INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK ALINA WAWRZYŃCZYK GOSPODARSTWO CHŁOPSKIE W DOBRACH KRÓLEWSKICH NA MAZOWSZU w XVI i na początku XVII w. WARSZAWA 1962 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WSTĘP Przedmiotem niniejszego opracowania są gospodarstwa chłopskie w trzech województwach Mazowsza: mazowieckim, rawskim i płockim. Okres objęty badaniem to — wiek XVI do trzeciego dziesięciolecia XVII. Podstawowych informacji dostarczają lustracje od 1564/1565 do 1630 r. Bogate uzupełnienia czerpiemy z licznych dla tego terenu inwentarzy od końca XV do pierwszych dziesięcioleci XVII w. Ponadto w pracy zostały uwzględnione księgi grodzkie i ziemskie odnoszące się do tego terenu i obejmujące badany okres. Mimo że zostały przejrzane materiały odnoszące się do wszelkich kategorii dóbr, bardzo pracochłonne badania nie wniosły, poza pewnymi szczegółami, nowych istotnych danych do naszej wiedzy o gospodarstwie. Akta sądowe mazowieckie zawierają dużo elementów formalno-prawnych, mogą też przyczynić się do oświetlenia stanowiska prawnego chłopów w tym czasie. Większość ich nie określa jednak materialnego przedmiotu sporów i transakcji, które stanowią najciekawszy element przy badaniach gospodarczych. Mimo wszystko dane ksiąg sądowych przyczyniły się w pewnym stopniu do ogólnego zorientowania w sytuacji chłopów w interesującym nas okresie. Jakkolwiek aktualna praca skupia swe zainteresowania na gospodarstwie chłopskim, nie można w całości pominąć zagadnień związanych z funkcjonowaniem folwarku. Poprzednia praca o plonach w folwarkach mazowieckich stanowi duże ułatwienie w obecnych badaniach, ponieważ zostały w niej omówione rozmiary i wydajność produkcji dworskiej oraz zmiany, jakie w nich zachodziły w interesującym nas czasie 1. Należało jednak uzupełnić badania, szczególnie w zakresie poznania elementów wpływających na kształtowanie się powierzchni folwarków utworzonych w ciągu XVI w., aby wyjaśnić w jakim stopniu działo się to kosztem interesów chłopskich. Ważna jest także dla nas relacja powierzchni upra- 1 A. Wawrzyńczyk, Problem wysokości plonów w królewszczyznach mazowieckich w drugiej połowie XVI i pierwszej ćwierci XVII w., Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego, t. IV. Warszawa 1961. wy chłopskiej do dworskiej, ponieważ miało to bezpośredni wpływ na sytuację gospodarstw chłopskich. Należało też rozciągnąć obserwacje na te folwarki mazowieckie, które zostały w poprzednich badaniach pominięte. Przedmiot i zakres zagadnień omówionych w ramach naszego tematu w znacznym stopniu określone są rodzajem zachowanych w źródłach informacji. Dotyczą one głównie tej strony gospodarstwa chłopskiego, która interesowała właścicieli dóbr ze względu na powinności chłopa wobec dworu. Jest to przede wszystkim rozmiar gospodarstwa rolnego określony w miarach konwencjonalnych i jego obciążenie. Na dalszym planie i w sposób niewyczerpujący potraktowane zostały inne zajęcia i dochody chłopów oraz ich uprawnienia wobec pana. Natomiast produkcja — szeroko uwzględniona w obrębie gospodarstwa dworskiego — w stosunku do chłopów została całkowicie pominięta. Musimy ją odtwarzać w oparciu o informacje dotyczące gospodarstwa folwarcznego oraz przypadkowe wzmianki występujące w naszych źródłach, głównie przy porównywaniu produkcji chłopskiej z pańską celem określenia tej ostatniej. Całość tematu podzielimy na pięć głównych części. W pierwszej postaramy się scharakteryzować ogólnie zasięg terytorialny chłopskiego stanu posiadania i zmiany, jakie w omawianym czasie zachodziły. W tym celu niezbędne