Strona 1 STAN WOJENNY W DOKUMENTACH WŁADZ PRL (1980–1983) Strona 2 TOM 6 D O K U M E N T Y Strona 3 INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU STAN WOJENNY W DOKUMENTACH WŁADZ PRL (1980–1983) Wybór, wstęp i opracowanie Bogusław Kopka, Grzegorz Majchrzak WARSZAWA 2001 Strona 4 Opracowanie graficzne Krzysztof Findziñski Korekta Anna Kaniewska Sk³ad i opracowanie cyfrowe obrazu Wojciech Czaplicki Druk OMIKRON Na ok³adce: 16 XII 1981 przed bram¹ Stoczni Gdañskiej fot. Janusz Rydzewski © Copyright by Instytut Pamiêci Narodowej Komisja Œcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria „Dokumenty”: tom 6 ISBN 83-915983-2-2 4 Strona 5 SPIS TREŚCI Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ ... ... . . . 11 Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ ... ... . . . 13 Nota edytorska . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ ... ... . . . 24 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ ... ... . . . 27 Dokumenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Nr 1. 1980 grudzieñ 22, Warszawa – Ocena sytuacji wewnêtrznej w kraju i propozycje dzia³añ resortu spraw wewnêtrznych, przy- gotowane przez Sztab Operacji „Lato ’80”. . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Nr 2. 1981 sierpieñ 2, Warszawa – Notatka s³u¿bowa zastêpcy dy- rektora Biura Prewencji Komendy G³ównej MO mjr. Ryszarda Po- dziarka w sprawie samoobrony i ochrony rodzin funkcjonariuszy, emerytów i rencistów MO i SB w miejscu zamieszkania . . . . . . . 47 Nr 3. 1981 wrzesieñ 10, Warszawa – Szyfrogram kierownika Szta- bu Operacji „Lato ’80” wiceministra spraw wewnêtrznych gen. Bogus³awa Stachury do komendantów wojewódzkich MO doty- cz¹cy wydawania broni palnej wytypowanym osobom z aparatu partyjnego, pañstwowego i stronnictw sojuszniczych . . . . . . . . . 50 Nr 4. [1981 jesieñ, Warszawa] – Komunikat o badaniach sonda¿o- wych Oœrodka Badania Opinii Publicznej i Studiów Programowych Komitetu ds. Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” na temat napiêæ spo³ecznych i stosunków w³adza–„Solidarnoœæ”, przepro- wadzonych we wrzeœniu, w paŸdzierniku i listopadzie 1981 r. . . . 52 Nr 5. 1981 grudzieñ 8, Warszawa – Notatka s³u¿bowa dotycz¹ca ustaleñ w miejscu zamieszkania Zbigniewa Janasa . . . . . . . . . . . . 58 Nr 6. 1981 [grudzieñ 10?], Warszawa – Plan dzia³ania Sekcji V Wy- dzia³u III A-1 Komendy Sto³ecznej MO w czasie akcji „Wrzos” (in- ternowanie dzia³aczy opozycji politycznej w Instytucie Badañ J¹- drowych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 5 Strona 6 Nr 7. [1981 grudzieñ 13, Warszawa] – Zarz¹dzenie nr 50/81/CZZK ministra sprawiedliwoœci z 13 grudnia 1981 r. w sprawie utworze- nia oœrodków odosobnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Nr 8. [1981 grudzieñ 14, Warszawa] – Za³¹cznik do „Informacji Dziennej” MSW z 14 grudnia 1981 r. dotycz¹cy wyników dzia³añ podjêtych przez resort spraw wewnêtrznych w zwi¹zku z wpro- wadzeniem stanu wojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Nr 9. 1981 grudzieñ 15, Rzeszów – Informacja nr 2 sekretarza KW PZPR w Rzeszowie Mariana Skubisza dla Sektora Bie¿¹cej Infor- macji Partyjnej Wydzia³u Organizacyjnego KC PZPR o sytuacji spo- ³eczno-politycznej na terenie województwa rzeszowskiego 15 grudnia 1981 r., wed³ug stanu na godzinê 13.00 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Nr 10. [1981 grudzieñ 15, Gdañsk] – Protokó³ posiedzenia Egze- kutywy KW PZPR w Gdañsku w dniu 15 grudnia 1981 r. . . . . . . 73 Nr 11. 1981 grudzieñ 16, Kielce – Informacja sekretarza KW PZPR Mariana Surmy dla Sektora Bie¿¹cej Informacji Partyjnej Wydzia³u Organizacyjnego KC PZPR o sytuacji spo³eczno-politycznej na te- renie województwa kieleckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Nr 12. [1981 grudzieñ 16, Katowice] – Zapis rozmów prowadzo- nych przez dowódców jednostek wojskowych szturmuj¹cych ko- palniê „Wujek” 16 grudnia 1981 r. (fragment) . . . . . . . . . . . . . . . 80 Nr 13. 1981 grudzieñ 16, [Warszawa] – Zapis telekonferencji I sekretarza KC PZPR gen. Wojciecha Jaruzelskiego i cz³onka Biura Politycznego KC PZPR Kazimierza Barcikowskiego z I se- kretarzami KW PZPR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Nr 14. 1981 grudzieñ 18, Warszawa – Notatka dla Sztabu MSW dotycz¹ca opinii st. sier¿. Kasprzyka z Komendy Miejskiej MO w Piñczowie na temat odczytywanych w Dzienniku Telewizyj- nym komentarzy wydarzeñ w kopalni „Wujek”. . . . . . . . . . . . . . . 99 Nr 15. 1981 grudzieñ 19, Lublin – Ocena aktualnego stanu pracy partyjnej (po 13 grudnia 1981 r.) w województwie lubelskim, przy- gotowana przez I sekretarza KW PZPR W³adys³awa Kruka dla Wy- dzia³u Organizacyjnego KC PZPR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 6 Strona 7 Nr 16. 