FOCJUSZ BIBLIOTEKA TOM II �KODEKSY� 151 � 222 edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl mail: [email protected] MMIII � WYKAZ AUTOR�W l PISM ANONIMOWYCH OM�WIONYCH W T. 2 �BIBLIOTEKI" �Kodeksy" Acestorydes . . . 189 Aecjusz z Amilfy . 221 Agapiusz . . . 179 Agatarchides . . 213 Aleksander z Myndos 188 Antoniusz Diogenes 166 Apollodor ... 186 Bazyli z Cezarei . 191 Bazyli z Seleucji . 168 Boetos .... 154 Cezary z Nazjanzu . 210 Chorycjusz . . , 160 Cyryl Aleksandryjczyk . 169 Damascjusz . . 181 Diadoch z FotyM , 201 Dion z Prusy . . 209 Diomzjusz z Egei . 185. 211 Dioskurydes . . 178 Doroteusz . . . 156 Efrem .... 196 Eliusz Dionizjusz . . 152 Enezydem . . , 212 Eudocja , � . 183. 184. Eulogiusz . . . 182. 208 Eustracjusz . . 171 Euzebiusz z Tesaloniki 162 Frynich . . . 158 Galen . . . . 164 Hierokles . , . 214 Himenusz . . . 165 Hiob .... 222 Hipolit .... 202 Izokrates . . . 150 �Kodeksy" Jan Chryzostom Jan Filopon Jan Lidos . Jan z Karpathos . Kasjan .... Konon .... Ksi��ka o chrze�cija�stwie . Maksym Wyznawca Marek Mnich . Miko�aj z Damaszku Moeris .... Jan Moschos Nikomach z Gerazy Nil ..... Orybazjusz . Pamfila . Pauzaniasz . Prokopiusz z Gazy Protagoras . Ptolemeusz Hefestion S�ownik anonimowy Sopater .... Sotion .... Slobeusz Teodor Antioche�czyk Teodoret z Cyru . Teon .... Teopomp Timajos Windaniusz Anatoliusz . �ywoty �wi�tych . 172. 173. 174 215 180 201 107 186 170 192 (A). 192 (B). 193. 194. 195 200 189 157 199 187 201 216.217.218.219 175 153 206. 207. 188 190 155 161 189 167 177 203. 204. 205 220 176 151 163 198 151 Przeczytali�my kr�tk� prac� Timajosa 1 po�wi�con� Gecjanowi. Uj�ta w jednej ksi�dze, zawiera alfabetycznie u�o�one s�owa, kt�re wyst�puj� u Platona2. 152 W tym samym zwoju jest r�wnie� pierwsze wydanie S��w attyckich1 w pi�ciu ksi�gach autorstwa Eliusza Dionizjusza z Halikarnasu 2. Stanowi ono zbi�r s��w attyckich u�o�onych alfabetycznie od alfy do omegi. Prac� sw� autor po�wi�ca Skymnosowi. Omawiana praca jest bardzo po�yteczna zar�wno dla tych, kt�rzy troszcz� si� o attycyzowanie, czyli wierne na�ladowanie klasycznego j�zyka greckiego, jak i dla os�b chc�cych zapozna� si� z dzie�ami pisarzy attyckich. Tak wi�c mo�na nauczy� si� z niej wszystkich zawartych tam s��w, cz�sto u�ywanych przez Ate�czyk�w w zwi�zku ze �wi�tami i wymiarem sprawiedliwo�ci. Odnalezienie ka�dego innego osobliwego zwrotu, kt�ry tam si� znajduje, te� nie sprawia �adnej trudno�ci, zw�aszcza temu, kto nie szuka jedynie w ksi�gach pierwszego wydania, ale r�wnie� w ksi�gach wydania drugiego; jest ich tak�e pi��, zawieraj� one s�owa attyckie od alfy do omegi, kt�re zosta�y pomini�te w pierwszej edycji lub wyst�powa�y w niej nie zaopatrzone w realne cytaty- -�wiadectwa. W drugim wydaniu bowiem cytaty s� bardziej obszerne i jest ich wi�cej. Gdyby kto� zechcia� po��czy� owe dwa wydania3 w jedno, podj��by prac� po�yteczn� i wykona�by j� z �atwo�ci�. 1 Timajos IV w. po Chr. � leksykograf bizanty�ski (por. R. E. t. VI (1937), kol. 1226�1228, seria 2). 2 Jest to specjalistyczny s�ownik do dialog�w Platona zachowany do naszych czas�w (wyd. C. F. Hermann Platonis opera, t. VI, Leipzig 1921, s. 397�403; por. Hunger, II, s. 34). 1 S�ownik zagin��. 2 Eliusz Dionizjusz II w. po Chr. (por. H. Erbse Unfersuchungen zu den attizistischen Lexica, Berlin 1950; Krumbacher, s. 519; Hunger, II, s. 33; Jurewicz, s. 165, 159). 3 By�y to w�a�ciwie dwie redakcje tego samego S�ownika. 153 Przeczytali�my w tym samym zwoju S�ownik alfabetyczny Pauzaniasza 1 [100a] nie mniej warto�ciowy dla lektur attyckich od wy�ej om�wionych, je�li nie jeszcze wi�cej. Oczywi�cie, jest on ubo�szy w cytaty, lecz co do niekt�rych liter obfituje w s�owa i to bardzo poka�nie. W por�wnaniu z dwiema pracami Eliusza Dionizjusza z Halikarnasu2 niniejszy s�ownik dor�wnuje im obj�to�ci� tre�ci, chocia� w mniejszym stopniu, jak m�wili�my, zosta� wyposa�ony w cytaty. Gdyby do dwu owych wyda� kto� do��czy� edycj� Pauzaniasza i opracowa� jedno dzie�o (a by�oby to dla chc�cego bardzo �atwe), wykona�by prac� najpi�kniejsz� i najbardziej po�yteczn� dla czytelnik�w ksi��ek attyckich. 154 W tym samym zwoju przeczytali�my r�wnie� Zbi�r alfabetyczny s��w plato�skich Boetosa 1. Jest du�o bardziej warto�ciowy ni� s�ownik Timajosa 2. Autor zadedykowa� t� niewielk� prac� jakiemu� Melantasowi. 155 Do tego� zwoju zosta�o do��czone r�wnie� inne niewielkie dzie�o po�wi�cone Atenagorasowi1; jego tytu� brzmi: O trudnych s�owach u Platona 2. Gdyby kto� zebra� te s�owa i po��czy� je w jedno z wyrazami zestawionymi u Timajosa 3, da�by dobrze opracowany s�ownik po�yteczny dla wszystkich, kt�rzy chc� czyta� dialogi Platona. 158 Przeczytali�my w tym�e zwoju S�ownik alfabetyczny wyraz�w obcych 1 Pauzaniasz II w. po Chr. � leksykograf grecki, jego S�ownik zagin�� (por. Hunger, II, s. 33). 2 Por. Cod. 152. 1 Boetos � leksykograf grecki, autor omawianego niezachowanego Zbioru, poza tym nieznany (por. Hunger, II, s. 34). 2 Por. Cod. 151. 1 Atenagoras z Aten II w. po Chr. � filozof i apologetyk, jego pisma zachowa�y si� (wyd. PG 6, kol. 888�1024; SWP s. 61). 2 Dzie�o zaginione. 3 Timajos � patrz Cod. 151 przyp. 1. Doroteusza *. Jest rzecz� oczywist�, �e ta praca nie jest bez znaczenia dla tych, kt�rzy lubi� pracowa�. 157 Przeczytali�my r�wnie� Attycyst� 1 Moerisa2. To niewielkie dzie�o tak�e zosta�o uj�te w porz�dku alfabetycznym. 158 Przeczytali�my Przygotowanie do sofistyki1 w trzydziestu sze�ciu ksi�gach Frynicha Araba 2. Dzie�o stanowi zbi�r wyraz�w i kr�tkich wyra�e�; niekt�re z nich osi�gaj� rozmiary cz�onu okresu krasom�wczego. W stylu i strukturze odznaczaj� si� wdzi�kiem i nowatorskim uj�ciem. Wiele tych wyra�e� mo�na znale�� w s�owniku Helladiusza3, jednak zosta�y one tam porozrzucane w ogromnej zawarto�ci ca�ego zbioru, podczas gdy tu s� zebrane w poszczeg�lne grupy, gdy� celem Frynicha by�o w�a�nie takie ich u�o�enie. Helladiusz natomiast tylko zebra� wyrazy, a je�li ju� [100b] zestawi� te cz�ony okresu krasom�wczego, zrobi� to mieszaj�c je z ca�� zawarto�ci� s�ownika. Omawiany zbi�r otrzyma� r�wnie� uk�ad alfabetyczny. Rozkwit �ycia i tw�rczo�ci autora przypad� na czasy cesarza rzymskiego Marka 4 i jego syna Kommodusa5, kt�remu to zadedykowa� swoj� prac� pisz�c: �Cezarowi Kommodusowi Frynich przesy�a pozdrowienie". Dedykuj�c t� prac� Kommodusowi i pisz�c dla niego wst�p, w kt�rym umie�ci� zach�t� do mi�owania nauki, chwali sw� ksi��k� wtedy, 1 Prawdopodobnie jest nim Doroteusz z Askalonu (I w. po Chr.); S�oumik nie zachowa� si� (por. R. E. t. V (1905), kol. 1572). 