Strona 1 Strona 2 NAJWIĘKSZE "VV BITWY A A WIEKU KRZYSZTOF KUBIAK JERZY KUBIAK INDIE PAKISTAN 1971 Strona 3 Największe bitwy XX wieku Redaktor serii: Tomasz Hypki T.27. Indie - Pakistan 1971 Redakcja: Tomasz Hypki Ilustracja na okładce: Wieńczysław Pyrzanowski Plansze kolorowe: Robert Gretzyngier i Wieńczysław Pyrzanowski Zdjęcia: Indian Navy, Indian Air Force, archiwum autora Ali Rights Reserved - Wszelkie prawa zastrzeżone © Copyright by Wydawnictwo Altair, Warszawa 1997 Agencja Lotnicza Altair, Sp. z o.o., 00-034 Warszawa, ul. Warecka 11/36, tel. /fax 827 28 80 Wydanie I ISBN 83-86217-36-7 Printed in Poland Prasowe Zakłady Graficzne, Bydgoszcz Strona 4 GENEZA KONFLIKTU Druga wojna światowa wstrząsnęła posa­ ło do zbrojnych starć zwolenników obu organi­ dami imperium brytyjskiego. W Indiach sytua­ zacji. Do największych zamieszek doszło 16 cja wewnętrzna była bardzo złożona i wybucho­sierpnia 1946 w Kalkucie. Zginęło wwczas kil­ wa. Dwie największe społeczności - hinduska ika tysięcy osób. Zamieszki na tle religijnym roz­ muzułmańska, były ze sobą głęboko skonflik­ szerzyły się na Bengal, Bihar, Zjednoczone Pro­ towane. Kiedy we wrześniu 1945 wicekról, lordwincje i Pendżab. Brytyjczycy nie byli w stanie Wavell ogłosił zamiar przeprowadzenia wybo­ opanować sytuacji. rów do centralnego i prowincjonalnych zgroma­ W takich warunkach, w grudniu 1946 bry- dzeń ustawodawczych, Liga Muzułmańska tyjski premier Attlee powierzył urząd wicekróla przystąpiła do nich pod hasłem wyodrębnienia Indii kontradmirałowi, lordowi Louisowi Mo- z Brytyjskich Indii niepodległego Pakistanu -untbattenowi. Postawiono przed nim zadanie państwa zamieszkanego przez muzułmanów. Po­ zorganizowania możliwie szybkiego wycofania stulat ten stanowczo odrzucał Kongres Narodo­ Wielkiej Brytanii z subkontynentu indyjskiego. wy będący największąorganizacjąludności hin­ W ciągu pierwszych trzech miesięcy urzędowa­ duskiej. Jego działacze stali na stanowisku, iż nia Mountbatten doprowadził do zgody czoło­ najpierw powstać muszą niepodległe, zjedno­ wych sił politycznych na podział kraju. Późną czone Indie a dopiero później można przystąpić wiosną 1947 kwestią sporną był już nie sam do określenia stopnia autonomii prowincji mu­podział, lecz sposób jego przeprowadzenia. Wy­ zułmańskich. Wszelkie, podejmowane przez krystalizowała się wówczas koncepcja wytycze­ Brytyjczyków próby zbliżenia tych stanowisk nia granic według kryterium wyznaniowego - kończyły się fiaskiem. Coraz częściej dochodzi­ rejony zamieszkane przez muzułmanów miały 5 Strona 5 Strona 6 zostać włączone w skład Pakistanu, tereny z przewagą ludności wyznającej hinduizm pozo­ stać miały przy Indiach. Prócz Sindhu, Beludży- stanu i Zjednoczonych Prowincji, gdzie prze­ waga muzułmanów była niekwestionowana, li­ nia graniczna przecinać miała Bengal, Pendżab i Asam. Podziału wymienionych prowincji dokony­ wała specjalna komisja, na czele której stał bry­ tyjski sędzia Cyryl Radcliffe. Najwięcej proble­ mów dostarczyło komisji wykreślenie granicy w Pendżabie. Ostatecznie, w ogniu religijnych walk, z prowincji wydzielono część wschodnią „hinduistyczno-sikhijską" i zachodnią „muzuł­ mańską". 14 sierpnia 1947 niepodległość proklamo­ wał Pakistan, a dzień później Indie. Oba nowo­ powstałe państwa pozostały dominiami brytyj­ skimi, w Indiach urząd gubernatora sprawował Mountbatten, w Pakistanie Mohammed Ali Jin- nah. Władzę wykonawczą sprawowali premie­ rzy - Jawaharlah Nehru i Liaąuat Ali Khan. Sto- licąlndii nadal było Delhi, stolicą Pakistanu zo­ stało Karaczi (później przeniesiono ją do Ra- walpindi, a następnie do wzniesionego od pod­ staw Islamabadu). Bezpośrednio po uzyskaniu niepodległości oba kraje znalazły się w ostrym konflikcie, które­ go przedmiotem był dokonany pośpiesznie i w sposób nie satysfakcjonujący żadnej ze stron podział Pendżabu. Eksodus ludności muzułmań­ skiej na północ, a Hindusów i Sikhów na połu­ dnie przeistoczył się w krwawe walki toczone przez kolumny repatriantów. Zamieszki szybko rozlały się na większe miasta po obu stronach granicy, gdzie rozwścieczone tłumy masakro­ wały przedstawicieli mniejszości. Według sza­ cunkowych danych zginęło wówczas ok. 200 tys. osób (wobec 10 milionów, które zmieniły miejsce zamieszkania). W wygaszanie zamie­ szek zaangażował się wówczas Mahatma Gan- dhi, któremu udało się nie dopuścić do eksplo­ zji nienawiści w Kalkucie i doprowadzić do uspokojenia sytuacji w Delhi. Postawa ta była bezpośrednią przyczyną zamachu na niego, do­ konanego przez członka hinduskiej organizacji szowinistycznej. Trafiony trzema kulami Gan- dhi zginął 30 stycznia 1948. Prócz kwestii Pendżabu przyczyną wzro­ stu napięcia były również trzy niezależne księ­ 7 Strona 7 tyjskiemu generałowi Graceyowi, pełniącemu dzie Indii, oraz północno-zachodnią, kontrolo­ obowiązki dowódcy pakistańskich sił zbrojnych waną przez Pakistan i siły paramilitarne tzw. rozkaz zbrojnego wyparcia wojsk indyjskich z Azad Kaszmiru. Kaszmiru. Generał nie wykonał jednak polece­ Do kolejnego wzrostu napięcia doszło w nia swojego nominalnego przełożonego i odwo­ styczniu roku 1950 po uchwaleniu konstytucji łał się do naczelnego dowódcy obu armii mar­ Indii. W oparciu o jej postanowienia Kaszmir i szałka Auchinlecka. Ten odwołał rozkazy Jin- Dżammu stały się jednym ze stanów i jedno­ naha, co więcej zmusił go, m.in. poprzez groźbę cześnie uzyskały znaczną autonomię. Władze wycofania z armii Pakistanu wszystkich służą­ pakistańskie uznały wówczas, że cały Kaszmir cych w niej oficerów