie jeszcze konieczna z powodu braku |n/yrz�d�w, kt�re by u�atwia�y prac�, np. przyrz�d�w umo�liwiaj�cych niewidomym czytanie pisma drukowanego. Pomoc, K lor�j niewidomemu udziela lektor, powinna mie� charakter pomocy technicznej, usprawniaj�cej, a nie zast�pczej, ponie-� straci�aby sw�j sens i znaczenie spe�niaj�ce za�o�enia za-uodowej rehabilitacji. Je�eli lektor nie pracuje za niewidome-ii<>, lecz s�u�y mu konieczn� dla niego pomoc� o charakterze technicznym, w�wczas pomoc lektora nie ogranicza istotnego, merytorycznego wk�adu pracy niewidomego, ani te� jego zdolno�ci, inicjatywy i samodzielno�ci, nie obni�a r�wnie� wynik�w pracy niewidomego i nie pomniejsza jego zas�ug. Lektor |i-dnak tym r�ni si� od martwego przyrz�du, �e my�li i jako 'lonek zespo�u pracownik�w, w�r�d kt�rych pracuje z nie-� Idomym, mo�e przez swoje spostrze�enia, pomys�y i staran-.) prac� przyczyni� si� do poprawy wynik�w pracy zespo�u, al-�> te� mo�e te wyniki pomniejszy�. Trzeba wi�c stworzy� mu \nrunki do wykazania si� inicjatyw� i pomys�owo�ci�. Pozba-tlunie lektora samodzielno�ci by�oby brutalnym �amaniem je-ii prawa do pracy ludzkiej i �wiadczy�oby o egoizmie i nie-iiinienno�ci niewidomego, do kt�rego obowi�zk�w, jako jego 19 pracodawcy, nale�y sta�a troska i staranie si� wsp�lnie z po-j zosta�ymi pracownikami zespo�u o to, by lektor podnosi� swo-J je kwalifikacje zawodowe i mia� zawsze otwart� drog� de awansu. Zrozumia�e jest, �e niewidomy ma wi�cej korzy�ci zdolnego, inteligentnego pomocnika. Ale trzeba umie� si� rzec dobrowolnie tych korzy�ci, trzeba wykaza� jak najwi^ dobrej woli i energii w znalezieniu stanowiska odpowiedni^ szego dla lektora, a na jego miejsce przyj�� osob� o kwalif kacjach wystarczaj�cych do udzielania koniecznej pompcyj technicznej. �eby pomoc lektora mia�a racj� bytu, nale�y w ka�dym przy-1 padku, gdy wydaje si� ona potrzebna, ustali� na podstawiej rzeczywistych warunk�w pracy jej form�, zakres i czas trwa-| ni� oraz niezb�dne kwalifikacje lektora. Niekiedy, po wprawa-* dzeniu pewnych usprawnie� i nowego podzia�u czynno�ci, lek--tor mo�e si� okaza� zbyteczny. Pomoc lektorsk� zatwierdza umowa o prac� mi�dzy niewi^ domym i jego zak�adem pracy, jak r�wnie� umowa mi�dzy nie-j widomym i jego lektorem. Niewidomi wynagradzaj� tych pr�-, r�wnik�w z funduszy uzyskanych na ten cel z Polskiego Zwi�zku Niewidomych. Wynagrodzenia te nie obci��aj� wi�c funduszu p�ac zak�ad�w pracy zatrudniaj�cych niewidomych, kt�rzy dzi�ki technicznej pomocy wywi�zuj� si� ze swoich obowi�zk�w w poczuciu samodzielno�ci, odpowiedzialno�ci i r�wnowarto�ci. 6. WARTO�� PRACY Praca zawodowa. Poj�cie o warto�ci pracy, kt�r� zamierza-j my podj��, kszta�tuje si� r�wnomiernie z poznaniem celu pra| cy, w�asnych uzdolnie�, r�nych zawod�w i stanowisk oraf z przewidywanymi wynikami, jakie przypuszczalnie mo�emy osi�gn�� w wybranej pracy. Praca maj�ca cechy istotne dla dzia�alno�ci ludzkiej daj? rado�� z �ycia, kt�re nie zosta�o