KRZYSZTOF BORU� CZ�OWIEK Z MG�Y TRYTON 703 Droga Matti. M�j list, by� mo�e, otworzysz z mieszanymi uczuciami. Po tylu latach na pewno zapomnia�a� o moim istnieniu, a tu masz - zn�w si� odzywam. Ale bez obawy - nie b�dzie w tym li�cie �adnych pretensji ani powo�ywania si� na to, co mi�dzy nami by�o i min�o, nie chc� te� od Ciebie �adnych przys�ug czy protekcji. Wr�cz odwrotnie - to ja mam Ci co� do zaofiarowania. Zawdzi�czam to - o ironio losu! - "Pstr�gowi" Murphy, ale tak zawsze by�o, �e sta� on mi�dzy nami, wi�c si� nie skar��. M�wili mi koledzy o Twoim wywiadzie dla telewizji. Niestety - nie ogl�da�em. Na pewno niewiele si� zmieni�a�. Ja czuj� si� starcem... Ale to niewa�ne. Chodzi o to, o czym m�wi�a� przed kamerami. Moje uznanie za pomys� nakr�cenia filmu o podwodnych wyczynach "Pstr�ga". Sukces murowany, a przy sta�ym zapotrzebowaniu na heros�w i nowoczesn� mitologi� ekranizacja na pewno spotka si� te� z uznaniem urz�dnik�w Ministerstwa Obrony. To bardzo wa�ne, je�li tre�� filmu nie ma by� czyst� fikcj�. Rzecz w tym, �e chocia� od �mierci "Pstr�ga" up�yn�o ju� ponad dwadzie�cia pi�� lat, materia�y dotycz�ce wi�kszo�ci akcji, w kt�rych bra� on udzia�, spoczywaj� nadal w teczkach z nadrukiem: "�ci�le tajne". Wiem co� o tym... Od co najmniej pi�tnastu lat staram si�, aby mi udost�pniono niekt�re dokumenty z operacji Tryton 703 - ale ostatnio nawet nie racz� odpowiada� na moje listy. Je�li wi�c chcesz stworzy� sfabularyzowan� biografi�, a nie tylko legend� "na zam�wienie" musisz doprowadzi� do "odtajnienia" przynajmniej niekt�rych dokument�w. Jest to istotne r�wnie� dla dawnych towarzyszy i podkomendnych "Pstr�ga", je�li traktujesz powa�nie sw�j apel telewizyjny o nadsy�anie wspomnie�, a nie by� to tylko chwyt reklamowy. Inaczej mo�esz tych ludzi narazi� na przykro�ci. Nie ka�dy jest w sytuacji takiej jak ja - kt�remu ju� wszystko jedno... Ale i ja wol�, aby� do mnie przyjecha�a z magnetofonem, ni� mia�bym pisa�. I nie tylko dlatego, �e nigdy nie mia�em talentu ani zami�owa� epistolarnych. Ot� z oficjaln� korespondencj� nieprosta sprawa - jak przyjedziesz, to Ci wyja�ni�. Ten list wysy�am przez zaufanego cz�owieka - by�ego marynarza, lecz nie chc� nadu�ywa� jego �yczliwo�ci dla mnie. Z tych te� powod�w, najlepiej je�li nie b�dziesz odpisywa�, ale przyjedziesz - niby w odwiedziny. A my�l�, �e Ci si� to nie�le op�aci. Je�li rzeczywi�cie, jak m�wi�a� przed kamerami, szperasz po archiwach (rozumiem, �e s� to archiwa Ministerstwa - bo jakie� inne), wiesz z pewno�ci�, �e przez ostatnie dwa lata s�u�by na morzu by�em z "Pstr�giem", w jego "grupie specjalnej". Co wi�cej, pe�ni�em funkcj� jego "dublera" (w �argonie podwodniackim m�wi�o si� "manipulatora") i nawigatora. R�wnie� w czasie Trytona 703... To Ci chyba wystarczy. A swoj� drog� to Ty powinna� pierwsza szuka� ze mn� kontaktu. Czy�by� nadal stara�a si� mnie unika�? A mo�e mnie szuka�a�, tylko Ci powiedziano, i� nie �yj�? O Tobie te� m�wiono, �e nie �yjesz. Czekam niecierpliwie Twego przyjazdu, "zawsze wierny" J.C.S. 4 Droga Matti. Widz�, �e nie tracisz czasu. Wczoraj s�ysza�em przez radio, �e g��wnym konsultantem filmu o "Pstr�gu" b�dzie admira� Stenbock. Bardzo dobrze? To Ci otworzy wiele drzwi i b�dziesz mog�a pokaza� sporo, oczywi�cie w granicach politycznego rozs�dku. Up�yn�� blisko miesi�c od mego poprzedniego listu i ju� zacz��em si� niepokoi�, �e nie dotar� do Ciebie. Ale widz�, �e kierujesz si� moimi wskazaniami, wi�c wszystko w porz�dku, tyle �e na razie nie mo�esz mnie odwiedzi�. Trudno, b�d� cierpliwy. Ostatnio stale my�l� o tamtych latach. I chyba zaczn� pisa�. Sprawa Trytona 703, a zw�aszcza dziwne wydarzenia poprzedzaj�ce zagini�cie "Pstr�ga", mog� by� niestety bardzo r�nie i tendencyjnie interpretowane. Boj� si�, �e mo�esz da� wiar� oszczercom, kt�rzy robi� ze mnie wariata i morderc�. Je�li ktokolwiek jest odpowiedzialny za �mier� tamtych pi�ciu ch�opc�w, to z pewno�ci� nie ja. Musisz sobie zdawa� spraw� co oznacza "dubler-manipulator". Niech Ci si� ten termin nie kojarzy z rezerwowym kosmonaut� - to nie zast�pca mog�cy w razie jakich� komplikacji zaj�� miejsce "pierwszego asa". Raczej "dubler-kaskader" w czasie kr�cenia filmu, ale te� niezupe�nie. Rzecz w tym, �e pewnych prac podwodnych nie jest w stanie wykona� zdalnie sterowany manipulator mechaniczny. A przynajmniej tak by�o przed dwudziestu pi�ciu laty. Jak jest dzi� - nic wiem, ale chyba te� nie wsz�dzie mo�na oprze� si� wy��cznie na maszynie, cho�by by�a najbardziej skomplikowana i doskona�a. Z kolei nurek zdany tylko na siebie - na w�asne zmys�y - jest w pewnych warunkach jak �lepiec. A wyposa�y� go w przyrz�dy to nie tylko rozbudowa� aparatur� skafandra, ale i rozproszy� uwag�, kaza� kalkulowa�, marnowa� czas w sytuacji, gdy mo�e decydowa� szybko�� i dzia�anie bez namys�u. St�d technika posz�a w kierunku manipulowania cz�owiekiem jak narz�dziem. Facet nurkuje, a jego dow�dca i nawigator siedz� w kabinie DG-nawigacji i obserwuj� na ekranach, gdzie si� znajduje, co si� dzieje w jego otoczeniu, jaki jest jego stan fizyczny i psychiczny, czy mu co� nie zagra�a, i maj� z nim sta�y kontakt przez hydrofon. W he�mie p�etwonurka (lub g��binowca) umieszczona jest aparatura hydrolokacyjna, mierniki ci�nienia, pola magnetycznego, ska�enia chemicznego i radioaktywnego, do tego uk�ady przyspieszeniomierzy - w he�mie i pasie - ale informacje z tych wszystkich przyrz�d�w otrzymuje dow�dca i nawigator, a nie p�etwonurek. Podobnie - wskazania czujnik�w biomedycznych, z tym, �e tu pomaga czasem dow�dcy jeszcze lekarz pok�adowy. Dane lokacyjne p�yn� z kilku �r�de� - przyrz�dy znajduj� si� w he�mie nurka, na statku i sterowanych zdalnie DG-batach ( podwodnych stateczkach bezza�ogowych wyposa�onych w sprz�t hydrolokacyjny i pomiarowy), a komputery przetwarzaj� te dane w scalony, przestrzenny obraz sytuacji, je�li trzeba - zapisywany na ta�mie magnetycznej jako dokument. Oczywi�cie system DG stosowany by� tylko w warunkach trudnych i wymagaj�cych szczeg�lnej precyzji i sprawno�ci dzia�ania, zw�aszcza gdy zadanie traktowano jako "najwy�szej wagi", a tak w�a�nie by�o w przypadku operacji Tryton 703. Mo�e Ci si� wydawa�, �e niepotrzebnie o tym wszystkim pisz�, �e mo�esz o tym przeczyta� w ka�dym nowocze�niejszym podr�czniku prac podwodnych, �e wreszcie interesuje Ciebie nie technika (b�dziesz mia�a od tego fachowc�w), lecz cz�owiek. To prawda. Ale bez tego nie zrozumiesz, jak to by�o ze mn� i "Pstr�giem" Murphy. Ot� dowiedz si�, �e nie ma ta�m z zapisem tej najbardziej zagadkowej i tragicznej fazy operacji. Komu� zale�a�o na tym, aby si� nikt nie dowiedzia�, jak to by�o naprawd�! Nic chc�, aby� mnie �le zrozumia�a. Nie chc� twierdzi�, �e operacja Tryton 703 rzuca cie� na "Pstr�ga", �e ukazuje go w jakim� dwuznacznym, negatywnym o�wietleniu, cho� z pewno�ci� jego ryzykanckie wyczyny mog� budzi� kontro wersje. I nie my�l, �e dochodz� tu do g�osu jakie� moje zadawnione urazy. Przez ostatnie dwa lata jego �ycia nasze stosunki uk�ada�y si� bardzo dobrze. Zreszt� - pogadamy... 