jest poznanie rozmiarów wsi oraz liczby wchodzących w ich skład gospodarstw chłopskich. Wiąże się z tym sprawa pustek i ich gospodarczego zastosowania. W dalszym ciągu postaramy się określić rozmiary uprawy dworskiej, z uwzględnieniem tych dostępnych badaniu elementów, które wpłynęły na ich kształtowanie w ciągu XVI w. W drugiej części pracy interesuje nas wydajność produkcji chłopskiej. W związku z tym zajmiemy się rozmiarami pojedynczych gospodarstw chłopskich, ich wyposażeniem w role, lasy, łąki i pastwiska, a także ich uprawnieniami na terenie dóbr pańskich. Dotyczy to gospodarstw kmiecych, ogrodniczych i karczmarskich. W miarę możności należało też zbadać wyposażenie chłopa w żywy i martwy inwentarz, posiadane jednak przez nas informacje są w tym zakresie wyjątkowo szczupłe. Wreszcie centralne zagadnienie stanowi produkcja roślinna chłopa i jego zasoby na pokrycie potrzeb chłopskiej rodziny i inwentarza. Na temat udziału chłopa w rynku brak danych. Trzeci rozdział poświęcony jest obciążeniu gospodarstw chłopskich na rzecz pana, kościoła i państwa z uwzględnieniem zmian, jakie zaszły w te.; dziedzinie w interesującym nas okresie. Czwarty wreszcie dotyczy gospodarstw znajdujących się w posiadaniu osób osiadłych na wsi, uprawiających jednak jakiś dodatkowy zawód poza karczmarstwem. Mowa będzie tu o wójtach (głównie chłopskiego pochodzenia), włodarzach, służbie leśnej, rybakach, bartnikach, młynarzach i rzemieślnikach wiejskich, ich prawach i obowiązkach wobec' dworu. Temat ten ma jednak dla nas uboczne tylko znaczenie — uzupełnia obraz ówczesnej wsi. Został też potraktowany marginesowo. Ostatnia, syntetyczna w pewnym sensie, część pracy zawiera ogólną ocenę materialnej sytuacji chłopa, uzupełnioną marginesowymi uwagami o jego sytuacji prawnej. Zwłaszcza podkreślone zostały te czynniki, które mogą przyczynić się do wyjaśnienia niekorzystnych zmian występujących wyraźnie na badanym przez nas terenie. Na zakończenie omówimy przejawy i cechy charakterystyczne walki klasowej występującej w interesującym nas czasie. Rozdział I. ZASIĘG TERYTORIALNY WSI KRÓLEWSKICH, GOSPODARSTWA CHŁOPSKIE, ICH ROZMIAR, ZASIEDLENIE I STOSUNEK DO POWIERZCHNI DWORSKIEJ W XVI I POCZĄTKACH XVII w. 1. LICZBA WSI I PODZIAŁ NA GRUPY. RODZAJ GLEBY I CZAS POWSTAWANIA Podstawowym źródłem do poznania sytuacji kró- lewszczyzn mazowieckich w XVI w. są (centralne co do czasu w obrębie zajmującego nas okresu) lustracje z r. 1564/1565, odnoszące się do województwa mazowieckiego, rawskiego i płockiego1. Pozostałe lustracje i inwentarze zawierają informacje szczątkowe i mogą posłużyć jedynie do odtworzenia ewolucji, którym uległy oba działy gospodarstwa —• chłopskie i dworskie od początku XVI do drugiej ćwierci XVII w. Lustracja 1564 r. wykazała na terenie województwa mazowieckiego 198 wsi z 84 folwarkami, w województwie rawskim 43 wsie z 24 folwarkami, i w płockim 11 wsi z 9 folwarkami. W sumie daje to 252 wsie ze 117 folwarkami i bardzo niedużą ilością włók pustych oranych do dworu i nie wchodzących w skład wymienionych folwarków. Dobra królewskie rozrzucone na terenie trzech województw występowały w pewnych większych skupieniach 2. Dla dokładniejszego przeprowadzenia badań i uchwycenia ewentualnej specyfiki terenowej podzielimy je na grupy i podgrupy. Pierwsza grupa, w skład której wchodziły wsie położone na lewym brzegu Wisły, nadto zaś Żerań, Bródno, Ząbki i Słupno rozpadała się na 3 ugrupowania: podwarszawskie, piaseczyńskie i bądkowskie (ze Stromcem) obejmując łącznie 30 wsi. Liczniejsze były królewszczyzny w grupie położonej na wschód od