zmarnowane. Im wi�cej trud| no�ci kosztowa�o osi�gni�cie kwalifikacji zawodowych i zdc bycie stanowiska pracy oraz im wi�cej wysi�ku kosztuj� jej wyniki, tym bardziej j� si� ceni. Dla inwalid�w, kt�rych inwe lidztwo ogranicza wyb�r zawodu, utrudnia kszta�cenie i obc wi�zki zawodowe, praca ma dodatkowe znaczenie: jest jee nym z najwa�niejszych czynnik�w rehabilitacyjnych wp�ywa j�cych dodatnio na rozw�j pozytywnych cech charakteru, 20 iiowie psychiczne i fizyczne oraz na dobre samopoczucie, da-i' /adowolenie z samodzielno�ci i spe�niania obowi�zk�w, za-"�wno osobistych, kt�re polegaj� na sta�ym doskonaleniu zdol-i � i >-,ci i na utrzymaniu si� przy �yciu, jak r�wnie� spo�ecznych, i mr� przynosz� korzy�ci tak�e innym ludziom. Ale "dla niko- � !�� na �wiecie zaw�d i praca nie stanowi� tak dalece wa�nego ' ntrum w jego osobistym zaanga�owaniu si� w �yciu, jak dla �"i-widomego" (Lembcke).1 Przytoczone poni�ej fragmenty wy-i">wiedzi niewidomych dobitnie �wiadcz� o warto�ci, jak� l i/odstawia dla nich praca: "Praca jest dla mnie wielkim skarbem i dobrodziejstwem. To rado��, cel i sens �ycia; to m�j fundament i podbudowa psychiczna. Bez pracy by�oby mi bardzo trudna �y�. f�/u�bym si� poni�ony i za�amany duchowo. Dzi�ki pracy moje samopoczucie uleg�o znacznej poprawie. Czuj� si� bardziej samodzielny i niezale�ny."2 - "Najwi�ksz� zdobycz� 25-lecia by�o dla mnie uzyskanie jnacy. Zmniejsza ona w pewnym stopniu moje kompleksy i da-)�' mi poczucie w�asnej warto�ci. Pracuj� z ogromnym zapa�em, l'� praca, kt�r� wykonuj�, daje mi du�o rado�ci i zadowolenia t �ycia. Prac� swoj� lubi� wykonywa� starannie i sumiennie."3 - "Niewidomy nie zajmuj�cy si� konkretn� prac� czuje si� �nopotrzebny, upokorzony, staje poza nawiasem spo�ecze�- �.Iwa."* Praca spo�eczna. Do wyboru zawodu sk�aniaj� dwa g��wne l>owody: jeden - to potrzeba pracy wyra�aj�ca si� dobrowolnym wyborem zawodu w celu rozwoju osobowo�ci; drugi - In konieczno�� podj�cia pracy zarobkowej, kt�ra umo�liwi utrzymanie si� przy �yciu. Natomiast podj�cie dzia�alno�ci �spo�ecznej jest zawsze dobrowolne. Dlatego spe�nia ona wa�-nr zadanie w uzupe�nieniu pragnie�, zar�wno tych os�b, kt�-i ym praca zawodowa nie daje wystarczaj�cej satysfakcji, jak i tych kt�rzy s� z tej pracy zadowoleni, lecz pragn� rozsze-r/y� swoj� dzia�alno��. Bezinteresowna s�u�ba spo�eczna ma du�e warto�ci wychowawcze: ' Przytocz. K. Burklein, Tyllopsychologia, 1924 r., maszynopis / Centralnej Bibliotece Polskiego Zwi�zku Niewidomych, s. 445. '�' E. Uchman, wypowied� w konkursie na temat "Moja praca, og�o-onym w Pochodni w lipcu 1969 r. :l S. Nikiel, tam�e. ' K. �opacki, tam�e. "�\ 21 1) kszta�tuje humanitarne pogl�dy, 2) rozwija szlachetne idee, 3) przyzwyczaja do kierowania si� bezinteresowno�ci� i sprawiedliwo�ci�, 4) uczy ofiarno�ci w niesieniu pomocy, 5) przyczynia si� do poprawy warunk�w �ycia. A oto wypowiedzi niewidomych na temat pracy spo�ecznej: - ,.Ofiarne trudy dla innych zawsze daj� mi