5 Czekam, "zawsze wierny" J.C.S. Droga Matti. Szkoda, �e nie mo�esz mnie odwiedzi�, ale nikogo w zast�pstwie nie przysy�aj, bo z �adnymi obcymi facetami nie b�d� rozmawia�. Sk�d mog� wiedzie� czy to nie prowokacja? �ebym chocia� mia� jak�� kartk� od Ciebie... Za magnetofon dzi�kuj� - nie skorzystam. Ju� wol� pisa�. Na nagrania zgoda - lecz tylko z Tob�. Ma�y szanta�. Nieprawda, �e by�em szefem "Pstr�ga". Ten facet co� pokr�ci�. To �mieszne - w chwili �mierci Murphy by� w stopniu komandora-porucznika, ja za� zwyk�ego porucznika. Po prostu szybciej ode mnie awansowa�. On by� dow�dc� "grupy specjalnej", ja tylko - jak Ci ju� pisa�em - jego dublerem i nawigatorem. To znaczy - gdy on nurkowa�, pe�ni�em funkcj� jego przewodnika-nawigatora. St�d chyba nieporozumienie. Ale dow�dca - czy to w kabinie DGnawigacji, czy w wodzie, jako nurek - zawsze jest dow�dc�, a przewodnik-nawigator przekazuje mu tylko dane o jego po�o�eniu. Oczywi�cie nasze stosunki na co dzie� dalekie by�y od formalizmu. Cho�by dlatego, �e byli�my "bli�niakami" w czasie studi�w i ��czy�o nas niema�o (chocia�by rywalizacja o Twoje wzgl�dy), trudno wyobrazi� sobie inne stosunki. To zreszt� w niema�ym stopniu u�atwia�o zgranie w akcji. Co Ci b�d� zreszt� t�umaczy� - zna�a� "Pstr�ga" - nie mia� w sobie nic z wa�niaka. Takim pozosta� do �mierci. �atwo te� zdobywa� nie tylko autorytet, ale i zaufanie podkomendnych, kt�rzy gotowi byli wierzy� mu �lepo. Tak jak tych pi�ciu... Musisz mi wierzy� - przez te dwa lata nie by�o mi�dzy nami �adnych spi�� ani przejaw�w antagonizmu. Pocz�tkowo troch� si� ba�em o niego i siebie - przecie� rozstali�my si� w nie najlepszych stosunkach. Ale on szybko roz�adowa� atmosfer�, opowiadaj�c mi jak to i jego zostawi�a� na lodzie. W ci�gu tych dw�ch lat bra�em udzia�, pod dow�dztwem "Pstr�ga, w siedmiu du�ych operacjach, nie licz�c manewr�w i zwyk�ych �wicze�. Zwracam Twoj� uwag� co najmniej na trzy, bardzo efektowne, wr�cz filmowe: odnalezienie wraka "Atlanty" - okr�tu podwodnego o nap�dzie j�drowym, zdemaskowanie wielkiego blefu terroryst�w z os�awionego "Atom- Wolf" (rzekoma blokada Sundu), no i rzecz jasna - odkrycie podmorskiego magazynu handlarzy narkotyk�w (we wsp�pracy z Interpolem), zako�czone sze�ciogodzinn� walk� u wybrze�y Kornwalii (zgin�o wtedy dw�ch naszych ludzi i czterech cz�onk�w gangu). O tym wszystkim mo�na robi� film bez przeszk�d. Z Trytonem 703 gorzej, bo to i troch� delikatne politycznie, i sprawa "m�tna". Nie wiem, czy Ci si� uda pokaza� ca�� prawd�. W pierwotnym za�o�eniu operacja Tryton 703 mia�a ograniczy� si� do odnalezienia zaginionego samolotu transportowego, kt�ry spad� oko�o dwustu mil na zach�d od atolu Palmyra. Samolot wi�z� jaki� cholernie trefny pojemnik. Mieli�my go odnale�� i wydoby�, z zachowaniem jak najdalej id�cych �rodk�w ostro�no�ci. Czasu pozosta�o niewiele, w pobli�u nie by�o �adnej wi�kszej jednostki zaopatrzonej w odpowiedni sprz�t, przerzucono wi�c nasz� grup� z "Trytonem" (tak si� nazywa� nasz batyskaf-baza i st�d nazwa operacji) drog� powietrzn� na miejsce katastrofy i wyszli�my natychmiast w morze. "Pstr�g" odnalaz� samolot ju� po godzinie. Wrak dryfowa� na g��boko�ci 80 metr�w, znoszony pr�dem w kierunku atolu. Nikt z za�ogi nie ocala�. Ja mia�em p�j�� na wst�pny zwiad, pilotowany przez "Pstr�ga". I wtedy w�a�nie otrzymali�my przez radio pierwsz� szyfrowan� wiadomo�� o niezidentyfikowanym "obiekcie" z instrukcj�, jak si� zachowa�, gdyby wodowa� w naszym rejonie. 6 Pisz� tak, jakby� zna�a spraw� "obiektu", A Ty prawdopodobnie nic o tym nie wiesz, bo to w�a�nie ta "delikatna sprawa". Ot� w tym czasie na zachodnim Pacyfiku odbywa�y si� manewry "��tych", oczywi�cie pod nasz� czujn� obserwacj� satelitarn� (i nie tylko satelitarn�). Jak wynika�o z meldunku, mniej wi�cej w tym samym momencie gdy zerwa�a si� ��czno�� z owym nieszcz�snym transportowcem, cztery tysi�ce mil na p�nocny zach�d, z rejonu manewr�w, wyszed� spod wody "niezidentyfikowany obiekt lataj�cy", kieruj�c si� na po�udniowy wsch�d. Nikt, rzecz jasna, nie s�dzi�, aby by�o to co� z gatunku legendarnych "lataj�cych spodk�w". Dla naszego dow�dztwa nie ulega�o w�tpliwo�ci, �e jest to jaka� nowa bro� o nieznanym nap�dzie wypr�bowywana w czasie manewr�w, a kt�ra by� mo�e wymkn�a si� spod kontroli. Zdawa� si� wskazywa� na to fakt, �e obiekt wyszed� poza stref� og�oszon� oficjalnie jako teren operacji i �e "��ci" wys�ali za nim w �lad samoloty patrolowe. Oczywi�cie, nasze dow�dztwo postanowi�o zrobi� wszystko, aby przechwyci� obiekt, kt�ry lecia� bardzo szybko na wysoko�ci dwudziestu paru kilometr�w, pozostawiaj�c daleko za sob� �cigaj�ce go samoloty. Zaalarmowano wi�c wszystkie nasze jednostki na przewidywanej trasie przelotu z rozkazem przechwytu, gdyby obiekt spad� w ich rejonie. W istocie, jak si� p�niej okaza�o, wszed� on pod wod� w�a�nie w okolicach atolu Palmyra, zaledwie w odleg�o�ci czterech mil od "Trytona". Jednak w tym czasie, gdy�my przyst�powali do badania wraka samolotu, ani ja, ani "Pstr�g" nie brali�my powa�nie pod uwag� takiej mo�liwo�ci. By�a noc. Ocean jak smo�a. Zapali�em reflektor he�mowy i poszed�em pod wod�. "Pstr�g" prowadzi� mnie jak �lepego za r�k�. Wyczuwa�em wyra�nie ka�dy jego sygna� mi�niowy (w systemie DG sterowanie odbywa si� nie tylko rozkazami s�ownymi, za po�rednictwem hydrofonu, ale tak�e poprzez