Wisły, do której zaliczymy wsie osieckie, garwolińsko-rębkowskie, latowickie, dębskie, liw-skie, kamienieckie, stanisławowskie oraz wieś nurską Zaszków. W sumie dało to 89 wsi. Również tereny położone na północ od linii Wisła— Bug rozpadały się na 2 wielkie grupy — wschodnią i zachodnią. W zachodniej rozróżniamy ugrupowania zakroczymsko-nowomiejskie, ciechanowskie, przasnyskie i makowsko-różańskie. Do tej grupy ze względu 1 LM 1564, LR 1564, LP 1564, por. wykaz skrótów. Jedna wieś, Wiśniew, z powodu brakującej strony (LM 1564 f. 697) nie mogła być uwzględniona. Lustracja urywa się na karcie 711v, przy czym tekst jej nie został zakończony. Nie wiemy ilu brakuje kart końcowych. 2 Porównaj załączoną mapę. Uwidoczniono na niej wsie uwzględnione w lustracji 1564/1565. Nazwy miejscowości podano w brzmieniu dzisiejszym. na bliskie położenie, zostały włączone 3 wioski płockie Dzierząźnia, Kępa i Modła. Łącznie otrzymaliśmy 49 wsi. Grupa wschodnia, wisko-łomżyń-ska obejmowała 33 wioski. O wiele mniej liczne były królewszczyzny województwa rawskiego i płockiego. Podzielić je możemy na 2 grupy: rawsko-sochaczewską o 25 i gostynińsko-płocką o 26 wsiach. Z kolei kilka słów należy poświęcić wydajności gleby w interesujących nas królewszczyznach. Na podstawie mapy glebowej możemy stwierdzić, że są to w większości bielice i gleby piaszczyste. Urodzajność tego rodzaju ziem zależy w znacznym stopniu od poziomu kultury rolnej, od ich uprawy i systemu zagospodarownia 3. W związku z tym zwraca uwagę zaskakująco dodatnia opinia pisarzy ówczesnych z XVI i XVII w. jak Święcicki lub Werdum4. Zwłaszcza Święcicki unosi się nad żyznością i wydajnością ziemi mazowieckiej, wskazuje na rozwój winnic i ogrodnictwa oraz uprawę pszenicy. Jeżeli chodzi o królewszczyzny, obfite na ten temat informacje zachowały się w tekstach lustracji i inwentarzy. Tylko do 15 wsi nie mamy danych o jakości gleby. Z pozostałych 237 wsi przeszło połowa, bo 125 miała, według oceny lustratorów, ziemię urodzajną, 64 — średnią i 48 lichą, co stanowi 20°/o oszacowanych wsi. Największy odsetek gleby dobrej był w województwie rawskim, bo na 43 wsie 27 zakwalifikowano do dobrych, a o paru z nich nawet powiedziano, że grunt jest bardzo dobry, zdatny do uprawy cebuli w polu. Tylko 5 wsi oceniono ujemnie. W województwie płockim o 2 wsiach na 11 nie podano zakwalifikowania, z pozostałych 4 miały grunt dobry, 4 — średni i l wieś — zły. Ze 198 wsi województwa mazowieckiego o 13 nie podano informacji, 94 miało glebę dobrą, 49 — średnią i 42 — złą. Wioski o ziemi lichej rozsiane były we wszystkich grupach. Najwięcej stosunkowo było ich wśród wsi zakroczymsko-ciechanowskich, najmniej na terenie garwolińsko-osieckim i wisko-łomżyńskim. Dla odtworzenia należytego obrazu osadnictwa w królewszczyznach mazowieckich pożyteczną rzeczą byłoby określenie, choćby przybliżone, czasu powstania poszczególnych wsi lub ich grup. Nie jest to jednak możliwe ze względu na brak odpowiednich źródeł. Możemy jedynie mówić 0 bardziej lub mniej archaicznych typach osadnictwa. Za kryterium — niestety problematyczne — posłużyło zróżnicowanie w rozmiarach włók 1 gospodarstw oraz formy świadczeń. Tam. gdzie mamy do czynienia z mniej więcej jednolitymi stosunkami, możemy domyślać się istnienia osadnictwa stosunkowo świeżej daty, ukształtowanego według wspólnych wzorów, w których czas nie zdążył zatrzeć ogólnych zasad ustalonych 3 Polska mapa gleb opracowana przez K. Konecką Betley i R. Truszkowską. Por. Agrotechnika, wyd. III Warszawa 1956, s. 47 nn. 4 W. Smoleński, Pisma historyczne, t. I. Kraków 1901, s. 81 nn. X. Liske, Cudzoziemcy w Polsce, Lwów 1876, s. 73, 75, 117—121. Por. A. Wawrzyńczyk, op cit, S. 42—43. 