1981 grudzieñ 21, Warszawa – Wytyczne dyrektora Zarz¹- du Polityczno-Wychowawczego MSW p³k. E. Grabowskiego do pracy polityczno-wychowawczej na najbli¿szy okres. . . . . . . . . . 104 Nr 17. 1981 grudzieñ 30, Warszawa – Notatka dotycz¹ca zadañ Wydzia³u Administracyjnego KC PZPR wynikaj¹cych z wniosków Biura Politycznego KC PZPR z 22 grudnia 1981 r. . . . . . . . . . . . . 107 Nr 18. [1981 grudzieñ 31] Kielce – Pismo przewodnicz¹cego Wo- jewódzkiej Komisji Kontroli Partyjnej w Kielcach Stanis³awa Ga³¹z- ki do przewodnicz¹cego Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej KC PZPR Jerzego Urbañskiego w sprawie decyzji partyjnych wobec cz³onków PZPR uczestnicz¹cych w strajku w Hucie im. Marcele- go Nowotki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Nr 19. 1982 styczeñ 4, Warszawa – Notatka na temat g³ównych kierunków dzia³ania Wydzia³u Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR zwi¹zanych z wprowadzeniem stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. 112 Nr 20. [1982 styczeñ 8, Warszawa] – Protokó³ posiedzenia Sztabu Operacji „Lato ’80” w dniu 8 stycznia 1982 r. . . . . . . . . . . . . . . . 116 Nr 21. 1982 styczeñ 9, Warszawa – Notatka Wydzia³u Administra- cyjnego KC PZPR na temat zadañ do wykonania w okresie stanu wojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Nr 22. [1982 styczeñ 15, Warszawa] – Notatka ze wspólnego po- siedzenia przedstawicieli Sztabu Generalnego WP i Sztabu Operacji „Lato ’80” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Nr 23. [1982 styczeñ 15, £ódŸ] – Informacja komisji weryfikacyj- nej ds. oceny pracowników zatrudnionych w £ódzkim Oœrodku Telewizyjnym i Rozg³oœni Polskiego Radia w £odzi . . . . . . . . . . . 146 Nr 24. [1982 styczeñ 24, Warszawa] – Za³¹cznik do „Informacji Dziennej” MSW z 24 stycznia 1982 r. dotycz¹cy przeciwdzia³ania „wrogiej propagandzie i innym szkodliwym aktom” oraz wyroków 151 Nr 25. 1982 styczeñ, Warszawa – Projekt notatki o stosunkach pañstwo–Koœció³ w okresie stanu wojennego, sporz¹dzony przez Urz¹d ds. Wyznañ i Wydzia³ Administracyjny KC PZPR . . . . . . . . 156 7 Strona 8 Nr 26. [1982 styczeñ, Warszawa] – Komunikat o badaniach sonda- ¿owych Oœrodka Badania Opinii Publicznej i Studiów Programo- wych Komitetu ds. Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” na temat stanu wojennego i podwy¿ek cen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Nr 27. 1982 luty 15, Poznañ – Informacja nr 21/82 sekretarza KW PZPR w Poznaniu Jana Mielcarka dla Wydzia³u Informacji KC PZPR dotycz¹ca wydarzeñ w Poznaniu 13 lutego 1982 r. . . . . . . . . . . . 166 Nr 28. [1982 luty 17, Warszawa] – Notatka z posiedzenia Sztabu Operacji „Lato ’80”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Nr 29. 1982 marzec 19, Warszawa – Notatka pracownika Gabinetu Ministra Sprawiedliwoœci Romana Zió³kowskiego na temat odwo- ³añ i zwolnieñ sêdziów i asesorów s¹dowych w ramach akcji wery- fikacyjnej pracowników wymiaru sprawiedliwoœci . . . . . . . . . . . 176 Nr 30. 1982 marzec 23, Warszawa – Decyzja nr 010/82 ministra spraw wewnêtrznych w sprawie powo³ania grupy operacyjnej ds. koordynacji dzia³añ zmierzaj¹cych do ustalenia miejsca pobytu Zbi- gniewa Bujaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Nr 31. 1982 maj 4, Warszawa – „Informacja Dzienna” MSW nr 122/224 (fragment). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Nr 32. 1982 maj 12, Warszawa – Informacja na temat dzia³añ po- dejmowanych przez Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wy¿szego i Techniki w szko³ach wy¿szych w zwi¹zku z wprowadzeniem sta- nu wojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Nr 33. [1982 czerwiec 11, Warszawa] – Zapis dyskusji na posie- dzeniu Biura Politycznego KC PZPR w dniu 11 czerwca 1982 r.. . 190 Nr 34. 1982 czerwiec, Warszawa – Informacja Wydzia³u Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR o wynikach weryfikacji kadr dziennikarskich . . 271 Nr 35. 1982 lipiec 9, Gdañsk – List biskupa gdañskiego Lecha Kacz- marka do przewodnicz¹cego Wojskowej Rady Ocalenia Narodo- wego gen. Wojciecha Jaruzelskiego w sprawie zwolnienia z inter- nowania Lecha Wa³êsy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Nr 36. 1982 lipiec 26, Warszawa – Notatka Biura Ochrony Rz¹du i Biura Œledczego MSW dotycz¹ca listu biskupa gdañskiego Lecha 8 Strona 9 Kaczmarka (z 9 lipca 1982 r.) do przewodnicz¹cego Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego gen. Wojciecha Jaruzelskiego w spra- wie zwolnienia z internowania Lecha Wa³êsy . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Nr 37. [1982 sierpieñ 17, Warszawa] – Za³¹cznik do „Informacji Dziennej” MSW z 17 sierpnia 1982 r. dotycz¹cy przestrzegania go- dziny milicyjnej w I pó³roczu 1982 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Nr 38. 1982 sierpieñ 29, Warszawa – Opracowanie Wydzia³u Orga- nizacyjnego KC PZPR na temat „wrogich akcji przewidywanych na 30 i 31 sierpnia 1982 r.”, przygotowane na podstawie informacji komitetów wojewódzkich PZPR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Nr 39. [1982 sierpieñ 30, Warszawa] – Informacja Wydzia³u Ideo- logicznego KC PZPR o „oddzia³ywaniach ideologicznych” podjê- tych wobec osób internowanych w oœrodkach odosobnienia . . . . 303 Nr 40. 1982 wrzesieñ 1, Warszawa – „Informacja Dzienna” MSW nr 242/344 dotycz¹ca ogólnej sytuacji w kraju (fragment) . . . . . . 309 Nr 41. 1982 wrzesieñ 6, Wa³brzych – Informacja Wydzia³u Poli- tyczno-Wychowawczego KW PZPR w Wa³brzychu na temat sytu- acji spo³eczno-politycznej w województwie wa³brzyskim. . . . . . . 315 Nr 42. 1982 wrzesieñ 13, Warszawa – Notatka s³u¿bowa z wizytacji w oœrodkach odosobnienia w Uhercach, £upkowie i Za³ê¿u-Rzeszo- wie, przeprowadzonej przez mjr. W. Adamczaka i pp³k. B. Ro¿now- skiego, funkcjonariuszy Centralnego Zarz¹du Zak³adów Karnych . . 323 Nr 43. 1982 paŸdziernik 11, Wroc³aw – Notatka informacyjna za- stêpcy naczelnika Wydzia³u Ogólnego Komendy Wojewódzkiej MO we Wroc³awiu mjr. S. Szymañskiego dotycz¹ca niektórych aspek- tów dzia³alnoœci W³adys³awa Frasyniuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Nr 44. 1982 paŸdziernik 20, Warszawa – Opracowanie na temat proponowanych dzia³añ organów ochrony porz¹dku prawnego „na rzecz ograniczenia zamiarów podziemia politycznego w dniach 10– –11 XI 1982 r.” wraz z pismem przewodnim Micha³a At³asa z Wy- dzia³u Administracyjnego KC PZPR z 21 paŸdziernika 1982 r.. . . . 337 Nr 45. [1982 listopad 16, Warszawa] – Za³¹cznik do „Informacji Dziennej” MSW z 16 listopada 1982 r. dotycz¹cy wyst¹pienia Le- 9 Strona 10 cha Wa³êsy z okna jego mieszkania w Gdañsku w dniu 14 listopada 1982 r. o godzinie 22.25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Nr 46. 1982 listopad 19, Warszawa – Opracowanie Wydzia³u Pra- sy, Radia i Telewizji KC PZPR na temat „walki z przeciwnikiem politycznym i ideologicznym” w prasie, radiu i telewizji po wpro- wadzeniu stanu wojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Nr 47. 1983 styczeñ 22, Wroc³aw – Notatka zastêpcy naczelnika Wydzia³u Ogólnego Komendy Wojewódzkiej MO we Wroc³awiu mjr. S. Szymañskiego dotycz¹ca ugrupowania podziemnego „Solidar- noœæ Walcz¹ca”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Nr 48. [1983 luty 8, Warszawa] – Za³¹cznik do „Informacji Dzien- nej” MSW z 8 lutego 1983 r. dotycz¹cy obywateli polskich, którzy odmówili powrotu do kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Nr 49. 1983 maj 4, Rzeszów – Informacja sekretarza KW PZPR w Rzeszowie Mariana Skubisza dla Sektora Bie¿¹cej Informacji Par- tyjnej Wydzia³u Organizacyjnego KC PZPR o sytuacji spo³eczno- -politycznej w województwie rzeszowskim . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Nr 50. 1983 maj 14, Œwidnica – Analiza wydarzeñ w Œwidnicy z 1 maja 1983 r., opracowana przez prezydenta miasta Œwidnicy Adama Markiewicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 Nr 51. 1983 czerwiec 19, Czêstochowa – Oœwiadczenie rz¹du PRL w sprawie przemówieñ papie¿a Jana Paw³a II wyg³oszonych 18 czerwca 1983 r. w Czêstochowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Nr 52. 1983 czerwiec 19, Czêstochowa – OdpowiedŸ Episkopatu Polski na oœwiadczenie rz¹du PRL w sprawie przemówieñ papie¿a Jana Paw³a II wyg³oszonych 18 czerwca 1983 r. w Czêstochowie 369 Nr 53. 1983 lipiec 30, G³ogów – Protokó³ przyjêcia ustnego zawia- domienia o przestêpstwie Zenona T. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Nr 54. 1983 sierpieñ, Warszawa – Dane dotycz¹ce stosowania usta- wodawstwa zwi¹zanego z wprowadzeniem, zawieszeniem i znie- sieniem stanu wojennego, przygotowane przez zastêpcê kierowni- ka Wydzia³u Administracyjnego KC PZPR Wiktora Grzelca . . . . . 