Strona 1 O ÂRODEK S TUDIÓW W SCHODNICH Centre for Eastern Studies Prace OSW / CES Studies P R A C E Rosja wobec Unii Europejskiej: OSW kryzys „strategicznego partnerstwa” Russia vs. the European Union: CES a “strategic partnership” crisis STUDIES n u m e r 22 n u m b e r Warszawa styczeƒ 2006 / Warsaw January 2006 Strona 2 © Copyright by OÊrodek Studiów Wschodnich © Copyright by Centre for Eastern Studies Redaktor serii / Series editor Anna ¸abuszewska Opracowanie graficzne / Graphic design Dorota Nowacka T∏umaczenie / Translation Ilona Duchnowicz Wspó∏praca / Co-operation Jim Todd Wydawca / Publisher OÊrodek Studiów Wschodnich Centre for Eastern Studies ul. Koszykowa 6 a Warszawa / Warsaw, Poland tel./phone + 48 /22/ 525 80 00 fax: +48 /22/ 525 80 40 Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich The “CES Studies” series contains analytical materials prepared at the Centre for Eastern Studies Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç na stronie www.osw.waw.pl Tam równie˝ znaleêç mo˝na wi´cej informacji o OÊrodku Studiów Wschodnich The Centre’s analytical materials can be found on the Internet at www. osw.waw.pl More information about the Centre for Eastern Studies is available at the same web address ISSN 1642-4484 Strona 3 Spis treÊci / Contents Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” / 5 Marek Menkiszak Tezy / 5 Wst´p / 6 I. Objawy kryzysu partnerstwa / 8 II. èród∏a problemów w stosunkach Rosja – UE / 15 III. Konsekwencje kryzysu dla przysz∏oÊci stosunków rosyjsko-unijnych / 25 Aneksy / 28 Russia vs. the European Union: a “strategic partnership” crisis / 41 Marek Menkiszak Theses / 41 Introduction / 42 I. Symptoms of the crisis in partnership / 44 II. The sources of problems in Russian-EU relations / 51 III. Consequences of the crisis for future Russian-EU relations / 61 Appendices / 64 Strona 4 Tezy 1. Wbrew deklaracjom obydwu stron o rozwoju „strategicznego partnerstwa” stosunki mi´dzy Rosjà a Unià Europejskà znajdujà si´ w ostat- nich latach w stanie, który mo˝na okreÊliç jako kryzysowy. Nie oznacza to, ˝e w stosunkach ro- syjsko-unijnych nie ma osiàgni´ç. Chodzi o to, ˝e Rosj´ i Uni´ dzielà doÊç zasadnicze ró˝nice w percepcji, aspiracjach i interesach, którym Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” towarzyszy brak zaufania i rozczarowanie. Kry- zys przejawia si´ we wzajemnej krytyce stron, powtarzajàcych si´ regularnie okresach spi´ç i och∏odzenia stosunków („minikryzysach”) oraz zw∏aszcza w „wirtualizacji wspó∏pracy” – maskowaniu coraz bogatszà formà dialogu i wspó∏pracy niedostatków istotnej treÊci w wie- Rosja wobec Unii lu kluczowych sferach. Europejskiej: kryzys 2. Przyczyny kryzysu sà zró˝nicowane, a cz´Êç z nich ma g∏´boki charakter. Wi´kszoÊç z nich „strategicznego 5 ma swe êród∏a w Rosji i jej polityce. Do przy- czyn fundamentalnych nale˝y tu zaliczyç: brak partnerstwa” jasno okreÊlonej to˝samoÊci cywilizacyjnej Rosji (paƒstwo europejskie vs. paƒstwo eurazjatyc- Marek Menkiszak kie); brak zdefiniowanej i utrwalonej wizji miej- sca Rosji we wspó∏czesnym Êwiecie i opartej na niej polityki (opcja mocarstwowa vs. opcja inte- gracyjna); kryzys „projektu europejskiego” Rosji (zwolennicy realnej integracji Rosji do przes- trzeni europejskiej sà obecnie w rosyjskiej elicie w mniejszoÊci); brak zrozumienia i negatywna percepcja UE i jej polityki w du˝ej cz´Êci rosyj- skich elit; brak u rosyjskich w∏adz wizji doce- lowego modelu stosunków z UE. Stan kryzysu wzmacniajà problemy le˝àce po stronie Unii Europejskiej. Kryzys wewn´trzny w Unii (nie- jasnoÊç perspektyw reformy instytucjonalnej, polityki rozszerzenia i sàsiedztwa) rzutuje ne- gatywnie na polityk´ UE wobec Rosji. 3. Do pog∏´bienia kryzysu przyczyniajà si´ tak- ˝e inne czynniki zwiàzane z jednej strony ze specyfikà polityki Federacji Rosyjskiej, a tak˝e wynikajàce ze sprzecznoÊci interesów Rosji i Unii Europejskiej. W pierwszym przypadku chodzi m.in. o to, ˝e obecne w∏adze Rosji realizujà mo- del systemowy (autorytarny) zasadniczo od- mienny od standardów europejskich, ponadto uciekajà si´ do negatywnej taktyki politycznej w relacjach z UE (w tym rozgrywania podzia∏ów Prace OSW Strona 5 w Unii Europejskiej). W drugim przypadku na Wst´p czo∏o wysuwajà si´ sprzecznoÊci w polityce stron wobec „wspólnego sàsiedztwa” (zw∏asz- Rosja i Unia Europejska kszta∏tujà partnerstwo cza zachodnich paƒstw WNP po∏o˝onych po- nazywane strategicznym1. W Unii Europejskiej mi´dzy Rosjà i UE). Rosja stara si´ wspieraç na mo˝na spotkaç si´ z tezà, i˝ Rosja jest jednym tym obszarze specyficzny, odmienny od propo- z najwa˝niejszych lub wr´cz najwa˝niejszym sà- nowanego przez UE, model polityczno-gos- siadem UE2. Dostawy rosyjskich noÊników ener- podarczy, aktywnoÊç UE traktujàc jako wyzwa- gii (ropy naftowej i gazu ziemnego) sà jednym nie dla swoich interesów. z kluczowych êróde∏ zaopatrzenia paƒstw UE w te surowce. W Rosji z kolei podkreÊla si´, i˝ UE Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” 4. Przysz∏oÊç stosunków rosyjsko-unijnych zale- jest dominujàcym partnerem handlowym i jed- ˝y od wielu czynników. Analiza aktualnych wa˝- nym z kluczowych partnerów politycznych Fe- niejszych trendów prowadzi do wniosku, i˝: deracji Rosyjskiej3. Przez ostatnie pi´tnaÊcie lat – w perspektywie krótkoterminowej nie nale˝y Wspólnoty Europejskie, a nast´pnie Unia Euro- spodziewaç si´ wyraênej poprawy sytuacji pejska oraz Rosja stworzy∏y g´stà sieç powiàzaƒ, i przezwyci´˝enia kryzysu, g∏ównie ze wzgl´du instytucji dialogu i wspó∏pracy. Kolejne szczyty na jego g∏´bokie przyczyny oraz brak przes∏a- UE – Rosja sà cz´sto prezentowane jako sukcesy nek do istotnej zmiany sytuacji w polityce we- obydwu stron, pozytywne prze∏omy we wzajem- wn´trznej i w otoczeniu mi´dzynarodowym nych stosunkach. Przyjmowane deklaracje pe∏ne Rosji sà podnios∏ych stwierdzeƒ o pozytywnym ich ro- – w perspektywie d∏ugoterminowej mo˝na zwoju. 6 oczekiwaç pozytywnych – z punktu widzenia UE – zmian w polityce europejskiej Rosji; jest A jednak wÊród ekspertów, zw∏aszcza rosyjskich, szansa na odrodzenie „projektu europejskie- narasta przekonanie, ˝e za bogatà formà dialogu go” Rosji, do takiego wniosku sk∏aniajà d∏ugo- i wspó∏pracy Rosji z UE kryje si´ bardzo skromna falowe trendy (w tym: przewaga d∏ugotermino- treÊç, a ich stosunki znajdujà si´ w istocie w kry- wych tendencji odÊrodkowych nad tendencjami zysie4. Co wi´cej, kryzys ten dojrza∏ na tyle, ˝e od integracyjnymi na obszarze WNP, wzrost pot´- koƒca 2003 roku, obok urz´dowego optymizmu gi Chin, spodziewany wzrost zagro˝enia funda- pojawiajà si´ bardzo krytyczne g∏osy oficjalnych mentalizmem i ekstremizmem islamskim na przedstawicieli i organów obydwu stron (zw∏a- terytorium Federacji Rosyjskiej, asymetryczne szcza UE). i pozbawione trwa∏ych podstaw partnerstwo z USA, a zw∏aszcza istniejàce g∏´bokie wi´zi kul- – Dlaczego mo˝emy mówiç o kryzysie i na czym turalne, polityczne i gospodarcze pomi´dzy Ro- on polega? sjà i resztà Europy). – Jakie sà najwa˝niejsze êród∏a obecnych prob- lemów w stosunkach rosyjsko-unijnych? – Jakie sà konsekwencje obecnych problemów dla przysz∏oÊci stosunków Rosja – UE? Na te pytania stara si´ odpowiedzieç niniejszy tekst. Nie stanowi on pe∏nej prezentacji stosun- ków rosyjsko-unijnych, lecz koncentruje si´ na tym, co przeszkadza autentycznemu partnerstwu pomi´dzy Rosjà i UE, analizujàc problem z punktu widzenia polityki rosyjskiej wobec UE. Dlatego tekst nie zawiera g∏´bszej analizy polityki UE wo- bec Rosji ani te˝ nie analizuje bli˝ej tych êróde∏ problemów w stosunkach rosyjsko-unijnych, któ- re le˝à po stronie unijnej. Tekst niniejszy sk∏ada si´ z trzech cz´Êci. W pier- wszej scharakteryzowane zosta∏y widoczne ze- Prace OSW Strona 6 wn´trzne objawy kryzysu w stosunkach rosyj- panelowych (paêdziernik 2004 roku i styczeƒ 2005 sko-unijnych. Cz´Êç druga poÊwi´cona jest ana- roku w Moskwie)7. Pierwszy z nich konstatuje lizie przyczyn kryzysu, zarówno tych o charak- „systemowy kryzys” pomi´dzy Unià Europejskà terze pierwotnym, g∏´bszym i d∏ugotrwa∏ym, i Rosjà, który przejawia si´ m.in. brakiem strate- jak i tych pochodnych, o bardziej doraênych kon- gii i wzajemnà nieufnoÊcià. Drugi równie˝ pos∏u- sekwencjach. W cz´Êci trzeciej tekstu podj´ta guje si´ poj´ciem kryzysu, wskazujàc zw∏aszcza na zosta∏a natomiast próba charakterystyki nas- brak wzajemnego zrozumienia, powa˝ne ró˝nice t´pstw kryzysu dla