sygna�y mi�niowe, jak w manipulatorach bionicznych). Do wraka dotar�em bezb��dnie. Samolot - a w�a�ciwie jego kad�ub z prawym skrzyd�em, lecz bez silnik�w i usterzenia - dryfowa�, z tendencj� do opadania w g��biny. Op�yn��em go woko�o wolno, tak aby "Pstr�g" m�g� na monitorze przyjrze� mu si� dobrze i okre�li�, gdzie nale�y szuka� tego cholernego pojemnika. Pojedyncze obrazy przekazywane s� co p� sekundy, wi�c ju� sporo mo�na zobaczy�, chocia� o ci�g�ym telewizyjnym przekazie nie ma mowy, bo kana� ultrad�wi�kowy jest za w�ski. W kabinie pilot�w nikogo nie by�o, chocia� wyj�tkowo ma�o ucierpia�a. "Pstr�g" poleci� mi podp�yn�� do odstrzelonych drzwi awaryjnych i zajrze� do wn�trza. Ale niewiele by�o mo�na zobaczy�, wi�c za zezwoleniem "Pstr�ga" w�adowa�em si� do �rodka. Wtedy od razu ich zobaczy�em, a zw�aszcza jednego, kt�ry zdawa� si� sta�, zaczepiony kombinezonem o jaki� rega� z butlami. Drugi pokaza� mi tylko nogi - tu��w znajdowa� si� za progiem w�azu, z kt�rego wydobywa�a si� m�tna ciecz, czy mo�e raczej zawiesina. I wtedy w�a�nie si� zacz�o! Patrz�, a ten stoj�cy czy wisz�cy truposz szczerzy do mnie z�by, mruga okiem i rusza r�k� - jakby mnie zaprasza� lub wita�. Nie jestem strachliwy, niejednego nieboszczyka ju� pod wod� widzia�em, ale ten by� jaki� inny, jakby �ywy, cho� zdawa�em sobie spraw�, �e to z�udzenie. "Co ci jest?" - s�ysz� g�os "Pstr�ga" w hydrofonie. Wida� czujniki "bio" ju� przekaza�y, �e si� zdenerwowa�em. Zanim zd��y�em odpowiedzie�, spojrza�em jeszcze raz na truposza i a� mnie zmrozi�o. Patrz�, a on ma ni mniej ni wi�cej, tylko twarz... "Pstr�ga". "Wracaj natychmiast do statku!" - m�wi truposz, ale przecie� wiem, �e to z�udzenie, �e to "Pstr�g" wzywa mnie przez hydrofon. Oczywi�cie, nie potrzebowa� tego rozkazu dwa razy powtarza�... Ale to jeszcze nie by� koniec. Kiedy ju� by�em nad wrakiem, o�wietli�em jeszcze raz reflektorem kad�ub. Musz� Ci przyzna�, �e mia�em jakie� nieodparte, nieuzasadnione logicznie wra�enie, �e ten nieboszczyk idzie za mn�. I wtedy zobaczy�em, �e pod wrakiem 7 samolotu co� prze�wieca przez wod� - jaki� b�yszcz�cy, elipsoidalny tw�r, z d�ugimi ramionami chwytnymi. Przypomina� troch� g��binowego kraba, ale by� chyba za wielki. "Co tam widzisz pod wrakiem?" - pytam "Pstr�ga". Ale on nic na to, tylko ponawia rozkaz: "Wracaj na statek!" Okaza�o si�, �e niczego na ekranach nie widzia�. Rozumiem, �e ��czno��, zw�aszcza wizyjna, gdy by�em we wraku. mog�a by� utrudniona, ale �eby hydrolokatory statku, DGbat�w i moje w�asne niczego nie przekaza�y - to wyda�o mi si� podejrzane. Visanto - lekarz pok�adowy i hydrobiolog - da� mi proszki na uspokojenie i kaza� mi si� przespa�. "Pstr�g" obudzi� mnie po godzinie, gdy� opuszcza� statek z Darleyem i Visanto i mia�em ich nawigowa�. Nie wiem. co si� wydarzy�o, gdy spa�em, ale z tego, co mi m�wi�, wynika�o, �e "jaki� cholernie niebezpieczny obiekt" jest tu gdzie� pod nami i �e musi go za wszelk� cen� "zabezpieczy�". By�o jasne, �e chodzi o ten niezidentyfikowany obiekt wodnopowietrzny. Czu�em si� zupe�nie dobrze i gdyby Visanto �y�, m�g�by to potwierdzi�. Na pewno nie ryzykowaliby, abym prowadzi� "Pstr�ga" i sterowa� "Trytonem". W statku pozostali ze mn� trzej ch�opcy - Alecky, Roberts i Stern - kt�rzy mieli czeka� na rozkazy "Pstr�ga". Pocz�tkowo wszystko gra�o. Widzia�em na ekranie wrak i sylwetki trzech ludzi. "Kraba" rzeczywi�cie ani �ladu. Podprowadzi�em Murphy'ego pod wrak, potem wskaza�em mu otwarty w�az awaryjny, przez kt�ry dosta�em si� do wn�trza samolotu. Ale on najpierw wys�a� doktora Visanto z przyrz�dami mierz�cymi radioaktywno�� i toksyczno�� wody. Ten tylko zajrza� do wn�trza i zaraz si� cofn��, tak i� - zanim zd��y�em prze��czy� si� na jego kamer� - ju� nie mog�em zobaczy�, co si� tam w �rodku dzieje. Przekaza�em Sternowi i Alecky'emu rozkaz "Pstr�ga", aby dostarczyli mu pi�� arkuszy folii uszczelniaj�cej i butle z ciek�ym plastikiem, krzepn�cym w wodzie "na cement". Mnie w tym czasie pocz�y m�czy� torsje, jakbym cierpia� na morsk� chorob� (nigdy dot�d nie mia�em tej dolegliwo�ci), ale Roberts przyni�s� mi pastylki i przesz�o. W tym czasie Murphy z ch�opakami i doktorem zacz�li uszczelnia� kad�ub samolotu. Nim jednak zd��yli sko�czy�, Visanto poczu� si� niedobrze. Mia� wr�ci� na statek, lecz widocznie co� mu si�, tak jak i mnie, przywidzia�o, bo zacz�� p�yn�� nie w g�r�, lecz w d�, na g��bi�. "Pstr�g" nie m�g�, niestety, przerwa� roboty, wi�c poleci� Robertsowi, aby zanurkowa� za nim, a ja mia�em go naprowadzi�. Z doktorem by�o rzeczywi�cie niedobrze. Gdy tylko prze��czy�em si� na jego "bio" - a� mnie zmrozi�o. Co prawda t�tno i ci�nienie by�y w normie, lecz na ekranie elektroencefalograficznym dominowa�y bardzo wolne fale delta jak podczas g��bokiego snu. Ze mn� te� zreszt� nie by�o najlepiej. W�a�nie mia�em prze��czy� si� na Robertsa i si�gam do przycisku, a tam widz� jak�� obc� r�k�... Patrz�, a obok mnie w fotelu siedzi ten sam truposz, kt�rego widzia�em we wraku i szczerzy do mnie z�by... M�wi� sobie: to halucynacja, tylko spokojnie Jorge, nie masz si� czego ba�. Wstaj� i id� do niego... Rzeczywi�cie: nic nie ma - pusty fotel. Tymczasem na ekranach lokalizacji przestrzennej, obok sylwetek Visanto i Robertsa widz� mojego "kraba-olbrzyma". Wo�am wi�c do Robertsa, aby ucieka�, lecz on jakby nic nie s�ysza� - p�ynie dalej, a "krab" jest tu� tu� nad nim. I w tej samej chwili czuj�, �e kto� mnie chwyta za rami�... Ogarn�� mnie w�wczas taki strach, jakiego chyba jeszcze nigdy nie odczuwa�em. Zrobi�o mi si� ciemno przed oczami. Nie wiem jak d�ugo to trwa�o, ale wreszcie zdoby�em si� na wysi�ek i odwracam g�ow�. To nie "m�j" truposz, to "Pstr�g" z ch�opakami. Wr�cili na statek i wertuj� mapy. Jest te� Visanto i Roberts - wszyscy zdrowi i cali. Musz� Ci wyzna�, �e z tamtych chwil (i zreszt� do ko�ca operacji) nie wszystko jest dla mnie jasne. Zgadzam si� z lekarzami, i� musia�em by� nie najgorzej podtruty tym 8 paskudztwem � pojemnika i niekt�re sceny przypominam sobie jak przez mg��. Ale to wcale nie znaczy, abym by� nieprzytomny i majaczy�. Wyra�nie potrafi�em odr�ni�, co jest rzeczywisto�ci�, a co halucynacj� - jak cho�by ten "�ywy nieboszczyk". Pami�tam