376 Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 10 Strona 11 PRZEDMOWA W dwudziest¹ rocznicê wprowadzenia stanu wojennego w Polsce Insty- tut Pamiêci Narodowej prezentuje wybór dokumentów poœwiêcony drama- tycznym wydarzeniom lat 1980–1983. Powstanie dziesiêciomilionowego ruchu spo³ecznego, jakim by³a „Soli- darnoœæ”, stanowi³o zdarzenie bez precedensu zarówno w dziejach Polski, jak i tej czêœci Europy, która w konsekwencji drugiej wojny œwiatowej zna- laz³a siê w imperium radzieckim. Stan wojenny opóŸni³ o osiem d³ugich lat proces wybijania siê Polski na niepodleg³oœæ. Nie by³ jednak w stanie po- wstrzymaæ wolnoœciowych aspiracji Polaków. Autorzy niniejszego tomu objêli kwerend¹ zarówno niektóre zespo³y ar- chiwalne znajduj¹ce siê w gestii Instytutu (praca nad ksi¹¿k¹ przypad³a na okres przejmowania akt przez IPN), jak i inne archiwa pañstwowe, przede wszystkim Archiwum Akt Nowych. Zasiêg i znaczenie, jakie operacji wprowadzenia stanu wojennego przypi- sywa³y najwy¿sze w³adze PRL, obrazuje pochodzenie zebranych Ÿróde³. S¹ to dokumenty Biura Politycznego KC PZPR, Wydzia³u Administracyjnego KC, specjalnego Sztabu MSW „Lato ’80”, Oœrodka Badania Opinii Publicz- nej i Studiów Programowych Komitetu ds. Radia i Telewizji i wielu innych. Dokumenty maj¹ zró¿nicowany charakter – pocz¹wszy od aktów norma- tywnych, stenogramów narad w najwy¿szych gremiach w³adzy, skoñczyw- szy na zapisach kontaktów z przedstawicielami Koœcio³a katolickiego i ana- lizach wypowiedzi czo³owych przywódców „Solidarnoœci”. Jest to zbiór obszerny, ukazuj¹cy przygotowania do operacji stanu wojennego, jego wpro- wadzenie i przebieg. Nie jest to zbiór wyczerpuj¹cy, lecz na wiele pytañ, dotycz¹cych historii Polski z pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych ubieg³ego stulecia, nie ma do dziœ jednoznacznych odpowiedzi. Skalê trudnoœci ukazuj¹ trwaj¹ce do dziœ pro- cesy s¹dowe, ¿eby wymieniæ choæby ten dotycz¹cy masakry górników w kopalni „Wujek”. Wci¹¿ nie znamy wielu wa¿nych dokumentów. Nie wszystkie zreszt¹ sprawy znalaz³y odbicie w Ÿród³ach pisanych. Niezale¿nie od wszelkich niedoskona³oœci dokumentacji archiwalnej, nie ma lepszej me- 11 Strona 12 tody poznawczej ni¿ poszukiwanie i konfrontowanie dokumentów rozmaitej proweniencji. Istotnym Ÿród³em dla poznania miêdzynarodowego, a przede wszystkim „sojuszniczego” kontekstu stanu wojennego s¹ archiwa s³u¿b bezpieczeñstwa by³ej NRD i Czechos³owacji. Niedostêpne s¹ niestety archi- wa w krajach by³ego ZSRR, znamy tylko nieliczne dokumenty wytworzone przez radzieckie organa pañstwowe i partyjne. Zbiory zagraniczne s¹ nie- zwykle wa¿ne dla zrozumienia geopolitycznych uwarunkowañ sytuacji w Pol- sce lat osiemdziesi¹tych oraz zale¿noœci miêdzy w³adzami PRL (PZPR, armi¹, aparatem bezpieczeñstwa) a strukturami w³adzy ówczesnych krajów oœcien- nych, przede wszystkim – ZSRR i jego ekspozytur w naszym kraju (wy- wiad i kontrwywiad, przedstawicielstwa dyplomatyczne, stacjonuj¹ca w Polsce Pó³nocna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej). Potrzeba wiêc tym bardziej wiarygodnych Ÿróde³ historycznych. Nie bê- dzie dog³êbnej, prawdziwej historii najnowszej Polski bez znajomoœci Ÿróde³ wytworzonych przez organa PZPR, a tak¿e resorty pañstwowe, a szczegól- nie MSW, MON, MSZ, bez znajomoœci Ÿróde³ radzieckich. Inaczej bêdzie- my skazani na wspomnienia, najczêœciej bardzo ciekawe, jednak jednostron- ne z natury rzeczy i – czy zawsze wiarygodne? Sumienni badacze opatrywaæ bêd¹ wyniki swych prac kolejnymi znakami zapytania, politycy przedsta- wiaæ uproszczon¹ wizjê dziejów, w której historycy dzieleni s¹ na „dobrych” i „z³ych”, zale¿nie od preferowanej przez Czytelnika oceny moralnej, œwiato- pogl¹du, przekonañ politycznych. Oczywiœcie, historii nie mo¿na traktowaæ tak jak dyscypliny nale¿¹cej do nauk œcis³ych, w których ostatnie s³owo ma zawsze eksperyment. Ka¿dy historyk uwarunkowany jest w³asnym wychowaniem, œrodowiskiem, w któ- rym wzrasta³, wpojonymi i nabytymi zasadami, przekonaniami, osobistym doœwiadczeniem. Jednak materi¹ historyka pozostaj¹ Ÿród³a pisane, bez tych Ÿróde³ nie istnieje nauka historyczna, pozostaj¹ jej istotne, lecz niewystarcza- j¹ce sk³adniki i pierwowzory – tradycja, legenda, mit. St¹d te¿ niniejsza edy- cja Ÿróde³. Prof. dr hab. Leon Kieres Prezes Instytutu Pamiêci Narodowej 12 Strona 13 WSTĘP Dwadzieœcia lat temu, 13 grudnia 1981 r., „zniweczono kontrrewolucyj- ny zamach na socjalistyczne pañstwo”1. Wprowadzony tego dnia stan wo- jenny by³ ukoronowaniem kilkunastomiesiêcznych przygotowañ. Jeszcze w sierpniu 1980 r. Komitet Obrony Kraju wyda³ szefowi Sztabu Generalne- go Wojska Polskiego gen. Florianowi Siwickiemu polecenie rozpoczêcia prac studyjnych nad wprowadzeniem stanu wojennego „ze wzglêdu na za- gro¿enie zewnêtrzne pañstwa” (w pañstwach socjalistycznych nie zak³ada- no oczywiœcie zagro¿enia wewnêtrznego). Wprowadzenie stanu wojenne- go rozwa¿ano 29 sierpnia 1980 r. na posiedzeniu Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, zrezygnowano jednak wówczas z tego pomys³u, nie widz¹c mo¿liwoœci jego realizacji2. Porozu- mienia sierpniowe i utworzenie niezale¿nych zwi¹zków zawodowych kie- rownictwo PZPR od pocz¹tku traktowa³o jako przejœciowe ustêpstwo, nie- zale¿na „Solidarnoœæ” by³a bowiem nie do pogodzenia z logik¹ ustrojow¹ PRL. Przywódcy PZPR zak³adali, i¿ zwi¹zek zostanie „rozbrojony” i podda- ny kontroli partii. Mia³y temu s³u¿yæ œrodki polityczne, a gdyby te zawiod³y, pozostawa³o jeszcze rozwi¹zanie si³owe. G³ówny ciê¿ar przygotowañ do wprowadzenia stanu wojennego spocz¹³ na Ministerstwie Obrony Narodo- wej i Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych. W paŸdzierniku 1980 r. w MSW i Sztabie Generalnym WP przyst¹piono do prac na wypadek „W” (stanu wojny). Najstarsza z zachowanych list osób przewidzianych do internowania jest datowana 28 paŸdziernika 1980 r. Na posiedzeniu KOK, 4 listopada, gen. Wojciech Jaruzelski poinformowa³, 1 Zasadnicze kierunki dzia³ania oraz zadania realizowane przez Wojskow¹ Radê Ocalenia Narodowego (si³y zbrojne, organa MSW) w okresie zawieszenia stanu wojennego (materia³ na posiedzenie Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego w dniu 29 XII 1982 r.), s. 2. 2 Gen. Wojciech Jaruzelski stwierdzi³ wówczas: „Mówiono tu o og³oszeniu stanu wyj¹tko- wego – tego nie przewiduje nasza konstytucja. Jest to tylko stan wojenny, ale te¿ wprowadziæ go nie mo¿na, bo jak wyegzekwowaæ rygory, kiedy stanie ca³y kraj. To nierealne. Trzeba unikaæ wydawania zarz¹dzeñ, które nie mog¹ byæ wyegzekwowane”. Cyt. za: Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a „Solidarnoœæ” 1980–1981, oprac. Z. W³odek, Londyn 1992, s. 87. 13 Strona 14 ¿e zosta³ przygotowany „zestaw niezbêdnych aktów prawnych dotycz¹- cych stanu wojennego”3. Plany opracowane przez MON i MSW udoskona- lano w nastêpnych miesi¹cach. 16 lutego 1981 r. przeprowadzono wspóln¹ „grê sztabow¹” MON i MSW, podczas której testowano plany operacyjne Sztabu Generalnego WP i MSW. Jedn¹ z wa¿niejszych kwestii wymagaj¹- cych rozstrzygniêcia by³ zasiêg terytorialny stanu wojennego. Jak wynika z zachowanych dokumentów, pocz¹tkowo rozwa¿ano mo¿liwoœæ wprowa- dzenia stanu wojennego tylko na obszarze jednego lub kilku województw. Ostatecznie, spodziewaj¹c siê strajków solidarnoœciowych, zrezygnowano z tej koncepcji. Kierownictwo PZPR powstrzymywa³o siê przed wprowadzeniem stanu wojennego w obawie przed reakcj¹ spo³eczeñstwa. Od marca 1981 r. g³ówny akcent k³adziono na propagandê i dzia³ania o charakterze socjotechnicz- nym, nie zaniedbywano jednak spraw organizacyjnych. W Wojsku Polskim prace planistyczno-sztabowe by³y kontynuowane do koñca paŸdziernika 1981 r., a w MSW jeszcze na pocz¹tku grudnia 1981 r. Istotn¹ rolê w przygotowaniach prowadzonych w Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych odegra³ Sztab Operacji „Lato ’80”, utworzony na mocy za- rz¹dzenia nr 031/80 ministra spraw wewnêtrznych z 16 sierpnia 1980 r. Mia³ on koordynowaæ dzia³ania wszystkich s³u¿b podleg³ych resortowi spraw wewnêtrznych w celu „zapewnienia bezpieczeñstwa, ³adu i porz¹dku pu- blicznego w kraju”. W³aœnie na posiedzeniu tego sztabu 22 grudnia 1980 r. podjêto decyzjê o przyst¹pieniu do realizacji taktyki „odcinkowych kon- frontacji”4. Mia³y temu s³u¿yæ odpowiednie dzia³ania polityczne i propagan- dowe oraz praca operacyjna MSW. Zamierzano przeci¹gn¹æ na stronê w³adz umiarkowanych i niezdecydowanych liderów opozycji oraz przedstawicieli hierarchii Koœcio³a katolickiego. Planuj¹c stan wojenny, w³adze komunistyczne przywi¹zywa³y du¿¹ wagê do nastrojów spo³ecznych, a szczególnie do opinii spo³eczeñstwa na temat dzia³alnoœci w³adz pañstwowych i „Solidarnoœci”. Do najwa¿niejszych za- dañ resortu spraw wewnêtrznych w przygotowaniach do wprowadzenia stanu wojennego – sformu³owanych miêdzy innymi na posiedzeniu kierow- nictwa MSW z 4 paŸdziernika 1981 r. – zaliczono „wpuszczanie przeciwni- ka w maliny”, „stawianie wroga w kompromituj¹cym po³o¿eniu”, „utrzy- mywanie atmosfery napiêcia” i „podgrzewanie nastrojów, gdy¿ kolejne strajki 3 L. Kowalski, Narodziny stanu wojennego, „Arka” 1993, nr 48, s. 176. 4 Zob. dok. nr 1. 14 Strona 15 mog¹ daæ pretekst do wprowadzenia stanu wojennego”. Realizuj¹c te zada- nia, na przyk³ad nagrano i upowszechniono radomskie obrady kierownic- twa „Solidarnoœci” z pocz¹tku grudnia 1981 r. Trzeba przyznaæ, ¿e dzia³a- nia te przynios³y oczekiwane rezultaty, czego dowodzi³ odnotowany przez socjologów spadek poparcia dla „Solidarnoœci” z 74 proc. w drugiej deka- dzie wrzeœnia do 58 proc. w drugiej po³owie listopada, przy jednoczesnym wzroœcie zaufania do rz¹du z 30 do 51 proc.5 Jak siê wydaje, wyniki bada- nia opinii publicznej z jesieni 1981 r. odegra³y istotn¹ rolê przy podejmowa- niu decyzji o stanie wojennym. Przygotowuj¹c siê do wprowadzenia stanu wojennego, resort spraw wewnêtrznych nie zapomnia³ o „zabezpieczeniu ty³ów”, czyli zapewnieniu ochrony