1 Attycysta (gr. Attikistos) zachowa� si� (wyd. I. Bekker, Berlin 1813; por. R. E., t. XV (19121, kol. 2501�2512). 2 Moeris (gr. Moiris) � leksykograf grecki �y� prawdopodobnie w V w. po Chr. (por. R. E., t. XV (1912), kol. 2501�2512). 1 Dzie�o nie zachowane w ca�o�ci, znane z mniejszego streszczenia Focjusza i du�ego fragmentu w r�kopisie Codea: Coislinianus 345 (wyd. I. Bekker Anecdora Graeca, t. I, Berlin 1814, s. 1�74; I. de Borries Phrynichi sophistae Praeparatio sophistica, Leipzig 1914; F. Fischer Die Eclogae des Phrynichos, Berlin�New York 1974; por. R. E. t. XX (1950), kol. 920�925; Krumbacher, s. 571�572; Hunger. II, s. 33). 2 Frynich Arab (2 po�. II w.) � sofista bizanty�ski. 3 Helladiusz ok. 400 r. po Chr. � uczony, leksykograf z Aleksandrii (por. Gudeman Helladios (3), [w:] R. E., t. VII (1913), kol. 103; patrz Cod. 145). 4 Cesarz Marek Aureliusz (161�180). 5 Cesarz Kommodus (180�192). kiedy m�wi, �e dot�d wyda� trzydzie�ci siedem ksi�g opatrzonych dedykacj� dla cesarza, i zapowiada, �e opracuje tyle� nast�pnych, je�li tylko b�dzie �y�. My, jak m�wi�em, posiadamy jedynie trzydzie�ci sze�� ksi�g, od alfy do omegi. I chocia� m�wi, �e swoje pisma po�wi�ca cesarzowi, to jednak zadedykowa� je, jak si� okazuje, r�nym osobom. Ju� pierwsz� ksi�g� dedykuje jakiemu� Arystoklesowi6 z my�l�, �e stanie si� ona pewnego rodzaju rozrywk� przygotowan� na dzie� urodzin Arystoklesa i b�dzie jego towarzyszem zabawy. Jemu te� dedykuje drug� i trzeci� ksi�g�. Czwart� po�wi�ci� swemu ziomkowi i przyjacielowi Julianowi7; powiada, �e wpierw postanowi� zadedykowa� t� prac� Arystoklesowi, lecz gdy �w z woli cesarza zosta� cz�onkiem wielkiego senatu w Rzymie, zamiast niego umie�ci� Juliana, swego przyjaciela i wsp�pracownika, ale te� s�dziego i krytyka jego utwor�w. Tymczasem po takich s�owach i zapowiedziach pi�t� ksi�g� zadedykowa� jakiemu� Menodorowi8, swojemu przyjacielowi i cz�owiekowi wykszta�conemu, kt�ry wytkn�� mu, �e z problemem wyboru s��w dot�d obchodzi� si� zbyt powierzchownie i niezadowalaj�co. Powiada, �e t� ksi��k� opracowa� na polecenie Menodora, a zw�ok� w jej uko�czeniu spowodowa�y trzy choroby, kt�re jednocze�nie spad�y na niego: bolesne oddawanie moczu � nieod��cznie towarzysz�ce staro�ci, ci�kie i przewlek�e zapalenie m�zgu, krwotok �o��dka oraz wiele innych dolegliwo�ci. Je�li wyjdzie z tych chor�b i b�dzie �y� dalej, doprowadzi, jak obiecuje, niniejsz� prac� do ko�ca, a tak�e i inn�, traktuj�c� o umi�owaniu pi�kna, o erudycji i nowatorstwie. Sz�st� [101a] ksi�g� Przygotowania do sofistyki zadedykowa� znowu komu� innemu, mianowicie niejakiemu Tyberynowi. Podobnie si�dm� � jakiej� innej osobie, Menofilowi, kt�ry jak powiada, osi�gn�� szczyty wykszta�cenia i opracowa� pe�ne zdania potrzebne w si�dmej ksi�dze Przygotowania do sofistyki i zach�ca� go, by je w��czy� w jak najszerszym zakresie do swoich pism. �sm� znowu dedykuje Julianowi i prosi, by go poprawi�, je�li gdziekolwiek wyrazi� swe my�li niew�a�ciwie, jako �e pisa� po chorobie. Dziewi�t� dedykuje Rufinowi m�wi�c, �e je�li Arystokles da� mu pobudk� do rozpocz�cia tego dzie�a, to jego zas�ug� b�dzie to, �e je doprowadzi� do ko�ca, gdy� Rufin odnalaz� pisma Frynicha, dojrza� ich warto�� i pochwali� trud autora. Adresata dziesi�tej ksi�gi zmieni� ponownie i zadedykowa� j� Arystoklesowi. 6 Arystokles z Pergamonu � filozof i sofista, autor m.in. Traktatu o retoryce (por. W. Schmidt [w:] R. E., t. II (1896), kol. 937). 7 Prawdopodobnie by� nim Julian leksykograf om�wiony w Cod. 150. 8 Menodor oraz ni�ej wzmiankowani Tyberyn i Menofil � osoby poza tym nieznane. Nast�pna ksi�ga znowu jest po�wi�cona Menodorowi. Autor m�wi w niej, �e niedawno odnalaz� (jak utrzymuje) pisma Arystydesa9 ciesz�cego si� w�wczas szczytowymi osi�gni�ciami, rozwodzi si� w pochwa�ach nad tym pisarzem i powiada, �e krytyk literacki Marcjan 10 niewiele ceni Platona i Demostenesa 11, wy�ej stawia listy Rzymianina Brutusa, kt�rego ukazuje jako wz�r idea�u literackiego. Frynich przedstawia ten s�d, lecz si� z nim nie zgadza, wzmiankuje go po to, aby nie trzeba by�o si� dziwi�, �e niekt�rzy oceniaj� ni�ej od Arystydesa tego pisarza, kt�ry dzi�ki swym listom osi�gn�� szczyt s�awy; zazdro�� bowiem, wzbudzona w �rodowisku pewnych ludzi, dotkn�a r�wnie� Arystydesa, jak i wielu innych pisarzy, jacy wyr�nili si� wykszta�ceniem i kultur�. Jedenasta ksi�ga zawiera dedykacj� dla Menodora, nast�pne � aby�my nie zas�u�yli, jak �w, na zarzut gadatliwo�ci � zosta�y po�wi�cone Reginowi12, po raz drugi Arystoklesowi i Bazylidesowi13, sofi�cie z Miletu. W ko�cu autor powiada, �e dla niego napisa� t� ksi�g�, gdy tylko wykaraska� si� z choroby, i prosi go, by poprawi� usterki, kt�re na skutek choroby (w spos�b naturalny) powsta�y w jego pracy. Reszta ksi�g a� do omegi, kt�re�my przeczytali, zosta�a zadedykowana ponownie Menofilowi. Po�ytek p�yn�cy z tej ksi��ki jest oczywisty dla tych, kt�rzy chc� po�wi�ci� si� pisarstwu i sztuce krasom�wstwa. Sam autor powiada, �e w swym zbiorze zestawi� wyrazy wed�ug [101b] takiej zasady: jedne zosta�y przeznaczone dla retor�w, drugie dla pisarzy, jeszcze inne dla prowadzenia konwersacji. Pewne wyrazy s�u�� do rozm�w �artobliwych i szyderczych, inne znajduj� zastosowanie w s�ownictwie zakochanych. Kanony, wzory i najlepszy przyk�ad attycyzmu i stylu czystego, bez �adnych domieszek widzi w Platonie, Demostenesie, w kr�gu dziewi�ciu m�wc�w, w Tukidydesie14; Ksenofoncie, Ajschynesie15, synu Lizaniasza, Sokratyku, Krycjaszu, synu Kalajschra i Antystenesie z jego dwoma autentycznymi pismami: O Cyrusie i O Odysei. Spo�r�d komedio- 9 Eliusz Arystydes (gr. Ailios Aristides, 129�189) � retor z Adrianuteraj w Mizji (Azja Mn.); z jego tw�rczo�ci zachowa�o si� 55 m�w utrzymanych w tonie m�w attyckich z V i IV w. przed Chr. (wyd. W. Dindorf, t. 3, Leipzig 1829; B. Keil, t. II (mowy 17; 53), Berlin 1898; por. Krumbacher, s. 430, 524; Hunger, I, s. 75 i w wielu miejscach; Sinko III, 2. s. 319�328). 