te� bardzo dobrze niekt�re s�owa "Pstr�ga" i nikt mi nie powie, �e on tego nie m�wi�. Pami�tam na przyk�ad, jak powiedzia�, �e "trzeba zej�� "Trytonem" g��biej, bo "obiekt" opada w d� i mo�e by� niedobrze". To znaczy, �e mo�e nam umkn��, nim zdo�amy go przechwyci�. Na ekranie wida� go by�o zreszt� do�� wyra�nie - �wietnie to pami�tam - tyle, �e chwilami zdawa� si� kurczy�, to zn�w rosn��. Wed�ug "Pstr�ga" mia�o to oznacza�, �e "Krab" kozio�kuje na skutek uszkodzenia uk�adu stabilizuj�cego. Okaza�o si� jednak, �e �atwo odzyskuje stabilno��, je�li tylko zbli�amy si� do niego. Prawd� m�wi�c, on chyba bawi� si� z nami w kotka i myszk�. Wygl�da�o to tak, jakby kto� by� tam w �rodku, lecz moim zdaniem to si� nie bardzo zgadza�o z wymiarami obiektu - 2-3 metry to troch� za ma�o jak na statek wodno-powietrzny, ba - g��binowy! Zgodnie z rozkazem "Pstr�ga" siedzia�em za sterami i pami�tam dobrze, jak si� "diabe�" zachowywa�. Gdy zwi�ksza�em szybko�� - przyspiesza�, gdy zwalnia�em - r�wnie� zwalnia�, gdy zawraca�em - szed� za nami. "Pstr�g" kaza� mi tak manewrowa�, aby sprowadzi� "obiekt" na p�ytsze wody, co zreszt� uda�o si� bez wi�kszego trudu. Pami�tam te�, �e wypu�ci�em dalsze trzy DG-baty i �e wyp�yn�li�my na powierzchni�. Na ekranie by�o wida�, �e obiekt dryfuje �wier� mili od "Trytona", na g��boko�ci dwudziestu paru metr�w. Potem "Pstr�g" rozmawia� z kim� przez radio, a jak sko�czy�, zarz�dzi� alarm bojowy i kaza� przygotowa� sie�. najwi�ksz� jak� mieli�my w magazynie. Plan akcji by� prymitywnie prosty i chyba wykonywany na rozkaz, bez wi�kszego przekonania, gdy� "Pstr�g" by� zdenerwowany i napi�ty, co mu si� rzadko zdarza�o. Do mnie powiedzia� co� w tym sensie: "Grube ryby �ycz� sobie, aby pstr�g zmieni� si� w rybaka". By�em na pok�adzie, kiedy schodzili do wody. Widz� ich, jakby to by�o dzi�: Alecky, Darley, Roberts, Stern i Visanto, no i oczywi�cie Murphy... Ja pozosta�em na "Trytonie". Sie� roz�o�ono jeszcze na powierzchni, a potem poszli w g��b na jakie� sze��dziesi�t metr�w i w ca�kowitej ciemno�ci, prowadzeni tylko moimi wskazaniami, podp�yn�li pod "obiekt". Obserwowa�em na ekranach ka�dy ich ruch i pami�tam, �e to diabelstwo ani drgn�o, gdy podp�ywali. Zacz��em nawet wierzy�, �e ten wariacki plan si� uda i gdy przekazywa�em "Pstr�gowi" "o key", martwi�em si� tylko, aby ch�opcy w por� odp�yn�li i nie poci�gn�y ich wiry, w �lad za gwa�townie wnosz�cymi si� p�ywakami. Wszystko zreszt� gra�o jak trzeba: spr�one powietrze wype�ni�o balony-p�ywaki, szybko posz�y w g�r� i czasza sieci zamkn�a si� b�yskawicznie nad "obiektem". Uruchomi�em silnik i zacz��em ci�gn�� lin�. daj�c wsteczn�, gdy odczu�em szarpni�cie i w dziobowym iluminatorze pojawi�o si� na moment ��te �wiat�o. "Pstr�g", kt�ry by� nie dalej jak sto metr�w od obiektu, powiedzia� mi. �e widzia� o�lepiaj�cy b�ysk przypominaj�cy zwarcie elektryczne. Okaza�o si�, �e "krab" wypali� dziur� w sieci i pop�yn�� w kierunku atolu. Ju� to powinno przekona� "Pstr�ga", �e nie ma co dalej ryzykowa�. Ale on si� upar�, a mo�e komu� tam u g�ry przyrzek�, �e zrobi wszystko, aby "go��" si� nie wymkn��; do��, �e poleci� mi, aby natychmiast ruszy� w pogo�, on za� z ch�opakami uczepi� si� podartej sieci i b�d� ich w ten spos�b holowa�. Chodzi�o o to, aby nie traci� czasu na wy�awianie sze�ciu ludzi. I zn�w wszystko gra�o, jak zwykle z "Pstr�giem". Dopiero przed samym wej�ciem do zachodniej laguny zacz�y si� k�opoty. "Krab" schowa� si� gdzie� w�r�d raf i o lokacji z samego "Trytona" nie by�o ju� mowy. Rozstawi�em wi�c DG-baty i "Pstr�g" z ch�opakami pocz�� penetrowa� podwodne przej�cia, nisze i komory w ska�ach. Pami�tam, �e ��czno�� by�a utrudniona, z d�ugimi przerwami, bo sygna�y ultrad�wi�kowe na skutek wielu odbi� nie tylko szybko ulegaj� wyt�umieniu, ale r�wnie� daj� wielokrotne, nak�adaj�ce si� echa. �adnego �ladu "kraba" nie uda�o si� odkry�, chocia� "Pstr�g" by� wytrwa�ym, 9 do�wiadczonym tropicielem-p�etwonurkiem. Wtedy, niestety, zn�w poczu�em si� gorzej. Co prawda �aden nieboszczyk ju� mnie nie nawiedza�, ale nie mog� sobie przypomnie�, czy Murphy wraca� jeszcze na statek. Pami�tam tylko moment odebrania sygna�u ska�enia. Pochodzi� chyba z he�mu "Pstr�ga" - zreszt� tylko oficerowie byli zaopatrzeni w mierniki promieniowania. "Pstr�g" nurkowa� w�wczas chyba z Darleyem i Visanto. Nat�enie promieniowania by�o pocz�tkowo bardzo ma�e i gdy zameldowa�em "Pstr�gowi" o radiacji, nawet si� ucieszy�: "Wida� to paskudztwo przecieka i po tym �ladzie znajdziemy go bez trudu" - powiedzia� w�wczas. Pami�tam, �e mnie to promieniowanie bardzo zaniepokoi�o i ju� wtedy odradza�em mu dalsze nurkowanie. Powinien czeka� na odpowiednie wyposa�enie. Zreszt� C-5 by� ju� w drodze. Jednak Murphy si� upar�, a nawet �ci�gn�� Robertsa, Sterna i Alecky'ego. Nie chc� przez to powiedzie�, i� bezmy�lnie ryzykowa� �yciem ch�opak�w. W zasadzie plan by� dobry: po zlokalizowaniu, w kt�rej komorze podwodnej ukrywa si� ten lataj�cy "krab" mieli zablokowa� przej�cie, wysadzaj�c ska��. Widzia�em na ekranie, �e "Pstr�g" p�ynie skrajem rafy, a ch�opaki z �adunkami za nim, w odleg�o�ci kilkunastu metr�w. "Trytona" ustawi�em tak, aby jak najd�u�ej utrzyma� nieprzerwan� ��czno��. Miejsce, z kt�rego wydostawa�a si� ska�ona woda odnale�li do�� szybko. Pami�tam, �e przypomina�o ono nisko sklepiony tunel o prze�wicie 2-4 metr�w. Tylko z trudem mo�na by�o sobie wyobrazi�, jak tam wcisn�� si� ten szata�ski "krab". Murphy rozkaza� za�o�y� �adunki, a sam z Darleyem pop�yn�� w g��b tunelu. Promieniowanie nieznacznie wzrasta�o, co mu sygnalizowa�em stale. Gdy otrzyma� dawk� ponad 2 rem powiedzia�em, �e musz� wraca�. Ale on nie chcia� mnie s�ucha�. Do tego ��czno�� by�a coraz gorsza, a� wreszcie si� urwa�a. P�niej zjawi� si� u wylotu tunelu sam Darley i da� zna� czekaj�cym, aby pop�yn�li za nim. Czeka�em na nich z coraz bardziej rosn�cym niepokojem. Pojawili si� wreszcie, lecz wyp�yn�li nie z tunelu, tylko dwie�cie metr�w dalej - spod rafy. "Pstr�g" mia� na liczniku ponad 900 rem, a inni chyba niewiele mniej. Takich moment�w si� nie zapomina; gdy mu o tym powiedzia�em, gwizdn�� tylko przeci�gle, a potem o�wiadczy�, �e zobowi�zuje mnie do tajemnicy wobec