przysz∏oÊci stosunków rosyj- polityczne i rywalizacj´ gospodarczà Rosji i UE. sko-unijnych wraz z próbà zarysowania najbar- dziej prawdopodobnych scenariuszy ich rozwoju. Problemy le˝àce po stronie Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” unijnej Definicja kryzysu Do kryzysowego stanu w stosunkach rosyjsko- Dialog i wspó∏praca pomi´dzy Rosjà i Unià Euro- -unijnych przyczyniajà si´ niewàtpliwie, choç – pejskà przynios∏y osiàgni´cia w niektórych sfe- jak si´ wydaje – w mniejszym stopniu, problemy rach, podpisano wiele porozumieƒ. Obydwie stro- le˝àce po stronie unijnej. Zagadnienia te – jak to ny majà ÊwiadomoÊç znaczàcej wagi stosunków zaznaczono powy˝ej – wychodzà poza ramy ni- wzajemnych. Co wi´cej, w ostatnich latach rosnà- niejszej analizy, która koncentruje si´ na proble- cego znaczenia nabierajà stosunki bilateralne po- mach wyst´pujàcych po stronie rosyjskiej. Nie mi´dzy Rosjà i poszczególnymi paƒstwami cz∏on- mo˝na jednak pominàç tych pierwszych milcze- 7 kowskimi UE. W niektórych przypadkach mo˝emy niem, gdy˝ obraz zagadnienia by∏by wówczas da- mówiç o doÊç daleko idàcej pragmatycznej wspó∏- lece niepe∏ny. Ze wzgl´du na przyj´te w tekÊcie pracy. za∏o˝enia wypada ograniczyç si´ do wymienienia Poj´cie kryzysu, jakim pos∏ugujemy si´ w niniej- takich g∏ównych problemów. szym tekÊcie, nie oznacza bynajmniej negowania Kryzys wewn´trzny, jaki prze˝ywa Unia Euro- powy˝szych pozytywnych aspektów wzajemnych pejska (zw∏aszcza po fiasku referendum konsty- stosunków. Kryzys definiujemy tu jako taki stan tucyjnego we Francji i Holandii wiosnà 2005 roku). relacji rosyjsko-unijnych (UE traktowana jest jako Kryzys ten powoduje m.in. koncentracj´ uwagi UE wspólnota, a nie prosty zbiór paƒstw), który po- na w∏asnych problemach wewn´trznych kosztem strzegany jest przez chocia˝by jednà ze stron stosunków zewn´trznych, w tym stosunków z Ro- jako nieodpowiadajàcy wczeÊniejszym ambicjom, sjà (które spadajà w hierarchii wa˝noÊci na dalszy kryzys oznacza taki poziom rozbie˝noÊci percep- plan). Konsekwencjà kryzysu jest tak˝e pewien cji, aspiracji i interesów stron, który nie da si´ stan zawieszenia i nieokreÊlonoÊci dotyczàcy pers- ukryç ani przezwyci´˝yç w krótkim czasie i który pektyw takich fundamentalnych dla UE kwestii nie pozwala na pozytywny prze∏om w rozwoju jak: reformy instytucjonalne czy dalsze rozszerze- stosunków wzajemnych, na urzeczywistnienie nie UE oraz ewolucja Europejskiej Polityki Sàsie- deklarowanego przez strony „strategicznego dztwa. Nie jest jasne, jakim partnerem dla Rosji partnerstwa”5. b´dzie w przysz∏oÊci UE. Brak wizji modelu stosunków z Rosjà. UE, nie Tezy o kryzysie w stosunkach Rosja – UE nie sà znajàc swojej przysz∏oÊci, nie ma te˝ jasnej strate- czymÊ niespotykanym. Co prawda oficjalni przed- gicznej wizji przysz∏ych relacji z Rosjà. Nie mo˝e stawiciele UE i Rosji, konstatujàc cz´sto wyst´- jej w pe∏ni zastàpiç ogólna koncepcja „przyjaz- powanie pomi´dzy stronami ró˝nic poglàdów, nego sàsiedztwa” ani te˝ – ciàgle doÊç puste – stanowisk czy interesów, unikajà s∏owa „kryzys” „wspólne przestrzenie” UE i Rosji. UE nie ma te˝ na okreÊlenie stanu stosunków rosyjsko-unijnych. jasnej koncepcji przysz∏ych podstaw instytucjo- Widaç to szczególnie po stronie rosyjskiej6. nalnych stosunków z Rosjà. Natomiast inne jest stanowisko cz´Êci, zw∏aszcza Kryzys polityki rosyjskiej UE. Staje si´ coraz rosyjskich, komentatorów (por. przypis 4). Co wa˝- bardziej widoczne, i˝ dotychczasowa polityka UE niejsze, do wniosków o istnieniu takiego kryzysu wobec Rosji (scharakteryzowana dalej w tekÊcie doszli rosyjscy eksperci podczas dwóch dyskusji jako model asymetryczny, funkcjonalny i nasta- Prace OSW Strona 7 wiony na ograniczonà integracj´) nie przynosi I. Objawy kryzysu partnerstwa zadowalajàcych efektów. Poza tym UE ma ogra- niczone mo˝liwoÊci wp∏ywu na polityk´ Rosji. Kryzys „strategicznego partnerstwa” Rosja – UE Niektórzy autorzy rosyjscy mówià wr´cz o fiasku objawia∏ si´ publicznie w ró˝noraki sposób. Przede projektu „europeizacji” Rosji. Z drugiej strony wszystkim poprzez przyk∏ady wzajemnej krytyki napi´cia powodujà w UE pojawiajàce si´ od czasu stron, regularnie powtarzajàcych si´ „minikryzy- do czasu przejawy braku jednolitej linii w poli- sów” w stosunkach wzajemnych oraz zw∏aszcza tyce niektórych wa˝nych paƒstw cz∏onkowskich poprzez przejawy „wirtualizacji” partnerstwa. UE wobec Rosji, naruszaniu wspólnej linii poli- tyki unijnej. 1. Wzajemna krytyka Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” Kryzys w stosunkach rosyjsko-unijnych objawi∏ si´ m.in. we wzajemnej krytyce stron, która sta∏a si´ publiczna i okresowo ulega eskalacji. Znajduje ona odzwierciedlenie w wypowiedziach, doku- mentach i dzia∏aniach stron. Krytyka ta dowodzi pewnej frustracji i wzajemnego rozczarowania Rosji i Unii. Wydaje si´, ˝e – przede wszystkim dla strony unijnej – momentem prze∏omowym by∏ w tym kontekÊcie szczyt Rosja–UE w Rzymie w listopa- 8 dzie 2003 roku. Przes∏ankami publicznego ujaw- nienia kryzysu by∏y zw∏aszcza: bulwersujàce europejskà opini´ publicznà wy- raêne odchodzenie przez Rosj´ od standardów europejskich (jako przejaw tego zjawiska postrze- gano m.in. spektakularne aresztowanie w∏aÊci- ciela koncernu Jukos Michai∏a Chodorkowskiego w paêdzierniku 2003 roku, a nast´pnie budzàcy wàtpliwoÊci przebieg Êledztwa i procesu) rozdra˝nienie postawà Rosji w dialogu z UE – zw∏aszcza domaganiem si´ rekompensat za ne- gatywne konsekwencje rozszerzenia UE i czaso- wym zablokowaniem poszerzenia Porozumienia o Partnerstwie i Wspó∏pracy (PCA) o nowe paƒs- twa cz∏onkowskie UE niech´ç do dalszego ukrywania spornych kwe- stii, powiàzana z niezadowoleniem z nik∏ych re- zultatów dialogu z Moskwà rozdra˝nienie szeregu paƒstw cz∏onkowskich i instytucji unijnych przejawami naruszania soli- darnoÊci w polityce zagranicznej UE w odniesie- niu do Rosji. Jaskrawa sprzecznoÊç urz´dowego optymizmu prezentowanego w trakcie szczytu przez prezy- dencj´ w∏oskà z negatywnie ocenianymi zjawis- kami w rosyjskiej polityce wewn´trznej i zagra- nicznej oraz w stosunkach unijno-rosyjskich wy- wo∏a∏a doÊç burzliwà reakcj´ niektórych paƒstw cz∏onkowskich i instytucji unijnych, co znalaz∏o Prace OSW Strona 8 swój wyraz w zachowaniach i przyj´tych w UE donu sanitarnego” podporzàdkowanych Unii dokumentach8. I tak, przyk∏adowo: paƒstw u rosyjskich granic13 – 17 listopada 2003 roku na posiedzeniu Rady UE – 17 listopada 2004 roku w wywiadzie dla rosyj- dosz∏o do krytycznej dyskusji szefów dyplomacji skiego dziennika Niezawisimaja Gazieta specjalny paƒstw UE na temat przebiegu szczytu rzym- przedstawiciel prezydenta Federacji Rosyjskiej skiego ds. rozwoju stosunków z UE Siergiej Jastr˝embski – 9 lutego 2004 roku, Komisja Europejska wyda∏a wystàpi∏ z ostrà krytykà przedstawicieli nowych specjalny Komunikat o stosunkach z Rosjà. Z wyjàt- paƒstw cz∏onkowskich Unii Europejskiej, zw∏asz- kowà jak na dokumenty unijne szczeroÊcià przed- cza w Parlamencie Europejskim, za ich postaw´ stawiono w nim doÊç krytyczny obraz sytuacji wobec Rosji. W ten sposób nowi cz∏onkowie Unii Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” wewn´trznej w Rosji i aktualnych relacji unijno- zostali faktycznie obarczeni odpowiedzialnoÊcià -rosyjskich. Komunikat zawiera∏ przy tym zbiór re- za obecny kryzys w stosunkach UE–Rosja14 komendacji dotyczàcych strategii dialogu UE–Ro- – 19 listopada 2004 roku wiceminister Czi˝ow sja, który powinien byç – zdaniem Komisji – w wystàpieniu na konferencji „Wizja Europy” oparty na stanowczej obronie interesów UE wy- w Berlinie m.in. skrytykowa∏ stawianie przez ra˝onych w spójnych stanowiskach i szczerej kry- przedstawicieli UE paƒstw postradzieckich przed tyce naruszania przez Moskw´ podstawowych – fa∏szywym jego zdaniem – dylematem: „szcz´Ê- wartoÊci europejskich. (Szerzej patrz Aneks I)9. cie i dobrobyt” na Zachodzie czy „ciemnoÊç” we- Tekst Komunikatu sta∏ si´ podstawà do przyj´cia spó∏ z Rosjà; sprzeciwi∏ si´ tak˝e przekszta∏caniu przez Rad´ UE na posiedzeniu 23 lutego 2004 wspólnego sàsiedztwa UE i Rosji w „stref´ wspól- roku wniosków na temat stosunków z Rosjà nych interesów” albo rywalizacji15 9 – 26 lutego 2004 roku Parlament Europejski uch- – 28 grudnia 2004 roku w wywiadzie dla dzien- wali∏ rekomendacj´ dla Rady UE, w której kryty- nika Handelsblatt minister spraw zagranicznych cznie oceni∏ sytuacj´ w Rosji, a zw∏aszcza w Cze- Federacji Rosyjskiej Siergiej ¸awrow podda∏ UE czenii, oraz zawar∏ wiele postulatów dotyczà- krytyce za rzekome niewywiàzywanie si´ z cz´Êci cych polityki Unii Europejskiej wobec Moskwy10 przyj´tych zobowiàzaƒ (dotyczàcych sytuacji lud- – 15 grudnia 2004 roku Parlament Europejski noÊci rosyjskoj´zycznej w paƒstwach ba∏tyckich, przyjà∏ rezolucj´ na temat szczytu UE–Rosja w Ha- tranzytu towarów do Kaliningradu i niektórych dze zawierajàcà elementy bardzo krytyczne wo- taryf celnych) oraz skrytykowa∏ wypowiedzi nie- bec Rosji11 których polityków z paƒstw UE na temat kryzy- – 26 maja 2005 roku Parlament Europejski przyjà∏ su na Ukrainie16. raport o stosunkach Unii Europejskiej i Rosji. Powy˝sze przyk∏ady prowadzà nas do wniosku W dokumencie dominowa∏a krytyka Rosji m.in. o ujawnieniu si´ wzajemnego rozczarowania UE za pogarszajàcà si´ sytuacj´ w dziedzinie praw i Rosji. Unia pokaza∏a, i˝ jest rozczarowana nie- cz∏owieka, praworzàdnoÊci i wolnoÊci mediów12. ch´cià Rosji do podejmowania zdecydowanych dzia∏aƒ dostosowawczych (implementacji stan- Tak˝e strona rosyjska nie pozostawa∏a d∏u˝na. dardów europejskich) umo˝liwiajàcych pog∏´bie- Krytyka niektórych aspektów polityki UE – zw∏a- nie wspó∏pracy oraz wysuwaniem przez Moskw´ szcza Europejskiej Polityki Sàsiedztwa – obecna kolejnych – uznawanych za ma∏o realistyczne – by∏a g∏ównie w wypowiedziach i tekstach rosyj- postulatów (takich jak szybkie wprowadzenie ru- skich urz´dników, zw∏aszcza odpowiedzialnego chu bezwizowego, rekompensaty za rozszerzenie za stosunki z UE wiceministra spraw zagranicz- UE, nowe sta∏e organy wspó∏pracy). Rosja nato- nych W∏adimira Czi˝owa (od lipca 2005 roku am- miast dawa∏a do zrozumienia, ˝e pozostaje nie- basadora Federacji Rosyjskiej przy UE), a tak˝e zadowolona ze sposobu traktowania jej przez UE specjalnego przedstawiciela prezydenta Federacji (jej zdaniem paternalistycznego i nie uwzgl´dnia- Rosyjskiej ds. stosunków z UE Siergieja Jastr˝emb- jàcego „rosyjskiej specyfiki”) i oporów wobec nie- skiego. których jej propozycji oraz szczególnie ze – skie- I tak przyk∏adowo: rowanej jej zdaniem przeciwko rosyjskim intere- – 19 marca 2004 roku na mi´dzynarodowej kon- som – polityki UE wobec wschodniego sàsiedztwa. ferencji w Bratys∏awie wiceminister Czi˝ow prze- strzeg∏ Uni´ Europejskà przed tworzeniem „kor- Prace OSW Strona 9 2. „Minikryzysy” Rosja – UE sem w ultymatywnej formie – daleko idàcych ˝à- daƒ wobec UE. Korzystajàc z naturalnej dla Unii Stosunki rosyjsko-unijne w ostatnich latach prze- sk∏onnoÊci do poszukiwania rozwiàzaƒ kompro- chodzà kolejne „minikryzysy” (patrz tabela poni- misowych oraz niech´ci do publicznego ekspo- ˝ej), z których wi´kszoÊç jest bàdê to prowoko- nowania konfliktów, Rosja prowadzi twarde roz- wana, bàdê zaostrzana przez Rosj´. Mo˝na w tym mowy, przeciàgajàc je cz´sto a˝ do ostatniej chwili dostrzec polityczne demonstracje lub form´ tak- i dopiero w ostatnim momencie ust´puje17. Po- tyki negocjacyjnej. Chodzi w niej o obron´ – spe- nadto Rosja – broniàc swoich postulatów – od- cyficznie pojmowanych – interesów rosyjskich. wo∏uje si´ do szczególnych stosunków z niektó- Standardowym sposobem post´powania Moskwy rymi czo∏owymi paƒstwami UE (zw∏aszcza z Niem- Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” jest Êwiadome wyostrzanie i dramatyzowanie cami, Francjà i W∏ochami), wykorzystujàc bila- sytuacji po∏àczone niekiedy ze stawianiem – cza- teralne kana∏y wp∏ywu. Tabela 1. „Minikryzysy” w stosunkach rosyjsko-unijnych w latach 2000–2005 kryzys charakterystyka kryzysu okres sposób zakoƒczenia I kryzys brutalne metody (zw∏aszcza grudzieƒ 1999 – os∏abienie intensywnoÊci czeczeƒski ostrza∏ artyleryjski) zastosowane maj 2000 walk i rosyjskie obietnice przez si∏y federalne przy dopuszczenia europejskich obl´˝eniu Groznego wywo∏a∏y organizacji humanitarnych ostre protesty i ograniczone do Czeczenii doprowadzi∏y 10 sankcje (zawieszenie cz´Êci pomocy do zniesienia sankcji w ramach TACIS) ze strony UE kryzys kali- nie godzàc si´ na wprowadzenie maj – listopad 2002 Rosja i UE w wyniku ningradzki18 wiz w tranzycie przez przysz∏e intensywnych negocjacji terytorium UE (Litwa) do obwodu podpisa∏y porozumienie kaliningradzkiego, Rosja zorgani- o szczególnych zasadach zowa∏a kampani´ dyplomatycznà, tranzytu, ustalajàc prezydent Putin od rozwiàzania wydawanie przez Litw´ problemu uzale˝ni∏ ca∏okszta∏t w miejsce wiz specjalnych stosunków Rosji z UE „dokumentów podró˝y” II kryzys nieusprawiedliwiona, zdaniem paêdziernik 2002 atakowana przez Rosj´ czeczeƒski Moskwy, krytyka przez UE prezydencja duƒska sposobu zdecydowanej reakcji na musia∏a zgodziç si´ na zamach terrorystyczny na teatr przeniesienie szczytu na Dubrowce oraz rzekoma Rosja – UE z Kopenhagi tolerancja m.in. Danii wobec do Brukseli czeczeƒskich separatystów wywo∏a∏y ostrà reakcj´ Rosji kryzys PCA19 Rosja, lansujàc tez´ o znaczàcych styczeƒ – kwiecieƒ Rosja i UE po intensyw- stratach gospodarczych 2004 nych negocjacjach uzgod- zwiàzanych z rozszerzeniem UE ni∏y wspólne oÊwiadczenie, na wschód, odmówi∏a obj´cia w którym UE odnios∏a si´ nowych cz∏onków Unii zasadami pozytywnie do niektórych PCA do czasu uwzgl´dnienia postulatów rosyjskich, przez Uni´ jej postulatów a Rosja podpisa∏a protokó∏ (w wi´kszoÊci dotyczàcych o obj´ciu nowych rekompensat) cz∏onków UE PCA Prace OSW Strona 10 kryzys charakterystyka kryzysu okres sposób zakoƒczenia kryzys Rosja po rozszerzeniu UE czerwiec Rosja pod presjà UE wstrzyma∏a weterynaryjny odmówi∏a honorowania 2004 sankcje, uzgodniono narodowych certyfikatów wetery- przeprowadzenie procedury naryjnych na mi´so z niektórych certyfikacyjnej zak∏adów paƒstw UE (dotkn´∏o to mi´snych przez stron´ rosyjskà, szczególnie niektóre nowe kraje co by∏o jednak realizowane przez cz∏onkowskie), ˝àdajàc nià z ociàganiem wprowadzenia jednolitych Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” certyfikatów unijnych III kryzys Rosja ostro skrytykowa∏a wrzesieƒ – dosz∏o do od∏o˝enia o dwa czeczeƒski prezydencj´ holenderskà UE listopad 2004 tygodnie szczytu Rosja – UE za nieadekwatnà, jej zdaniem, w Hadze20 reakcj´ na rozwiàzanie kryzysu z zak∏adnikami w szkole w Bies∏anie oraz odrzuci∏a zarzuty o ograniczanie demokracji w zwiàzku z decyzjami o reformie powo∏ywania szefów regionów kryzys Rosja i UE, mimo deklarowanych listopad – po pokojowym rozstrzygni´ciu 11 ukraiƒski zbie˝nych celów, przyj´∏y grudzieƒ kryzysu emocje stopniowo odmienne postawy wobec kryzysu 2004 zacz´∏y opadaç (jednak wi´kszoÊç politycznego na Ukrainie: Rosja rosyjskiego establishmentu nie pod has∏em obrony stabilnoÊci przesta∏a uwa˝aç, i˝ zaanga- i prawa wspiera∏a dotychczasowe ˝owanie UE by∏o motywowane elity rzàdzàce, podczas gdy UE wzgl´dami geopolitycznymi broni∏a zasad demokratycznych i skierowane przeciwko Rosji) i poÊrednio wspiera∏a si∏y demokratycznej opozycji; polemiczna dyskusja na temat sytuacji na Ukrainie zdominowa∏a w du˝ej mierze szczyt Rosja – UE w Hadze; po rozstrzygni´ciu kryzysu przedstawiciele Federacji Rosyjskiej ostro krytykowali niektóre wypowiedzi i dzia∏ania przedstawicieli Zachodu (w tym UE) wobec Ukrainy Ka˝dy z powy˝szych „minikryzysów” mia∏ specy- Ocena sposobu rozwiàzania tych kryzysów musi ficzny charakter i przebieg. Nie wszystkie z nich byç zró˝nicowana. Na ogó∏ jednak efekt by∏ taki, dotyczy∏y „sztucznych problemów” (zw∏aszcza i˝ dzi´ki pewnym niewielkim ust´pstwom UE tyczy si´ to kryzysu kaliningradzkiego, który doty- (zw∏aszcza w sferze symbolicznej, co cz´Êciowo ka∏ powa˝nego, realnego problemu). W wi´kszoÊci uwidoczniono w powy˝szej tabeli) Rosja mog∏a z nich stosowane by∏y jednak elementy scharakte- przedstawiç rozwiàzanie kryzysu jako propagan- ryzowanej krótko powy˝ej rosyjskiej taktyki. dowy sukces. Prace OSW Strona 11 3. Wirtualizacja partnerstwa Decyzje te bynajmniej nie prowadzà do zwi´k- szenia efektywnoÊci wspó∏pracy ani do nape∏nie- Jednym z najbardziej widocznych objawów kry- nia strategicznego partnerstwa konkretnà treÊcià. zysu w stosunkach rosyjsko-unijnych jest wirtu- Dotyczy to tak˝e spektakularnych uzgodnieƒ alizacja partnerstwa. Polega ona na tym, ˝e za z 10 maja 2005 roku dotyczàcych „map drogo- pozytywnymi deklaracjami o kolejnych sukcesach wych” s∏u˝àcych realizacji czterech „wspólnych skrywajà si´ na ogó∏ ograniczone post´py dia- przestrzeni” Rosja – UE (patrz Aneks II). TreÊç logu i wspó∏pracy lub wr´cz ich brak. Tymcza- „map drogowych” spotka∏a si´ z krytycznymi sem obydwu