10 Marcjan (gr. Markian�s, 130�200) � krytyk literacki, attycysta pochodz�cy z Doliche w Syrii. 11 Demostenes � patrz Cod. 161 przyp. 40. Focjusz po�wi�ci� Demostenesowi Cod. 265. 12 Regin � osoba nieznana. 13 Bazylides � sofista znany jedynie z niniejszej wzmianki u Focjusza (por. W. Schmidt [w:] R. E., t. III (1899), kol. 46). 14 Por. Cod. 60. 15 Por. Cod. 61. pisarzy wchodz� tu Arystofanes i ci wszyscy, kt�rzy nale�� do jego kr�gu i pos�uguj� si� j�zykiem attyckim. W�r�d tragediopisarzy wymienia Ajschylosa o dono�nym g�osie, s�odkiego Sofoklesa i przem�drego Eurypidesa. Wymienionych tw�rc�w wynosi ponad wszystkich innych, czy to s� m�wcy, czy prozaicy, czy poeci. Z nich znowu na pierwszym miejscu stawia tych, kt�rych (powiada) nie zgani�by sam Momos 16; nie ucieszy�by si� te� znany w mitologii b�g Korykajos, gdyby m�g� przybra� wobec nich szydercz� min�. S� to: Platon, Demostenes, Ajschynes. syn Lizaniasza, ze wzgl�du na warto�� siedmiu dialog�w, jakie niekt�rzy wy��czaj� ze zbioru jego pism i przyznaj� ich autorstwo Sokratesowi. Omawiany pisarz jest wielkim, jak nikt inny, uczonym. Cechuje go jednak gadatliwo�� i prze�adowanie, gdy� ca�e jego dzie�o mo�na by skr�ci� do pi�tej cz�ci bez pomini�cia rzeczy niezb�dnych. Na skutek niew�a�ciwego j�zyka autor rozd�� obj�to�� swej pracy, co utrudnia pos�ugiwanie si� ni�. Gromadz�c materia� z dobrego i pi�knego j�zyka, sam zbytnio nie skorzysta� z niego, by si� w nim wypowiedzie�. 159 Przeczytali�my dwadzie�cia jeden m�w i dziewi�� list�w retora Izokratesa 1. W�r�d jego m�w s� doradcze, jak Do Demonika i Do Nikoklesa, kt�re zawieraj� po�yteczne rady. Opr�cz tego istniej�: drugi dialog Do Nikoklesa i inny O pokoju. Panegiryk stawia sobie za cel podj�cie dyskusji nad sposobem doprowadzenia do zgody mi�dzy Grekami i do zako�czenia wojny, jak� wsp�lnie prowadzili oni przeciw barbarzy�com2 [102a]. Wi�ksza cz�� dialogu obraca si� wok� pochwa�y Ate�czyk�w. Areopagityk nale�y r�wnie� do rodzaju m�w pochwalnych, zach�ca Ate�czyk�w do cnoty za pomoc� chwalby przodk�w i krytyki wsp�cze�nie �yj�cych ludzi. Plataik jest mow� doradcz�, podobnie jak doradcz� jest mowa zatytu�owana Archidamos3; Autor wzywa w niej Spar- 16 Momos (rzymski Momus) � w mitologii starogreckiej b�g drwin, ironii i prze�miech�w wyobra�any z mask� w jednej i z ber�em b�azna w drugiej r�ce. 1 Izokrates (436�338) � retor grecki, teoretyk krasom�wstwa, tw�rca klasycznej prozy attyckiej; z jego obfitej tw�rczo�ci pisarskiej zachowa�o si� 20 m�w i 5 list�w uznanych za autentyczne (wyd. G. Dindorf, Leipzig 1825; G. Mathieu � E. Bremond, Paris 1929, t. I; por. Sinko I, 2, s. 675� �700; por. te� Cod. 260). 2 Mowa o doprowadzeniu do zgody mi�dzy Ate�czykami i Spartanami po pokoju Antalcydesa (386 r. przed Chr.) dla dalszego prowadzenia wojny) przeciw Persom. 3 Archidamos II (486�426) � kr�l Sparty. tan do wojny z Ate�czykami, do kt�rej powodu dostarczyli Mese�czycy. Mowa pod tytu�em Przeciw sofistom jest oskar�eniem sofist�w, kt�rzy przeciwstawiali si� koncepcjom politycznym autora. Kolejna mowa, jak wskazuje tytu�4, stanowi pochwa�� Buzyrysa, jedenasta � pochwa�� Heleny 5, dwunasta � pochwa�� Euagorasa 6. Otrzyma�a ona tytu� Euagoras i zosta�a zadedykowana jego synowi Nikoklesowi. Mowa pod tytu�em Filip jest doradcza. M�wca doradza Filipowi, �eby pomy�la� o zgodzie mi�dzy Hellenami i wsp�lnej wyprawie wojennej przeciw barbarzy�com osiad�ym w Azji. Panatenaik stanowi pochwa�� miasta Aten i jego dawnych mieszka�c�w; mow� t�, powiada autor, zacz�� pisa� w wieku dziewi��dziesi�ciu czterech lat, przez trzy lata chorowa� i doprowadzi� j� do ko�ca w dziewi��dziesi�tym si�dmym roku �ycia. Mowa zatytu�owana O zamianie maj�tku nale�y, jak si� wydaje, do rodzaju m�w s�dowych, zbija zarzuty, jakie Lizymach wysun�� przeciw Izokratesowi. Retor u�o�y� j� maj�c osiemdziesi�t dwa lata � jest ona najd�u�sza ze wszystkich. Jej tre�� jest bardziej pomieszana i r�norodna ni� tre�� wszystkich pozosta�ych m�w. Autor umie�ci� w niej niekt�re passusy ze swoich innych m�w, aby na ich przyk�adzie wykaza�, �e nie mia� zwyczaju psu� m�odzie�y, lecz stara� si� by� po�yteczny dla dobra og�lnego. Do rodzaju m�w s�dowych nale�y mowa Przeciw Kallimachowi7, podobnie Eginetyk, po�wi�cona sprawie dziedziczenia. W�r�d s�dowych znajduj� si� te� Przeciw Eutynusowi, W obronie Nikkiasza oraz Trapezytyk i mowa Przeciw Lochitesowi, kt�ra domaga si� odszkodowania za gwa�t i pobicie. Takie s� przeczytane przez nas mowy Izokratesa, kt�rych liczba wynosi dwadzie�cia jeden 8. W�r�d dziewi�ciu jego list�w jeden zosta� skierowany do Dionizjusza, tyrana Sycylii, drugi � do Archidama, dwa � do Filipa, jeden � do Aleksandra, nast�pny � do Antypatra, jeden � do Tymoteusza, a dziewi�ty � do rz�dz�cych Mitylena. 4 Buzyrys � syn Posejdona, mityczny kr�l Egiptu, sk�ada� Zeusowi krwawe ofiary z cudzoziemc�w, kt�rych u�mierca�. Zgin�� z r�ki Heraklesa. 5 Helena � c�rka Zeusa i Ledy, �ona Menelaosa (patrz Cod. 186 przyp. 42), najpi�kniejsza kobieta w �wiecie, porwana przez Aleksandra-Parysa, kr�lewicza troja�skiego, by�a powodem dziesi�cioletniej wojny troja�skiej sko�czonej zburzeniem Troi (Ilionu) tradycyjnie datowanym na 1184 r. przed Chr. 6 Euagoras I (V�IV w.) � kr�l Salaminy na Cyprze, w 390 r. walczy� z Persami jako sprzymierzeniec kr�la Egiptu, Pakorysa. Po zawarciu pokoju z Persami zgin�� z r�ki skrytob�jcy (374 r.). 7Kallimach � bli�ej nieznany zwolennik stronnictwa oligarchicznego w Atenach. 8 W sumie pod imieniem Izokratesa kr��y�o w staro�ytno�ci 60 m�w, z kt�rych Dionizjusz z Halikarnasu (2 po�. I w. przed Chr.) uzna� za autentyczne 28, a Cecyliusz z Kaleakte � 25 (por. przyp. 