10 przy określaniu rozmiaru nadziałów i obciążających je powinności. Natomiast w wypadku dużego zróżnicowania występującego w wyżej wymienionych zjawiskach jesteśmy skłonni podejrzewać osadnictwo starsze. Ponadto zachowała się nieduża ilość informacji o datach przywilejów dla wsi, wójtów lub pojedynczych chłopów osiadłych we wsi, które jednak nie musiały być przywilejami najstarszymi. Podstawa materiałowa do przytoczonych niżej obserwacji zawarta jest w dalszych rozdziałach pracy omawiających rozmiary włók, gospodarstw i ich obciążenie. Obecnie ograniczymy się do krótkiego sformułowania nasuwających się na ich podstawie wniosków. A więc istnienie starszego osadnictwa przypuszczać możemy na terenie starostwa warszawskiego oraz w okolicach Piaseczna, gdzie znajdujemy rozmaite wielkości włók różniące się od chełmińskich, daleko posunięty proces rozdrobnienia gospodarstw i duże zróżnicowanie w obciążeniu, na ogół bardzo wysokim, zwłaszcza w zakresie danin zbożowych. Nietypowe formy obciążenia zwracają uwagę również w wielu wsiach z okolic Liwu. Następne skupisko wsi uznanych przez nas za archaiczne notujemy na obszarze za-kroczymsko-ciechanowskim, gdzie też znajdujemy wspomniane wyżej przywileje z lat 1376 (Kosewo), 1420 (Dzbonie, Grochale), 1473 (Gała-chy)5, ponadto zaś niezbyt liczne wzmianki o starym zwyczaju sankcjonującym pewne typy danin (Zasonie, Gutków) 6. Pojedyncze wzmianki o starych wsiach lub „starożytnym" zwyczaju — przy świeżym na ogół typie osadnictwa — spotykamy w okolicach Osiec-ka, Bądkowa, Kamieńca, Rębkowa7. Obok informacji o wsiach starszych znajdujemy rozproszone wzmianki o wsiach świeżo założonych, lub pochodzących ze świeżej stosunkowo daty. Najwięcej skupia się ich na terenie prawobrzeżnym w obrębie starostwa kamienieckiego8. Nadto do nowych zaliczały się wsie: Nowa Kopia koło Latowicza, Rynia należąca do Stanisławowa, Rysie i osada ogrodnicza przy folwarku Ładzin należące do Dębego, Izdebno i Wilko-wyja z dzierżawy rębkowskiej oraz Zabielę 9, na pozostałym terenie tylko Ruda w puszczy Dybła, Miłowidz i Wólka wulgo Kobelak (dzisiaj Koby-laki) w starostwie ciechanowskim 10. Liczniejsze stosunkowo informacje przechowały się dla wsi na obszarze województwa rawskiego. W starostwie tej nazwy wszystkie 7 wsi •występujące w lustracji 1564 r. figurują również w inwentarzu 1520 r. Na terenie sochaozewskim z 17 istniejących tu w 1564 r. wsi (w tym jed- 5 LM 1564 f 335a, 372v, 340, 336a. 8 LM 1564 f 354v, 360v. 7 LM 1564 f 144, 166v, 126v, 600, 599, 179. 8 LM 1564 f 618v, 618, 615, 610v. Zawiszyn, Myszadła, Królowej Wola (Starowola) Zawiesi jaj ca. 9 LM 1564 f 225v, 704v, 198v, 707v, 179v, 180v, 224v. 10 LM 1564 f 460, 395v, 395. 11 na nowa), inwentarz z 1510 r. wymienia 12, ponadto figurowała tu wieś Wiskitki Kościelne przekształcona następnie na miasteczko. W starostwie gostynińskim lustracja 1564 r. wymienia 18 wsi, z których 15 zna już inwentarz pochodzący z końca XV w. Duże zróżnicowanie w rozmiarach włók i obciążeń wskazuje na względnie starsze osadnictwo tego obszaru. Wreszcie nieliczne stosunkowo wsie królewskie z okolic Płocka odznaczają się miejscami archaicznymi formami obciążeń u. 2. RODZAJE WSI I GOSPODARSTW CHŁOPSKICH Według terminologii źródeł w skład wsi królewskich wchodziły ziemie folwarczne, nadziały stanowiące uposażenie wójtów i duchowieństwa (tzw. włóki poświątne, szpitalne i in.) oraz tereny znajdujące się w czasowym władaniu szlachty i mieszczaństwa. Cała