stronom zale˝y, aby stworzyç przy- uwagami cz´Êci rosyjskich ekspertów. Zarzuty do- najmniej pozory takiego post´pu bàdê ukryç nie- tyczy∏y zw∏aszcza ogólnikowoÊci zapisów, braku Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” które powa˝ne rozbie˝noÊci interesów i stano- jasnych celów, zbytnich ust´pstw Rosji. Pojawi∏y wisk, co prowadzi do s∏ownej ekwilibrystyki. Do- si´ opinie, ˝e przyj´cie tych dokumentów w isto- tyczy to w szczególnoÊci regularnych (dwa razy cie maskuje impas w stosunkach rosyjsko-unij- do roku) szczytów rosyjsko-unijnych. Ten – stwo- nych26. „Mapy drogowe” stanowià w pewnym rzony przez PCA – system wytwarza naturalnà sensie podsumowanie dotychczasowych efektów presj´ na – chocia˝by tylko propagandowy – suk- dialogu Rosja – UE w poszczególnych sferach. Jego ces. Prowadzi to do cz´stego „przerostu formy wyniki nie sà jednak na ogó∏ imponujàce. nad treÊcià” (o szczytach Rosja – UE i ich g∏ów- nych postanowieniach – patrz Aneks II). Warto podkreÊliç, i˝ w licznych dokumentach ro- syjsko-unijnych przejawia si´ cz´sto postulat Wspomniana wirtualizacja partnerstwa rosyjsko- „harmonizacji prawnej” (legal harmonization) 12 -unijnego przejawia si´ zarówno w aspekcie for- u˝ywany wymiennie z poj´ciem „zbli˝ania pra- malnym, jak i merytorycznym. wodawstwa” (approximation of law). Ta kluczowa Przyk∏adem tego pierwszego jest fakt, i˝ szczyt dla praktycznego nape∏nienia treÊcià stosunków Rosja – UE w Rzymie w listopadzie 2003 roku by∏ rosyjsko-unijnych kategoria nie zosta∏a jednak dotàd ostatnim, na którym strony wyda∏y wspól- w przyjmowanych w ostatnich latach dokumen- ne oÊwiadczenie polityczne21. G∏ównym tego po- tach zdefiniowana jasno i w sposób mo˝liwy do wodem jest to, i˝ strony nie sà ju˝ w stanie – przyj´cia dla obydwu stron. Co wi´cej, Rosja i UE z uwagi na powa˝ne ró˝nice zdaƒ w niektórych zdajà si´ rozumieç te poj´cia odmiennie27. Ponad- kwestiach – uzgodniç takich tekstów oÊwiadczeƒ, to nie zdo∏ano dotàd zdefiniowaç ani tym bar- które by∏yby mo˝liwe do przyj´cia dla obydwu dziej wprowadziç w ˝ycie specyficznych insty- stron. O ile wczeÊniej praktykowano usuwanie tucjonalnych mechanizmów owej harmonizacji kontrowersyjnych treÊci z oÊwiadczeƒ bàdê przyj- (w Rosji nie istnieje mechanizm kontroli zgod- mowano wersje kompromisowe, o tyle obecnie noÊci ani systematycznego porównywania legis- po prostu rezygnuje si´ z prób uzgodnienia sprze- lacji narodowej z normami prawodawstwa unij- cznoÊci22. nego). Swoista wirtualizacja du˝ej cz´Êci dialogu i wspó∏- Wirtualizacj´ stosunków rosyjsko-unijnych do- pracy Rosji i UE widoczna jest jednak najbardziej strzec mo˝na szczególnie wyraênie m.in. w dzie- przy analizie decyzji i przyjmowanych wspólnie dzinie Wspólnej Europejskiej Przestrzeni Gospo- dokumentów. Pojawia si´ wra˝enie, ˝e obydwie darczej (w∏àcznie z dialogiem energetycznym) strony starajà si´ zamaskowaç problemy i brak oraz w rosyjsko-unijnym dialogu o bezpieczeƒ- wizji we wzajemnych stosunkach poprzez pod- stwie. Sà to przy tym dziedziny, które – zwa˝yw- noszenie formalnego poziomu dialogu oraz po- szy na znaczàcy dla Europy potencja∏ surowcowy, szerzanie jego ram (zamiast jego pog∏´biania). przemys∏owy i militarny Rosji – od poczàtku uz- Przyk∏adem pierwszego typu dzia∏ania jest np. nawane by∏y przez strony za nale˝àce do priory- tworzenie grup roboczych wysokiego szczebla23 tetowych sfer wspó∏pracy. bàdê przekszta∏cenie Rady Wspó∏pracy w Sta∏à Rad´ Partnerstwa24; przyk∏adem drugiego – uzu- pe∏nienie Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej trzema kolejnymi „wspólnymi przestrzeniami”25. Prace OSW Strona 12 Studium przypadku lepszaniu infrastruktury w zakresie transportu, Wspólna przestrzeƒ gospodarcza: energetyki i ∏àcznoÊci, a tak˝e wspó∏praca nau- „zagubieni w przestrzeni” kowo-badawcza. Koncepcja pozbawiona jest konkretów. Mia∏y one zostaç okreÊlone w – po- Historia „Wspólnej Europejskiej Przestrzeni stulowanych przez grup´ – planach dzia∏aƒ Gospodarczej UE i Rosji” (CEES) jest bodaj naj- (action plans) i zatwierdzone w postaci odr´b- ciekawszym studium przypadku problemów nych dwustronnych porozumieƒ UE – Rosja w stosunkach rosyjsko-unijnych i jaskrawym bàdê protoko∏ów do PCA. Nie wykluczono tak- przyk∏adem ich wirtualizacji. Has∏o stworze- ˝e powo∏ania w przysz∏oÊci bli˝ej nieokreÊlo- nia owej przestrzeni rzucone na szczycie Ro- nych wspólnych struktur UE i Rosji na podsta- Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” sja – UE w Moskwie w maju 2001 roku przez wie tych porozumieƒ. ówczesnego przewodniczàcego Komisji Euro- Niektóre zapisy koncepcji rozwini´to – nadal pejskiej Romano Prodiego zosta∏o podchwy- w doÊç ogólnikowej formie – w „mapie drogo- cone przez w∏adze Federacji Rosyjskiej. Oby- wej” realizacji wspólnej przestrzeni gospodar- dwie strony nie mia∏y jednak wówczas pomy- czej z maja 2005 roku28. Strony wskaza∏y w niej s∏u na wype∏nienie go treÊcià. Dzia∏ajàca od na takie sfery dialogu i wspó∏pracy, jak: stan- paêdziernika 2001 roku grupa robocza wyso- daryzacja produkcji wybranych artyku∏ów kiego szczebla mia∏a za zadanie przygotowaç przemys∏owych; ochrona w∏asnoÊci intelek- szczegó∏owà koncepcj´ wspólnej przestrzeni. tualnej; polepszanie klimatu inwestycyjnego; Intensywne, zw∏aszcza po stronie rosyjskiej, rozwój us∏ug finansowych; harmonizowanie prace studyjne i negocjacje pomi´dzy stronami ustawodawstwa celnego ze standardami mi´- 13 doprowadzi∏y po dwóch latach do og∏oszenia dzynarodowymi; transport i komunikacja; (w listopadzie 2003 roku) koƒcowego sprawo- energetyka; wspó∏praca w kosmosie i nawiga- zdania grupy oraz koncepcji CEES. cji satelitarnej; ochrona Êrodowiska natural- Okaza∏o si´, i˝ ró˝nice stanowisk i podejÊcia nego. W tekÊcie powtarzajà si´ sformu∏owania Rosji i UE w tej kwestii sà na tyle du˝e, ˝e w tek- o „stworzeniu mechanizmu konsultacji i dia- Êcie koncepcji docelowy model relacji gospo- logu”, „wymianie informacji”, „polepszaniu”, darczych UE – Rosja nie zosta∏ jasno okreÊlony. „zbli˝aniu” bàdê „harmonizacji” ustawodaw- Nie ma tak˝e w niej sprecyzowania sposobów stwa, „intensyfikacji wspó∏pracy”. W ten spo- jej realizacji ani ˝adnych kalendarzy dzia∏aƒ. sób zdefiniowano sfery i ogólne cele wspó∏- Zdo∏ano jedynie okreÊliç bardzo ogólnikowy pracy, ale nie okreÊlono w ˝aden sposób ani cel CEES, jakim jest stworzenie pomi´dzy Rosjà szczegó∏owych, konkretnych dzia∏aƒ, ani tym i UE „otwartego i zintegrowanego” rynku opar- bardziej kalendarzy realizacji celów. tego na wspólnych bàdê porównywalnych za- Bardziej konkretne ustalenia w niektórych sadach i regulacjach prawnych; promowanie kwestiach znalaz∏y si´ jedynie w rosyjsko-unij- handlu i inwestycji; tworzenie korzystnych nym porozumieniu dwustronnym o warun- warunków dla podmiotów gospodarczych oraz kach przystàpienia Rosji do WTO podpisanym zwi´kszanie konkurencyjnoÊci gospodarek. uroczyÊcie 21 maja 2004 roku29. Zawarte po CEES ma byç tworzona stopniowo i w oparciu kilku latach mozolnych negocjacji porozumie- o istniejàce zobowiàzania w ramach porozu- nie stanowi trudny kompromis stron i rzeczy- mienia PCA i przysz∏e zobowiàzania w ramach wisty post´p w stosunkach wzajemnych. Nie akcesji Rosji do WTO. Obejmowaç ma poczàt- rozwiàzuje ono jednak wielu kwestii spornych kowo wybrane priorytetowe sektory, a doce- w sferze gospodarczej (patrz dalej). lowo objàç wszystkie sfery gospodarki. Pow- stawanie CEES ma polegaç na stopniowym W ramach zagadnieƒ gospodarczych na szcze- znoszeniu barier w przep∏ywie towarów, gólnà uwag´ zas∏uguje tzw. dialog energety- us∏ug, kapita∏u i si∏y roboczej. S∏u˝yç ma temu czny UE – Rosja, który przez obydwie strony stopniowe zbli˝anie prawodawstwa oraz traktowany jest priorytetowo. W sformalizo- uproszczenie i standaryzacja procedur. Wa˝- wanej postaci dialog ten zosta∏ zainicjowany nym elementem ma byç te˝ wspó∏praca w po- w paêdzierniku 2000 roku. Powo∏ana wów- Prace OSW Strona 13 czas grupa robocza, przekszta∏cona rok póê- Studium przypadku niej w grup´ roboczà wysokiego szczebla, z re- Dialog o bezpieczeƒstwie: gu∏y raz do roku prezentuje tzw. raporty o po- brak istotnego post´pu st´pie dialogu (Progress Reports). Ich analiza prowadzi do wniosku, i˝ mimo osiàgni´cia po- Dialog Rosji i UE na temat Europejskiej Polityki st´pu w niektórych kwestiach nadal nie roz- Bezpieczeƒstwa i Obrony (ESDP) zaczà∏ si´ fak- wiàzano szeregu powa˝nych problemów spor- tycznie na poczàtku 2000 