brytyjskich, do rezygnacji jest obszarem spornym i władze Indii nie miały z prób zbrojnego przejęcia kontroli nad sporny­ prawa podejmować działań integrujących jego mi obszarami. części ze swoim terytorium. Prowadzona w tym Batalia dyplomatyczna w sprawie Kaszmi­ czasie mediacja dalej nie przynosiła realnych ru trwała do końca 1947 W ostatnim dniu roku skutków. Podkreślić trzeba, że nie zyskała apro­ Pakistan złożył skargę w Radzie Bezpieczeństwa baty stron nawet propozycja formalnego podzia­ ONZ. Debata na tym forum zakończyła się po­ łu Kaszmiru. Przyczyną w tym przypadku był wołaniem 20 stycznia 1948 Komisji Narodów pakistański - odrzucony przez Indie - warunek, Zjednoczonych dla Indii i Pakistanu (UNCIP - przyznania mu najbardziej urodzajnej Doliny United Nations Commision for India and Paki­ Kaszmirskiej. stan). Zanim rozpoczęła ona pracę, konflikt w Tymczasem w październiku 1951 w indyj­ Kaszmirze wszedł jednak w jakościowo nową skiej części Kaszmiru odbyły się wybory. W ich fazę. Walczących z oddziałami indyjskimi Pu- wyniku wszystkie 75 mandatów zdobyli kan­ sztunów wsparły bowiem trzy regularne bryga­ dydaci Konferencji Narodowej kierowanej przez dy piechoty wydzielone z armii pakistańskiej. szejka Abdullaha. Początkowo wydawało się, Tym samym konflikt, w którym dotąd oficjal­ że współpraca między parlamentem prowincjo­ nie stronami były Indie i plemiona pusztuńskie nalnym a rządem centralnym układać będzie się przeistoczył się w konfrontację międzynarodo­ dobrze. W 1952 stanowe zgromadzenie konsty­ wą będącą de facto niewypowiedzianą wojną. tucyjne zaaprobowało nawet przygotowane Z uwagi na niesłychanie trudne warunki na­ przez Abdullaha i Nehru tzw. porozumienie de- turalne oraz względną równowagę sił żadna ze lhijskie będące de facto formalnym akcesem stron nie uzyskała zdecydowanej przewagi. Pro­ Kaszmiru do Indii. wadzone były głównie działania bojowe szcze­ Stosunkowo szybko sytuacja uległa jednak bla taktycznego, w których uczestniczyły z obu zmianie. Abdullah począł wysuwać coraz dalej stron pododdziały o sile do wzmocnionego ba­ idące żądania autonomii Kaszmiru w ramach talionu włącznie. Wobec niemożności uzyskania Unii Indyjskiej. Rząd centralny nie zamierzał rozstrzygnięcia środkami militarnymi, Indie i Pa­ jednak tolerować zapędów secesjonistycznych. kistan zmuszone były przyjąć zgłoszone 11 gru­ Kiedy Abdullah odmówił przybycia do Delhi, dnia 1948 przez UNCIP propozycje rozejmowe. 8 sierpnia 1953 został zdymisjonowany i are­ Oficjalnie rozejm wszedł w życie 5 stycz­ sztowany. Postawiono mu zarzut prowadzenia nia 1949, kiedy to walczące strony zaakcepto­ działań ukierunkowanych na oderwanie Kaszmi­ wały postanowienia odnośnej rezolucji Rady ru od Indii. Bezpieczeństwa ONZ. W celu nadzorowania Kolejne istotne wydarzenia przyniósł rok rozdzielenia wojsk i przestrzegania przerwania 1954. Możliwość wzmocnienia potencjału mili­ ognia do Kaszmiru udała się grupa obserwato­ tarnego rywala (poprzez wstąpienie Pakistanu do rów wojskowych tzw. UNMOGIP (United Na­ SEATO) skłoniła Indie do przyśpieszenia proce­ tions Military Observers Group in India and Pa­ sów integracji Kaszmiru z resztą kraju. W lutym kistan). Do lipca 1949 wyznaczona została li­ parlament kaszmirski jednomyślnie potwierdził nia demarkacyjna dzieląca Kaszmir na dwie czę­ wolę przyłączenia prowincji do Indii, co zostało ści: południowo-wschodnią z Dżammu, Doliną zaakceptowane przez Delhi. Konsekwencją tego Kaszmirskąi Ladakhem, która pozostała w skła­ było ograniczenie w maju zakresu autonomii 8 Strona 8 Kaszmiru. Owe działania na płaszczyźnie we­ bezludne, pokryte rozległymi bagnami; ze wzglę­ wnętrznej prowadzone były pod ścisłym nadzo­ du na niewielkie znaczenie Karhu, komisja Radc- rem służb bezpieczeństwa. Z jednej strony Hin­ liffe'a nie przeprowadziła dokładnego wytycze­ dusi obawiali się bowiem wrogich wystąpień lud­ nia granicy na tym obszarze, co stało się przy­ ności, z drugiej dążyli do takiego zaanimowania czyną sporu terytorialnego o obszar ok. 2 500 2 procedur parlamentarnych by przyniosły one km ), zajmując dominujące nad okolicą wzgórza. pożądany przez Delhi rezultat. 9 kwietnia siły indyjskie podjęły próbę wypar­ W roku 1955 stosunki wzajemne między cia przeciwnika ze spornego terenu, co zaowo­ Pakistanem a Indiami uległy pewnej poprawie cowało konfrontacją z użyciem broni pancernej czego przejawem była wizyta premiera Moham­ i artylerii. Przerwanie ognia nastąpiło dopiero 30 mada Ali Bogra w Delhi. Osiągnięto wówczas czerwca. Podstawą porozumienia było wycofa­ częściowe, nieoficjalne porozumienie w kwe­ nie wojsk na pozycje zajmowane przed 1 stycz­ stii plebiscytu oraz wycofania sprawy Kaszmi­ nia 1965. Równocześnie w ciągu miesiąca miała ru z ONZ. Jego realizację udaremniły jednak się zebrać dwustronna komisja d/s delimitacji gwałtowne protesty w Pakistanie. granicy, zaś w przypadku niemożności osiągnię­ Na trudną sytuację w 1958 nałożyło się prze­ cia porozumienia w ten sposób, sprawę rozstrzy­ jęcie władzy w Pakistanie przez wojskowych (na gnąć miał arbitraż Międzynarodowego Trybunału czele państwa stanął marszałek Ayub Khan) i za­ Sprawiedliwości w Hadze. ognienie stosunków indyjsko-chińskich. Konflikt Precedens powyższy skłonił przywódcę kaszmirski wpisał się wówczas w oś konfrontacji muzułmanów kaszmirskich, szejka Abdullaha indyjsko-chińskiej. Krótkotrwałe walki w 1962, do podjęcia działań ukierunkowanych na zmia­ zakończone porażką sił zbrojnych Indii utorowa­ nę statusu indyjskiej części