reszty, i �e tak czy inaczej nic nie maj� do stracenia, a wi�c postaraj� si� zrobi� co do nich nale�y... I to by�a nasza ostatnia rozmowa. Wr�cili pod ska�y i ��czno�� si� urwa�a. Liczy�em, �e mo�e wyp�yn� inn� jak�� dziur�. Kr��y�em wok� atolu jeszcze blisko trzy dni, a� do przyp�yni�cia C-5, lecz ju� �adnych sygna��w nie odebra�em. A potem zacz�a si� ca�a afera z "dochodzeniem prawdy" i fabrykowaniem oficjalnej wersji operacji Tryton 703. Je�li szperasz po archiwach, na pewno znasz lepiej t� wersj� ni� ja. Licz� na Tw�j krytycyzm. Zawsze wierny" J.C.S. Droga Matti. Co� mi si� zdaje, �e kto� (nawet domy�lam si� kto) pr�buje Ci wm�wi�, �e to wszystko, o czym Ci napisa�em, to majaczenie chorego cz�owieka. By� zn�w u mnie ten facet, rzekomo od Ciebie i nalega� aby z nim porozmawia�, a ja - wbrew postanowieniu - zgodzi�em si� na to nieopatrznie. Mo�e zreszt� dobrze si� sta�o, bo przynajmniej orientuj� si�, w jakim kierunku idzie ich kontrakcja. Ten facet wygl�da mi bardziej na lekarza ni� filmowca. Obawiam si�, �e 10 o moich listach powiedzia�a� komu�, kto przekaza� wiadomo�� gdzie nie trzeba. Czuj�, �e zn�w zaczynaj� si� jako� dziwnie mn� interesowa�. Prosz� Ci� o zachowanie dyskrecji, bo nie chcia�bym, aby zosta�o ujawnione nazwisko mego zaufanego cz�owieka. Wracaj�c do zasadniczego tematu, musz� stwierdzi�, �e w istocie ten rzekomy Tw�j wys�annik ods�oni� karty. Pr�bowa� wysondowa�, co my�l� o oficjalnej wersji przebiegu operacji Tryton 703. Licz�c si� z tym, �e ta wersja mo�e by� lansowana przez pewnych wp�ywowych ludzi jako podstawa scenariusza, przedstawi� Ci pokr�tce moje kontrargumenty: 1. Twierdzenie, �e ca�a operacja Tryton 703 ogranicza�a si� do odnalezienia i zabezpieczenia pojemnika z jakim� bardzo gro�nym �rodkiem bojowym o dzia�aniu psychotropowym i halucynogennym, jest przeinaczaniem fakt�w w celu ukrycia nieszcz�snej, kompromituj�cej sprawy nieudanego przechwytu "niezidentyfikowanego obiektu". Mo�esz sprawdzi� - w tym czasie rzeczywi�cie odbywa�y si� manewry na p�nocno-zachodnim Pacyfiku i by�a wys�ana tajna instrukcja dotycz�ca przechwytu. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e "Pstr�g" Murphy otrzyma� t� instrukcj� i dzia�a� zgodnie z jej wskazaniami. 2. Mo�na si� zgodzi� z tez�, �e ja i dr Visanto ulegli�my zatruciu tym, co znajdowa�o si� w p�kni�tym pojemniku (by� mo�e nawet p�k� on w czasie lotu i zatrucie za�ogi by�o przyczyn� katastrofy), ale nie znaczy to, �e nie potrafi�em odr�ni� halucynacji od realnych spostrze�e�. Przecie� �wiadomie, wr�cz na zimno, potrafi�em oceni� sytuacj� i odrzuci� to, co by�o tworem mojej wyobra�ni. Jestem pewny, �e Murphy, Visanto, Alecky, Darley, Roberts i Stern wr�cili do batyskafu, gonili ze mn� razem "kraba" i zagin�li nie w pobli�u miejsca katastrofy transportowca powietrznego. lecz gdzie� w pobli�u atolu Palmyra. Przecie� odnaleziono (i mog� stanowi� dow�d rzeczowy) resztki sieci, kt�re ci�gn�� "Tryton" a� w pobli�e raf. Chyba, �e kto� ju� zniszczy� len dow�d. Ale musz� by� dokumenty. A mo�e i to zosta�o wymazane, jak zapisy na ta�mach magnetycznych DG? 3. Odrzucam kategorycznie wszelkie pr�by "bronienia" mnie, w rodzaju twierdzenia, �e nie mog� odpowiada� za swoje czyny, gdy� znajdowa�em si� w stanie zatrucia, powoduj�cego zaburzenia �wiadomo�ci, �e nie zdawa�em sobie sprawy, i� zostawi�em towarzyszy zaj�tych uszczelnianiem wraka, odp�ywaj�c w kierunku atolu, �e wreszcie - nie jest pewne, czy "Pstr�g" lub ktokolwiek z jego podkomendnych by� w stanie wr�ci� o w�asnych si�ach na "Trytona", zanim nadesz�a pomoc, gdy� z pewno�ci� r�wnie� ulegli zatruciu. Jest to bardzo perfidna forma "przekonywania" mnie, abym przyj�� za prawd� "wersj� oficjaln�". Nie dam sobie wm�wi�, �e ska�enie radioaktywne, "krab", a nawet w og�le "niezidentyfikowany obiekt" to tylko wytwory mojej chorej wyobra�ni. Co wi�cej, je�li mnie odwiedzisz, poka�� Ci wycinek prasowy (dobrze go ukry�em) zawieraj�cy relacje marynarzy z trampa przep�ywaj�cego w pobli�u atolu Palmyra w osiem dni po zako�czeniu operacji Tryton 703. Ot� w odleg�o�ci oko�o dwustu metr�w od ich statku wyszed� spod wody i odlecia� na p�noc "niezidentyfikowany obiekt", kt�rego kszta�t odpowiada �ci�le temu, co widzia�em w g��binach. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e by� to ten sam "lataj�cy krab". M�g�bym jeszcze mno�y� argumenty - ale po co? Chyba, �e b�dziesz mia�a konkretne pytania. Pisa� wi�cej nie b�d�. Teraz na Ciebie kolej - musisz przyjecha�! J. C. S. Droga Matti. A jednak musia�em napisa� jeszcze raz. Jestem bardzo niespokojny. Nie ulega 11 w�tpliwo�ci, �e cz�owiek, przez kt�rego do Ciebie wysy�a�em listy - ogrodnik z naszego sanatorium - oszukiwa� mnie i dawa� te listy do czytania doktorowi Millerowi - naczelnemu lekarzowi. Powiedzia� mi o tym w zaufaniu jeden z pacjent�w, kt�ry s�ysza�, jak o tym rozmawiali lekarze z naszego oddzia�u. Mog� mu wierzy�, gdy� zauwa�y�em, i� w ostatnim czasie zn�w zaczynaj� dawa� mi takie ma�e niebieskie pastylki, po kt�rych m�ci mi si� w g�owie. Mia�em te� d�ug� rozmow� z psychoterapeut�, kt�ry nawraca� par� razy - co prawda bardzo ostro�nie - do sprawy Trytona i to w "wersji oficjalnej", a tak�e pr�bowa� mi wm�wi�, �e Ty nie �yjesz od dziesi�ciu lat, za� film o "Pstr�gu" kr�ci Tw�j syn. Co gorsza ten m�j informator-pacjent twierdzi, �e ogrodnik w og�le nie wys�a� moich list�w i le�� one w teczce z histori� mojej choroby... Ten list wysy�am inn� drog�. Na wypadek gdyby si� okaza�o, �e jest to pierwszy list, jaki ode mnie otrzyma�a�, wyja�niam, �e chcia�em Ci przekaza� prawdziw� wersj� wydarze� zwi�zanych ze �mierci� "Pstr�ga" Murphy. Koniecznie musisz mnie odwiedzi�. To dla mnie mo�e oznacza� wiele, a mo�e wszystko... Nie wierz wersji oficjalnej. To oszczerstwo. Ja ich nie zabi�em! To nie mo�e by� prawda! Czekam Twego przyjazdu Jorge Potwierdzam zgodno�� odpisu z orygina�em przechowywanym w archiwum Sanatorium im. gen. L.S. Martinsona w Balata dr F. G. Miller naczelny lekarz (1977) 12 SP�R O FANTASTYK� I POD UROKIEM TECHNIKI Wiek XIX. Wiek pary, w�gla i stali. Silnik cieplny toruje drog� rewolucji przemys�owej. Maszyna parowa ju� nie tylko odwadnia kopalnie, porusza miechy hutnicze