rodzinom funkcjonariuszy oraz emerytom i rencistom Milicji Oby- watelskiej i S³u¿by Bezpieczeñstwa6. Zorganizowano dla nich system samo- obrony w miejscu zamieszkania, osoby zwi¹zane z resortem spraw we- wnêtrznych chroniæ mia³o równie¿ wojsko (wspólne patrole). Przewidywano te¿ mo¿liwoœæ rozœrodkowania rodzin funkcjonariuszy oraz resortowych emerytów i rencistów. Przygotowania te œwiadcz¹ o tym, ¿e w³adze komu- nistyczne i zwi¹zany z ni¹ establishment panicznie ba³y siê reakcji spo³e- czeñstwa. Potwierdza to tak¿e inicjatywa tworzenia oddzia³ów samoobro- ny, z³o¿onych z cz³onków aparatu partyjnego i pañstwowego oraz stronnictw sojuszniczych, „których ¿ycie lub zdrowie przy niekorzystnym rozwoju wydarzeñ mo¿e byæ zagro¿one ze strony elementów wrogich”7. Jednak¿e wbrew lansowanym przez komunistyczn¹ propagandê stereotypom „Soli- darnoœæ” by³a i pozostaje ruchem pokojowym8. Decyzja o tworzeniu grup samoobrony zosta³a podjêta jeszcze w 1980 r., a ostateczne decyzje wyko- nawcze zapad³y we wrzeœniu 1981 r. Wed³ug informacji z³o¿onej na posie- dzeniu Sztabu MSW 8 stycznia 1982 r. „zabezpieczono” 49 tys. jednostek broni i 7 mln sztuk amunicji, z przeznaczeniem dla „aktywu”9. 5 A. Mokrzyszewski, Spo³eczna ocena w³adzy i „Solidarnoœci” [w:] Polacy ’81. Postrze- ganie kryzysu i konfliktu, pod red. W. Adamskiego, Warszawa 1996. Zob. te¿ dok. nr 4 i 26. 6 Zob. dok. nr 2. 7 Zob. dok. nr 3. 8 Nie znaczy to jednak, ¿e w stanie wojennym nie dochodzi³o do wyst¹pieñ przeciwko ludziom zwi¹zanym z obozem w³adzy. By³y one jednak skierowane najczêœciej przeciwko mieniu (np. samochody, drzwi mieszkañ), a nie jego w³aœcicielom. Nic nie wiadomo o ewen- tualnych ofiarach œmiertelnych tych dzia³añ. Zob. Stan wojenny w Polsce. Kalendaria wydarzeñ 13 XII 1981–31 XII 1982, Warszawa 1999. 9 A. Paczkowski, Od sfa³szowanego zwyciêstwa do prawdziwej klêski, Kraków 1999, s. 90. 15 Strona 16 Niezale¿nie od przygotowañ do wprowadzenia stanu wojennego, w tym internowania czo³owych dzia³aczy opozycji10, z myœl¹ o przysz³oœci przy- gotowywano kadry dla nowej, w pe³ni kontrolowanej przez w³adze „Soli- darnoœci”. Nowy zwi¹zek mieli organizowaæ wytypowani przez odpowied- nie s³u¿by MSW umiarkowani dzia³acze NSZZ „Solidarnoœæ”, w tym oczywiœcie przedstawiciele resortowej agentury11. Prace nad tym scenariu- szem rozpoczêto jesieni¹ 1981 r. W stanie wojennym przeprowadzono na- wet rozmowy z wytypowanymi osobami, ale ostatecznie zrezygnowano z tego pomys³u. Zapewne temu celowi by³o równie¿ podporz¹dkowane po- stêpowanie w³adz wobec Lecha Wa³êsy w stanie wojennym12: przywódca „Solidarnoœci”, uwa¿any przez w³adze za „umiarkowanego”, by³ przetrzy- mywany w odosobnieniu, ale w lepszych warunkach ni¿ pozostali cz³onko- wie kierownictwa NSZZ „Solidarnoœæ”. Poniewa¿ Wa³êsa zdecydowanie odrzuci³ propozycje wspó³pracy z w³adzami13, sta³ siê obiektem oszczerczej kampanii propagandowej. Posiedzenie Rady Pañstwa, na którym zatwierdzono przepisy prawne dotycz¹ce wprowadzenia stanu wojennego, rozpoczê³o siê po pó³nocy 13 grudnia 1981 r., ale ca³a machina stanu wojennego zosta³a uruchomiona ju¿ wczeœniej. Szyfrogram z has³em „Synchronizacja” – rozpoczêcie dzia- ³añ resortu spraw wewnêtrznych w ramach operacji wprowadzenia stanu wojennego – wiceminister spraw wewnêtrznych gen. Bogus³aw Stachura przekaza³ telefonicznie komendantom wojewódzkim MO kilka godzin wczeœ- niej. 12 grudnia 1981 r. o godzinie 23.30 rozpoczê³a siê operacja „Azalia”, polegaj¹ca na zajêciu (wspólnie z ¿o³nierzami WP) obiektów Polskiego Ra- dia i Telewizji oraz zablokowaniu œrodków ³¹cznoœci. Z kolei na godz. 24.00 wyznaczono rozpoczêcie operacji „Jod³a”, czyli internowañ, które faktycz- nie rozpoczê³y siê jeszcze przed pó³noc¹. Szyfrogram ten dotyczy³ te¿ rozpoczêcia operacji: „Klon” – przeprowa- dzenie przez funkcjonariuszy resortu rozmów ostrzegawczych z osobami, które podejrzewano o to, i¿ mog¹ podj¹æ wrog¹ dzia³alnoœæ; „Agora” – roz- poznawanie miejsc pobytu osób przewidzianych do internowania – i „Tro- ska” – gotowoœæ do realizacji planu ochrony i obrony rodzin funkcjonariuszy. 10 Zob. dok. nr 5 i 6. 11 Zob. dok. nr 6. 12 Zob. dok nr 36. 13 Zob. dok. nr 45. 