Kaszmiru. Ponow­ ły drogę do nawiązania stosunków między Rawal- nie zaczął on podnosić sprawę samostanowie­ pindi a Pekinem. Pakistan uzyskawszy poparcie nia „narodu kaszmirskiego" i żądać przeprowa­ Chin usztywnił swoje stanowisko w spornych dzenia plebiscytu. Ponieważ równocześnie z kwestiach, co doprowadziło do zerwania w roku działaniami wewnątrzpolitycznymi Abdullah 1963 rozmów dwustronnych prowadzonych z In­ podjął próby uzyskania zagranicznego wspar­ diami. Równocześnie Pakistańczycy wzmogli po­ cia dla swoich postulatów, w maju 1965 został parcie dla zwolenników secesji Kaszmiru. Spowo­ on ponownie aresztowany przez indyjskie służ­ dowało to zaburzenia wewnętrzne na obszarach by bezpieczeństwa. Doprowadziło to do wrze­ kontrolowanych przez Indie i umożliwiło ministro­ nia wśród muzułmanów kaszmirskich. Nasiliły wi spraw zagranicznych Zulfikarowi Ali Bhutto się ataki terrorystyczne na indyjskie placówki wysunięcie oskarżeń o masowy terror, którym po­ wojskowe i aparat administracyjny. sługiwać się miały siły indyjskie w celu stłumie­ W początkach sierpnia wraz ze wzrostem nia tzw. powstania kaszmirskiego. Stojąc na ta­ napięcia w Kaszmirze, na teren Indii poczęły kim stanowisku Pakistan zwrócił się ponownie do przenikać z dużą intensywnością pakistańskie Rady Bezpieczeństwa o rozpatrzenie sytuacji na grupy dywersyjno-rozpoznawcze. Ich zadaniem spornych obszarach administrowanych przez De­ było prawdopodobnie sprowokowanie w dniu lhi. Indie wyraziły wówczas pogląd, że sytuacja 9 sierpnia (dzień protestu przeciwko uwięzie­ nie usprawiedliwia ingerencji ONZ, zaś zaburze­ niu szejka Abdullaha) walk na dużą skalę, które nia są wynikiem ingerencji zewnętrznej, tj. paki­ przerodziłyby się w powszechne antyindyjskie stańskiej. powstanie. Akcja sił bezpieczeństwa wspiera­ Pogorszenie stosunków między Indiami i nych przez wydzielone pododdziały wojskowe Pakistanem natychmiast znalazło odzwierciedle­ udaremniła jednak ten plan. nie we wzmożonej aktywności patroli granicz­ Wobec powyższego, 22 sierpnia do akcji nych i zwiększonej liczbie zbrojnych incyden­ weszły pododdziały regularnej armii pakistań­ tów. Na początku 1965 wojska pakistańskie po­ skiej, które wykorzystując moździerze i ciężką sunęły się kilkanaście kilometrów w głąb Karhu broń maszynową zaatakowały niektóre poste­ (terytorium leżące między indyjskim Gudżara- runki indyjskie. Sytuacja nadal jedna nie wy­ tem a pakistańskim Sindhem, niemal całkowicie kraczała poza ramy - poważnych co prawda - 9 Strona 9 10 Strona 10 Strona 11 incydentów granicznych. Zmieniło się to 24 Dopiero 22 września na apel Rady Bezpie­ sierpnia, kiedy to Hindusi przekroczyli w rejo­ czeństwa ONZ Indie i Pakistan warunkowo nie Poonch linię demarkacyjną z 1949 i zajęli przerwały działania wojenne, szefowie rządów strategicznie ważną przełęcz Hadzi Pir. Miało obu państw pozytywnie ustosunkowali się rów­ to istotne znaczenie, bowiem szlakiem biegną­ nież do radzieckiej propozycji „dobrych usług". cym przez przełęcz przenikała na terytorium Nie zakończyło to jednak konfliktu. Wojska obu indyjskie większość pakistańskich grup specjal­ stron pozostawały na zajętych pozycjach i nie nych. Dało to Pakistańczykom pretekst do roz­ wycofywały się na linię przerwania ognia z roku poczęcia zakrojonych na dużą skalę działań 194,9T-W takiej sytuacji, 27 września, Rada Bez­ odwetowych. 1 września rozpoczęła się opera­ pieczeństwa uchwaliła dodatkową rezolucję cja Wielkie Uderzenie. II wojna o Kaszmir sta­ wzywającą strony do realizacji powziętych usta­ ła się faktem. o ^^ leń rozejmowych i wycofania wojsk na ustalo- 12 Strona 12 ne rubieże. Wobec pakistańskich prób rozsze­ rzenia obrad Rady Bezpieczeństwa o problem przyszłości Kaszmiru, Indie torpedowały jed­ nak wysiłki mediacyjne. Po kolejnej rezolucji, z 5 listopada, ponawiającej apel o wycofanie wojsk, Pakistan zrezygnował ze swoich uprze­ dnich propozycji i przyjął wysuniętą przez ZSRR propozycję szczytu indyjsko - pakistań­ skiego w Taszkiencie. Co prawda pakistański minister spraw zagranicznych Bhutto usiłował jeszcze wymusić na Indiach rozszerzenie pro­ gramu rozmów taszkienckich o problem Ka- 13 Strona 13 przemocy podczas rozwiązywania wzajemnych Bhutto i Rachman, zostali aresztowani. Wywo­ sporów. W kolejnych akapitach deklaracja ta- łało to jednak skutek odwrotny od zamierzone­ szkiencka zapowiadała wycofanie do 22 lutego go. Opór przeciw władzy tężał. Obawiając się sił zbrojnych obu państw na pozycje zajmowa­ niekontrolowanego wybuchu, rząd odwołał ne przed 5 sierpnia 1965, przeprowadzenie wy­ wprowadzony w 1965 - w czasie wojny z India­ miany jeńców wojennych, podjęcie wspólnych mi - stan wyjątkowy oraz zwolnił przywódców starań zmierzających do rozwiązania problemu opozycji. Sytuacja osiągnęła jednak stan, w uchodźców oraz odszkodowań za mienie zajęte którym oba te gesty nie spowodowały obniże­ i zniszczone podczas trwania konfliktu. nia napięcia wewnętrznego. Pozornie dokument stworzył podwaliny Nie mogąc opanować sytuacji i efektyw­ trwałego odprężenia między Indiami i Pakista­ nie sprawować władzy Ayub Khan przekazał nem oraz wzbudził nadzieję na pokojowe rozwią­ pełnię władzy szefowi sztabu armii, generałowi zanie problemu Kaszmiru. Na przeszkodzie ta­ Yahai Khanowi. Pierwszym jego krokiem było kiemu rozwojowi wydarzeń stanęły jednak wy­ ponowne uruchomienie aparatu represji. Wpro­ darzenia wewnętrzne w obu państwach. W In­ wadzony został stan wojenny, zawieszona kon­ diach, wywołane wojną pogorszenie sytuacji go­ stytucja z 1962, ograniczona swoboda działa­ spodarczej poważnie wzmocniło pozycję ugru­ nia partii politycznych. Następnie Yahai... ogło­ powań prawicowych pozostających w opozycji sił się prezydentem. Po kilku miesiącach rygo­ do rządzącej Partii Kongresowej. Dążąc do odzy­ ry zostały jednak złagodzone. Nowy prezydent skania utraconej popularności Indira Gandhi prze­ zezwolił na legalne działanie organizacji poli­ prowadziła kilka działań utrzymanych w duchu tycznych (z wyjątkiem partii komunistycznej). populistycznym: m.in. znacjonalizowano wów­ Prócz tego, by częściowo choćby złagodzić ten­ czas 14 największych banków oraz zlikwidowa­ dencje separatystyczne, przywrócił administra­ no przywileje i apanaże byłych maharadżów i cyjny podział Zachodniego Pakistanu na cztery nawabów (przyznane im w 1947 przez Nehru w prowincje. Najważniejsze jednak znaczenie mia­ zamian za zgodę na przyłączenie ich państewek ło to, że władze wojskowe zgodziły się na prze­ do Indii). Jednocześnie jednak dążność do utrzy­ prowadzenie wyborów i to zgodnie z propono- mania popularności wykluczała możliwość po­ wanąprzez wschodniopakistańskąLigąAwami ważniejszego kompromisu w kwestiach stanowią­ zasadą - jeden głos, jeden człowiek. W prakty­ cych przedmiot sporu z Pakistanem. ce - uwzględniając liczbę ludności zamieszku­ Również w Pakistanie nierozstrzygnięta jącą Pakistan Wschodni i Zachodni - oznaczało wojna dostarczyła impulsu inicjującego poważ­ to, że wschodnia prowincja uzyska ok. 55 % ne perturbacje wewnętrzne. Ekonomiczne na­ mandatów, co da jej nieporównywalnie więk­ stępstwa konfliktu nałożyły się na nieurodzaj i szy niż wcześniej wpływ na losy kraju. widoczne wyczerpanie konstruktywnych kon­ W lipcu 1966 władze Pakistanu oświadczy­ cepcji sprawowania władzy przez rządzących ły, że dopóki Delhi nie zgodzi się na rozmowy wojskowych. Wykorzystując to, minister spraw w sprawie Kaszmiru, jakiekolwiek negocjacje zagranicznych Zulfikar Ali Bhutto, złożył dymi­ dwustronne będą bezprzedmiotowe. Wyrazem sję a następnie powołał opozycyjną Pakistańską takiego stanowiska było odrzucenie indyjskich Partię Ludową (Pakistan People's Party - PPP). propozycji dotyczących wzajemnego ogranicze­ Poważniejsze zagrożenie władze widziaały jed­ nia sił zbrojnych i wydatków obronnych (1968) nak w działalności politycznego lidera Pa kista- oraz zawarcia paktu o nieagresji (1969). Wobec nu Wschodniego, szejka Mujibara Rachmana. W przedstawionych wyżej uwarunkowań zdziwie­ 1966 wystąpił on z tzw. sześciopunktowym pro­ nie budziło to, że oba państwa zaakceptowały gramem likwidacji upośledzenia politycznego i wyniki arbitrażu haskiego Międzynarodowego ekonomicznego wschodniej prowincji. trybunału Sprawiedliwości w sprawie Karhu. W W obliczu wzmagającego się niezadowo­ jego wyniku Pakistan otrzymał ok. 800 km2 spo­ lenia pełniący funkcję prezydenta marszałek rnego terytorium (ok. 30 %). Ayub Khan sięgnął po metody represyjne. W Indie i Pakistan prowadziły też zażartą wal­ 1968 obaj liderzy ugrupowań opozycyjnych, kę propagandową, zarówno w płaszczyźnie 14 Strona 14 15 Strona 15 stosunków dwustronnych jak i na arenie między­ wynegocjowane pod jego auspicjami stanowiło narodowej. Przykładowo Pakistan oskarżał De­ raczej sukces Hindusów. Do dalszego zbliżenia lhi o dyskryminowanie muzułmanów indyjskich, doszło pod koniec lat sześćdziesiątych, kiedy spór zaś Hindusi oskarżali Pakistańczyków o współ­ radziecko - chiński zaognił się, by w 1969 przy­ pracę z Chinami w zakresie szkolenia i wspiera­ brać formę otwartych starć granicznych nad Ussu- nia bronią partyzantki indyjskich plemion Naga ri. Dążąc do zapewnienia sobie poparcia Indii i Mizo. Praktycznie zamrożone pozostały też Związek Radziecki po uprzednich konsultacjach dwustronne stosunki handlowe, pojawiły się po­ z Delhi przerwał dostawy broni dla Pakistanu, ważne kontrowersje wokół budowanej przez In­ zaś Indie poparły Moskwę w sporze z Chinami. die w Farakka zapory na Gangesie. Impulsem do dalszego zacieśniania stosunków Między rokiem 1965 a 1971 zaszły istotne stała się wizja odprężenia w stosunkach Pekinu z zmiany w międzynarodowym otoczeniu konfliktu Waszyngtonem. Obie zainteresowane stolice upa­ pakistańsko - indyjskiego. Indie od początku trywały w tym zagrożenia dla istniejącego w Azji swego istnienia konsekwentnie prowadziły poli­ status quo. Prócz tego Hindusi byli w najwyż­ tykę niezaangażowania, utrzymując dobre stosun­ szym stopniu zaniepokojeni zacieśnieniem sto­ ki z ZSRR i innymi państwami bloku komuni­ sunków chińsko-pakistańskich i deklaracjami stycznego oraz poprawne z USA i blokiem za­ Pekinu o gotowości udzielenia pomocy Islama­ chodnim. Prócz tego szczególne stosunki łączy­ badowi w przypadku zaatakowania go z jakiego­ ły Indie z Wielką Brytanią, która była najważ­ kolwiek kierunku. W rezultacie, w sierpniu 1971 niejszym dostawcą uzbrojenia dla armii indyj­ doszło do podpisania radziecko-indyjskiego po­ skiej. Począwszy od wczesnych lat sześćdziesią­ rozumienia o przyjaźni, współpracy i pomocy tych obserwować można było postępujące zbli­ wzajemnej. Jego klauzule wojskowe miały co żenie indyjsko-radzieckie. Bezpośrednią tego prawda charakter wyłącznie konsultacyjny - przy­ przyczyną było pogorszenie stosunków obu kładowo artykuł XI stanowił, że: państw z Chinami. W związku z powyższym za­ „ (...) każda wysoka umawiająca się stro­ równo Delhi jak i Moskwa dążyły do aliansu, na powstrzyma się od udzielania jakiejkolwiek który mógłby poprawić ich sytuację strategiczną. pomocy