Strona 1 Majów religia stawiciele licznych plemion z Nad˝du i Al-Hi- d˝azu, aby mu si´ poddaç i przyjàç islam. W efekcie tych wydarzeƒ P∏w. Arabski zosta∏ ostatecznie zjednoczony pod sztandarem no- wej religii. W tym czasie rozpocz´∏y si´ tak˝e pierwsze wypady muzu∏manów na sàsied- nie tereny, które zaowocowa∏y w nadchodzà- cych dziesi´cioleciach zmasowanà ekspansjà arabsko-muzu∏maƒskà na tereny Bliskiego Wschodu i pn. Afryki. W 632, na krótko przed Êmiercià, M. odby∏ swà ostatnià piel- grzymk´ do Mekki, zw. pielgrzymkà po˝e- gnalnà, ustanawiajàc w ten sposób kszta∏t had˝d˝u. M. zmar∏ niespodziewanie, nie po- zostawiajàc ˝adnych wskazówek co do na- st´pstwa po sobie; wywo∏a∏o to spór o inwe- stytur´, a nieco póêniej roz∏am w ∏onie wspólnoty muzu∏maƒskiej na szyitów i sun- nitów. Mimo ˝e islam nie uznaje kultu Êwi´- tych, M. jest szczególnie czczony przez mu- zu∏manów, co znajduje swe odbicie g∏. w ró˝nych formach islamu lud., zw∏. podczas Êwi´ta Urodzin Proroka (Id al-Maulid an-Naba- wi, obchodzone przez sunnitów 12. dnia rabi al-awwal, 3. miesiàca kalendarza muzu∏maƒ- skiego, a przez szyitów — 17. dnia rabi al-aw- wal). Wyrazem, a byç mo˝e jednym z powo- dów tej czci jest nakaz naÊladowania ˝ycia Proroka (imitatio Muhammadi) przez wszyst- kich wyznawców islamu. Oprócz nie ca∏kiem ortodoksyjnych form oddawania czci proroko- wi islamu istniejà te˝ inne dozwolone, a na- Religia wet zalecane przez prawo muzu∏maƒskie, jak Majów odwiedzanie jego grobu w Medynie, co stano- Stela z Copán wi ostatni, nadobowiàzkowy element had˝- (Honduras) d˝u. Analogicznie do „najpi´kniejszych imion Boga” istnieje w islamie 99 oprac. w póênym fot. D. Gowin Êredniowieczu „szlachetnych imion” (al-asma czczonych jeszcze w momencie hiszp. konkwi- asz-szarifa) M., których liczba z czasem rozro- sty. Mimo ˝e w okresie klas. (od ok. 250 do s∏a si´ do 201. 900–1000 n.e.) Majowie tworzyli liczne mia- M a j ó w r e l i g i a . Majowie, Indianie sta-paƒstwa pozostajàce w sferach wp∏ywów Ameryki Ârodk., zamieszkiwali tereny obecne- kilku hegemonów, system wierzeƒ i rytua∏ów go Meksyku (stany Tabasco i Chiapas, oraz Religia p∏w. Jukatan), Gwatemali, Belize, Salwadoru Majów i Hondurasu; pos∏ugiwali si´ j´zykami maja. Kalendarz Majów W okresie prekolumbijskim stworzyli wysoko fot. L. Charewicz rozwini´tà cywilizacj´, której poczàtki si´gajà okresu preklas. (ok. 2000 p.n.e.–250 n.e.), wg chronologii przyj´tej dla kultur Mezoameryki. Z tego okresu pochodzà pierwsze Êwiadectwa sformalizowanego systemu rel. w kulturze Ma- jów. Wówczas na terenach ob. Gwatemali, Be- lize i wsch. cz´Êci Meksyku pojawi∏y si´ pierw- sze wielotysi´czne oÊrodki i monumentalna architektura sakralna, gdzie rzàdzàca elita in- scenizowa∏a spektakularne ceremonie i rytua∏y majàce na celu zapewnienie urodzaju i pomyÊl- noÊci podleg∏ych jej spo∏ecznoÊci. Z póênego okresu preklas. (ok. 400 p.n.e.