1; Cod. 260). Ten retor wola� naucza� wymowy ni� [102b] zajmowa� si� sprawami pa�stwowymi, kt�rym po�wi�ci�o si� dziewi�ciu innych retor�w, a w�r�d nich r�wnie� Demostenes9. Dlatego w�a�nie jeszcze przed nim osi�gn�� swoimi mowami szczyty powodzenia w sztuce krasom�wczej i za ich czas�w nie ust�powa� im w s�awie. Pos�uguje si� on nade wszystko stylem jasnym i czystym, co od razu rzuca si� czytelnikowi w oczy, wykazuje ogromn� staranno�� w opracowaniu m�w, tak �e ten jego porz�dek i drobiazgowo�� nieraz przekraczaj� miar�, a przesada w pracy doprowadza nie tyle do obfito�ci argumentacji, ile do zatraty poczucia pi�kna. Naturalno��, prawda, potoczysto�� stylu nie goszcz� u niego. Wielko�� spaja si� u niego z jasno�ci� znakomicie i �ci�le o tyle, o ile przystoi wykwintnemu j�zykowi. Styl jego jest pozbawiony napi�cia w stopniu wi�kszym ni�by nale�a�o. Nie mo�na jednak robi� mu zarzutu, �e wpada w manier� z powodu drobiazgowo�ci i prze�adowania w strukturze cz�on�w okres�w retorycznych zbudowanych symetrycznie. M�wimy to ukazuj�c odchylenia i nier�wno�ci w jego znakomitym pi�miennictwie. Te jego s�abe strony by�yby godnymi uwagi zaletami u wielu, kt�rzy paraj� si� pisaniem m�w. 160 Przeczytali�my Deklamacje i inne rodzaje pism Chorycjusza, sofisty z Gazy1. Autor znajduje upodobanie w stylu jasnym i czystym. W�a�ciwie stosuje amplifikacj�2, gdy� pos�uguje si� ni� stosownie i nie rozci�ga jej na d�ugo�� ca�ego okresu retorycznego; w niczym nie m�ci jasno�ci, cechuje go naturalno�� i prawda. Autor nie powstrzymuje si� te� od trudu moralizowania. S�ownictwo jego jest wprawdzie wyselek- 9 Demostenesowi Focjusz po�wi�ci� Cod. 265. Ponadto zaj�� si� tw�rczo�ci� innych m�wc�w: Antyfonta (Cod. 295), Anokidesa (Cod. 261), Izajasza (Cod. 263), Ajschynesa (Cod. 264), Demostenesa (Cod. 265), Hiperejdesa (Cod. 266), Dinarcha (Cod. 267) i Likurga (Cod. 268). 1 Chorycjusz z Gazy (dzi�. Ghaza) � �y� u schy�ku V w. po Chr. � autor m.in. deklamacji (meletaj), z kt�rych zachowa�o si� kilkana�cie; na�ladowa� w nich retora Libaniusza (por. Cod. 90); wyd. krytyczne Foerster- -Richsteig Choricii Graeci Opera, Leipzig 1929, por. W. Schmidt [w:] R. E., t. III 1899, kol. 2424�2431; St. Skimina Etat actuel des etudes sur le rythme de la prose grecque, Eus Euppl. 11, Lw�w 1930, II, s. 39 n.; Sinko III, 2, s. 295. 2 Amplifikacja (gr. peribole) � figura stylistyczna polegaj�ca na artystycznym, obrazowym rozwini�ciu motywu z zastosowaniem wielu figur retorycznych i nagromadzeniu okre�le� synonimicznych (por. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. I Warszawa 1984, s. 13). cjonowane, nie zawsze jednak u�yte we w�a�ciwym znaczeniu, poniewa� nadu�ywanie miejscami zwrot�w j�zyka obrazowego przeno�niami wiedzie go ku ozi�b�o�ci. Zdarza si� r�wnie�, �e autor si�ga do j�zyka zbyt poetyckiego. Kiedy rozwija opisy i pochwa�y, przechodzi sam siebie. Jest gor�cym zwolennikiem prawdziwej wiary, wyra�a si� z czci� o obrz�dach religijnych i �wi�tych miejscach chrze�cijan. Czasami, nie wiem, czy to z powodu niedbalstwa, czy to z braku zastanowienia, wprowadza do swoich pism mity i opowiadania poga�skie ca�kiem nie na miejscu; zdarza si� to nawet w�wczas, gdy m�wi o rzeczach �wi�tych. Istnieje wiele i to r�norodnych pism jego autorstwa: mo�na natrafi� na mowy fikcyjne, pochwalne, �a�obne, weselne, polemiczne oraz inne 3. Szczyt �ycia tw�rczo�ci pisarza przypad� na czasy Justyniana 4. Autor by� uczniem retora Prokopiusza, jednego z najbardziej wyr�niaj�cych si�, lecz nie chodzi tu o tego z Cezarei5, kt�ry [103a] mniej wi�cej w tym samym czasie opracowa� dzie�a historyczne � wielkie i cenne dziedzictwo � i pozostawi� w�r�d szlachetnych ludzi nauki wieczn� s�aw� swojego imienia. Ten pierwszy6, z kt�rym obcowa� Chorycjusz, otrzyma� w jego ojczy�nie katedr� retoryki. Gdy do�y� staro�ci, mia� przyjemno�� widzie�, �e jego ucze� zast�pi� go staj�c na czele szko�y, kt�r� on sam kierowa�. Istnieje wiele rozmaitych pism Prokopiusza � dorobek wart zazdro�ci i na�ladownictwa, a zw�aszcza ca�a ksi��ka b�d�ca parafraz� wierszy Homera, odtwarzaj�ca wielk� r�norodno�� form. Ksi��ka znakomicie ukazuje si�� krasom�wcz� i do�wiadczenie autora. Takiego to cz�owieka na�ladowa� w swych pismach Chorycjusz, o ile potrafi�, jako jego ucze�. Obaj byli wyznawcami prawdziwej wiary, w swoich dzie�ach wielokrotnie i nie zdawkowo wyra�ali si� o pobo�nej sztuce tworzenia �wi�tych obraz�w. Zgon mistrza da� Chorycjuszowi temat do mowy pogrzebowej 7. 3 Zachowan� tw�rczo�� wyda� I. F. Boissonade Choricii Gazaei orationes, declamationes, fragmenta, Parisiis 1846 oraz R. Foerster, E. Richtsteig, Leipzig 1929. 4 Cesarz Justynian I Wielki (527�565). 5 Prokopiusz z Cezarei Palesty�skiej (ok. 490�562) � najwybitniejszy historyk wczesnobizanty�ski, retor, prawnik, sekretarz osobisty Belizariusza, patrz Cod. 63. 6 Prokopiusz z Gazy (470�530 lub 465�528) � kierownik retorycznej szko�y w Gazie, patrz Cod. 206. 7 Mowa zachowa�a si�, patrz przyp. 3. 161 Przeczytali�my Wyci�gi r�ne1 Sopatra2 w dwunastu ksi�gach. Jego ksi��ka stanowi wyb�r wielu opowiada� i r�nych pism. Pierwsza ksi�ga omawia mitycznych bog�w staro�ytnych Grek�w; po tre�� do niej si�gn�� do trzeciej ksi�gi dzie�a Apollodora o bogach (Apollodor jest Ate�czykiem, nauczycielem j�zyka i literatury3). Si�gn�� zreszt� nie tylko do ksi�gi trzeciej, dokona� wyboru r�wnie� z ksi�g czwartej, pi�tej, dziewi�tej, potem z pierwszej, dwunastej, pi�tnastej, szesnastej i tak a� do dwudziestej czwartej. W zbiorze uwzgl�dni� dane mitologiczne dotycz�ce bog�w i to, co m�wi o nich historia, potem zawar� wiadomo�ci o greckich herosach, Dioskurach4, Hadesie 5 i inne temu podobne. Omawiana ksi��ka zawiera r�wnie� dane zaczerpni�te z drugiej ksi�gi Traktatu o malarstwie Juby 6, z Uczty sofist�w Atenajosa z Naukratis7. Taka jest tre�� pierwszej ksi�gi zestawiona z om�wionych danych i takie tematy porusza ta ksi�ga. Druga pochodzi kolejno z ksi�g od pierwszej do dziesi�tej Streszczenia Pamfili8, c�rki Soterydasa, z Opowiada� o przygodach cnotliwych kobiet Artemona Magnezyjczyka9, z Apoftegmat�w cynika Diogenesa10 oraz z innych pism r�nych autor�w, a zw�aszcza z �smej ksi�gi Safony11. W tym zamyka si� tre�� drugiej ksi�gi zbioru [103b]. Trzecia 1 Dzie�o zaginione. 