stronie trzeciej, która zaangażuje się w Początkowo owe zbliżenie nie przybrało ram in­ zbrojny konflikt ze stroną drugą. W przypadku, stytucjonalnych. Delegat radziecki zablokował gdy jedna ze stron zostanie zaatakowana lub jednak projekt nieprzychylnej Indiom rezolucji zagrożona, wysokie umawiające się strony prze­ Rady Bezpieczeństwa ONZ, gdy te zbrojnie za­ prowadzą niezwłocznie wzajemne konsultacje jęły portugalskie enklawy Goa, Diu i Daman w celem usunięcia takiego zagrożenia i przedsię­ grudniu 1961. Rok później, kiedy Chińczycy wzięcia odpowiednio efektywnych kroków dla wyparli wojska indyjskie ze strefy przygranicz­ zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa ich nej w Himalajach Moskwa zdecydowanie poparła państw." (...) Indie. W czasie drugiej wojny o Kaszmir ZSRR - lecz nawet te stosunkowo łagodne sfor­ nie opowiedział się co prawda jednoznacznie po mułowania znakomicie poprawiły strategiczną żadnej ze stron, lecz porozumienie taszkienckie pozycję Indii względem Chin. Zbliżeniu indyj- Seryjny samolot myśliwski HF-24 Marut (HF - Hindustan Fighter, Ma- rut - duch wiatru) nr burtowy D-1214. Marut powstał w firmie HAL (Hindu­ stan Aeronautics Limited) pod kierun­ kiem byłego szefa konstruktorów nie­ mieckich zakładów Focke Wulf, Kur­ ta Tanka, i 17 innych inżynierów nie­ mieckich. Jego prototyp oblatano w roku czerwcu 1960, a do 1974 wypro­ dukowano 132 samoloty tej wersji. Dłu­ żej trwała produkcja dwumiejscowycłi Marutów Mk.IT, których do 1978 po­ wstało 18 16 Strona 16 sko-radzieckiemu towarzyszyło pogorszenie sto­ do rządów cywilnych po kilkunastoletnim okre­ sunków z zachodem. Zarówno Stany Zjedno­ sie sprawowania władzy przez armię ale rów­ czone jak i Wielka Brytania zredukowały po­ nież przywrócić zasadę proporcjonalnej repre­ moc gospodarczą dla Indii, choć Brytyjczycy zentacji i stworzyć przesłanki do likwidacji nie- nadal dostarczali pewne ilości broni armii in­ równoprawnego położenia Pakistanu Wscho­ dyjskiej. dniego. W prowincjach wschodnich przyniosły Pakistan po wojnie 1965 wyraźnie zdystan­ one niekwestionowane zwycięstwo kierowanej sował się od Stanów Zjednoczonych, co było re­ przez Mujibara Rachmana Lidze Awami. Zdo­ akcją na brak realnego wsparcia w czasie wojny była ona 167 mandatów do parlamentu federal­ ze strony innych członków utworzonego pod nego, podczas gdy pozostałych 10 partii zdoby­ auspicjami USA paktu SEATO (South East Asia ło ich łącznie 146. Drugim co do znaczenia ugru­ Treaty Organization), którego Pakistan był człon­ powaniem stała się po wyborach Pakistańska kiem od chwili powstania, tj. 8 września 1954. Partia Ludowa z 88 mandatami. Narodowa Par­ Wyrazem tego było m.in. nieprzedłużenie w 1968 tia Awami - „ideologiczna siostra" Ligi Awami porozumienia dzierżawnego zezwalającego działająca w Pakistanie Zachodnim uzyskała 7 Amerykanom na rozmieszczanie instalacji roz­ mandatów. poznania radioelektronicznego i bazy lotniczej Popularność Ligi Awami znajdowała je­ pod Peszawarem (to właśnie z tej bazy startowa­ szcze dobitniejszy wyraz w wynikach wyborów ły nad ZSRR samoloty rozpoznawcze U-2, w tej do Zgromadzenia wschodniej prowincji - z 310 liczbie również maszyna zestrzelona 1 maja 1960 mandatów zdobyła ona 298, zaś pozostałe par­ w rejonie Swierdłowska). Kolejną przyczyną tie 4, a kandydaci niezależni 7. oziębienia w stosunkach z USA było poparcie Liga przystąpiła do wyborów głosząc udzielane przez Stany Zjednoczone Izraelowi w wspomniany wcześniej i tzw. szesciopunktowy konfrontacji z państwami islamskimi. program, w którym domagano się: Początkowo Pakistan usiłował nawiązać 1. przekształcenia Pakistanu z państwa bliskie stosunki ze Związkiem Radzieckim, cze­ unitarnego w federacyjne, go przejawem były m.in. starania - uwieńczone 2. oparcia systemu politycznego Federacji powodzeniem - zakupu dużych partii uzbroje­ Pakistańskiej o model parlamentarno-gabineto­ nia. Islamabad stosunkowo szybko zorientował wy, się jednak, że dla Moskwy najważniejszym part­ 3. ograniczenia kompetencji rządu federal­ nerem na subkontynencie pozostaną Indie, w nego do spraw zagranicznych, obrony i gene­ związku z czym wybrał opcję chińską. Funda­ ralnych kwestii ekonomicznych; pozostałe kwe­ mentem, na którym budowano zbliżenie była stie powinny znaleźć się w sferze uprawnień wrogość obu państwa do Indii. Chińczycy udzie­ rządów stanowych (regionalnych), lali sprawującym władzę wojskowym pakistań­ 4. powołania dwóch banków stanowych skim daleko idącej pomocy gospodarczej, woj­ pełniących w regionach funkcje banków central­ skowej i politycznej. Prawdopodobnie Pekin nych i emitujących dwie niezależne od siebie czynił też swemu pakistańskiemu partnerowi lecz wzajemnie wymienialne waluty, nadzieje na czynne wsparcie militarne w przy­ 5. przekazanie uprawnień fiskalnych rzą­ padku wojny pakistańsko - indyjskiej. Prawdo­ dom regionalnym, które przekazywać miały podobnie to właśnie ten czynnik skłonił Islama­ część uzyskanych środków finansowych na za­ bad do wykonania pierwszego uderzenia w woj­ spokojenie potrzeb rządu federalnego, nie 1971. 