i krosna. Staje ona w zawody z �aglem, a "konie z pary uwiane" ci�gn� po stalowych szynach w�e wagon�w z "zawrotn�" pr�dko�ci� 40 km/godz. Wiek XIX.. Wiek narodzin nowego gatunku literackiego - naukowej fantastyki... - Data urodzenia i rodow�d nie budz� w�tpliwo�ci. - Czy rzeczywi�cie nie budz�? Podr� mi�dzyplanetarn�, i to z pomoc� silnika odrzutowego, opisa� ju� w XVII wieku Cyrano de Bergerac. - Fantastyka naukowa, czyli tzw. science fiction (SF), to technicystyczna i scientystyczna bajka epoki eksplozywnego rozwoju nauki i technologii, wybiegaj�ca swymi wizjami w przysz�o��. Tego w literaturze a� do ko�ca XVIII w. nie znajdziesz. SF to dziecko marze� i obaw wsp�czesnego cz�owieka. - Przesada! Raczej proste skrzy�owanie techniki z literatur� przygodow�, kt�re �adnych szczeg�lnych korzy�ci ani technice ani literaturze nie przynios�o. Jest to bowiem "ni pies ni wydra". Po pierwsze: SF nie jest kontynuacj� wielkich tradycji fantastyki, czerpi�cej jak�e szeroko z wierze� i ba�ni ludowych. Po drugie: utw�r fantastyczny jest dlatego fantastyczny, �e tworzy �wiat z element�w nadnaturalnych, nie odpowiadaj�cych kryteriom rzeczywisto�ci, �e nie liczy si� z prawid�owo�ciami stwierdzonymi przez nauk� - z fizyk� i chemi�, z technik� i biologi�. W tzw. naukowej fantastyce przyj�te rygory korespondowania z wiedz� przyrodnicz� i techniczn� ograniczaj� swobod� wyobra�ni, a technicystyczna sceneria i pseudonaukowy �argon nie mog� stanowi� pola dla rozwoju prawdziwego artyzmu. - Wi�c wed�ug ciebie nauka i technika nie mog� by� �r�d�em inspiracji artystycznej? - Nie wiem, czy nie mog�. W ka�dym razie, jak dot�d, poza nielicznymi wyj�tkami, trudno tego typu tw�rczo�� zaliczy� do prawdziwej literatury. Jest to literatura m�odzie�owa. i to zazwyczaj po�ledniejszej jako�ci. Powiem wi�cej, inflacja utwor�w SF o bardzo niskim poziomie literackim, granicz�cym nierzadko z grafomani�, psuje smak artystyczny odbiorc�w, a wi�c m�odzie�y. - Zarzuty bardzo ci�kie... - Jest ich wi�cej. Ow� fantastyk� technicystyczn� trudno nazwa� naukow�. Cz�sto nie ma ona nawet walor�w dobrej popularyzacji nauki i techniki. Nawet Verne nie cieszy� si� zbytnio uznaniem w�r�d wsp�czesnych mu naukowc�w. - Wykazujesz niezbyt dobr� znajomo�� fakt�w, a te, kt�re odpowiadaj� prawdzie, uog�lniasz i interpretujesz tendencyjnie. Cho�by sprawa odbiorc�w. Prawda, �e du�y procent w�r�d czytelnik�w stanowi m�odzie�, ale owa m�odzie� to nierzadko m�odzi in�ynierowie, lekarze, pracownicy naukowi. W�r�d odbiorc�w, a tak�e tw�rc�w fantastyki spotykamy nawet wybitnych uczonych. W ostatnich latach coraz �ywiej interesuj� si� ni� psycholodzy i 13 socjolodzy. Od czas�w Verne'a wiele si� zmieni�o. - Uczeni i technicy traktuj� SF jako rozrywk�, jako relaks i igraszk� intelektualn�. A �e wiedza nie zawsze chodzi w parze z talentem literackim czy nawet smakiem artystycznym... - Nie przecz�, �e stosuj�c kryteria czysto literackie mo�na bardzo krytycznie ocenia� wi�kszo�� utwor�w SF. Ale by�oby grub� przesad� twierdzenie, �e one w�a�nie nadaj� ton temu nurtowi pisarstwa. Naukowa fantastyka jest zjawiskiem bardzo z�o�onym i zr�nicowanym zar�wno pod wzgl�dem tematyki, formy, jak i poziomu artystycznego. Reprezentowane s� tu niemal wszystkie rodzaje i gatunki literackie. Obok powie�ci przygodowej i podr�niczej - studium psychologiczne i utopia spo�eczna, obok "krymina�u" i "dreszczowca" - groteska filozoficzna, satyra obyczajowa i parodia w�asnego podgatunku, obok melodramatycznej epopei bohaterskiej - zbeletryzowany esej. I te� - jak to w og�le bywa w literaturze - obok utwor�w miernych, czasem wr�cz prymitywnych artystycznie - dzie�a dojrza�e literacko, o g��bokiej tre�ci humanistycznej i spo�eczno-filozoficznych walorach poznawczych. Nie wolno jednocze�nie zapomina� o specyfice SF, o tym, czego wymaga od niej czytelnik i specjalistyczna krytyka - ceni si� tu wysoko fascynuj�cy temat, oryginalno�� pomys��w, zaskakuj�ce rozwi�zania zagadek, logiczno�� konstrukcji, wag� i aktualno�� stawianych problem�w. By�oby r�wnie� ryzykowne zaliczanie tej fantastyki do literatury m�odzie�owej. - A jednak wielu zagorza�ych czytelnik�w wsp�czesnej literatury, zw�aszcza o humanistycznym wykszta�ceniu, stroni od fantastyki naukowej. Zra�a ich technicystyczna i scientystyczna konwencja, z gruntu odmienna od dawnej fantastyki ludowej czy romantycznej. - I tu w ostatnich latach wyst�puj� wyra�ne zmiany. Kr�gi mi�o�nik�w SF nie s� ju� w�skimi kr�gami entuzjast�w techniki, tak jak to by�o jeszcze w latach pi��dziesi�tych i sze��dziesi�tych. Wynika to w du�ej mierze st�d, �e sami tw�rcy fantastyki coraz cz�ciej odchodz� od technicystycznej konwencji. Wystarczy wymieni� nazwiska takich pisarzy, wysoko cenionych przez czytelnik�w i krytyk�w, jak Bradbury, Strugaccy, Vonnegut, Ballard czy Ursula Le Guin. - Nie bardzo wierz� w ten prze�om. Wielcy pisarze stroni� od SF, tak jak stronili w XIX wieku. Rozw�j techniki nie tworzy pola dla natchnie� artystycznych. - A co powiesz na to, �e za prekursora takiej w�a�nie fantastyki mo�na uzna� Mickiewicza? - Nie wierz�. To nie w jego stylu. - A jednak... W 1829 roku, a wi�c na 34 lata przed Verne'em, w czasie pobytu w Petersburgu, Mickiewicz podj�� prac� nad dzie�em literackim pt. "Historia przysz�o�ci". Niestety, dzie�o to zagin�o, prawdopodobnie w czasie przesy�ki do Rzymu i znamy jego tre�� tylko z pami�tnik�w Ody�ca, kt�remu Mickiewicz czyta� wst�p i pierwsze rozdzia�y oraz relacjonowa� plan akcji. By�a to techniczna i spo�eczna wizja przysz�o�ci, ukazuj�ca przewidywane konsekwencje post�pu w tych dziedzinach techniki, kt�rych �wiadkiem rozwoju by� Mickiewicz. Odyniec wspomina o "ca�ych miastach dom�w i sklep�w, budowanych z �elaza na ko�ach, a p�dz�cych po kolejach �elaznych, ze wszech stron l�du na jarmark pod Lizbon�, dok�d znowu ocean w olbrzymich okr�tach, przynosi p�ody innych cz�ci �wiata", o parostatkach i dziwnych balonach - "flotach skrzydlatych lataj�cych w powietrzu jak �urawie i g�si", o optycznych i akustycznych przyrz�dach ��czno�ci, kt�re mo�na by uzna� za zapowied� radia i telewizji, a nawet o wizjach komunikacji mi�dzyplanetarnej i "stosunk�w z planetami". Trzeba podkre�li�, i� Mickiewicz