roku. Od paêdziernika nych. 2000 roku zainaugurowano go oficjalnie, a w paê- I tak, uda∏o si´ m.in.: powo∏aç w Rosji rosyj- dzierniku 2001 roku pog∏´biono. G∏ównym re- sko-unijne Centrum Technologii Energetycz- zultatem dialogu jest stworzenie mechaniz- Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” nych (m.in. wspierajàce dialog i realizacj´ pro- mów regularnych konsultacji Rosji i UE w sfe- jektów na rzecz zwi´kszania wydajnoÊci); usta- rze bezpieczeƒstwa (comiesi´czne spotkania liç list´ priorytetowych projektów infrastruk- Trojki Komitetu Politycznego i Bezpieczeƒstwa turalnych; sk∏oniç Rosj´ do podpisania proto- UE ze sta∏ym przedstawicielem Federacji Ro- ko∏u z Kioto do konwencji o zmianach klima- syjskiej; obecnoÊç rosyjskiego oficera ∏àczniko- tycznych (co umo˝liwi∏o jego wejÊcie w ˝ycie); wego przy Komitecie Wojskowym UE). Najwa˝- porozumieç si´ (zgodnie z postulatami rosyj- niejszà konsekwencjà dialogu mia∏ byç udzia∏ skimi) w kwestii dalszego obowiàzywania Rosji w operacjach wspierania pokoju realizo- kontraktów d∏ugoterminowych na dostawy wanych przez UE. S∏u˝y∏y temu uzgodnione gazu ziemnego; uzgodniç (zgodnie z postula- w czerwcu 2002 roku przez Rad´ UE ogólne tami rosyjskimi) honorowanie zawartych parametry (modalnoÊci) uczestnictwa Federa- 14 wczeÊniej z nowymi paƒstwami cz∏onkowski- cji Rosyjskiej w takich operacjach30. W prak- mi UE kontraktów na dostawy z Rosji paliwa tyce jednak jedynym – i ostatnim, jak wynika nuklearnego; sk∏oniç Rosj´ do przedstawienia z rosyjskich deklaracji31 – przyk∏adem realnej harmonogramu stopniowego podwy˝szania wspó∏pracy w tej sferze jest udzia∏ (od 2003 cen energii na rynku wewn´trznym. roku) kilku rosyjskich milicjantów w misji poli- Nie uda∏o si´ natomiast dotychczas m.in.: sk∏o- cyjnej UE w BoÊni i Hercegowinie (EUPM). Ro- niç Rosji do ratyfikacji traktatu o Karcie Ener- sja odmówi∏a uczestnictwa w operacjach woj- getycznej; doprowadziç do ca∏kowitej elimina- skowych kierowanych przez UE32. Z kolei Unia cji klauzul zakazujàcych reeksportu w kontrak- nie odpowiedzia∏a dotàd pozytywnie na rosyj- tach na dostawy gazu i dostosowania owych skie propozycje wspó∏dzia∏ania w ratownict- kontraktów do norm UE; ustaliç przejrzystych wie cywilnym; systematycznego wykorzysta- zasad dost´pu firm do infrastruktury rurocià- nia rosyjskich zdolnoÊci w zakresie transportu gowej; uzgodniç zasad sprzeda˝y rosyjskiego lotniczego dalekiego zasi´gu oraz wspó∏pracy paliwa nuklearnego na rynku UE; sk∏oniç Rosji wojskowo-technicznej. do polepszenia warunków prawnych i finan- W „mapie drogowej” realizacji wspólnej sowych dla inwestowania w jej sektor energe- przestrzeni bezpieczeƒstwa zewn´trznego tyczny oraz dokonania jego liberalizacji i de- przyj´tej w maju 2005 roku33 strony wskaza∏y monopolizacji; uzgodniç zasad po∏àczenia sys- na takie sfery dialogu i wspó∏pracy, jak m.in. temów elektroenergetycznych Rosji i UE; sk∏o- prawne zwalczanie terroryzmu na forum mi´- niç Rosji do modernizacji swoich elektrowni dzynarodowym; nieproliferacja broni masowe- jàdrowych oraz do rezygnacji z u˝ywania tan- go ra˝enia, kontrola eksportu broni i rozbro- kowców jednokad∏ubowych do transportu jenie; przygotowanie do wspó∏dzia∏ania w ope- ropy naftowej. racjach zarzàdzania kryzysowego (Rosja nie chcia∏a przy tym sprecyzowaç, i˝ chodzi o ope- racje dowodzone przez UE, a Unia nie przyj´- ∏a rosyjskich propozycji zapisów dotyczàcych operacji OBWE). Poniewa˝ Rosja nie zgodzi∏a si´ na zapisy o tym, i˝ strony powinny wspó∏- pracowaç szczególnie we „wspólnym sàsiedz- Prace OSW Strona 14 twie”, strony uzgodni∏y bardziej ogólnikowe gramu wspólnych dzia∏aƒ UE nt. rozbrojenia zapisy o „regionach po∏o˝onych w pobli˝u gra- i nieproliferacji z roku 1999 i 2001. Odr´bnà nic” Rosji i UE. Rosja nie przyj´∏a unijnych pro- kwestià jest pomoc paƒstw UE dla Rosji w ra- pozycji zapisów dotyczàcych wspó∏dzia∏ania mach globalnej inicjatywy dla walki z prolife- w regulacji konfliktów w Mo∏dawii i na Kau- racjà broni masowego ra˝enia w ramach G-8. kazie Po∏udniowym oraz realizacji zobowiàzaƒ stambulskich (wycofania si∏ rosyjskich i sprz´- Krótka charakterystyka objawów kryzysu w sto- tu wojskowego z Mo∏dawii i Gruzji), a z kolei sunkach rosyjsko-unijnych w sposób naturalny Unia Europejska w ca∏oÊci odrzuci∏a rosyjskie rodzi pytanie o ich przyczyny, a te sà doÊç z∏o˝one. propozycje zapisów o wspó∏pracy wojskowo- Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” -technicznej (w tym ewentualnej wspólnej pro- II. èród∏a problemów dukcji sprz´tu wojskowego). 25 czerwca 2005 roku wiceminister spraw za- w stosunkach Rosja – UE granicznych FR W∏adimir Czi˝ow w wystà- pieniu na konferencji Forum Bergdorfskiego Analizujàc êród∏a problemów w stosunkach ro- w Poczdamie oÊwiadczy∏, i˝ Rosja nie zamie- syjsko-unijnych, trzeba dokonaç na wst´pie ich rza uczestniczyç w operacjach UE, natomiast kategoryzacji. Mo˝emy bowiem mówiç o êród∏ach jest gotowa do kierowania lub wspó∏kierowa- pierwotnych – wynikajàcych z autopercepcji nia z UE ewentualnymi operacjami reagowania Rosji i rosyjskiej percepcji Êwiata zewn´trznego, kryzysowego w Naddniestrzu, na Kaukazie a tak˝e z – wynikajàcego z nich – braku jasnej Po∏udniowym lub w Azji Centralnej34. Oferta wizji docelowego modelu stosunków rosyjsko- 15 ta jest jednak z wielu powodów trudna do -unijnych. Nale˝à one g∏ównie do sfery subiekty- przyj´cia dla UE. wnej, sà g∏´bokie i trudne do zmiany. Z nich wy- W Êwiecie po 11 wrzeÊnia walka z terroryz- nikajà êród∏a pochodne: odnoszàce si´ do specy- mem sta∏a si´ jednym z czo∏owych prioryte- fiki rosyjskiej polityki europejskiej oraz wynika- tów wspó∏pracy mi´dzynarodowej. Dotyczy to jàce z ró˝nic interesów pomi´dzy Rosjà i UE. Te tak˝e stosunków Rosja – UE. Poza wspólnymi sà bardziej zracjonalizowane i poddajà si´ pew- deklaracjami i poparciem dla antyterrorystycz- nym zmianom. Wszystkie te êród∏a sà wzajemnie nych konwencji na forum ONZ Rosja i UE (jako ze sobà powiàzane, sprawiajàc, i˝ kryzys w sto- wspólnota) nie sà jednak w tej kwestii rzeczy- sunkach rosyjsko-unijnych jest trudny do prze- wistymi partnerami. Praktyczna wspó∏praca zwyci´˝enia. (trudna do oceny z uwagi na zamkni´ty cha- rakter) odbywa si´ prawie wy∏àcznie pomi´- 1. èród∏a pierwotne dzy Rosjà a wybranymi paƒstwami europej- skimi (ma charakter bilateralny). Szukajàc przyczyn kryzysu w stosunkach rosyj- Jedynà specyficznà sferà owego dialogu, w któ- sko-unijnych, nale˝y si´gnàç do kwestii funda- rej mo˝emy mówiç o post´pach, sà te problemy mentalnych, zwiàzanych z to˝samoÊcià rosyjskie- bezpieczeƒstwa, których êród∏em (realnym go spo∏eczeƒstwa, a zw∏aszcza rosyjskich elit: to˝- bàdê potencjalnym) by∏a sama Rosja (znalaz∏y samoÊci cywilizacyjnej i percepcji miejsca Rosji si´ na porzàdku dziennym stosunków UE – Ro- w Êwiecie, a co za tym idzie – rosyjskiej per- sja ju˝ od poczàtku lat 90.). W pierwszym rz´- cepcji UE i stosunków z nià, jak te˝ do zasadni- dzie dotyczy∏o to rozbrojenia oraz nieprolifera- czych wyborów w polityce wewn´trznej Rosji. cji broni masowego ra˝enia (w∏aÊciwa ochro- na sk∏adowanej broni jàdrowej, zapobieganie a. Rosyjskie problemy z to˝samoÊcià jej proliferacji, jak i proliferacji materia∏ów cywilizacyjnà rozszczepialnych i technologii nuklearnych, W Rosji toczy si´ odwieczna debata o to˝samoÊç: niszczenie broni chemicznej itp.), które obj´te czym jest Rosja, gdzie przynale˝y, jakie sà jej zosta∏y uruchomionym w 1991 roku progra- granice. W uproszczeniu mo˝emy w niej wyod- mem pomocy paƒstwom WNP – TACIS. Przy- r´bniç dwie g∏ówne opcje, majàce swoje êród∏a j´to tak˝e specjalne dokumenty na temat pro- w historii rosyjskiej myÊli politycznej: Prace OSW Strona 15 – Atlantyzm: odwo∏uje si´ do tradycji rosyjskie- Obydwie opcje toczy∏y ze sobà i do dziÊ toczà nie go okcydentalizmu. Jego kluczowym elementem koƒczàcà si´ debat´ i obydwie – choç w ró˝nym jest wiàzanie pomyÊlnoÊci Rosji z jej przynale˝- czasie i w ró˝nym stopniu – wp∏ywa∏y i wp∏y- noÊcià do Zachodu bàdê wspó∏pracà z Zachodem. wajà na rosyjskà polityk´ zagranicznà. Wypada Ten ostatni rozumiany jest w kategoriach politycz- zgodziç si´ z prezydentem W∏adimirem Putinem, nych, a nie geograficznych i poza Amerykà Pó∏- który pytany w wywiadzie o „europejskoÊç” nocnà i Europà Zachodnià obejmuje tak˝e rozwi- bàdê „eurazjatyckoÊç” Rosji stwierdzi∏, i˝ jest to ni´te paƒstwa Azji i Pacyfiku, takie jak Japonia, „wieczne pytanie rosyjskiej