2 Sopater z Apamei w Syrii �y� za panowania Konstantyna Wielkiego (324�377), stracony z jego rozkazu ok. 336 r. � ucze� Jamblicha (250� �ok. 325), filozofa-neoplatonika; por. Sinko III, 2, s. 11 nn.; S. Glockner [w:] R. E., t. III (1929), kol. 1002, nowa seria. 3 Apollodor z Aten (180�109) � uczony, filozof-stoik. 4 Dioskurowie � synowie Zeusa, bracia Kastor i Polluks. 5 Hades (�ac. Orcus) � b�g podziemnego �wiata zmar�ych zwanego r�wnie� Hadesem (por. Cod. 222 przyp. 243). 6 Juba II (50 r. przed Chr.�20 r. po Chr.) � kr�l Numidii, p�niej Mauretanii, wszechstronnie wykszta�cony w Rzymie uczony, historyk, literaturoznawca, autor dziej�w Syrii, Libii, Arabii i Rzymu do czas�w Sulli (132�78), traktat�w o j�zyku, malarstwie, teatrze. 7 Atenajos z Naukratis w Egipcie (III w. po Chr.) � sofista, gramatyk, autor Uczty sofist�w, Dejpnosophistdj w 30 ksi�gach, z kt�rych zachowa� si� skr�t obejmuj�cy 15 ksi�g (wyd. S. P. Peppink, Lugduni Batavorum 1937� �1939). 8 Pamfila c�rka Soterydasa (1po�. I w.) � uczona egipska (patrz Cod. 175). 9 Autor ca�kowicie nieznany. 10 Diogenes z Synopy (413�323) � filozof-cynik, ucze� Sokratesa, nie pozostawi� �adnych pism; przypisywano mu autorstwo Apoftegmat�w. 11 Safona (664/650�604/590) � liryczna poetka grecka z Mityleny na wyspie Lesbos, z 9 ksi�g jej poezji zachowa�o si� kilka utwor�w i wiele fragment�w (wyd. T. Bergk Poetae lyrici Graeci, Leipzig 1882; B. Snell Fruhgriechische Lyriker, Berlin 1981, III, s. 15�63). jego ksi�ga zawiera dane wzi�te z Materia��w r�nych Faworyna12, mianowicie z ksi�g oznaczonych literami �ypsilon", �ksi" i tak a� do �omegi" z wyj�tkiem ksi�gi �tau". Znajduj� si� w nich rozmaite opowiadania i obja�nienia etymologiczne wybranych imion oraz inne tego rodzaju wiadomo�ci. Na tym ko�czy si� trzecia ksi�ga tego dzie�a. Czwarta sk�ada si� z wyci�g�w zaczerpni�tych z anonimowej ksi��ki (ksi��ka ta nosi�a tytu� Zbi�r cud�w) i ze Wspomnie� r�nych Arystoksena 13, nie ca�ych, lecz jedynie z ich jedenastej ksi�gi; s� w niej r�wnie� dane pochodz�ce z �smej ksi�gi Historii teatru Rufusa14; mo�na tam znale�� nieprawdopodobne rzeczy, r�ne fakty, s�owa, zwyczaje tw�rc�w tragedii i komedii i inne tego rodzaju wiadomo�ci. Taka jest tre�� ksi�gi czwartej. Pi�ta zawiera wyci�gi pierwszej, drugiej i trzeciej ksi�gi Historii muzyki Rufusa 15, w kt�rej mo�na znale�� r�ne dzieje tragediopisarzy i komediopisarzy, zreszt� nie tylko, bo r�wnie� wyk�ad o tw�rcach dytyramb�w, o muzykach graj�cych na flecie i gitarze, o pie�niach weselnych � epitalamiach, hymenajach, pie�niach tanecznych � hiporchematach, o ta�cach i innych przedstawieniach teatralnych w Grecji. Opowiada dalej o pochodzeniu, o drodze �ycia tych, kt�rzy � tak m�czy�ni, jak i kobiety � doszli u Grek�w do wielkiej s�awy, o ludziach znanych jako tw�rcy r�nych zawod�w i o tych, kt�rzy stali si� ulubie�cami i przyjacielami tyran�w i kr�l�w. Omawia tak�e poszczeg�lne igrzyska i pocz�tki konkurencji sportowych, z kt�rych ka�da prezentowa�a swoje w�asne osi�gni�cia, i o publicznych �wi�tach ate�skich. Takie s� te wszystkie tematy i inne im podobne, kt�re zaproponuje ci do czytania ksi�ga pi�ta. Ksi�ga sz�sta zawiera wiadomo�ci zaczerpni�te z ksi�g pi�tej i czwartej tej samej Historii muzyki Rufusa. Autor wyk�ada o fletnistach i melodiach skomponowanych na flet oraz o m�czyznach i kobietach, kt�rzy je wykonywali. Poeci Homer, Hezjod 16 i Antymach 17 zajmuj� cz�� wyk�adu, podobnie jak znaczna liczba tego rodzaju poet�w. Dalej przed- 12 Faworyn � filozof z Arles (Francja) �y� ok. 100 r. po Chr. 13 Arystoksen z Tarentu (IV w. przed Chr.) � ucze� Arystotelesa, muzykolog, wspomniane dzie�o nie zachowa�o si�. 14 Rufus � pisarz z po�owy III w. po Chr. (?) identyfikowany z autorem Historii muzyki o tym�e imieniu (por. Schultz [w:] R. E., t. I (1914), kol. 1207 (Nr 17), seria 2; Sinko III, 1, s. 574). 15 Por. przyp. 14. 16 Hezjod z Askry VIII/VII w. � epik grecki, autor m.in. poematu dydaktycznego Prace i dnie (przek�ad polski: W. Steffen, Wroc�aw 1952), w kt�rym udziela� rolnikom greckim praktycznych porad gospodarskich. Dzie�a jego zachowa�y si� (wyd. A. Rzach, Leipzig 1913). 17 Antymach � poeta grecki �y� ok. 440 r. przed Chr., autor nie zachowanych poemat�w Tebaida i Lyde, tw�rca tzw. elegii uczonej. stawia kobiety obdarzone sztuk� wieszczenia, wr�ki zwane Sybillami13 i ich pochodzenie � wszystko to wzi�� od Rufusa. Si�gn�� [104a] r�wnie� do drugiej ksi�gi O rybo��wstwie Damostrata 19 i do ksi�g pierwszej, pi�tej, dziewi�tej i dziesi�tej �ywot�w filozof�w Diogenesa Laercjusza 20, w kt�rych ten pisarz opowiada o dziejach filozof�w i o pocz�tkach �wi�tej rzeczy, jak� jest filozofia, jak dosz�a do szczytu rozwoju, dalej o tw�rcach sekt heretyckich i ich przyw�dcach, jakich mieli przyjaci� i jakich wrog�w, jakim charakterem odznacza� si� ka�dy z nich, sk�d pochodzili, jaki by� od pocz�tku ich tryb �ycia i kiedy osi�gn�li szczyt swej dzia�alno�ci. Mo�na st�d r�wnie� zaczerpn�� podobne wiadomo�ci o retorach i krasom�wstwie. Ta sama ksi�ga zawiera tak�e dane wzi�te z Dziej�w Aleksandrii Eliusza Diosa21 i z Historii Egiptu Hellanika22, obie prace zawieraj� zbi�r mit�w, zmy�le� i innych rzeczy; te dane wype�niaj� tre�� sz�stej ksi�gi do ko�ca. Si�dma ksi�ga jest antologi� Dziej�w Herodota23. �sma powsta�a z jakiego� starego dzie�a, b�d�cego r�wnie�, jak si� okaza�o, zbiorem ekscerpt�w, nie nosz�cym imienia autora, kt�ry go sporz�dzi�. W�r�d nich znajduje si� wykaz kobiet, kt�re dosz�y do wielkiej s�awy i zab�ysn�y swymi imionami; jest tu r�wnie� mowa o czynach jakich� m�czyzn; znajduj� si� te� dysputy nad nauk� wymowy i warto�ci� przyja�ni, oraz sentencje znakomitych ludzi. S� tu tak�e ekscerpty z dzie� Plutarcha24: o tym, jak m�odzie� powinna s�ucha� 18 Sybille � wr�ki staro�ytne zwi�zane z kultem Apollina; do najs�awniejszych nale�a�y Libissa ko�o Teb i Herofila w Kume ko�o Neapolu. 