–250 n.e.) po- chodzà Êwiadectwa kultu niektórych bóstw 519 Strona 2 Majów religia Majów, informacje spisane po hiszp. konkwi- Êcie. èród∏a te zawierajà dane dotyczàce kultu bóstw, rodzaju sprawowanych rytua∏ów oraz organizacji kap∏aƒskiej. Szczególnie cennym kluczem do poznania przedhiszpaƒskich wie- rzeƒ Majów, okaza∏a si´ spisana we wczesnym okresie kolonialnym mitologia Majów Quiché z wy˝yn pd. Gwatemali (Popol Vuh), która, jak dowiod∏y badania ostatnich lat, jest wiernym odzwierciedleniem mitów okresu klasycznego. Wiele wierzeƒ i rytua∏ów (przede wszystkim mniej publiczne elementy religii zwiàzane z kultem domowym) przetrwa∏o hiszp. kon- kwist´, a nawet czasy kolonialnej chrystianiza- cji, i pozosta∏y ˝ywe do dziÊ w obr´bie ró˝nych grup Majów. Szczególnie wiele elementów wierzeƒ przedhiszp. zachowa∏o si´ wÊród La- candonów ˝yjàcych w d˝unglach stanu Chia- pas, którzy po dzieƒ dzisiejszy sprawujà rytu- a∏y w Êwi´tych jaskiniach i ruinach dawnych oÊrodków Majów. W przypadku wielu trady- cyjnych spo∏ecznoÊci zamieszkujàcych p∏w. Ju- katan czy wy˝yny Gwatemali obserwuje si´ swoistà syntez´ wierzeƒ i rytua∏ów prekolum- bijskich i chrzeÊcijaƒskich. Najbardziej kom- pletna relacja kosmogoniczna zachowa∏a si´ w Popol Vuh, ale jej wczeÊniejszà wersj´ mo˝na odnaleêç ju˝ w êród∏ach z okresu klasycznego. Majowie wierzyli, ˝e przed stworzeniem obec- nego istnia∏o kilka kolejno niszczonych Êwia- tów. Przed stworzeniem ostatniego z nich Religia wykazywa∏ du˝à homogenicznoÊç, podobnie zostali pokonani bogowie Êmierci i Êwiata pod- zresztà jak elitarna subkultura. Okres ten do- ziemnego Xibalbá. Potem nastàpi∏o stworze- Majów starcza bogatych danych na temat ró˝norod- nie s∏oƒca i ksi´˝yca (Hunahpu, Xbalanqué) Piramida ze świątynią oraz odrodzenie boga planety Wenus i kuku- Wielkiego Jaguara nych kultów, wyrafinowanych ceremonii, z∏o- rydzy (Hun Nal Yeh, Hunahpu), który we- w Tikal (Gwatemala) ˝onego systemu kalendarzowego i pisma oraz d∏ug klas. wersji mitu dokona∏ powtórnej kreacji fot. A. Pieƒkos zaawansowanej wiedzy astr. s∏u˝àcej do pro- Êwiata, wznoszàc Drzewo Âwiata (Drog´ Mlecz- gnozowania zjawisk na niebie i rytualnych nà) przenikajàce poszczególne strefy kosmosu. przepowiedni. Ezoteryczna wiedza by∏a zapisy- Âwiat podziemny sk∏ada∏ si´ z 9 poziomów, któ- Religia wana i kodyfikowana przez kap∏anów w spe- rymi rzàdzili Bolontiku [‘dziewi´ciu bogów’], Majów cjalnych ksi´gach. Na temat wierzeƒ kolejnego a przejÊciem do niego by∏y jaskinie, zbiorniki Dom Mniszek okresu, postklas. (ok. 1000–1500 n.e.), istnie- wodne lub boiska do rytualnej gry w pi∏k´ w Uxmal (Meksyk) jà, oprócz danych archeol., ikonograficznych (Tlachco). Ziemi´ wyobra˝ano sobie jako cia- fot. R. Go∏´dowski i nielicznych zachowanych rytualnych ksiàg ∏o pot´˝nego ˝ó∏wia lub kajmana unoszàcego si´ na wodach praoceanu. Sfera niebiaƒska mia∏a si´ sk∏adaç z 13 poziomów, z których ka˝demu przyporzàdkowany by∏ jeden z 