polityki”37. Korea Po∏udniowa czy Australia. Zachód jest no- Problemem jest jednak to, i˝ nie tylko rosyjscy sicielem dominujàcej cywilizacji, êród∏em wzor- naukowcy, analitycy i publicyÊci, ale tak˝e przed- Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” ców politycznych i gospodarczych, a tak˝e naj- stawiciele najwy˝szych w∏adz Federacji Rosyjskiej nowszych technologii; dominuje w polityce i gos- udzielajà na to pytanie sprzecznych odpowiedzi. podarce Êwiatowej. Rosja ze wzgl´du na po- W ich deklaracjach, w tym wypowiedziach prezy- strzeganà wspólnot´ cywilizacyjnà, wspólnot´ denta W∏adimira Putina, mamy do czynienia ze wartoÊci i/lub ch´ç unikni´cia marginalizacji, dà- swoistà „elastycznà/instrumentalnà to˝samoÊ- ˝enie do wzmocnienia swojej pozycji i wp∏y- cià”. Polega to, najogólniej rzecz bioràc, na dos- wów w Êwiecie jest faktycznie skazana na Êcis∏à tosowywaniu retoryki powiàzanej z kwestiami wi´ê z paƒstwami Zachodu albo wr´cz integracj´ to˝samoÊciowymi do okolicznoÊci miejsca (gdzie z jego g∏ównymi strukturami. AtlantyÊci widzà si´ wyst´puje) i czasu (jaki jest aktualny stan sto- niekiedy Rosj´ jako ogniwo w ∏aƒcuchu wysoko sunków Rosji z g∏ównymi aktorami mi´dzynaro- rozwini´tych paƒstw opasujàcych pó∏nocnà pó∏- dowymi). Z tego wzgl´du w oficjalnej rosyjskiej 16 kul´ naszego globu bàdê jako specyficznà, ale retoryce wspó∏istniejà dialektycznie co najmniej jednak nieod∏àcznà cz´Êç Zachodu (zw∏aszcza dwie g∏ówne autodefinicje: Europy)35. Rosja jako paƒstwo europejskie (cz´Êç Europy, – Neoeurazjatyzm. Wspó∏czesny rosyjski neo- paƒstwo europejskiej kultury). Przyk∏adowo pre- eurazjatyzm jest bezpoÊrednim kontynuatorem zydent Putin deklarowa∏: „Rosja to cz´Êç europej- koncepcji eurazjatyzmu, jaka narodzi∏a si´ na po- skiej kultury... Rosja, bez ˝adnych wàtpliwoÊci, czàtku lat 20. XX wieku w Êrodowisku rosyjskiej jest cz´Êcià Europy”38 emigracji w Europie. Odnaleêç mo˝na w nim na- Rosja jako paƒstwo eurazjatyckie. Przyk∏a- wiàzania do idei s∏owianofilskich. Podstawo- dowo prezydent Putin deklarowa∏: „Rosja jako wym za∏o˝eniem eurazjatyzmu jest unikalnoÊç paƒstwo eurazjatyckie stanowi unikalny przy- Rosji pod wzgl´dem historii, kultury, systemu po- k∏ad, gdzie dialog cywilizacji sta∏ si´ faktycznie litycznego, po∏o˝enia geograficznego i roli w Êwie- wielowiekowà tradycjà ˝ycia paƒstwowego i spo- cie. B´dàc w istocie samodzielnà cywilizacjà har- ∏ecznego”39 monijnie ∏àczàcà rozmaite wp∏ywy, Rosja pe∏ni Pojawia∏ si´ ponadto incydentalnie odmienny rol´ wa˝nego pomostu ∏àczàcego Wschód i Za- skrajny wariant: Rosja jako cz´Êç wspólnoty mu- chód. Owa unikalnoÊç predestynuje Rosj´ do pe∏- zu∏maƒskiej. Prezydent Putin deklarowa∏: „Ma- nienia roli stabilizatora w Eurazji i w skali glo- my u siebie 20 milionów muzu∏manów... I w tym balnej. Nie mo˝e ona integrowaç si´ z Zachodem, wzgl´dzie, bez ˝adnej przesady, mo˝na powie- od którego zasadniczo si´ ró˝ni. Mo˝e z nim dzieç, ˝e Rosja w pewnym sensie jest cz´Êcià wspó∏pracowaç, ale tylko na równych prawach. Êwiata muzu∏maƒskiego”40. Choç nie nale˝y te˝ do Wschodu, powinna jednak zacieÊniaç wi´zi z paƒstwami Azji i tzw. Po∏udnia, ÂwiadomoÊç, i˝ taka nieokreÊlonoÊç stanowi po- gdy˝ to one sà bardziej dynamiczne od pogrà- wa˝ny problem dla rosyjskiej polityki, wyst´puje ˝ajàcego si´ w kryzysie Zachodu. Do nich nale˝y zarówno po stronie rosyjskich w∏adz41 i rosyj- przysz∏oÊç. Umocnienie rosyjskiej mocarstwo- skich specjalistów42, jak i przedstawicieli Unii woÊci opieraç si´ powinno na hegemonii Rosji Europejskiej43. na obszarze postradzieckim, umacnianiu jej wp∏y- „Zawirowania rosyjskiej to˝samoÊci” sprawiajà, wów na Wschodzie i Po∏udniu i równoprawnych i˝ polityce rosyjskiej brak jest wyraênego wek- stosunkach z Zachodem36. tora. Tylko jasna europejska autodefinicja Rosji mog∏aby stanowiç podstaw´ prointegracyjnego Prace OSW Strona 16 kursu rosyjskiej polityki. Bez jasnego wyboru wentnà rosyjskà polityk´ integracji europejskiej przez rosyjskie w∏adze i wi´kszoÊç elit to˝samoÊ- sà niewielkie. ciowej autodefnicji niezwykle trudno jest roz- wiàzaç inny powiàzany z tym problem: zdefinio- Do pewnego stopnia pochodnà postrzegania roli wania roli i miejsca Rosji w Êwiecie. Rosji w Êwiecie jest tak˝e – doÊç specyficzna – dominujàca w Rosji percepcja Unii Europejskiej b. Rosyjskie problemy ze zdefiniowaniem i charakteru stosunków z nià. miejsca w Êwiecie W Rosji toczy si´ od d∏u˝szego czasu debata o jej c. Specyfika percepcji UE w Rosji roli i miejscu w Êwiecie. Mo˝emy tu wyodr´bniç i odmiennoÊç podejÊcia Rosji i UE Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” dwie g∏ówne opcje: do stosunków wzajemnych Jednym z podstawowych problemów w stosun- – Opcja „wielkomocarstwowa”: Rosja jest – kach rosyjsko-unijnych, wyst´pujàcych po stronie bàdê staje si´ na powrót – samodzielnym bie- rosyjskiej, jest specyfika percepcji Unii Europej- gunem w polityce globalnej. W zwiàzku z tym nie skiej w rosyjskich elitach. Mamy tu do czynienia mo˝e si´ z nikim integrowaç, dà˝àc do ochrony z trzema nak∏adajàcymi si´ i wzmacniajàcymi suwerennoÊci, przynajmniej cz´Êciowej kontroli zjawiskami. procesów globalizacji, zachowania swobody ma- Po pierwsze, z doÊç niskim ciàgle poziomem newru w polityce zagranicznej. Powinna w zwiàz- wiedzy wi´kszoÊci rosyjskich elit – nie mówiàc ku z tym zachowywaç mniej wi´cej równy dys- o „zwyk∏ych obywatelach” Rosji – na temat Unii tans do innych g∏ównych aktorów mi´dzynaro- Europejskiej, jej historii, mechanizmów jej funk- 17 dowych (USA, UE, Chin, Indii, Japonii, paƒstw cjonowania, celów i zasad jej polityki47. islamskich itp.), rozwijajàc z nimi równoprawne Po drugie, na problem powy˝szy nak∏adajà si´ stosunki w oparciu o kryterium w∏asnej korzyÊci konsekwencje dominacji w rosyjskiej refleksji na i zachowania równowagi si∏44. temat stosunków mi´dzynarodowych paradyg- matu realistycznego (cz´sto w zwulgaryzowanej – Opcja „prointegracyjna”: Rosja jest paƒstwem formie), a tak˝e podejÊcia geopolitycznego. W re- relatywnie (wobec g∏ównych aktorów mi´dzyna- zultacie w Rosji mamy cz´sto do czynienia z po- rodowych) s∏abym i nie jest ju˝ zdolna do odgry- strzeganiem Unii Europejskiej bynajmniej nie jako wania roli samodzielnego bieguna w ∏adzie mi´- wspólnoty nowego typu, w której funkcjonujà dzynarodowym (jest zbyt ma∏o rozwini´ta i atrak- z∏o˝one mechanizmy instytucjonalne. UE trakto- cyjna). Ma ona w dajàcej si´ przewidzieç przysz- wana jest cz´sto jako nowa odmiana europej- ∏oÊci mo˝liwoÊç albo odgrywania roli s∏abszego skiego „koncertu mocarstw” kierujàcych si´ ego- partnera USA (jedynego supermocarstwa) albo istycznie rozumianym interesem narodowym; integracji z silniejszym i atrakcyjniejszym od niej jako system funkcjonujàcy w istocie w oparciu (i kulturowo najbli˝szym) biegunem europejskim o zasady równowagi si∏48. Pochodnà tego jest te˝ (Unia Europejska). Najbardziej atrakcyjnà perspek- doÊç powszechny brak wiary w „wartoÊci” jako tywà jest po∏àczenie si´ ze zjednoczonà Europà, istotny czynnik motywacyjny polityki UE (mamy od której Rosja mo˝e czerpaç Êrodki finansowe, tu do czynienia cz´Êciowo z projekcjà dominujà- technologie i ewentualnie standardy, oferujàc w za- cych w Rosji mechanizmów). Takie kwestie jak mian si∏´ militarnà, wielki obszar geograficzny, „obrona praw cz∏owieka” czy promocja europej- potencja∏ naukowy i wartoÊci duchowe45. skich „standardów demokratycznych” sà postrze- gane przez wi´kszoÊç przedstawicieli rosyjskich Oficjalna polityka rosyjska od lat balansuje po- elit li tylko jako instrument realizacji interesów mi´dzy obydwiema opcjami. Jednak, wyjàwszy geopolitycznych i geoekonomicznych paƒstw poczàtek lat 90. oraz lata 2001–2002, wyraênà Zachodu49. przewag´ zdaje si´ mieç w rzàdzàcej w Rosji elicie Po trzecie wreszcie, nak∏ada si´ na to czynnik opcja wielkomocarstwowa46, którà wzmacnia obiektywny – zasadnicza odmiennoÊç Rosji i UE iluzja pot´gi, jakà daje Êwietna koniunktura su- jako aktorów stosunków mi´dzynarodowych50. rowcowa. Tymczasem dopóty, dopóki sytuacja ta Budowanie stosunków z UE jako wspólnotà inte- nie ulegnie zmianie, szanse na spójnà i konsek- gracyjnà (a nie paƒstwem) jest trudne dla strony Prace OSW Strona 17 rosyjskiej zarówno mentalnie, jak i praktycznie. mierne korzyÊci obydwu stronom, to nie do przy- Moskwa, przywiàzana do klasycznych stosunków j´cia jest selektywne i woluntarystyczne przyj- z suwerennymi paƒstwami i ich organami