trafnie przewidywa� nie tylko rozw�j techniki, ale i jego konsekwencje spo�eczne, wskazuj�c na niebezpiecze�stwa, jakie post�p naukowy i techniczny w sobie kryje. - Jedna jask�ka nie czyni wiosny. Przyznajesz zreszt�, �e Mickiewicz nie by� entuzjast� techniki. A taka afirmatywna postawa musi cechowa� ka�dego tw�rc� SF. 14 - Niekoniecznie. Mamy liczne przyk�ady, zw�aszcza w naszych czasach, wr�cz odwrotnej, wrogiej postawy. Ale w jednym masz racj�: pisarz uprawiaj�cy fantastyk� naukow� znajduje si� z pewno�ci� pod urokiem techniki, jest zafascynowany jej moc� cudotw�rcz�. W sensie pozytywnym lub negatywnym. Mickiewicz pisz�c "Histori� przysz�o�ci", by� z pewno�ci� pod silnym wra�eniem post�pu technicznego, co nie oznacza, i� zrezygnowa� ze swego krytycznego stosunku do kultu rozumu i zdobyczy cywilizacyjnych. - Tak czy inaczej powie�� ta nie trafi�a nigdy do r�k szerszego grona czytelnik�w i dopiero Verne stworzy� atrakcyjny dla m�odzie�y do dzi� wzorzec fantastyki, kre�l�cej wizje techniki przysz�o�ci, a jednocze�nie opartej do�� solidnie o aktualny stan wiedzy przyrodniczej. - Nie s�dz�, aby tajemnic powodzenia ksi��ek Verne'a nale�a�o szuka� w ich walorach popularyzatorskich. Jest to przecie� nauka i technika z zupe�nie innej epoki. Przetrwa� powiew wielkiej przygody, a przede wszystkim warto�ci moralne, spo�eczne i artystyczne jego dzie�. - Nie przesadzajmy z tymi warto�ciami... - Mam na my�li plastyczne ukazanie idea�u bohatera. Jest nim cz�owiek w�adaj�cy technik�. Cz�owiek pokonuj�cy sw� wiedz�, rozumem i si�� moraln� pi�trz�ce si� na jego drodze przeszkody. Ten wzorzec nie straci� nic na aktualno�ci. I chyba nie straci nigdy. 15 LIST 16 I Og�uszaj�cy huk wstrz�sn�� �cianami kabiny. Co� targn�o gwa�townie statkiem raz i drugi. Irena usiad�a na pos�aniu. Wyrwana nagle z g��bokiego snu, rozgl�da�a si� p�przytomnie doko�a. Otrze�wi�o j� silne szarpni�cie za rami�. Ujrza�a przed sob� wykrzywion� przera�eniem twarz Gerdy - wsp�towarzyszki podr�y. Potem ju� tylko jej kolorowy szlafrok mign�� w rozsuni�tych drzwiach. - Toniemy!!! Irena nie u�wiadamia�a sobie, czy by� to rozpaczliwy krzyk Gerdy, czy te� jej samej. Gdy si�ga�a po walizk�, statek pochyli� si� niespodziewanie i pad�a z powrotem na koj�. Zerwa�a si� natychmiast i rzuci�a ku drzwiom. Czu�a instynktownie, �e nie ma ani chwili do stracenia. Korytarz przybiera� niewiarygodnie pochy�� pozycj�. �ar�wki przygasa�y, to zn�w rozjarza�y si� ��tym �wiat�em. Na w�skich schodach t�oczyli si� ludzie. Wspinali si� jedni przez drugich, zrzucali ze stopni, bili, kopali... Na pod�odze le�a�y porzucone walizki i odzie�... Irena pobieg�a do drugiego wyj�cia. Tam r�wnie� t�um ogarni�ty panik� wype�nia� schody. Usi�owa�a uspokaja� oszala�ych ze strachu ludzi, ale nikt jej nie s�ucha�. Kto� uderzy� j� pi�ci� w kark, a� si� zatoczy�a... Na szcz�cie za�oga przyst�pi�a do zorganizowanej akcji ratowniczej i zator ust�powa� szybciej. - Pojedynczo! Pojedynczo! Pr�dzej! - przedziera�y si� przez zgie�k okrzyki. - Na lewo! Na lewo! Nie pami�ta�a, popychana i szarpana przez t�um, kiedy znalaz�a si� na pok�adzie. Tu nad zgie�kiem g�rowa� dono�ny g�os megafonu: - Kierowa� pasa�er�w na lew� burt�! Uwaga! Druga i trzecia szalupa! Najpierw kobiety i dzieci! K��by ciemnego, gryz�cego dymu wydobywa�y si� z maszynowni. Statek pogr��a� si� ruf� coraz g��biej. Jakie� r�ce narzuci�y na Iren� pas ratunkowy. Usi�owa�a dotrze� do szalupy, lecz nowy wstrz�s zachwia� kad�ubem statku. Z maszynowni wystrzeli� w g�r� p�omie�. W ciemno�ci rozja�nianej tylko reflektorem na mostku kapita�skim ujrza�a jak�� kobiet� staczaj�c� si� z pok�adu za burt�... Zacisn�a kurczowo d�onie na barierze. Nie by�a w stanie ruszy� si� z miejsca. - Wszyscy opuszcz� statek! Jak najdalej od statku! Zrzuci� tratwy ratunkowe! Irena nie wiedzia�a, kiedy przeskoczy�a barier�. Spojrza�a w d� i zawaha�a si�. Pod ni� kot�owa�o si� czarne spienione morze... - Wszyscy za burt�! Jak najdalej od statku!!! Skoczy�a, wstrzymuj�c oddech. Nag�y ch��d ogarn�� jej cia�o. Us�ysza�a szum zamykaj�cej si� nad g�ow� wody. W tym samym momencie strach i bezw�ad ust�pi�y miejsca nerwowemu skupieniu i opanowaniu. Szybkimi ruchami ramion przyspieszy�a wyp�yni�cie na powierzchni�. By�a dobr� p�ywaczk�. Natychmiast te� zorientowa�a si� w po�o�eniu. Ciemny kad�ub statku, pchany silnym wiatrem, oddala� si� wolno, nieprzerwanie... 17 G�os megafonu umilk�. �wiat�a zgas�y. Szum morza t�umi� nawo�ywania i krzyki. Przesta�a p�yn��, wzrokiem szuka�a szalupy lub tratwy. Wiedzia�a, �e musi oszcz�dza� si�y. Panowa� mrok. Wok� pi�trzy�y si� tylko spienione grzywy. Dopiero gdy wi�ksza fala unios�a j� w g�r�, spostrzeg�a w odleg�o�ci kilkuset metr�w zapadaj�cy w otch�a� ciemny kad�ub "Littie Mary". Po chwili przyt�umiony, g�uchy pomruk przeszed� nad wod�. Statek zaton��. Irena po�o�y�a si� na plecach i odpoczywa�a. Trwa�o to jednak kr�tko. U�wiadomi�a sobie nowe niebezpiecze�stwo. Je�li zbyt oddali si� od miejsca katastrofy - szalupy ratunkowe mog� jej nie odnale��. Zacz�a zn�w p�yn��, nie by�a jednak pewna, czy wybra�a w�a�ciwy kierunek. Usi�owa�a krzykiem zwr�ci� na siebie uwag�, ale g�os gin�� w szumie morza. Wydawa�o si� jej, �e s�yszy nawo�ywania, lecz mog�o to by� tylko z�udzenie... Tak up�yn�o kilka godzin. Niepok�j jej wzrasta�. Zmienia�a coraz cz�ciej kierunek, na pr�no staraj�c si� przenikn�� wzrokiem ciemno�� bezksi�ycowej nocy. Chwilami ogarnia�o j� zw�tpienie, lecz nie odczuwa�a rozpaczy tylko apati�. Stara�a si� nie my�le� o niczym. Na wschodzie zaczyna�o si� powoli przeja�nia�. Wstawa� �wit. Irena ju� tylko z rzadka, z rezygnacj� b��dzi�a wzrokiem po falach. Zimno dokucza�o jej coraz bardziej. My�li kr��y�y sennie wok� dawno minionych zdarze� i prze�y�. Odruchowo dotkn�a palcami g�adkiej powierzchni pasa ratunkowego. "Podobno czasem rozbitkowie sami rozpinaj� pasy, gdy nie sta� ich d�u�ej na walk�..." Instynktownie cofn�a r�k� i unios�a g�ow�. W�a�nie fala d�wign�a j� na sw�j ciemny grzbiet, by za chwil� zrzuci� w d�. Irena spojrza�a i naraz serce w niej zamar�o. W odleg�o�ci stu metr�w ujrza�a w mroku szary cie� wynurzaj�cy si� z wody. Rekin!!! Rzuci�a si� gwa�townie w