du�o wewn�trznego zadowolenia."1 - ,,Najwi�cej czasu, wysi�ku i energii po�wi�cam pracyj spo�ecznej w Kole Polskiego Zwi�zku Niewidomych i w Poi- i skim Komitecie Pomocy Spo�ecznej. Za�atwiaj�c r�ne spra-: wy ludzkie, czuj� si� potrzebny. Ju� nie jestem taki samotny, bo ze mn� id� troski, smutki, potrzeby i marzenia, kt�re sta�y si� cz�stk� mojej osobowo�ci. Rado�� i zadowolenie ze szcz�cia innych ludzi, do kt�rego do�o�y�o si� w�asn� cegie�k�, s� tak samo dobre, co w�asne szcz�cie."2 II. ZDOLNO�� NIEWIDOMYCH DO DZIA�ANIA 1. DZIA�ANIE WED�UG SPECJALNO�CI �ycie jest �a�cuchem przeobra�e�. Wszystko jest w ruchu. Zmienia si� �wiat; zmienia si� to, co �yje i to, co jest martwe. Okre�laj�c przejawy �ycia pos�ugujemy si� takimi poj�ciami, jak: ruch, czynno��, dzia�anie, praca. Ruch to ka�da zmiana o charakterze fizycznym lub psychicznym. Czynno��, dzia�anie, praca to zespo�y ruch�w zmierzaj�cych do okre�lonego celu. Zdolno�� do dzia�ania jest zespo�em cech psychofizycznych, kt�re umo�liwiaj�: 1) wyznaczenie celu dzia�ania, 2) poznanie przedmiotu i warunk�w dzia�ania, 3) wyci�ganie w�a�ciwych wniosk�w, 4) planowanie, 5) wyb�r w�a�ciwych �rodk�w, 1 A. �abka wypowied� w konkursie na temat "Moja praca" og�o-j szonym w Pochodni w lipcu 1969 r. 2 T. Nol, tam�e. 22 6) realizacj� planu, 7) kontrol� przebiegu dzia�ania. Poznanie zdolno�ci do dzia�ania jest jednym z zada� poradnictwa zawodowego. Ale niekt�rzy oceniaj� innych ludzi powierzchownie, na podstawie ich wygl�du, zachowania si� i w stosunku do niewidomych, kt�rych np. spostrzegaj� bez-uidnych przed przej�ciem ruchliwych ulic, wyci�gaj� nieraz Id�szywe wnioski. Jak wiemy, nie ma cz�owieka, kt�ry by posiada� zdolno�ci do osi�gania w ka�dej pracy wynik�w lepszych i/d wynik�w specjalist�w, kt�rzy osi�gaj� je tylko w w�skim /akresie swojej specjalno�ci. Coraz wi�ksza specjalizacja wymaga, poza uzdolnieniami, wielu lat nauki i praktyki. Dlatego klo inny zwyci�a na olimpiadzie matematycznej, a kto inny /nsta-je laureatem konkursu chopinowskiego. Najlepszy zapa�nik nie jest najlepszy w skokach narciarskich, a rekordzista v,' p�ywaniu nie dor�wna mistrzowi pi�ki no�nej. Wyniki dzia�ania uzale�nione s� od podmiotu, kt�rym jest 11 /Iowiek, jego charakter, wiedza i umiej�tno�ci oraz od przed-I ni l o tu dzia�ania i warunk�w, w jakich si� ono odbywa. Nje tylko wybitne uzdolnienia i wysokie kwalifikacje zawo-i li i we, ale tak�e trafny wyb�r zawodu decyduje, czy pracownik b�dzie m�g� w pe�ni wykaza� swoje mo�liwo�ci. Warto�� liii/dego jako pracownika poznajemy w�wczas, gdy zajmuje tidiiowisko, kt�re odpowiada jego zawodowym kwalifikacjom, �n�pokaja indywidualne pragnienia dzia�ania i na kt�rym moli' wykaza� swoje najwy�sze uzdolnienia. Ale nieraz warunki �y< id sk�aniaj� do odrzucenia najcelniejszych wskaza� psy-> IM ilogicznych i przekre�laj� mo�liwo�� dzia�ania zgodnego t powo�aniem oraz wykazania zdolno�ci. Hy praca przynosi�a jak najwi�ksze korzy�ci, w jej wyborze