ma mowanie norm europejskich przez Rosj´ – Eu- problem w kontaktach ze strukturà o rozproszo- ropa a la carte (w takiej sytuacji Rosja nie mo˝e nej w∏adzy i z∏o˝onych mechanizmach instytu- korzystaç ze swobód wspólnego rynku). Takie po- cjonalnych (w tym skomplikowanych procesach dejÊcie Rosji oznacza∏oby rezygnacj´ z budowy decyzyjnych). wspólnej przestrzeni europejskiej. Ogólny model relacji dominujàcy po stronie unijnej to zatem Kolejnym problemem, który wynika z powy˝szych polityka ograniczonej integracji. Rosja powinna (i wspomnianej wczeÊniej przewagi wielkomo- byç w pewnym stopniu zintegrowana z UE (wspól- Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” carstwowej autodefinicji Rosji) jest wyraêna ró˝- na przestrzeƒ europejska). Model docelowy sto- nica w percepcji i podejÊciu stron do wspó∏pracy51. sunków powinien byç zbli˝ony do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (z wy∏àczeniem swobo- Po stronie rosyjskiej dominujàca jest dotàd per- dy przep∏ywu si∏y roboczej). cepcja i podejÊcie „symetryczne”: Rosja – jako Po stronie unijnej mamy ponadto do czynienia posiadajàce specyficzne interesy mocarstwo – z dominacjà podejÊcia funkcjonalnego. Realiza- ma byç zgodnie z nim równoprawnym partnerem cja konkretnych projektów wspó∏pracy stopniowo UE. Rosja i Unia majà wspólnie w ciàg∏ym dialogu buduje ÊciÊlejsze wi´zi i – gdy to jest niezb´dne budowaç nowe instytucje, normy oraz instru- dla dalszej wspó∏pracy – prowadzi do rozbudo- menty regulujàce ich stosunki wzajemne, stop- wy wspólnych instytucji. Unia unika przy tym niowo tworzàc Wielkà Europ´. Ogólny model re- wià˝àcych zobowiàzaƒ wobec Rosji. 18 lacji dominujàcy dotàd po stronie rosyjskiej to po- Bodaj najwyraêniej ró˝nice w percepcji i podej- lityka selektywnego partnerstwa: Rosja wspó∏- Êciu stron zosta∏y uwidocznione w dokumentach pracuje ÊciÊlej z UE w wybranych przez siebie strategicznych dotyczàcych polityki wobec part- dziedzinach przynoszàcych jej wymierne korzyÊci. nera: Wspólnej Strategii Unii Europejskiej wobec Rosja mo˝e przyjmowaç niektóre normy UE (ale Rosji oraz Strategii polityki Federacji Rosyjskiej wo- nie tylko UE, tak˝e pochodzàce z innych porzàd- bec Unii Europejskiej w perspektywie Êredniotermi- ków prawnych, np. amerykaƒskiego) – o ile b´dzie nowej (2000 – 2010)52. Obydwa zosta∏y przyj´te to korzystne dla jej interesów. Wspó∏praca z UE i upublicznione w 1999 roku (strategia unijna ma umacniaç rosyjskà mocarstwowoÊç. Dlatego w czerwcu, a strategia rosyjska w paêdzierniku). nie do przyj´cia jest jednostronne dostosowanie si´ Rosji do norm wyznaczanych przez UE. Analiza porównawcza obydwu dokumentów Po stronie rosyjskiej mamy przy tym do czynie- (patrz Aneks III) wskazuje, i˝ o ile w niektórych nia z dominacjà podejÊcia polityczno-instytu- szczegó∏owych kwestiach dotyczàcych sfer wspó∏- cjonalnego: najwa˝niejsza jest odgórna budowa pracy mo˝emy mówiç o pewnej zbie˝noÊci inte- instytucji i mechanizmów wspó∏pracy stron, resów stron, o tyle na poziomie ogólniejszym: które nale˝y stale doskonaliç (tak˝e dla zwi´k- percepcji wzajemnej, podejÊcia do wspó∏pracy, szenia presti˝u Rosji) oraz dà˝enie do wià˝àcych modelu relacji, ogólnych celów stosunków – obydwie strony zobowiàzaƒ. obydwa dokumenty dzieli przepaÊç. Najogólniej rzecz ujmujàc, strategia unijna to Po stronie unijnej dominujàca by∏a dotàd raczej program wspierania przez UE reform w Rosji po- percepcja i podejÊcie „asymetryczne”. Rosja jest przez transmisj´ standardów europejskich w dzie- krajem znajdujàcym si´ w okresie przejÊciowym, dzinie politycznej, gospodarczej i prawnej w za- realizujàcym trudnà transformacj´ ustrojowà. mian za perspektyw´ korzyÊci ze wspó∏pracy W zwiàzku z tym nale˝y jej pomóc dokonaç owej i ograniczonej integracji Rosji do przestrzeni eu- transformacji wed∏ug najdoskonalszych, spraw- ropejskiej (docelowo w formie wspólnego obszaru dzonych wzorców europejskich. Rosja chcàc gospodarczego). ÊciÊlej wspó∏pracowaç z UE, musi dokonaç har- Strategia rosyjska natomiast to plan umacniania monizacji rozumianej jako dostosowanie prawne rosyjskiej mocarstwowoÊci poprzez wspó∏prac´ – przyjàç „krytycznà mas´” prawodawstwa unij- z UE w wybranych sferach. Ma ona przynosiç nego (acquis). Je˝eli proces ten ma przynieÊç wy- wymierne korzyÊci Federacji Rosyjskiej i nie ogra- Prace OSW Strona 18 niczaç jej suwerennoÊci i pola manewru Moskwy rosyjsko-europejskiego wymierzonego przeciw w polityce zagranicznej. W zamian UE mog∏aby globalnej hegemonii USA54 uzyskiwaç od Rosji pewne korzyÊci. Strategia putinowskiej – idei Wielkiej Europy jako proce- rosyjska zawiera przy tym d∏uga list´ konkret- su integracji europejskiej opartego na dwóch wza- nych postulatów do spe∏nienia przez UE. jemnie si´ uzupe∏niajàcych filarach: Unii Euro- pejskiej (na zachodzie) i na obszarze WNP (w ra- d. Brak rosyjskiego „planu pozytywnego” mach Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej bàdê Jednà z fundamentalnych przyczyn kryzysu w sto- innej struktury paƒstw WNP – na wschodzie)55. sunkach rosyjsko-unijnych stanowi brak po stro- JeÊli chodzi o t´ ostatnià wizj´, jej specyficzna nie rosyjskiej jasnego modelu docelowego tych konstrukcja zacz´∏a si´ uwidaczniaç od 2002 ro- Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” stosunków53. Jest on w du˝ej mierze pochodnà ku56, a zosta∏a w pe∏ni zwerbalizowana dopiero wspomnianego problemu z definicjà to˝samoÊci w listopadzie 2004 roku w wystàpieniu wicemi- Rosji i jej miejsca w Êwiecie. Zam´t w sferze kon- nistra spraw zagranicznych Federacji Rosyjskiej cepcyjnej na najwy˝szym poziomie abstrakcji W∏adimira Czi˝owa na konferencji w Berlinie57. przenosi si´ na brak jasnej wizji w polityce euro- Idea ta nie mo˝e jednak pe∏niç roli „pozytyw- pejskiej, w tym w kwestii docelowego modelu nego modelu” stosunków z UE, poniewa˝ z jed- stosunków rosyjsko-unijnych. Polityka staje si´ nej strony brak w niej zdefiniowania charakteru przez to doraêna i reaktywna. stosunków Rosji i UE, z drugiej zaÊ strony jest motywowana w du˝ym stopniu czynnikami ne- Z wielu dokumentów oraz wypowiedzi urz´dni- gatywnymi – jest próbà swoistej „aktywnej de- ków i ekspertów rosyjskich mo˝emy z pewnym fensywy” wobec rosnàcego zaanga˝owania Unii 19 przybli˝eniem ustaliç, jakie modele sà dla Rosji Europejskiej na obszarze WNP (zw∏aszcza zacho- niemo˝liwe do przyj´cia i z jakich powodów. Nie dniej jego cz´Êci) postrzeganym przez Rosj´ ciàgle sposób natomiast ustaliç, jaki jest rosyjski „plan jako strefa dominacji swoich interesów. Zatem pozytywny”, docelowy model stosunków Rosja owa dwuelementowa Wielka Europa jest nie tylko – UE. programem swoiÊcie rozumianego tworzenia Wynika to w du˝ej mierze z zygzaków polityki wspólnej przestrzeni europejskiej, ale w du˝ej europejskiej Federacji Rosyjskiej w ciàgu ostat- mierze tak˝e programem obrony Rosji przed za- nich kilkunastu lat. MieliÊmy do czynienia w Rosji gra˝ajàcà jej „ekspansjà” UE na obszarze domi- ze wzlotami i upadkami „projektu europejskiego”, nujàcych wp∏ywów Moskwy. Z kolei publiczne rozumianego jako przekonanie o koniecznoÊci enuncjacje rosyjskich urz´dników na temat bli˝- nawiàzania jak najÊciÊlejszych wi´zi z Unià Eu- szy meritum problemu (okreÊlenia docelowego ropejskà i w miar´ mo˝liwoÊci integracji z nià. modelu relacji rosyjsko-unijnych) sà mgliste i zdra- W istocie oficjalna Moskwa stale balansuje mi´- dzajà w istocie brak wizji58. dzy dwiema fundamentalnymi opcjami: a. stopniowà integracjà z Unià Europejskà w ja- Z kolei w rosyjskich kr´gach pozarzàdowych kiejÊ formie (wspólna przestrzeƒ europejska, w ostatnich kilku latach równie˝ mieliÊmy do w przysz∏oÊci ewentualnie cz∏onkostwo w zmie- czynienia ze znamiennà ewolucjà. W 2003 roku nionej UE) pod wp∏ywem polityki w∏adz klimat w rosyjskiej b. selektywnà wspó∏pracà Rosji jako wielkiego mo- polityce wewn´trznej, a cz´Êciowo tak˝e zagra- carstwa z UE w korzystnych dla Moskwy sferach. nicznej uleg∏ wyraênej zmianie. Idea „autorytar- Na poziomie oficjalnej retoryki polityka europej- nej modernizacji” Rosji po∏àczona z deklaracjami ska Rosji przybra∏a szczególnà postaç idei Wiel- o odrodzeniu Rosji jako wielkiego mocarstwa kiej Europy w trzech kolejnych odmianach: zacz´∏y dominowaç w rosyjskim dyskursie poli- gorbaczowowskiej – ogólnikowe has∏o Wspól- tycznym. „Projekt europejski” w Rosji, a tak˝e nego Europejskiego Domu s∏u˝àce g∏ównie do- stosunki Rosji z UE znalaz∏y si´ w