13 bo- gów (Oxlahuntiku). Form´ monumental- nych kosmogramów symbolizujàcych porzàdek wszechÊwiata nadawano wielu kompleksom arch. Majów. Odpowiednikami strefy ziem- skiej by∏y pa∏ace w∏adców i elity, natomiast Êwiàtynie grobowe umieszczane by∏y cz´sto w cz´Êci pn. centrum arch. (pó∏noc kojarzono ze strefà niebiaƒskà i ubóstwionymi przodka- mi), a przejÊcie mi´dzy obiema strefami stano- wi∏y boiska. Wierzono, ˝e bogowie uformowa- li ludzi obecnego Êwiata z kukurydzy, ci zaÊ zobowiàzani byli dostarczaç swym stwórcom 520 Strona 3 Majów religia po˝ywienie w formie ofiary krwi, majàcej za- szych informacji na te- pewniç dalsze trwanie i harmoni´ wszechÊwia- mat urz´dów kap∏aƒskich ta. Postrzeganie licznych bóstw Majów w kate- w okresie klas., na ich ist- goriach gr.-rzym. panteonu jest du˝ym nienie wskazuje jednak z∏o- zniekszta∏ceniem. Podobnie jak inne ludy Me- ˝onoÊç i wyrafinowanie sys- zoameryki, Majowie wierzyli, ˝e kosmos wy- temu pisma, kalendarza C h i c h é n I t z á [czicze.n itsa.; ma- pe∏nia bezosobowa, boska energia, której nosi- i astronomii. Wiadomo na- jańskie, ‘u studni Itzów’], m. w pn. części płw. cielami i manifestacjami by∏y konkretne tomiast, ˝e z∏o˝ona hierar- Jukatan, jeden z najważniejszych majańskich bóstwa kojarzone z g∏. si∏ami natury. WÊród chia kap∏aƒska istnia∏a ośrodków polit.-rel. w prekolumbijskim Meksy- nich jedno z najwa˝niejszych miejsc zajmowa∏ wÊród Majów na Jukatanie ku; obok Cozumel gł. centrum pielgrzymkowe bóg s∏oƒca, K’inich Ahau, aspekt bóstwa w okresie postklasycznym. jukatańskich Majów (ze słynną wyrocznią); zał. o imieniu Itzamnaah, pana nieba, dnia i nocy, Najwy˝szy kap∏an nosi∏ ty- w IX w. przez lud Itzá w pobliżu wielkiej natural- wynalazcy pisma. Mo˝na go równie˝ identyfi- tu∏ ahau can [‘pan wà˝’]. nej studni; wierzono, że na jej dnie znajduje się kowaç z Hunab Ku, stwórcà Êwiata. Âwiatem Obserwacjà nieba, rachuba- siedziba boga deszczu Chaaka; okres świetno- podziemnym w∏ada∏ bóg Êmierci, Yum Cimil, mi kalendarzowymi i prze- ści Ch.I. przypadł na XI–XII w.; w tym czasie wyst´pujàcy w kilku manifestacjach. Wielkà powiedniami zajmowali si´ w jego architekturze i sztuce zaznaczyły się czcià darzony by∏ Chaak, bóg deszczu i burzy, ah k’inob [‘panowie dni’], wpływy kultury Tolteków (m.in. słynne kolumny majàcy w∏adz´ nad wodà, opadami i urodza- natomiast zadaniem darzo- w kształcie węży z głowami płasko leżącymi na jem, oraz Kauil, opiekun dynastii królewskich. nych niezwyk∏ym szacun- ziemi i pionowo uniesionymi ogonami oraz mo- Szczególne znaczenie dla Majów, opierajàcych kiem chilanes [‘mówcy’], swà egzystencj´ na uprawie roli, mia∏ Hun Nal by∏o informowanie ludzi nolityczne posągi chacmool, przedstawiające Yeh, bóg kukurydzy, który uosabiajàc cykl o odpowiedziach i wyro- mężczyzn w pozycji siedzącej); Ch.I. stanowiło Êmierci i odrodzenia, odgrywa∏ kluczowà rol´ kach boskich. PowinnoÊcià gł. ośrodek kultu