ulu powinny przeszkadza� czynniki nieistotne dla prawid�owe-i wyboru, jak np.: warunki panuj�ce w zak�adzie pracy lub ilnmu, wzgl�dy rodzinne, zarobki, droga do pracy itp. Tym-n cz�sto jeszcze wp�ywaj� one na wyb�r pracy, a tym sinym na zmniejszenie jej roli w �yciu cz�owieka i jego mo�-ci osi�gni�cia jak najlepszych wynik�w. Oto wykaz przy-lyn, kt�re spowodowa�y zmian� pracy przez grup� robotni-iip�dzielni inwalid�w:1 M, H. Kami�ski, Wybrane zagadnienia fluktuacji pracownik�w U|�V przemys�owej sp�dzielni inwalid�w, Biuletyn Zak�adu Badaw-Zwl�zku Sp�dzielni Inwalid�w, Warszawa 1972, nr 4/55, s. 27. 23 1) ks/la�tuje humanitarne pogl�dy, 2) ro/,wi|n szlachetne idee, 3) pi/.y/.wyczaja do kierowania si� bezinteresowno�ci� j i sprawiedliwo�ci�, 4) ur/.y olinrno�ci w niesieniu pomocy, 5) pr/.yr/.ynla si� do poprawy warunk�w �ycia. A oto wypowiedzi niewidomych na temat pracy spo�ecznej:] -- "Ofinnic trudy dla innych zawsze daj� mi du�o wewn�trz-j nego y.mlowolenia."1 -� ,, Najwi�cej czasu, wysi�ku i energii po�wi�cam pracy spo�ecznej w Kole Polskiego Zwi�zku Niewidomych i w Polskim Komitecie Pomocy Spo�ecznej. Za�atwiaj�c r�ne sprawy ludzkie, czuj� si� potrzebny. Ju� nie jestem taki samotny, bo ze mn� id� troski, smutki, potrzeby i marzenia, kt�re sta�y si� cz�stk� mojej osobowo�ci. Rado�� i zadowolenie ze szcz�cia innych ludzi, do kt�rego do�o�y�o si� w�asn� cegie�k�, s� tak samo dobre, co w�asne szcz�cie."2 II. ZDOLNO�� NIEWIDOMYCH DO DZIA�ANIA 1. DZIA�ANIE WED�UG SPECJALNO�CI �ycie jest �a�cuchem przeobra�e�. Wszystko jest w ruchu. Zmienia si� �wiat; zmienia si� to, co �yje i to, co jest martwe. Okre�laj�c przejawy �ycia pos�ugujemy si� takimi poj�ciami,; jak: ruch, czynno��, dzia�anie, praca. ] Buch to ka�da zmiana o charakterze fizycznym lub psychicznym. Czynno��, dzia�anie, praca to zespo�y ruch�w zmierzaj�cych do okre�lonego celu. Zdolno�� do dzia�ania jest zespo�em cech psychofizycznych, kt�re umo�liwiaj�: 1) wyznaczenie celu dzia�ania, 2) poznanie przedmiotu i warunk�w dzia�ania, 3) wyci�ganie w�a�ciwych wniosk�w, 4) planowanie, 5) wyb�r w�a�ciwych �rodk�w, 1 A. �abka wypowied� w konkursie na temat "Moja praca" oglo- j szonym w Pochodni w lipcu 1969 r. 2 T. Nol, tam�e. 22 6) realizacj� planu, 7) kontrol� przebiegu dzia�ania. Poznanie zdolno�ci do dzia�ania jest jednym z zada� poradnictwa zawodowego. Ale niekt�rzy oceniaj� innych ludzi powierzchownie, na podstawie ich wygl�du, zachowania si� i w stosunku do niewidomych, kt�rych np. spostrzegaj� bezradnych przed przej�ciem ruchliwych ulic, wyci�gaj� nieraz fa�szywe wnioski. Jak wiemy, nie ma cz�owieka, kt�ry by po- �.iada� zdolno�ci do osi�gania w ka�dej pracy wynik�w lepszych '.d wynik�w specjalist�w, kt�rzy osi�gaj� je tylko w w�skim akresie swojej specjalno�ci. Coraz wi�ksza specjalizacja wymaga, poza uzdolnieniami, wielu lat nauki i praktyki. Dlatego i to inny zwyci�a na olimpiadzie matematycznej, a kto inny /osta-je laureatem konkursu