kryzysie59. konaniu pozytywnego prze∏omu w stosunkach z Europà Zachodnià tu˝ po zakoƒczeniu „zimnej Debaty rosyjskich ekspertów w ostatnich latach wojny” nie przynios∏y jednak konsensu w kwestii doce- jelcynowskiej – idea Wielkiej Europy jako Êcis- lowego modelu stosunków Rosji i UE. Poszcze- ∏ego polityczno-gospodarczo-wojskowego sojuszu gólni eksperci opowiadali si´ swego czasu przy- Prace OSW Strona 19 k∏adowo za przyj´ciem przez Rosj´ tzw. modelu Tabela 2. G∏ówne zarzuty wobec Rosji norweskiego bàdê szwajcarskiego60. W konsul- w kwestii europejskich standardów tacjach przeprowadzonych na zamówienie w∏adz demokratycznych62 Federacji Rosyjskiej stosunkowo najszersze po- parcie zdawa∏ si´ mieç postulat stworzenia no- wprowadzenie pakietu reform trybu powo- wego modelu stosunków opartego ogólnie na ∏ywania szefów regionów (powo∏ywanie przez normach WTO uzupe∏nionych o dodatkowe re- lokalne parlamenty na wniosek prezydenta gulacje Rosja – UE („model WTO+”). (Na temat Federacji Rosyjskiej i mo˝liwoÊç jego odwo∏ania sugerowanych modeli szerzej patrz Aneks IV). przez prezydenta) naruszajàcy zasad´ podzia- Warto odnotowaç, i˝ wÊród cz´Êci rosyjskich ∏u i równowagi w∏adz Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” specjalistów pojawi∏y si´ jesienià 2005 roku – reforma ustawodawstwa dotyczàcego wy- nie opublikowane do czasu powstania niniejsze- borów i systemu partyjnego (zwi´kszenie klau- go tekstu – „spo∏eczne” projekty nowych ram zuli zaporowej w wyborach parlamentarnych prawnych stosunków UE–Rosja (które mia∏yby do 7%, wprowadzenie zakazu tworzenia koali- zastàpiç wygasajàce w 2007 roku PCA). Âwiadczà cji wyborczych, ograniczenie minimalnej licz- one byç mo˝e o zaczynajàcej si´ powoli w Rosji by partii reprezentowanych w parlamencie do debacie na temat przysz∏ego modelu relacji z UE dwóch, zaostrzenie kryteriów uczestnictwa (na temat tych projektów szerzej patrz Aneks V). partii w wyborach parlamentarnych) powa˝- nie ograniczajàca konkurencj´ politycznà e. „Nieeuropejski wybór” Rosji zamiar zmian w ustawodawstwie wpro- Obecne kierownictwo paƒstwowe Federacji Ro- wadzajàcych kontrol´ rzàdu nad nominacjami 20 syjskiej ukszta∏towa∏o taki model polityczny (a tak- i dymisjonowaniem s´dziów mogàcy naruszaç ˝e spo∏eczno-gospodarczy), który jest zasadniczo niezawis∏oÊç s´dziowskà odmienny od panujàcej w paƒstwach UE liberal- tendencyjnoÊç mediów i wykorzystywanie nej demokracji. W pierwszym roku rzàdów pre- narz´dzi administracyjnych w trakcie wybo- zydenta W∏adimira Putina (2000 roku) wyraêne rów parlamentarnych i prezydenckich uniemo- sta∏y si´ zagro˝enia dla (dalekiej od doskona∏oÊci) ˝liwiajàce odbycie rzeczywiÊcie wolnych i ucz- rosyjskiej demokracji i gospodarki rynkowej. ciwych wyborów Pod koniec pierwszej kadencji obecnego rosyj- brak politycznego pluralizmu mediów elek- skiego prezydenta (2003) dosz∏o do swoistego po- tronicznych (telewizji) litycznego przesilenia, w rezultacie którego wy- ingerencja paƒstwa w dzia∏alnoÊç mediów raêny sta∏ si´ wybór przez obecne kierownictwo prywatnych rosyjskie modelu autorytarnego i zak∏adajàcego przeÊladowanie przez organy w∏adzy kryty- znaczàcà kontrol´ paƒstwa w gospodarce. Pier- cznych wobec nich przedstawicieli mediów, wszy rok drugiej kadencji prezydenta Putina naukowców i dzia∏aczy ekologicznych za rze- (2004) rozwia∏ nadzieje na krótkotrwa∏oÊç takiego kome naruszanie tajemnicy paƒstwowej modelu, chocia˝ rok kolejny (2005) przyniós∏ wy- brak ratyfikacji Protoko∏u 6 do Europejskiej raêne symptomy jego kryzysu. Rosja nie zmierza Konwencji Praw Cz∏owieka dotyczàcego znie- obecnie „kr´tà drogà do demokracji”, ale zbudo- sienia kary Êmierci wa∏a w∏asnà odmian´ systemu autorytarnego porywanie; stosowanie tortur; dokonywa- zachowujàcego czysto formalne pozory procedur nie arbitralnych zatrzymaƒ, w tym w tajnych demokratycznych; w gospodarce mamy z kolei oÊrodkach; bezprawne zabójstwa; przeÊlado- do czynienia z silnym etatyzmem61. wanie dzia∏aczy praw cz∏owieka i osób skar- ˝àcych si´ do Europejskiego Trybuna∏u Praw Cz∏owieka; naruszanie innych podstawowych praw cz∏owieka i prawa humanitarnego w Cze- czenii przypadki niew∏aÊciwego traktowania bàdê doprowadzania do Êmierci ˝o∏nierzy si∏ zbroj- nych poza obszarami konfliktów Prace OSW Strona 20 przypadki przeÊladowania, dyskryminacji mi´dzynarodowego, jest klasyczny realistyczny i przemocy na tle religijnym, etnicznym i ra- wariant polityki równowagi si∏: zasada „dziel sowym i rzàdê”. przypadki dyskryminacji prawnej, admini- Rosyjska dyplomacja i propaganda paƒstwowa stracyjnej i podatkowej przeciwko „nietrady- stara∏a si´ po ostatnim rozszerzeniu UE 1 maja cyjnym” wyznaniom naruszajàce wolnoÊç 2004 roku wyraênie podzieliç paƒstwa cz∏onko- sumienia i wyznania wskie UE na „lepszych” i „gorszych” partnerów przypadki podwa˝ajàce przekonanie o uczci- oraz zró˝nicowa∏a polityk´ wobec nich. Zgodnie woÊci i niezale˝noÊci wymiaru sprawiedliwoÊci z tà propagandowà kliszà nowi cz∏onkowie (oczy- niezgodne ze standardami europejskimi wiÊcie nie dotyczy∏o to Cypru i Malty, które nigdy Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „strategicznego partnerstwa” uprawnienia prokuratury nie nale˝a∏y do bloku radzieckiego) wnieÊli do UE niezgodne ze standardami europejskimi baga˝ swoich „antyrosyjskich fobii” i uprzedzeƒ ustawodawstwo dotyczàce s∏u˝b specjalnych wobec Rosji. Strona rosyjska (cz´Êciej dziennika- przypadki dzia∏aƒ naruszajàcych suweren- rze, politycy i niektórzy eksperci, ale tak˝e nie- noÊç bàdê integralnoÊç terytorialnà Gruzji którzy urz´dnicy) posuwa∏a si´ nawet do obarcza- (w tym wydawania rosyjskich paszportów nia nowych cz∏onków – protekcjonalnie nazywa- mieszkaƒcom Abchazji i Osetii Po∏udniowej) nych „nowicjuszami” (co mia∏o podkreÊlaç ich niedojrza∏oÊç i „brak obycia” ze standardami obowiàzujàcymi w Unii) – winà za och∏odzenie Generalnie nale˝y stwierdziç, i˝ model rosyjski stosunków rosyjsko-unijnych64. W rosyjskiej de- jest coraz bardziej niekompatybilny z europej- bacie publicznej niezwykle popularny sta∏ si´ – 21 skim i rozwija si´ wedle ró˝nych wektorów63. w swym daleko idàcym uproszczeniu fa∏szywy – Prowadzi to do logicznego wniosku, i˝ o ile mo˝- podzia∏ na „starà” (przyjaznà wobec Rosji) i „no- liwa jest pragmatyczna wspó∏praca pomi´dzy wà” (uprzedzonà do Rosji) Europ´, zaczerpni´ty Unià Europejskà i Rosjà (która wszak rozwija∏a z retoryki sekretarza obrony USA Donalda Rum- si´ w przesz∏oÊci nawet w warunkach systemu sfelda. totalitarnego w ZSRR), o tyle nierealna staje si´ Z czasem polityka i propaganda rosyjska sta∏a si´ jakakolwiek forma integracji Rosji i UE, dopóki bardziej wyrafinowana w stosowanych podzia- funkcjonuje w Rosji obecny model paƒstwa. ∏ach. W 2005 roku mo˝na ju˝ by∏o wyraênie za- uwa˝yç wyodr´bnienie poÊród nowych cz∏onków Scharakteryzowane powy˝ej pierwotne problemy z regionu Europy Ârodkowo-Wschodniej dwóch – o charakterze g∏ównie ÊwiadomoÊciowym (per- umownych grup: „dobrych partnerów” (mo˝na cepcyjnym i koncepcyjnym) – majà prze∏o˝enie do nich zaliczyç niewàtpliwie W´gry, a tak˝e Cze- na pewne elementy praktyki polityki europej- chy, S∏owacj´ i S∏oweni´) oraz „z∏ych partnerów” skiej Rosji, która rodzi kolejne problemy w sto- (mo˝na do nich zaliczyç niewàtpliwie Estoni´, sunkach z UE. ¸otw´, Litw´ i Polsk´). Pierwsi byli chwaleni za pragmatyzm, drudzy krytykowani za swojà „anty- 2. èród∏a pochodne wynikajàce rosyjskoÊç”. Wydaje si´, i˝ wyodr´bnienie tych z praktyki rosyjskiej polityki grup oparte by∏o g∏ównie na trzech kryteriach: europejskiej a. postawa tych paƒstw wobec kryzysu na Ukrainie jesienià 2004 roku Oprócz tych przyczyn, które majà charakter fun- b. postawa przedstawicieli paƒstw wobec Rosji damentalny, êród∏em problemów w stosunkach w ramach instytucji europejskich (g∏ównie UE, rosyjsko-unijnych sà tak˝e pewne, wywo∏ujàce NATO, OBWE i Rady Europy) krytyk´ wielu paƒstw cz∏onkowskich UE, specy- c. gotowoÊç paƒstw do uwzgl´dniania rosyjskich ficzne cechy europejskiej polityki Rosji. postulatów w kwestiach dotyczàcych stosunków bilateralnych. a. „Lepsza” i „gorsza” Unia W istocie bowiem g∏ównym impulsem po stronie Elementem swoistej rosyjskiej taktyki politycz- rosyjskiej do propagandowej ofensywy przeciw- nej, majàcej swoje oparcie w zarysowanej wcze- ko „z∏ym partnerom” by∏o znaczàce zaanga˝o- Êniej percepcji UE i szerzej – mechanizmach ˝ycia wanie Polski i Litwy w demokratyczne rozstrzy- Prace OSW