Chaaka, w okresie wpływów w mitach kreacyjnych. Patronem kupców by∏ kap∏ana zw. nacom by∏o do- Tolteków także boga wojny Quetzalcoatla, zw. Ek Chuah, a opiekunkà kobiet bogini Ix Chel, konywanie krwawych ofiar. przez Majów Kukulcanem [‘pierzasty wąż’]; wyst´pujàca zarówno w dobroczynnych, jak Miejsca kultu i monumen- w mieście znajdował się wspaniały zespół sa- i niszczàcych aspektach. Choç w∏adcy nie byli talne budowle sakralne kralny z licznymi świątyniami na piramidach, uwa˝ani za bogów sensu stricto, ich tytulatura znajdowa∏y si´ we wszyst- m.in. Kukulcana, Wojowników i Jaguarów; wielką zdradza wyraêne pretensje do „boskoÊci”, naj- kich oÊrodkach Majów, jed- czcią Majowie otaczali świętą studnię Chaaka, bardziej widoczne w tytule k’uhul ahau [‘boski nak niektóre spoÊród nich w której składano ofiary, m.in. z ludzi; w XV w. w∏adca’]. Wierzono, ˝e monarcha mia∏ nad- zyska∏y szczególne znacze- Ch.I. zostało opuszczone. przyrodzonego towarzysza zw. uay, którym nie, jak sanktuarium Bogi- ni-Matki na wyspie Cozumel czy Êwi´ta studnia cz´sto by∏o zwierz´, np. jaguar. Móg∏ równo- (cenote) w Chichén Itzá, do których udawali si´ czeÊnie posiàÊç „boskà si∏´” przez noszenie strojów odpowiednich bóstw. Obdarzone bo- Religia skà energià by∏y równie˝ figurki i wyobra˝enia Majów bóstw, które znajdowa∏y si´ w osobistym po- Fasada Pałacu siadaniu w∏adców, jak ber∏o wyobra˝ajàce Masek opiekuna dynastii, boga Kauila. „BoskoÊç” w Kabah (Meksyk) przywódców Majów pot´gowa∏a si´ niewàtpli- fot. A. Guranowski wie po ich Êmierci. Bliska identyfikacja z bo- giem kukurydzy Hun Nal Yeh pozwala∏a im zmierzyç si´ z si∏ami Âwiata Podziemnego i na- st´pnie odrodziç si´ w zaÊwiatach. W okresie klas. w∏adca by∏ bez wàtpienia g∏. kap∏anem- -szamanem odpowiedzialnym za pomyÊlnoÊç swego ludu, za kontakt ze Êwiatem nadprzyro- dzonym oraz za kult przodków, niezwykle wa˝- ny dla rzàdzàcych dynastii. Kluczowy rytua∏, do jakiego by∏ zobowiàzany, polega∏ na ofierze z w∏asnej krwi, zawierajàcej fragmenty król. duszy. Krew kapa∏a do naczynia ofiarnego wy- pe∏nionego papierem, który nast´pnie podpa- lano. W k∏´bach dymu, wprowadzonemu w trans w∏adcy ukazywaç si´ mia∏ tzw. Wà˝ Wizji umo˝liwiajàcy kontakt z zaÊwiatami, a zw∏. z ubóstwionymi przodkami. Dane iko- nograficzne i epigraficzne wskazujà zarazem, ˝e ofiara ta mia∏a symbolizowaç odnow´ po- rzàdku kosm. (Na Ho Chan). Choç brak bli˝- 521 Strona 4 Mamitu rzyç dopiero po 52 latach, co stanowi naj- mniejszà ca∏kowità wielokrotnoÊç liczby dni obu kalendarzy (52 × 365 = 18 980 = 73 × 260). Do zapisywania wi´kszych jednostek czasu s∏u˝y∏ tzw. D∏ugi Rachunek, oparty na Religia jednostkach b´dàcych, z wyjàtkiem najmniej- Majów szej, wielokrotnoÊciami 20: k’in (1 dzieƒ), Panteon bogów, uinal (20 dni), tun (20 × 18, czyli 360 dni), dwie karty Kodeksu k’atun (20 × 360 dni) oraz bak’tun (20 × 20 × Drezdeńskiego, 360 dni). Za ich pomocà mo˝na by∏o