19 Damostrat (II/III w.) � senator rzymski; por. M. Wellmann [w:] R. E. t. IV (1900), kol. 2080�2081. 20 Diogenes Laercjusz (II w. po Chr.) � pochodz�cy z Cylicji, autor wymienionego dzie�a kompilacyjnego �ywoty i pogl�dy s�ynnych filozof�w (przek�ad polski: I. Kro�ska, K. Le�niak, W. Olszewski, B. Kupis, Warszawa 1984), stanowi�cego g��wne �r�d�o do historii filozofii starogreckiej (wyd. E. Martini, R. D. Hicks, edycja krytyczna z przek�adem angielskim, New York 1925; por. E. Schwartz [w:] R. E., t. V (1905), kol. 738�763; Sinko III, 1, s. 596 n.). 21 Autor nieznany. 22 Hellanik z Mityleny na Lesbos (V w. przed Chr.) � historyk, autor nie zachowanych dzie� mitologicznych, genealogicznych i historycznych, w kt�rych traktowa� dzieje Grecji jako ca�o�� (por. F. Jacoby [w:] R. E., t. VII (1913), kol. 104�113; Sinko I, 2, s. 210�213.) 23 Herodot z Halikarnasu (ok. 489�ok. 425) � �ojciec historiografii europejskiej", autor zachowanych Dziej�w (wyd. H. Kallenberg Leipzig 1926� �1929; przek�ad polski: S. Hammer, Warszawa 1954) podzielonych przez uczonych aleksandryjskich na 9 ksi�g oznaczonych imionami muz. 24 Plutarch z Cheronei (ok. 50�ok. 125) � znakomity uczony, pozostawi� po sobie ogromn� spu�cizn� literack� obejmuj�c� pisma biograficzne, m.in. poet�w, o naturze i pracy � jak to wielu ludzi dzi�ki pracy nieraz uszlachetni�o sw� natur� niedobrze ukszta�towan� od urodzenia, podczas gdy inni na skutek w�asnego niedbalstwa zmarnowali to, co pi�knego przynie�li ze sob� na �wiat; jak niekt�rzy, uwa�ani powszechnie za leniwych i nierozumnych w m�odo�ci, doszli do wieku dojrza�ego i zab�ysn�li tym, �e ukszta�towali sw� natur� szybko i umiej�tnie. S� tu tak�e wyci�gi z rozpraw o fa�szywym wstydzie, o gadulstwie, o gniewie, o tym, jak� korzy�� mo�na odnie�� z nieprzyjaci�, o rado�ci, rady polityczne, o bogactwie, o tym, jak mo�na zauwa�y� post�py w cnocie, wyj�tki z jego porad o zdrowiu, o ma��e�stwie. W ekscerptach mo�na te� znale�� bardzo du�o wiadomo�ci w postaci s��w i przyk�ad�w wartych zapami�tania i po�ytecznych w wielu sytuacjach �yciowych; tyle takich oto danych przynosi ksi�ga �sma. Dziewi�ta zawiera r�wnie� wyci�gi z pism Plutarcha o tym, �e bogowie s� nierychliwi w karaniu, z biografii Demetriusza 25 i Rzymianina Brutusa26, z traktatu pod tytu�em [104b] Powiedzenia s�awnych ludzi z rozprawy o rzekach, z pracy Jak mo�na odr�ni� pochlebc� od przyjaciela, �yciorysy Kratesa, Daifanta i Pindara 27, wyci�gi z ksi��ki zatytu�owanej Sentencje kr�l�w i wodz�w; autor zamie�ci� tu r�wnie� wyci�gi z ksi�g od pierwszej do �smej swoich Rozm�w biesiadnych. Takie to utwory Plutarcha wykorzysta� omawiany pisarz. Zebra� te� materia�y z ksi�g pierwszej, drugiej, trzeciej i czwartej Historii Rzymu Rufusa, w kt�rych mo�na znale�� wiele warto�ciowych wiadomo�ci, chocia� niekt�re z nich przybieraj� kszta�ty bajecznych opowiada� i s� wytworem wielkiego gadulstwa. Taka jest ksi�ga dziewi�ta. Dziesi�ta zawiera ekscerpty z Erato Kefaliona28 obejmuj�cej dzieje Aleksandra i z pisma Apoloniusza Stoika29 o kobietach, kt�re zajmowa�y si� filozofi� lub dokona�y jakiego� s�awnego czynu i doprowadzi�ywoty s�awnych m��w (wyd. C. Lindskog, K. Ziegler, Leipzig 1914�1915; przek�ad polski: M. Bro�ek, Wroc�aw 1955) i pisma moralne, m.in. Moralia (wyd. G. Bernardakis, Leipzig 1886�1896; Sinko III, 1, s. 196�266). 25 Demetriusz z Faleronu (350�283) � archont ate�ski, polityk, uczony na dworze Ptolemeusza Sotera w Aleksandrii. 26 Brutus (Decimus lunius Brutus 85�43) � konsul w 42 r., republikanin, jeden z zab�jc�w Cezara (44 r.). 27 Krates z Teb � filozof i poeta z IV/III w.; Pindar z Teb (518�446) � najwybitniejszy poeta liryczny Grecji staro�ytnej, tw�rczo�� jego zachowa�a si� w drobnej cz�ci (wyd. B. Sn�li Epinikia, Leipzig 1964). 28 Kefalion � por. Cod. 68. Omawiany utw�r Kefaliona zagin��, traktowa� zapewne o Aleksandrze Wielkim. 29 Apoloniusz Stoik lub Apoloniusz z Tyru (I w. przed Chr.) � filozof, autor Katalogu filozof�w od Zenona i ich pism (por. von Arnim [w:] R. E., t. II (1896), kol. 146; Sinko II, 2, s. 40). �y poszczeg�lne rodziny do zgody. Autor zamie�ci� tu r�wnie� wyci�gi z Obyczaj�w macedo�skich Teagenesa30, z Plutarchowych �ywot�w Nikiasza 31, Alcybiadesa 32, Temistoklesa 33, Tezeusza 34, Likurga 35, Solona 36, Aleksandra syna Filipa 37, nast�pnie z �yciorys�w Cymona 38, Lizandra 39, Demostenesa40, Peryklesa 41, Pelopidasa 42, Focjona 43, Arystydesa 44. Wi�kszo�� zawartych tam wiadomo�ci zas�uguje na przedstawienie, jest godna utrwalenia w pami�ci. Tak przedstawia si� ksi�ga dziesi�ta. 30 Teagenes � dat �ycia nie znamy (por. Laqueur [w:] R. E., t. V (1934), kol. 1348, seria 2). 31 Nikiasz � syn Nikerata, polityk ate�ski z czas�w wojny peloponeskiej (431�404), doprowadzi� do zawarcia ze Spart� pokoju pi��dziesi�cioletniego (421 r.). 32 Alcybiades syn Klejniasza (ok. 450�404) � wielokrotny strateg ate�ski, przeciwnik polityczny Nikiasza. 33 Temistokles � syn Neoklesa, polityk ate�ski, przyw�dca stronnictwa radykalno-demokratycznego, archont w 482 r. przed Chr., skazany na wygnanie w 471 r. 34 Tezeusz � mityczny kr�l Aten, mia� zjednoczy� Attyk� pod przyw�dztwem Aten. 35 Likurg syn Likofrona (390�324) � w�dz i polityk ate�ski znany z nieskazitelnego trybu �ycia; autor 15 m�w, z kt�rych zachowa�a si� tylko jedna: Przeciw Leokratesowi (wyd. F. Blass, Leipzig 1889; por. Sinko I, 2, s. 730). 36 Solon � prawodawca ate�ski (ur. pomi�dzy r. 640 a 630 przed Chr.), poeta elegik, archont w 594 r. przed Chr. (wyd. B. Sn�li Fruhgriechische Lyriker, Berlin 1981, I, s. 29�55). 37 Aleksander Wielki Macedo�ski (354�323) � syn kr�la Macedonii Filipa II (382�336), po kt�rym obj�� panowanie (336 r.), i Olimpiady. 38 Cymon syn Milcjadesa (ok. 507�449) � polityk i w�dz ate�ski, zwyci�zca Pers�w w bitwie u uj�cia Eurymedontu (446 r.). 39 Lizander � dow�dca wojsk sparta�skich, pokona� Ate�czyk�w pod Ajgospotamoj (404 r. przed Chr.) i zdoby� Ateny. 