16 Strona 17 13 grudnia 1981 r. o godzinie 0.30 do komendantów wojewódzkich MO i komendantów szkó³ resortowych w Szczytnie, Pile i S³upsku zosta³ prze- s³any szyfrogram ministra spraw wewnêtrznych z rozkazem przyst¹pienia o godzinie 6.00 do realizacji kolejnych etapów operacji wprowadzenia stanu wojennego. Chodzi³o miêdzy innymi o operacje oznaczone kryptonimami: „Bryza” – wzmocnienie gminnych posterunków MO cz³onkami ORMO; „Gwarek” – wstrzymanie wyjazdów prywatnych za granicê i ograniczenie wyjazdów s³u¿bowych; „Hajduk” – ograniczenie swobody dzia³ania perso- nelu placówek dyplomatycznych i konsularnych pañstw kapitalistycznych w PRL; „Hala” – uniemo¿liwienie obywatelom polskim wejœcia do tych pla- cówek; „Enigma” – zaostrzenie kontroli wykorzystania urz¹dzeñ poligra- ficznych i œrodków ³¹cznoœci w instytucjach; „Hamulec” – ograniczenie dzia- ³alnoœci korespondentów z krajów kapitalistycznych; „Lokata” – wycofanie broni palnej od osób, w stosunku do których s¹ zastrze¿enia, oraz wydanie broni wyselekcjonowanym aktywistom partyjnym; „Kadet” – ograniczenie automatycznego ruchu telefonicznego, teleksowego i telegraficznego. Operacja wprowadzenia stanu wojennego, pomimo obaw jej autorów, zakoñczy³a siê sukcesem14, chocia¿ co najmniej od po³owy marca 1981 r. rozwa¿ano inny wariant rozwoju wydarzeñ: „Solidarnoœæ” organizuje strajk generalny, czêœæ protestuj¹cych wychodzi na ulice, demonstranci atakuj¹ gmachy komitetów partii i w³adz administracyjnych, oraz nie wykluczano pomocy wojsk Uk³adu Warszawskiego15. Ju¿ pierwszej nocy internowano ponad 3 tys. osób, w tym niemal wszyst- kich cz³onków Komisji Krajowej NSZZ „Solidarnoœæ”. Internowania uda³o siê unikn¹æ jedynie nielicznym cz³onkom kierownictwa Zwi¹zku, miêdzy innymi Zbigniewowi Bujakowi, W³adys³awowi Frasyniukowi, Bogdanowi Lisowi. Utworzono 52 oœrodki internowania/odosobnienia16, wydano 10 132 decyzje o internowaniu w stosunku do 9736 osób17. W tak zwanych oœrod- kach odosobnienia przebywa³o równoczeœnie maksymalnie – wed³ug da- nych Ministerstwa Sprawiedliwoœci – 5128 internowanych, w tym 313 ko- 14 Zob. dok. nr 8, 20 i 22. 15 Taki wariant rozwoju wydarzeñ po raz pierwszy zosta³ opisany w: Notatka s³u¿bowa dot. gotowoœci wprowadzenia stanu wojennego w kraju ze wzglêdu na bezpieczeñstwo pañ- stwa z dnia 16 marca 1981 r., zob. Przeciw „Solidarnoœci” 1980–1989. Rzeszowska opozy- cja w tajnych archiwach Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych, oprac. J. Draus, Z. Nawrocki, Rzeszów 2000, s. 81–82. 16 Zob. dok. nr 7. 17 Zob. dok. nr 54. 17 Strona 18 biet (stan z 21 grudnia 1981 r.)18. Internowania objê³y nie tylko kierownic- two i doradców NSZZ „Solidarnoœæ”, ale równie¿ dzia³aczy innych nieza- le¿nych organizacji spo³eczno-politycznych (miêdzy innymi NZS, NSZZ RI, KIK, KPN, ROPCiO) oraz niektórych cz³onków PZPR zaanga¿owanych w „struktury poziome”. Internowano te¿ by³ych przywódców partii i pañ- stwa z Edwardem Gierkiem na czele. Wraz z ³agodzeniem rygorów stanu wojennego zmniejsza³a siê liczba oœrodków odosobnienia19. Zwalniano te¿ internowanych, co wykorzysty- wano skwapliwie zarówno w celach propagandowych, jak i w celu sk³óce- nia opozycji20. Internowanych próbowano „reedukowaæ”21. Najbardziej opor- nych trzymano w izolacji do grudnia 1982 r.22 Równoczeœnie z internowaniami prowadzono rozmowy ostrzegawcze z osobami podejrzanymi o to, ¿e mog¹ podj¹æ wrog¹ dzia³alnoœæ. Osoby, które odmawia³y podpisania deklaracji lojalnoœci, by³y internowane lub inaczej represjonowane. Na ulicach miast pojawi³y siê wspólne patrole milicji i wojska, czo³gi, transportery opancerzone i wozy bojowe. Wprowadzono te¿ oficjaln¹ cen- zurê korespondencji (w rzeczywistoœci cenzura funkcjonowa³a z ró¿nym nasileniem przez ca³y okres PRL) i ³¹cznoœci telefonicznej – najbardziej zna- nym jej przejawem by³ ostrzegawczy komunikat w s³uchawce telefonicz- nej: „rozmowa kontrolowana, rozmowa kontrolowana...”. W³adze zmilita- ryzowa³y najwa¿niejsze instytucje i zak³ady pracy, kieruj¹c do nich komisarzy wojskowych. Ograniczono te¿ dzia³alnoœæ zmilitaryzowanego Polskiego Radia i Telewizji Polskiej: zawieszono emisjê II programu TVP i II, III oraz IV programów PR. Zawieszone zosta³o równie¿ wydawanie prasy, z wyj¹t- kiem dwóch gazet ogólnokrajowych („Trybuny Ludu” i „¯o³nierza Wolno- œci”) oraz 16 terenowych dzienników partyjnych. Chocia¿ jeszcze w stanie wojennym wznowiono wydawanie niektórych zawieszonych tytu³ów, dla znacznej czêœci zatrudnionych w nich dziennikarzy nie by³o jednak miejsca w nowych redakcjach23. W rezultacie weryfikacji przeprowadzonej w œro- dowisku dziennikarskim24 straci³o pracê oko³o 1200 dziennikarzy, a dalszych 18 G³ówne kierunki dzia³ania resortu sprawiedliwoœci w 1982 roku, Warszawa 1983, s. 71. 19 O warunkach bytowych panuj¹cych w oœrodkach internowania zob. w raporcie Prawa cz³owieka i obywatela w PRL. 13 XII 1981–31 XII 1982, Pary¿ 1983. 20 Zob. dok. nr 33. 21 Zob. dok. nr 39. 22 Zob. dok. nr 42. 23 Zob. dok. nr 46. 24 Zob. dok. nr 19, 23 i 24. 