6. utworzenia w Pakistanie Wschodnim sił paramilitarnych, co miało równoważyć niesy­ PAKISTAN WSCHODNI metryczną dyslokację sił federalnych. - DROGA KU WOJNIE DOMOWEJ Postulaty powyższe, bardzo w pewnych Przeprowadzone w grudniu 1970 wybory punktach radykalne, były następstwem polity­ do pakistańskiego Zgromadzenia Narodowego ki prowadzonej przez Islamabad w stosunku były wydarzeniem przełomowym w dziejach do prowincji wschodniej. Mimo tego, że jej tego kraju. Miały one stanowić nie tylko powrót udział w eksporcie Federacji wynosił ok. 75%, 17 Strona 17 Żołnierze sikhijscy w armii indyjskiej. Ich uzbrojenie sta­ nowiły pistolety maszynowe FN i karabiny maszynowe Sterling. Na głowach turbany wymagane względami religij­ nymi, albo standardowe hełmy z siatkami maskującymi otrzymywała ona zaledwie 30-40% towarów cji Bengalczykow protestujących przeciwko tej importowanych. Prowincje zachodnie zamie­ decyzji. Zostały one brutalnie stłumione przez szkiwane przez 40% populacji otrzymywały policję i przerzucone z zachodu pododdziały 77% środków przeznaczanych przez rząd cen­ wojskowe W odwecie Rachman ogłosił kampa­ tralny na inwestycje. Różnica w dochodzie nię obywatelskiego nieposłuszeństwa, która cał­ narodowym na jednego mieszkańca między kowicie sparaliżowała życie prowincji. wschodem i zachodem dochodziła do 62% na W tym czasie pakistańskie siły zbrojne sta­ korzyść mieszkańców Pakistanu Zachodniego, cjonujące w Bengalu były sukcesywnie wzmac­ mimo że ryż - podstawowy artykuł spożywczy niane oraz realizowały osiąganie wyższych sta­ - był w Bengalu czterokrotnie droższy niż na nów gotowości bojowej. Wraz z przybywaniem zachodzie. do Bengalu oddziałów i pododdziałów z zacho­ Liga Awami nie była więc polityczną efe­ du wycofywano do Pakistanu Zachodniego od­ merydą (istniała od 1954), a poparcie dla niej działy stacjonujące dotąd na wschodzie, bowierr wynikało z poczucia upośledzenia i niesprawie­ istniały obawy co do ich lojalności. Nieliczn: dliwości odczuwanego przez większość Bengal­ oficerowie pochodzenia bengalskiego byli od­ czykow. Polityczne zaangażowanie przywódcy suwani od stanowisk dowódczych, z reguły kie­ Ligi, Mujibara Rachmana datowało się od po­ rowano ich na stanowiska nie mające wpływa czątku lat pięćdziesiątych. Wtedy to jako stu­ na sytuację. Z pasa nadgranicznego do Dakk dent uniwersytetu w Dakce protestował prze­ przebazowano większość czołgów i innych po­ ciwko próbie uczynienia z języka urdu narodo­ jazdów opancerzonych. Wszystko to znamiono­ wego języka całego Pakistanu (urdu był języ­ wało wolę zbrojnego spacyfikowania wscho kiem, którym w Pakistanie Zachodnim posługi­ dniej prowincji wały się największe grupy etniczne, w Pakista­ Pierwszym prowadzącym do tego krokien nie Wschodnim dla ok. 98 % ludności językiem miało być wprowadzenie godziny policyjnej w< ojczystym był wówczas bengali, zaś rolę języ­ wszystkich miastach. Decyzja ta doprowadził; ka uniwersalnego w kontaktach między wscho­ jednak tylko do zwiększenia liczby incydentów dem i zachodem pełnił angielski). Patrole wojskowe coraz częściej otwierały ogiei Sukces Ligi Awami wywołał zaniepokoje­ do osób cywilnych przebywających na ulicach nie prominentnych polityków zachodu ignoru­ Wojskowy administrator prowincji admirał Ah jących od lat emancypacyjne wysiłki Bengal­ sania nie był w stanie opanować sytuacji. Nie czykow. 1 marca Yahai Khan działając z apro­ wiele zmieniła też zmiana na tym stanowisku batą Bhutto po raz kolejny odroczył sesję zgro­ Nowy administrator - generał porucznik Tikki madzenia konstytucyjnego. Tym razem na czas Khan nie dysponował bowiem pełnomocnictwa nieokreślony. W Dakce i innych miastach do­ mi do wprowadzenia rozwiązań politycznycl szło wówczas do wielotysięcznych demonstra­ mogących częściowo choćby zaspokoić aspira 18 Strona 18 cje Bengalczyków. Spowodowało to pojawie­ tzw. Biharczyków (byli to muzułmanie, którzy nie się pierwszych, nieśmiałych jeszcze, haseł w trakcie podziału subkontynentu na Indie i niepodległościowych. Pakistan przybyli do Bengalu Wschodniego z Rachman starał się w tym czasie wykorzy­ pozostającego w granicach hinduistycznych In­ stać swoją pozycję do tonowania sytuacji. Prze­ dii Biharu). Ocenia się, że w ciągu pierwszych mawiając 7 marca do ponad milionowego tłu­ 48 godzin trwania stanu wyjątkowego siły bez­ mu zebranego na torach wyścigów konnych w pieczeństwa oraz wspierająca je armia wymor­ Dakce ograniczył się on do ogólnych stwierdzeń dowały kilkanaście tysięcy ludzi. o potrzebie odzyskania przez ludność Bengalu Terror, którym posługiwały się siły paki­ rzeczywistego wpływu na administrowanie pro­ stańskie wywołał masową ucieczkę Bengalczy­ wincją. Doświadczony, przywykły do prowadze­ ków do Indii. Początkowo, pod koniec kwiet­ nia walki metodami politycznymi, przywódca nia, służby indyjskie zatrzymywały kilkuset pragnął - jak można mniemać - uniknięcia roz­ uchodźców dziennie. W miarę upływu czasu lewu krwi, nawet za ceną ograniczenia wysu­ liczba ta wzrosła do tysięcy. Pod koniec kwiet­ wanych żądań. Mimo że uspokojeni wystąpie­ nia na terytorium Indii znalazło się już ponad niem Rachmana manifestanci rozeszli się nie milion uchodzących przed represjami ludzi. prowokując starć z siłami bezpieczeństwa, duża ich część - zwłaszcza studenci - była rozczaro­ WOJNA DOMOWA W BENGALU wana wystąpieniem przywódcy Ligi Awami. Wojna domowa w Bengalu, zwana też po­ Wojskowy administrator prowincji, gene­ wstaniem bengalskim, faktycznie rozpoczęła się rał Tikka Khan nie zdawał sobie sprawy z rze­ kiedy po wydarzeniach w Dakce pododdziały czywistych rozmiarów niezadowolenia ludno­ bengalskich formacji wojskowych przeciwsta­ ści w związku z czym absolutyzował możliwość wiły się próbom rozbrojenia podjętych przez siły rozwiązania problemów w drodze zbrojnej kon­ przerzucone z Zachodniego Pakistanu. Ponie­ frontacji. Depeszował on m.in do prezydenta pi­ waż większość starszych oficerów - Bengalczy­ sząc: „wydajcie mi rozkaz a zgniotę ich w ciągu ków już wcześniej została pozbawiona stano­ 48 godzin". Utwierdziło to Yahya w przekona­ wisk w armii lub przeniesiona na funkcje admi­ niu o możliwości rozwiązania w sposób siłowy nistracyjne, na czele spontanicznego buntu sta­ problemów Bengalu. nęli kapitanowie i majorowie. Wcześniejsze 28 marca wieczorem Rachman późnym próby stawiania oporu przez policję złożoną z wieczorem wrócił do domu w Dakce po kolej­ Bengalczyków zostały z całą bezwzględnością nej turze negocjacji. O północy do jego siedzi­ stłumione. W Dakce i innych dużych miastach by wdarli się uzbrojeni żołnierze pakistańscy. armia już 25 marca szturmowała i zdobyła więk­ Bengalczyk został aresztowany i wywieziony w szość placówek policyjnych zabijając dużą licz­ nieznanym kierunku. W tym samym czasie na bę funkcjonariuszy. całym obszarze prowincji przywrócony został 26 marca rano, po otrzymaniu wyrywko­ zniesiony przed wyborami stan wyjątkowy. wych informacji ze stolicy prowincji major Zia- Oznaczało to między innymi delegalizację wszy­ ur Rehman z 8 batalionu Pułku Wschodniego stkich partii politycznych, zakaz zgromadzeń, Bengalu, zdoławszy uniknąć aresztowania ze­ likwidację wolnej prasy. Specjalnym dekretem brał 200 żołnierzy i 6 oficerów ze swej jednost­ władz wojskowych zamknięty został uniwersy­ ki i opanował część Czattagam. Następnego dnia tet w Dakce postrzegany jako wylęgarnia nie­ powstańcy, przy wsparciu ludności, zdobyli bezpiecznych, demokratycznych i liberalnych gmach radiostacji i wyemitowali apel wzywa­ idei. Siły pakistańskie przystąpiły do rozprawy jący do zbrojnego przeciwstawienia się władzy z opozycją oraz stawiającymi opór miejscowy­ centralnej. Zakończony był on proklamacją po­ mi formacjami policyjnymi i wojskowymi. wstania niepodległego Bangladeszu. Rehman Prócz formacji regularnych w działaniach tych utracił co prawda 30 marca radiostację i wypar­ uczestniczyły, wsławiając się szczególnym be­ ty został z miasta lecz oddział nie został rozbity stialstwem, nieregularne oddziały zwane Raza- i operował w rejonie Czattagam do połowy karami organizowane z ludności napływowej, kwietnia. Następnie przemieścił się w północne 19 Strona 19 rejony Bengalu, ku granicy z Indiami. 26 marca wanymi urzędnikami. Siły te nie były w stanie rewoltę podniosły także oddziały bengalskie sta­ zapewnić spokoju na całym obszarze kraju. Re­ cjonujące w Comilla (mjr Khaled Musharraf) i jony prowincjonalne opanowywane były przez Kushita (mjr Usman). cieszących się poparciem miejscowej ludności W krótkim czasie antypakistańska party­ powstańców. Świadomość tego, że Bengalczy- zantka liczyła ok. 10 000 ludzi. Małe grupy dzia­ cy popierają Mukti Bachini spowodowała pod­ łały na północy, w rejonie Rajshahi - Kushita - jęcie przez władze wojskowe działań odartych Jessore, w okręgach Sylhet i Mymensingh. z cienia racjonalizmu. Surowe represje przeisto­ Większe siły wiązały Pakistańczyków w kluczo­ czyły się w eksterminację ludności cywilnej. wym okręgu Dakka - Comilla i pod Czattagam. Tym samym zwiększyła się szerokość strumie­ Głównymi obiektami działań grup nazwanych nia uchodźców napływających do Indii. Mate­ Mukti Bachini były elementy infrastruktury ko­ riały indyjskie mówiąo 10 milionach Bengal- munikacyjnej. Niszczono tory kolejowe, mosty czyków szukających za granicą schronienia oraz niezwykle ważny w warunkach bengalskich przed bezwzględnością armii. Publikacje paki­ tabor rzeczny. Stworzyło to siłom pakistańskim stańskie mówiąo eksodusie 2-3 milionów osób znaczne problemy aprowizacyjne i wymuszało cywilnych, lecz nawet przyjęcie tej drugiej licz­ konieczność angażowania dużej liczby żołnie­ by uzmysławia skalę problemu, przed którym rzy nie tylko do ochrony transportów ale rów­ stanęły Indie. nież linii komunikacyjnych. Prócz tego ruch Utrzymanie olbrzymiej rzeszy uchodźców oporu zorganizował w rejonie Kushita - Jessore stworzyło poważne problemy finansowe a poza - Khulna kanał przerzutowy do Indii, którym tym skomplikowało sytuację wewnętrzną w przeszmuglowano wiele prominentnych osobi­ Bengalu Indyjskim. Władze w Delhi obawiały stości bengalskich. W tym czasie Indie posta­ się nawet wybuchu zamieszek na tle animozji, wiły w stan podwyższonej gotowości bojowej które wyniknąć mogły między uchodźcami a wojska pograniczne podległe Ministerstwu ludnościąmiejscową. Wobec daleko niewystar­ Spraw Wewnętrznych (BDF). czających rozmiarów pomocy zagranicznej De­ Na początku kwietnia, partyzanci podjęli lhi stanęło przed koniecznością zapewnienia próby opanowania kilku większych miast. Mię­ Bengalczykom możliwości powrotu do domów. dzy innymi Mukti Bachini opanowali część Jedynym sposobem osiągnięcia tego celu było Kushity. Po chwilowych sukcesach zostali oni poparcie separatystów wschodniopakistańskich jednak w większości rozbici przez wojska rzą­ i udzielenie im pomocy w dziele tworzenia nie­ dowe, które w trzeciej dekadzie miesiąca odzy­ podległego państwa Bangladesz. To zaś ozna­ skały kontrolę na sytuacją. Oddziały partyzanc­ czać mogło jedynie realną ewentualność wojny kie zepchnięte zostały do głębokiej defensywy. z Pakistanem. Zaznaczyć przy tym należy, że Niepowodzenie militarne przeistoczyło się jed­ już na początku kwietnia ośrodki analityczne nak w sukces propagandowy. Ową pierwszą pracujące na zlecenie rządowe przedłożyły In- ofensywę Mukti Bachini mocno nagłośniła prasa dirze Gandhi raport, z którego wynikało, że ko­ indyjska a w ślad za nią agencje informacyjne. szty wojny z Pakistanem