40 Demostenes z Aten (384�322) � s�ynny m�wca ate�ski, zwalcza� swymi p�omiennymi mowami (filipikami) zwolennik�w Filipa II (patrz przyp. 37), autor 65 m�w, z kt�rych zachowa�o si� 61 (wyd. F. Blass, Leipzig 1881� �1892). 41 Perykles syn Ksantypa (ok. 495�429), wybitny polityk ate�ski i m�� stanu. Jako strateg (od 443 r.) kierowa� polityk� Aten, tw�rca pot�gi morskiej, politycznej i kulturalnej Aten w V w., zwanym �epok� Peryklesa". 42 Pelopidas z Teb (IV w. przed Chr.) � przyw�dca stronnictwa demokratycznego w Tebach. Zgin�� w bitwie pod Kynoskephalaj (364 r.). 43 Focjon (ok. 402�317) � strateg ate�ski, zwolennik stronnictwa promacedo�skiego, przeciwnik Demostenesa (por. przyp. 40). 44 Arystydes z Aten syn Lizymacha (ok. 540�ok. 486), znany z nieskazitelnego �ycia polityk, w�dz, i zwyci�zca wojsk perskich pod Maratonem (490 r.), przeciwnik polityczny Temistoklesa (patrz przyp. 33). Jedenasta stanowi r�wnie� zbi�r ekscerpt�w z �ywot�w u�o�onych przez Plutarcha, mianowicie Epaminondasa 45, Diona 46, Agesilaosa 47, Agisa 48, Kleomenesa49, Eumenesa z Kardii50, Filopojmena 51, Tymoleona 52, Arata53, kt�ry wybra'ny na przyw�dc� wszystkich Achaj�w sprawowa� siedemna�cie razy funkcj� naczelnego wodza i dokona� wielkich czyn�w wojennych. S� tam tak�e wyci�gi z biografii Pyrrusa, kr�la Epiru54, z pierwszej i drugiej ksi�gi rozprawy gramatyka Arystofanesa 55 o zwierz�tach i z siedemnastej ksi�gi Historii teatru Juby56. Taka jest ksi�ga jedenasta. Dwunasta ksi�ga zawiera zestaw wypis�w z r�nych dzie�: z wykazu 45 Epaminondas (ok. 420�362) � polityk i w�dz teba�ski, tw�rca pot�gi militarnej Teb, zwyci�zca Spartan pod Leuktrami (371 r.) i Mantynej� (362 r.). 46 Dion syn Hiparyna z Syrakuz, szwagier Dionizjusza II, tyrana Syrakuy (367�344). 47 Agesilaos � kr�l Sparty (od ok. 399 do ok. 360), zwyci�zca wojsk perskich Tisafernesa nad rzek� Paktolos (395 r.) i koalicji wojsk ate�skich pod Koronej� w Beocji (394 r.). 48 Agis IV � kr�l Sparty od 425 r. przed Chr., usi�owa� przywr�ci� dawny tryb �ycia w Sparcie, zgin�� wraz z matk� i babk� �mierci� gwa�town� (241 r.). 49 Kleomenes syn Leonidasa � nast�pca Agisa IV, polityk i reformator sparta�ski, dokona� zamachu stanu (226 r.), po kl�sce pod Sclazj� odebra� sobie �ycie (221 r.). 50 Eumenes z Kardii � w�dz wojsk Aleksandra Wielkiego, zdoby� Paflagoni� i Kapadocj� w Azji Mn. 51 Filopojmen z Megalopolu (ok. 254�184) � przyw�dca Zwi�zku Achajskiego, federacji czterech pa�stw-miast w pn. cz�ci Peloponezu. 52 Tymoleon z Koryntu (411�337) � w�dz, zwolennik ustroju demokratycznego w Koryncie, dzia�a� w Syrakuzach, gdzie po odniesieniu zwyci�stwa nad Kartagi�czykami zaprowadzi� rz�dy demokratyczne. 53 Arat z Sykionu (272�213) � m�� stanu, przyw�dca Zwi�zku Achajskiego (por. przyp. 51), sprzymierzy� si� z Macedoni� przeciw Sparcie. 54 Pyrrus (319�272) � kr�l Epiru, znakomity dow�dca, walczy� z Rzymianami w obronie Tarentu zadaj�c kl�sk� wojskom wroga pod Heraklej� (280 r.) i Ausculum (279 r.). Z bitwy pod Beneventum (275 r.) wyszed� jako zwyci�zca tak os�abiony, �e musia� wr�ci� do Epiru (�pyrrusowe zwyci�stwo"). 55 Focjusz m�wi tu o traktacie Arystotelesa O zwierz�tach, znanego mu ze streszczenia wybitnego filologa-wydawcy dzie� staro�ytnych, Arystofanesa z Bizancjum (ok. 257�180), dyrektora s�ynnej Biblioteki Aleksandryjskiej w Egipcie. 56 Patrz przyp. 6. malarzy i rze�biarzy Kalliksena 57, z pracy Arystonika58 o Muzajosie z Aleksandrii, z ustroj�w politycznych Arystotelesa � mam na my�li ustr�j Tesalii, Achai [105a], na Paros, w Licji, na Chios i w innych pa�stwach, o kt�rych m�wi w swej Polityce � to wszystko jest po�yteczne i oczywiste. Taka jest dwunasta ksi�ga zbioru Sopatra. Ta warto�ciowa praca przynosi ogromn� korzy�� czytelnikom, mimo �e nie jest wolna od mit�w i cud�w tak nieprawdziwych, jak i zaskakuj�cych � m�wi�em o tym kilkakrotnie � lecz je�li chodzi o powy�sze wiadomo�ci sk�adaj�ce si� na tak wszechstronn� wiedz�, mo�na z nich wybra� bardzo wiele danych, kt�re potrafi� pobudzi� do cnoty i doskona�o�ci w pi�knie i dobru; ksi��ka nie jest byle jak� pomoc� w uprawianiu sztuki wymowy i jej opanowaniu (jak sam autor pisze we wst�pie do swoich przyjaci�). Praca ta zosta�a podj�ta w tym celu, by by�a u�yteczna. Jej styl jest r�norodny, wychodzi poza jeden rodzaj; mimo to jasno�� panuje w ca�ym dziele. 162 Przeczytali�my dzie�o pewnego Euzebiusza1 (piastowa� on godno�� biskupa i wyznawa� prawowit� wiar�), skierowane przeciw bli�ej nie znanemu Andrzejowi Wi�niowi2. Sk�ada si� ono z dziesi�ciu ksi�g, w kt�rych autor uzna� wymienionego mnicha za winnego. Mnich bowiem napisa� list do Euzebiusza (list ten nazwa� pouczeniem) i zaklinaj�c zobowi�za� go do przeczytania. Euzebiusz przeczyta�, nast�pnie zacz�� gani� mnicha, wyrzucaj�c mu zarazem nieuctwo i bezczelno��. Wykaza�, �e myli� g�oski, �e nie potrafi� u�o�y� �adnej linijki pisma bez b��du w sk�adni. Ten zabra� si� do pisania niepomny na dan� obietnic� i spok�j p�yn�cy z �ycia ascetycznego. Z kolei Euzebiusz przyst�pi� do d�u�szego zbijania jego doktryny heretyckiej; mnich nale�a� bowiem 57 Kalliksen z Rodos � �y� w III w. po Chr. (por. F. Jacoby Kallixeinos [w:] R. E., t. X (1919), kol. 1751�1754). 58 Arystonik � komentator dzie� Arystotelesa, pracowa� w Bibliotece Aleksandryjskiej (por. Cohn [w:] R. E., t. II (1896), kol. 964�966). 1 Euzebiusz (VI/VII w.) � arcybiskup Tessaloniki zwalcza� herezj� sekty aftartodoket�w (patrz przyp. 3) we wzmiankowanym tu dziele, kt�re zagina�o. Korespondowa� z papie�em Grzegorzem Wielkim (590�604); o li�cie papie�a do Euzebiusza por. SWP, s. 147; Beck, s. 383. 