18 Strona 19 1000 zdegradowano lub ukarano w inny sposób25. Zawieszono, a nastêpnie rozwi¹zano Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich i wiele innych stowa- rzyszeñ26. Podobne czystki, choæ na mniejsz¹ skalê, przeprowadzono w wielu in- nych œrodowiskach, w tym w administracji pañstwowej i szkolnictwie, zw³aszcza wy¿szym27. Akcja weryfikacyjna mia³a ró¿ne natê¿enie, na ogó³ w najmniejszym stopniu ucierpia³y kadry uczelni renomowanych. Do koñ- ca 1982 r. odwo³ano 20 rektorów28. W styczniu 1982 r., po krótkim okresie zawieszenia, rozwi¹zano Niezale¿ne Zrzeszenie Studentów. Po manifesta- cjach sierpniowych, we wrzeœniu 1982 r., usankcjonowano skreœlanie z li- sty studentów osób skazanych wyrokiem s¹du lub kolegium do spraw wy- kroczeñ. Relegowani bywali tak¿e uczniowie szkó³ œrednich. Zdarza³y siê przypadki zawieszania lub zamykania wydzia³ów uczelni lub ca³ych szkó³ œrednich29. Jednoczeœnie wzmog³a siê kampania propagandowa skierowana przeciwko opozycji, a szczególnie „Solidarnoœci”30, maj¹ca na celu przeko- nanie spo³eczeñstwa o koniecznoœci wprowadzenia stanu wojennego, po- zyskanie opinii publicznej dla dzia³añ w³adz oraz „demaskowanie prawdzi- wego oblicza i celów przywódców opozycji”. W pierwszym okresie oficjalne œrodki masowego przekazu skupi³y siê na uzasadnianiu koniecznoœci wpro- wadzenia stanu wojennego. Twierdzono, ¿e kraj znalaz³ siê na skraju prze- paœci. G³oszono tezê o anarchii i rozk³adzie, a nawet ruinie gospodarki w wy- niku strajków. Jak dalece skuteczne okaza³y siê te dzia³ania propagandowe (choæ nale¿y pamiêtaæ, ¿e by³y one te¿ prowadzone przed 13 grudnia 1981 r.), œwiadczy poziom akceptacji stanu wojennego w badaniach opinii publicz- nej31. W styczniu 1982 r., wed³ug danych Oœrodka Badania Opinii Publicz- nej i Studiów Programowych Komitetu ds. Radia i Telewizji, opartych na sonda¿u przeprowadzonym wœród losowo wybranych mieszkañców War- szawy, 29 proc. ankietowanych uzna³o decyzjê Rady Pañstwa za usprawie- dliwion¹, a dalsze 22 proc. za raczej usprawiedliwion¹. Kolejnym zadaniem propagandy w³adz PRL by³o wspieranie „procesów stabilizacji”, w tym tworzenia nowych zwi¹zków zawodowych. W prasie 25 Prawa cz³owieka i obywatela w PRL..., s. 191. 26 Zob. dok. nr 54. 27 Zob. dok. nr 29 i 32. 28 Prawa cz³owieka i obywatela w PRL..., s. 204. 29 Ibidem, s. 211. 30 Zob. dok. nr 19 i 46. 31 Zob. dok. nr 26 i 46. 19 Strona 20 lub w telewizji bardzo czêsto, zw³aszcza przed zapowiadanymi przez „Soli- darnoœæ” demonstracjami, przekazywano „ca³¹ prawdê” o przywódcach opozycji. G³ównym oœrodkiem decyzyjnym nie by³a jednak ani Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, któr¹ w oficjalnej propagandzie nazywano „admini- stratorem stanu wojennego”, ani Biuro Polityczne KC PZPR. Podobnie jak w grudniu 1970 r. najwa¿niejsze decyzje zapada³y w nieformalnym gronie, w stanie wojennym by³o to najbli¿sze otoczenie gen. Jaruzelskiego. To nie oznacza, ¿e z KC PZPR nie p³ynê³y odpowiednie wytyczne i dyrektywy32, dotycz¹ce chocia¿by dzia³añ wobec Koœcio³a katolickiego. Z jednej strony w³adze traktowa³y Koœció³ jako sojusznika w „stabilizowaniu sytuacji” w kra- ju, z drugiej zaœ stara³y siê neutralizowaæ w hierarchii „wrogie si³y”. Gene- ralnie, im silniejsza by³a opozycja, tym ³agodniejszy kurs przyjmowali komuniœci wobec Koœcio³a. Jednym z powa¿niejszych problemów w sto- sunkach pañstwo–Koœció³ po wprowadzeniu stanu wojennego sta³a siê po- stulowana przez Episkopat Polski druga wizyta papie¿a Jana Paw³a II w Polsce33, pocz¹tkowo planowana na 1982 r., ale z powodu oporu w³adz PRL zrealizowana dopiero w roku nastêpnym. Inna sprawa, ¿e w³adze naj- chêtniej od³o¿y³yby j¹ na póŸniej, byæ mo¿e, ¿e gdyby nie obawy przed reakcj¹ spo³eczn¹, nawet ad calendas Graecas. Ekipa rz¹dz¹ca mia³a ró¿ne pomys³y „zneutralizowania szkodliwego wp³ywu” papie¿a, chocia¿by skró- cenie planowanej wizyty Ojca Œwiêtego do jednodniowego pobytu w Czê- stochowie czy podjêcie Jana Paw³a II na jesieni – w paŸdzierniku – przy niekorzystnych warunkach meteorologicznych. Notabene w czasie drugiej pielgrzymki papie¿a do kraju w czerwcu 1983 r. w³adze oskar¿y³y go o na- wo³ywanie do buntu przeciwko w³adzy i rozpoczêcia wojny religijnej34. Najbardziej powszechn¹ form¹ oporu w grudniu 1981 r. by³y strajki okupacyjne. W³adze skoncentrowa³y siê na ich likwidacji i odblokowaniu du¿ych zak³adów pracy. Z regu³y najpierw do strajkuj¹cych wysy³ano przed- stawicieli prokuratury, MO i WP, którzy grozili konsekwencjami prawnymi strajku. W wielu przypadkach uda³o im siê nak³oniæ ludzi do przerwania lub niepodejmowania strajku. Tam, gdzie argumenty s³owne okazywa³y siê nie- skuteczne, stosowano inne œrodki: demonstracjê si³y oraz blokowanie za- k³adu, jednoczeœnie apeluj¹c (przy u¿yciu urz¹dzeñ nag³aœniaj¹cych) do za- 32 Zob. dok. nr 13, 17, 21, 25 i 33. 33 Zob. dok. nr 33. 34 Zob. dok. nr 51 i 52. 20