będą prawdopodobnie Ruch powstańczy uzyskał pozytywny wizeru­ niższe niż środki, które pochłonie utrzymy­ nek w świecie. wanie przez rok uchodźców z Bengalu. Niekontrolowany napływ uchodźców do Prócz przyczyn czysto ekonomicznych, Indii uświadomił zarówno Delhi jak i Islama­ których znaczenia trudno przeceniać, istotną rolę badowi, że skutki wydarzeń rozgrywających się w ówczesnej polityce Delhi odgrywało to, że we wschodniej prowincji nie ograniczą się praw­ powstanie przyjaznego Bangladeszu zakończy­ dopodobnie do jej obszaru. łoby stan strategicznego okrążenia Indii i tym Na przełomie marca i kwietnia Pakistań­ samych przestałaby istnieć groźba prowadzenia czycy dysponowali w Pakistanie Wschodnim wojny na dwa fronty. Podkreślić przy tym nale­ trzema rozwiniętymi regularnymi dywizjami (9, ży, że polityka pakistańska sprzyjała zamiarom 14, 16 DP), jedną w fazie formowania (36 DP) Hindusów, którzy od początku zdawali sobie oraz formacjami nieregularnymi i zmilitaryzo­ prawdopodobnie sprawę, że powstańcy bengal- 20 Strona 20 scy są zbyt słabi by samodzielnie wybić się na porcie Czalna co najmniej 5 statków pełnomor­ niepodległość. Bezwzględność oddziałów pacy­ skich (w tym zbiornikowiec „Teviot" o nośności fikujących Bengal w połączeniu z odpowiednim 10 0001 oraz frachtowiec „Chakolona" o nośno­ propagandowym zdyskontowaniem szczególnie ści 10 000 t) i 3 jednostki rzeczne. Prócz tego bulwersujących przypadków okrucieństwa przez powstańcze formacje specjalne działały w rejo­ indyjskie, a za ich pośrednictwem światowe me­ nie portu Czattagam zatapiając prawdopodobnie dia, doprowadziły do utraty przez Islamabad po­ 1 frachtowiec bandery somalijskiej. Łączne straty parcia większości zachodnich sojuszników. Pro­ statków pełnomorskich w wyniku działań spe­ wadzona umiejętnie przez Indie akcja propagan­ cjalnych ocenia się na 11 jednostek. Dalsze 4-5 dowa począwszy od kwietnia poczęła przygoto­ odniosło uszkodzenia w wyniku ostrzału z brze­ wywać opinię światową do wybuchu wojny, przy gu. W następnym miesiącu partyzanci przenieśli czym w tym konkretnym przypadku wojska in­ działania na pełne morze. 12 października uzbro­ dyjskie mimo planów wkroczenia na terytorium jona jednostka powstańcza zaatakowała i zmu­ przeciwnika wystąpić miały nie jako agresor lecz siła do powrotu do Kalkuty płynący do portów siły wyzwoleńcze. W tym to właśnie okresie uku­ Bengalu Wschodniego brytyjski frachtowiec to nowy termin - „agresja poprzez wymuszenie „City of St. Alabams". napływu uchodźców", którym Delhi określało Również na lądzie cały czas zwiększał się stan istniejący na granicy z Bengalem. rozmach działań sił partyzanckich. W lipcu Począwszy od połowy marca Indie zaczę­ Mukti Bachini działający z terytorium Indii prze­ ły więc udzielać nieoficjalnego poparcia Mukti szli od infiltracji strefy nadgranicznej siłami kil­ Bachini. W pierwszej fazie przybierało ono for­ kuosobowych patroli do rajdów zgrupowań mę stosunkowo skromnych dostaw broni strze­ kompanijnych. Dochodziło do poważnych starć leckiej. Indyjskie formacje graniczne „nie zau­ będących przede wszystkim wynikiem zasadzek ważały" też przechodzenia grup powstańców organizowanych przez partyzantów na kolum­ przez granicę i rekrutowania ochotników spo­ ny wojsk rządowych. W jednej z nich, pod miej­ śród uchodźców. Stosunkowo szybko jednak scowością Belonia, Bengalczycy wyeliminowali zakamuflowana współpraca nabrała rozmachu. z walki ok. 450 żołnierzy przeciwnika przy stra­ Na terytorium indyjskiego Bengalu powstały tach własnych wynoszących 70 ludzi. Nasiliły obozy szkoleniowe, gdzie rekruci armii po­ się też działania dywersyjne przeciwko infra­ wstańczej zdobywali umiejętności wojskowe strukturze komunikacyjnej. Od początku kon­ pod okiem instruktorów z regularnej armii in­ fliktu do pierwszych dni sierpnia partyzanci dyjskiej. Prócz lekkiej broni strzeleckiej party­ zniszczyli ok. stu większych mostów kolejo­ zanci uzyskali dostęp do granatników przeciw­ wych i drogowych oraz ponad 1000 małych pancernych, moździerzy, profesjonalnie przygo­ mostów i przepustów. Pakistańczycy zmuszeni towanych ładunków wybuchowych. W krótkim zostali do rzucenia przeciwko siłom bengalskim czasie Mukti Bachini przeszli z głębokiej de­ 40 ekwiwalentnych batalionów ze składu for­ fensywy do coraz śmielszych działań zaczep­ macji stacjonujących na obszarze prowincji oraz nych. Początkowo miały one charakter akcji przerzuconych z zachodu formacji specjalnego dywersyjnych, lecz już w czerwcu przyjęły for­ przeznaczenia. Równocześnie doszło do zmia­ mę trwałego opanowywania wybranych terenów ny na stanowisku gubernatora wschodniej pro­ - dotyczy to zwłaszcza wschodniej i północno - wincji i głównodowodzącego sił zbrojnych Pa­ wschodniej części kraju. kistanu na wschodzie. Tikka Khan zastąpiony został przez generała porucznika Niazi. W tym samym czasie w Indiach rozpoczęło się szkolenie nurków bojowych Mukti Bachini. Wsparcie udzielane Bengalczykom przez Rozpoczęli oni aktywne działania we wrześniu. siły zbrojne Indii musiało doprowadzić do in­ Ukierunkowane były one na sparaliżowanie sy­ cydentów zbrojnych. Indyjskie wojska pogra­ stemu zaopatrywania i transportu wojsk rządo­ niczne wielokrotnie wspierały powstańców wych. Bengalscy nurkowie bojowi korzystając ogniem przez granicę - zwłaszcza gdy zbliżali z min z zaczepami magnetycznymi zatopili lub się oni do niej ścigani przez siły pakistańskie. ciężko uszkodzili w dniach 18-22 września w Prowokowało to Pakistańczyków do ostrzeliwa- 21