przeciwnym kierunku. "Przecie� Atlantyk to nie Ba�tyk..." - pomy�la�a z przera�eniem. Jednocze�nie poj�a bezsensowno�� ucieczki. Zamkn�a odruchowo oczy i czeka�a. Minuty up�ywa�y, rekin jednak si� nie zbli�a�. Wreszcie przemog�a strach i spojrza�a przed siebie. Zn�w w�r�d fal zamajaczy� szary cie�... raz, drugi, trzeci... Wyda�o si� jej, �e czarna sk�ra potwora miejscami przechodzi w rdzaw�, czerwon� powierzchni�... rury. Wyt�y�a wzrok. Rzekomy rekin nie porusza� si�. Fale unosi�y go jak korek. �wita�o. A wraz ze �witem pierzch� l�k i wszelkie w�tpliwo�ci. Teraz by�a ju� pewna, �e ma przed sob� jaki� przedmiot z zatopionego statku. Ale niebezpiecze�stwo pojawienia si� rekin�w istnia�o w dalszym ci�gu. My�l o tym budzi�a groz�. Nie szcz�dz�c si�, pocz�a p�yn�� tam, sk�d spodziewa�a si� ratunku. Wkr�tce dostrzeg�a wypuk�e, pomalowane czerwon� i bia�� farb� p�ywaki... tratwy ratunkowej. Po kilku minutach dosi�g�a grubej liny. Nie zwlekaj�c, wspi�a si� na p�ywak i pad�a wyczerpana na powierzchni� czworok�tnej, dziurkowanej p�yty. Niespodziewanie do uszu jej dobieg� przyt�umiony j�k. Po przeciwnej stronie tratwy ujrza�a le��cego nieruchomo cz�owieka. W�a�ciwie tylko jego ramiona i g�owa spoczywa�y na p�ywakach - reszta cia�a zwisa�a bezw�adnie w wodzie. Widocznie rozbitek nie mia� si� wspi�� si� wy�ej. Irena przysun�a si� do le��cego i uj�wszy go za ramiona pocz�a wci�ga� na tratw�. Po paru nieudanych pr�bach, podtrzymywany przez dziewczyn�, przerzuci� wreszcie nog� poza p�ywak, d�wign�� si� i zwali� ci�ko na pok�ad. By� to m�czyzna niewysoki, chudy, ubrany w spodnie od pi�amy i sportow� bluz�. Rysy twarzy zaciera� jeszcze mrok. Irena zauwa�y�a tylko, �e jest starszy, �ysawy. Oczy mia� zamkni�te i oddycha� ci�ko. W pewnej chwili poruszy� si� nerwowo i jego lewa d�o� pocz�a czego� szuka� w�r�d fa�d mokrej bluzy. Wreszcie znalaz� d�ugi, b�yszcz�cy klucz zawieszony 18 na �a�cuszku u szyi. Zacisn�� go kurczowo w d�oni. Irena siedzia�a na brzegu tratwy, dr��c z zimna. Powoli wschodzi�o s�o�ce. Wiatr si� uspokoi�. ��te refleksy biega�y po falach. Zrobi�o si� nieco cieplej. Dziewczyna po�o�y�a si� w k�cie dziurkowanego pok�adu, zalewanego co chwila wod�. By�a tak zm�czona, �e nie wiedzia�a, kiedy zasn�a. II Obudzi� j� �ar bij�cy z nieba i dotkliwe pragnienie. M�czyzna r�wnie� nie spa�. Siedzia� z wyci�gni�tymi przed siebie bosymi stopami i patrzy� na Iren� uporczywie. Praw� jego d�o� spowija�a zakrwawiona szmata. Zapewne chustka do nosa. Wiek nieznajomego trudno by�o okre�li�. Wygl�da� na pi��dziesi�t par� lat, ale m�g� by� i m�odszy. Prze�ycia ubieg�ej nocy by�y w stanie niejednego uczyni� starcem. Twarz mia� du��, zda si� z grubsza wyciosan� z jednego pnia. Wra�enie to pot�gowa� niekszta�tny, mi�sisty nos i w�skie, ma�e usta, jakby zaznaczone jednym uderzeniem d�uta nad szerok�, wydatn� szcz�k�. Usta te uk�ada�y si� w nieprzyjemny grymas, przypominaj�cy ironiczny u�miech. Nie tylko wyraz ust nieznajomego budzi� niepok�j w Irenie. W oczach m�czyzny by�o tyle zaci�to�ci i jakiego� nerwowego zainteresowania dziewczyn�, �e cofn�a si� instynktownie, silniej przyciskaj�c plecy do nagrzanej s�o�cem powierzchni p�ywaka. Czu�a, �e powinna si� odezwa� i roz�adowa� wzrastaj�ce napi�cie, ale co� d�awi�o j� za krta�. Spojrzenie m�czyzny sta�o si� jeszcze bardziej natarczywe. Nie mog�a d�u�ej wytrzyma� jego wzroku i spu�ci�a oczy, jakby szukaj�c dla nich gdzie� oparcia. W tej samej chwili u�wiadomi�a sobie, �e jest niemal zupe�nie naga. Instynktownie podkurczy�a nogi i zakry�a piersi strz�pami pi�amy, lecz odruch ten nie wywar� �adnego wra�enia na nieznajomym. Wpatrywa� si� dalej w dziewczyn�, jakby j� chcia� przewierci� wzrokiem. Teraz dopiero poj�a, �e m�czyzna bynajmniej nie zwraca� uwagi na jej nago��. Mo�e nawet wcale nie zdawa� sobie sprawy z tego, �e budzi w niej strach. Wzrok zatopiony w Irenie nie wyra�a� gro�by, ��dzy, czy nienawi�ci, lecz jakie� kategoryczne, uparte, nieme ��danie. - Czego pan chce? - wykrztusi�a z wysi�kiem po francusku. Nie dos�ysza� pytania, czy te� sens s��w nie zdo�a� dotrze� do jego �wiadomo�ci - poruszy� nerwowo ustami, jakby co� prze�yka�, i naraz zapyta� gard�owo, troch� dziwacznie, jak gdyby nawi�zywa� do przerwanej przed chwil� rozmowy. - Co pani m�wi�a? Irena czu�a, �e powt�rzenie pytania nie mia�o sensu. - Pi�... pi� mi si� chce... - wypowiedzia�a to, co w tej chwili by�o dla niej najwa�niejsze. Jaki� tragiczny p�u�miech przebieg� przez jego usta. - Wody mamy pod dostatkiem - ruchem r�ki wskaza� bezmiar oceanu. - To straszne... Pokr�ci� przecz�co g�ow�, - Mo�na pi� wod� morsk�. Robiono ju� eksperymenty. - Jak to? I gasi pragnienie? - Nie wiem. Nie pr�bowa�em... dot�d. Wiem tyle, �e jaki� lekarz przep�yn�� Atlantyk pij�c tylko wod� morsk� i jedz�c plankton, surowe ryby... Mo�na prze�y�. Spojrza� odruchowo na swoj� praw� r�k�, spoczywaj�c� bezw�adnie na brzegu tratwy. Spr�bowa� unie�� d�o�, lecz skrzywi� si� bole�nie. 19 - Mo�e panu przewin��? - Czym? - u�miechn�� si� blado. Bez wahania oderwa�a du�y, suchy strz�p pi�amy i przysun�a si� do rannego. Pocz�a ostro�nie rozwi�zywa� zakrwawion� szmat�. Nie protestowa�, tylko zacisn�� kurczowo szcz�ki. Chusteczka by�a przylepiona do skrzep�w krwi. Gdy Irena obmacywa�a ostro�nie d�o�, sycza� z b�lu. Nie ulega�o w�tpliwo�ci, �e przynajmniej dwa palce by�y zgruchotane. Najwi�cej obaw budzi�o jednak to, �e rana by�a zanieczyszczona jakim� smarem czy farb�. Irena odwin�a jak najwy�ej r�kaw bluzy i z niepokojem pocz�a ogl�da� r�k� a� do ramienia. - Grozi gangrena - westchn��, odpowiadaj�c na jej my�li. - Wiem o tym. Z trudem uda�o si� Irenie odwin�� szmat� i oczy�ci� ran�. W czasie zabiegu m�czyzna zdawa� si� nie my�le� o opatrunku. Widocznie jednak dotkliwy b�l, jak r�wnie� niebezpiecze�stwo zaka�enia nie dawa�y mu spokoju, bo wkr�tce wr�ci� do tej sprawy. - Czy pani jest lekarzem? - Nie. - Mo�e piel�gniark�? Pokr�ci�a przecz�co g�ow�. - Jestem nauczycielk�. - Nauczycielk�? - zdziwi� si� nieco. - Ach, prawda, by�a na statku jaka� grupa nauczycieli r�nej narodowo�ci - przypomina� sobie. - Jechali�my na kongres m�odych nauczycieli do Sao Paulo - odrzek�a. - Pani jest Rosjank�? - Nie. Polk�. - Do