chopinowskiego. Najlepszy zapa�-|nik nie jest najlepszy w skokach narciarskich, a rekordzista p�ywaniu nie dor�wna mistrzowi pi�ki no�nej. Wyniki dzia�ania uzale�nione s� od podmiotu, kt�rym jest i z�owiek, jego charakter, wiedza i umiej�tno�ci oraz od przedmiotu dzia�ania i warunk�w, w jakich si� ono odbywa. Nie tylko wybitne uzdolnienia i wysokie kwalifikacje zawo-iowe, ale tak�e trafny wyb�r zawodu decyduje, czy pracownik b�dzie m�g� w pe�ni wykaza� swoje mo�liwo�ci. Warto�� Ka�dego jako pracownika poznajemy w�wczas, gdy zajmuje stanowisko, kt�re odpowiada jego zawodowym kwalifikacjom, dspokaja indywidualne pragnienia dzia�ania i na kt�rym mo- ��e wykaza� swoje najwy�sze uzdolnienia. Ale nieraz warunki ycia sk�aniaj� do odrzucenia najcelniejszych wskaza� psy-hologicznych i przekre�laj� mo�liwo�� dzia�ania zgodnego powo�aniem oraz wykazania zdolno�ci. By praca przynosi�a jak najwi�ksze korzy�ci, w jej wyborze ue powinny przeszkadza� czynniki nieistotne dla prawid�owego wyboru, jak np.: warunki panuj�ce w zak�adzie pracy lub w domu, wzgl�dy rodzinne, zarobki, droga do pracy itp. Tym-i zasem cz�sto jeszcze wp�ywaj� one na wyb�r pracy, a tym samym na zmniejszenie jej roli w �yciu cz�owieka i jego mo�r liwo�ci osi�gni�cia jak najlepszych wynik�w. Oto wykaz przyczyn, kt�re spowodowa�y zmian� pracy przez grup� robotnik�w sp�dzielni inwalid�w:1 1 M. B. Kami�ski, Wybrane zagadnienia fluktuacji pracownik�w grupy przemys�owej sp�dzielni inwalid�w, Biuletyn Zak�adu Badawczego Zwi�zku Sp�dzielni Inwalid�w, Warszawa 1972, nr 4/55, s. 27. 23 1) niskie zarobki 45,4 procent 2) uci��liwa droga do pracy 17,5 " 3) wzgl�dy rodzinne 12,0 " 4) niedogodne godziny pracy 12,3 ,, 5) ma�e szans� na awans 11,4 M 6) ch�� zmiany zawodu 10,6 " 7) brak troski o interes pracownika 10,4 " 8} z�a organizacja pracy 9,8 ,, 9) z�e stosunki z prze�o�onymi 8,3 " 10) brak mo�liwo�ci podnoszenia kwalifikacji 7,8 , " zawodowych 11) niew�a�ciwy rodzaj wykonywanej pracy 6,9 " 12) z�e warunki higieny i bezpiecze�stwa pracy 5,5 " 13) z�e warunki mieszkaniowe 5,2 ,, 14) nieodpowiednie stanowisko 4,5 " 15) z�e warunki lokalowe w zak�adzie 4,4 " 16) z�y stan zdrowia 4,1 " 17) z�e stosunki z kolegami 3,6 " 18) niew�a�ciwa ocena pracy 3,3 " 19) nierytmiczne tempo pracy 3,3 " 20) nieodpowiednie surowce, maszyny 2,7 " 21) z�e stosunki z podw�adnymi 1,1 "* Z powy�szego wykazu wida�, �e w wyborze nowej pracy dominuj�cymi przyczynami nie by�y ani zainteresowania sam� prac�, ani kwalifikacje pracownik�w. Mo�na wi�c przypuszcza�, �e w tych przypadkach zmiana nie przyniesie tym pracownikom zadowolenia ani najlepszych rezultat�w. W pracy zespo�owej spotykaj� si� ludzie mniej i wi�cej zdolni, mniej i wi�cej pracowici, ale wszystkich obowi�zuj� podobne zadania i pewne granice szybko�ci oraz wydajno�ci, by mo�na by�o zrealizowa� w wyznaczonym czasie plany ustalone dla tej grupy. Wyniki pracy zespo�u zale�� w du�ej mierze od: sumienno�ci ka�dego pracownika,