2 Andrzej Wi�zie� (gr. Enkleistos) � mnich grecki �yj�cy w Rzymie, za rozpowszechnianie doktryny aftartodoket�w uwi�ziony (enkleistos) w klasztorze �w. Paw�a. W celi wi�ziennej fa�szowa� pisma Euzebiusza w duchu wyznawanej przez siebie doktryny i pisa� po grecku heretyckie Sermones, kt�re rozpowszechnia� jako w�asny przek�ad rzekomych homilii papie�a Grzegorza Wielkiego (por. SWP, s. 36; Beck, s. 394). do tych, kt�rych nazywa si� aftartodoketami ze wzgl�du na wyznawan� przez nich doktryn� 3. Euzebiusz wpierw ukaza�, �e mnich sam da� podstaw� do krytyki, poniewa� dla s�owa �zepsucie" przyj�� tylko jedno znaczenie i by� przekonany, �e znajduje ono zastosowanie wy��cznie do grzechu, podczas gdy nasi �wi�ci Ojcowie, pos�uguj�c si� tym terminem, przekazali w tradycji, �e s�owo to odnosi si� do r�nych poj��. Po drugie mia� czelno�� o�wiadczy�, i� Cia�o Pa�skie jest nie�miertelne, nieczu�e na cierpienia i niezniszczalne z powodu samej jedno�ci natur � jak utrzymuje Julian4 � a jednocze�nie w tym samym li�cie powiada z pe�nym przekonaniem, �e dzie�o, kt�re opracowa�, zosta�o skierowane przeciw Sewerowi5 i Julianowi, poniewa� nie pozwalaj� oni m�wi� o dw�ch naturach w Chrystusie, czy o dw�ch bytach, ani o dw�ch Osobach, ani o dw�ch energiach. Po trzecie twierdzi�, �e przed upadkiem cia�o Adama nie [105b] by�o stworzone jako �miertelne ani nie ulega�o naturalnemu zniszczeniu, z czego konsekwentnie wynika, �e Chrystus przez samo swoje zjednoczenie otrzyma� cia�o niezniszczalne i nieczu�e na cierpienie. Tymczasem trzeba i my�le�, i m�wi�, �e cia�o Adama by�o �miertelne z natury i dost�pne dla cierpienia, a dzi�ki �asce Bo�ej zachowa�o nie�miertelno�� i nie podlega�o cierpieniu dop�ty, dop�ki jego wyst�pek nie pozbawi� go tej w�a�ciwo�ci ochronnej. Takie jest r�wnie� zdanie wszystkich �wi�tych Ojc�w. Po czwarte mnich utrzymuje, i� otaczaj�cy nas �wiat jest wieczny i niezniszczalny, podczas gdy nale�y wiedzie�, �e jest zniszczalny i podlegaj�cy zmianom. W�r�d tych znajduj� si� r�wnie� i inne tego rodzaju pogl�dy, kt�rych niejasno�� i blu�nierczy charakter wykaza� biskup w pierwszej refutacji wzywaj�c Andrzeja do ich sprostowania. Kiedy ten otrzyma� napomnienie wzywaj�ce go do poprawy, popad� w jeszcze co� gorszego i opracowa� drug� ksi��k�, w kt�rej zebra� wszystko to, co napisa� poprzednio, rozwin�� szerzej i ugruntowa� (jak s�dzi�) za pomoc� argumentacji. Przeciw tej w�a�nie ksi��ce opracowa� pobo�ny Euzebiusz omawiane tu dzie�o z�o�one z dziesi�ciu ksi�g. Zarzuci� w nim mnichowi, �e wyszed� on poza granice wiary ustalone na �wi�tych soborach i zuchwale opracowa� w�asn� wyk�adni� wiary, �e 3 Aftartodokeci � sekta w �onie herezji monofizyckiej, kt�rej tw�rc� by� Julian z Halikarnasu (V/VI w.), biskup monofizyta g�osz�cy, �e Chrystus przyj�� cia�o niezniszczalne (aphtharton soma), takie, jakie mia� Adam przed pope�nieniem grzechu. 4 Por. przyp. 3. 5 Sewer z Antiochii � patriarcha Antiochii (512�518), monofizyta zwalcza� sekt� aftartodoket�w, wybitny pisarz, teolog. Pisma jego zniszczono na rozkaz cesarza Justyniana; zachowa�y si� w przek�adzie syryjskim (por. Beck, s. 284, 376 i w wielu miejscach; SWP, s. 355�356). wyrwa� wiele cytat�w z pism Ojc�w, by je zniekszta�ci� i nagi�� do swoich w�asnych wymys��w. Zgani� go r�wnie� i za to, �e w swoich s�dach o wieczno�ci i niezniszczalno�ci �wiata zaj�� stanowisko sprzeczne z Nowym i Starym Testamentem i z naszymi �wi�tymi Ojcami. Wytkn�� mu nadto, �e utrzymuje, i� zmienno��, przekszta�canie si� i przemijanie s� takimi samymi niedoskona�o�ciami jak cierpienie wynikaj�ce ze z�a i w�a�nie dlatego Pan nasz, Jezus Chrystus, otrzyma� cia�o nie ulegaj�ce zmianie, niezniszczalne, wolne od cierpienia i przemijania. Po tych s�owach znowu myli si�, kiedy twierdzi, �e �wiat jest wieczny, niezniszczalny, nie ma pocz�tku; nie dopuszcza wspomnianej zmiany, poniewa� uznaje j� za jedno z ujemnych dozna�. Utrzymuje te�, �e cia�o Adama zosta�o stworzone jako niezniszczalne, z natury nie�miertelne i wolne od cierpienia; zreszt� nie tylko on, niezniszczalna by�a tak�e ziemia, z kt�rej to cia�o powsta�o. Autor znowu zarzuca mnichowi, �e dla s�owa �zepsucie" przyj�� tylko jedno znaczenie w miejscu, w kt�rym dowodzi, �e B�g nie jest demiurgiem zepsucia ani �mierci, ani cierpienia p�yn�cego ze z�a, ani b��dnych wnioskowa�, chocia� jest tw�rc� byt�w ulegaj�cych zepsuciu [106a] i podlegaj�cych �mierci, gdy� s� to sk�adniki pierwotne, nierealne, nie maj�ce w�asnej substancji. Gani go za g�oszenie pogl�du, �e Cia�o Pa�skie ze zjednoczenia wywodzi�o nieczu�o�� na cierpienie, niezniszczalno�� i niezmienno��. Euzebiusz wykazuje, �e to dla udowodnienia swego punktu widzenia mnich g�osi te wszystkie niedorzeczno�ci o �mierci i o Adamie. W tym�e r�wnie� miejscu ukazuje, w jakich i w jak wielu znaczeniach Pismo �wi�te przyjmuje s�owa: zepsucie � phthora, rozk�ad � kataphthora, zniszczenie � diaphthora, i powiada, �e odnosz� si� one do zjawisk naturalnych, wolnych od cierpie�, kt�rych �r�d�em s� praca, choroba, staro��. Staro�� bowiem jest zepsuciem m�odo�ci, znu�enie, zm�czenie i choroby s� zepsuciem �ywotnej si�y cielesnej. Zniszczenie odnosi si� r�wnie� do umartwienia cia�a w praktykach ascetycznych i w walkach duchowych, gdy� Aposto� tak�e powiada: �Je�li cz�owiek psuje si� w swej pow�oce zewn�trznej, odnawia si� jego jestestwo wewn�trzne" i tak dalej. Powiada te� autor, �e zniszczenie dotyczy r�wnie� ubytku i zag�ady cia�a wynikaj�cych z tortur i kar, odnosi si� tak�e do cierpie� zadawanych zwierz�tom i do szkody wyrz�dzanej nasionom i ro�linom, niezale�nie od tego, czy jest cz�ciowe, czy ca�kowite. Co wi�cej, s�owo to odnosi si� r�wnie� do samej �mierci i � opr�cz tego, o czym m�wiono � dotyczy rozk�adu i gnicia cia� zachodz�cego w grobach; mo�na go te� u�y� w stosunku do cierpienia p�yn�cego ze z�a i do grzech�w. Tak wi�c s�owa phthord, kataphthord i diaphthord mo�na rozumie� na tyle r�nych sposob�w. Autor wykazuje, �e Andrzej pope�ni� b��d u�ywaj�c ich jako maj�cych rzekomo jedno tylko znaczenie. Przedstawia swe wywody przez pryzmat argument�w refutacyjnych, czerpi�c je z Pisma �wi�tego Starego i Nowego Testamentu i traktat�w najwybitniejszych Ojc�w � Atanazego6, trzech Grzegorzy, mianowicie Cudotw�rcy7, Teologa8 i Grzegorza z Nyssy 9, Bazylego z Cezarei10, Jana Chryzostoma", Cyryla z Aleksandrii12, Proklosa z Konstantynopola 13, a tak�e �wi�tego m�czennika Metodego11 i Kwadratusa16. Od niekt�rych z nich �ci�ga pewne ust�py, zniekszta�ca je i bezmy�lnie komentuje z krzywd� dla nich, w przekonaniu, �e w