precyzyj- ok. X–XII w. — nie zapisaç dat´, sumujàc liczb´ dni wyra˝onà Sächsische w kolejnych jednostkach, jakie up∏yn´∏y od Landesbibliothek, punktu „zero” 3114 p.n.e. — daty stworzenia Drezno obecnego Êwiata w mitologii Majów. Szczegól- Archiwum PWN nie uroczyÊcie obchodzono up∏yw du˝ych jed- nostek kalendarzowych. W wielu oÊrodkach ceremoniom zakoƒczenia k’atunów towarzy- szy∏o wznoszenie kamiennych steli oraz okrà- g∏ych rzeêbionych o∏tarzy upami´tniajàcych to wydarzenie. Up∏yw i odnowa jednostek czasu zwiàzane by∏y z koncepcjà tworzenia i niszczenia Êwiata, czego przyk∏adem mogà byç jukataƒskie uroczystoÊci koƒca cyklu 365-dniowego (uayeb) i poczàtku nowego ro- ku. W trakcie kolejnych miesi´cy roku 365- -dniowego obchodzono równie˝ wiele Êwiàt rel. poÊwi´conych licznym bóstwom i zwiàza- nych z poszczególnymi fazami cyklu wegeta- cyjnego i agrarnego. Oprócz wyznaczania Êwiàt rel., istotnym celem rachub kalendarzo- wych i obserwacji astr. by∏o zapisywanie i przewidywanie zjawisk na niebie, a zw∏. za- çmieƒ S∏oƒca i Ksi´˝yca oraz faz planety We- nus, wywierajàcych istotny wp∏yw na ˝ycie Religia liczni pielgrzymi. Podstawowym wyznaczni- ludzi. Wierzono, ˝e podczas zaçmieƒ Êwiat Majów kiem Êwiàt i rytua∏ów by∏ system kalendarzo- mo˝e zostaç zniszczony przez demony ciem- Maska Wenus na wy, który opiera∏ si´ na 2 cyklach, 260- i 365- noÊci, natomiast Wenus, w zale˝noÊci od Schodach Jaguara -dniowym. Kalendarz 260-dniowy, tzol’kin, swej fazy, mia∏a wywieraç okreÊlony wp∏yw (wschodni dziedzi- by∏ kombinacjà 20 nazw dni i 13 numerów. na Ziemi´, np. wyznaczaç stosowny czas do niec) w Copán Cykl 365-dniowy, haab, sk∏ada∏ si´ z 18 mie- rozpocz´cia zrytualizowanej wojny. Wa˝nà (Honduras), VIII w. si´cy po 20 dni oraz 5 dni dodatkowych (uay- cz´Êcià kultu by∏y ofiary, poczàwszy od ofiar fot. D. Gowin eb). Ka˝dy dzieƒ móg∏ byç zatem okreÊlony w postaci pokarmu i drogocennych przedmio- przez pozycj´ w obu rachubach, a data okre- tów, palenia kadzid∏a, po ofiar´ krwi. Rytual- Êlona przez ich kombinacj´ mog∏a si´ powtó- ne samookaleczenie oraz sk∏adanie w ofierze Religia ludzi praktykowane by∏y od czasów preklas. Majów a˝ po przybycie Hiszpanów, zw∏. w przypadku szczególnych okazji kalendarzowych i konfi- Fragment fresków guracji astr., rytualnej gry w pi∏k´ oraz innych w jednej ze świątyń uroczystoÊci majàcych zapewniç przychylnoÊç centrum bóstw, urodzaj czy sankcjonujàcych i potwier- ceremonialnego dzajàcych zwyci´stwa wojenne. Majów w Bonampak (Meksyk) Mamitu [akadyjskie, ‘przysi´ga’], fot. E. Dzikowska w staro˝. Mezopotamii imi´ bogini — personi- fikacji przysi´gi, wyst´pujàcej w tekstach zw∏. z 1. po∏. II tysiàclecia p.n.e.; póêniej M. by- wa∏a uznawana za ma∏˝onk´ Nergala lub Erry, karzàcà ludzi ∏amiàcych przysi´gi; w akadyj- skiej opowieÊci o Gilgameszu zosta∏a nazwana „stwórczynià przeznaczenia”, która wraz z Anun- nakami decyduje o ˝yciu i Êmierci. 522