reszta ziemi pozostawała w rękach chłopskich, przy czym osobno traktowano udziały należące do młynarzy, gajowników lub rudników. W dalszych rozważaniach zwężamy pojęcie wsi do obszarów zajętych przez chłopów. Właściwy obszar wiejski dzielił się na trzy kategorie: ziemie pozostające w eksploatacji chłopów rolnych, czyli kmieci oraz ziemie użytkowane przez ogrodników i karczmarzy. Oprócz ziem pozostających w eksploatacji indywidualnej w obręb wsi wchodziły tereny użytkowane wspólnie, przede wszystkim lasy i pastwiska. Właściwy trzon wsi ówczesnej stanowili kmiecie siedzący na udziałach zwanych na Mazowszu włókami. W zasadzie dzieliły się one na trzy, rzadko dwa pola, przy czym każdy kmieć winien był mieć równy udział we wszystkich trzech polach. Włóki krótsze ze względu na konfigurację wsi, końcowe, zwane „skoniecznymi" były wyodrębnione przez niższe obciążenie. Obszary, które nie weszły w skład tego układu, jeżeli nie zostały włączone do folwarku, lub wydzierżawione jako „kąty", czy ,,ucinki'', bywały obsadzane właśnie przez ogrodników lub karczmarzy. W starostwie latowickim, w którym zupełnie nie spotykamy ogrodników i małą liczbę karczmarzy (z reguły po jednym we wsi), we wsiach występuje dużo tzw. „morgów", które były wydzierżawiane kmieciom 12. Kmiecie stanowili pełnoprawny i pełnowartościowy element ówczesnej wsi, wyposażony w nadziały ziemi dające w zasadzie podstawę utrzymania. Inny charakter mieli ogrodnicy i karczmarze. Ich uposażenie w ziemię orną — znacznie zresztą zróżnicowane — w założeniu było zbyt szczupłe, aby dostarczyć środków wystarczających do egzystencji. Musiały więc istnieć możliwości dodatkowego zarobkowania. Karczmarzom winny go były dostarczyć produkcja i handel piwem, lub rzadko wódką. Wśród 11 LP 1564 f 183v, 186, 190v, wsie Troszyn, Chełpowo, Dziarnowo. 12 Od 30 do stu kilkudziesięciu w poszczególnych wsiach: „Okrom ról albo włók pomiernych są role, co je morgami zowią, które sobie kmiecie podzielili" (LM 1564 f 223 i in.). 12 ogrodników występowała duża liczba rzemieślników wiejskich, wielu z nich trudniło się też propinacją, rybołówstwem, nadzorem lasów. Ponadto wchodziły w grę wszelkie źródła zarobkowania, wśród których główną rolę musiał odgrywać najem w gospodarstwie kmiecym i dworskim. Jakkolwiek różnice między trzema kategoriami ludności wiejskiej są istotne i zdawałoby się łatwo uchwytne, w konkretnej rzeczywistości wytwarzały się rozmaite typy pośrednie, tak że czasem trudno znaleźć wytłumaczenie dla wprowadzonych przez źródła specyfikacji. A więc kryterium rzeczowe — rozmiar gospodarstwa -ulegał u kmieci czasem tak daleko idącemu rozdrobnieniu, że ich gospodarstwa upodobniały się do ogrodniczych. Tymczasem konsekwencje zaliczenia do tej czy innej kategorii bywały istotne. Robocizna piesza, brak danin, niekiedy także czynszów, albo wyłącznie czynsze bez robocizny stanowiły charakterystyczne cechy gospodarstw ogrodniczych. Nie mniej istotne znaczenie posiadały kryteria formalne zależne od tego kto na jakim nadziale — kmiecym, ogrodniczym, czy karczmarskim — osiadał. W zasadzie wieś obejmowała wszystkie ich rodzaje. Czasem jednak — gdy warunki lokalne nie pozwalały na wytworzenie nadziałów odpowiadających wymogom gospodarki kmiecej, powstawały wsie wyłącznie zagrodnicze, różniące się od kmiecych brakiem włók, czy ról wymierzonych13. W rzeczywistości jednak powstawały, jak zaznaczyliśmy, formy przejściowe, a i terminologia nie zawsze była konsekwentna. Podamy kilka przykładów. A więc w zasadzie wydłużone nadziały kmiece układały się obok siebie w ramach trzech pól trójpolówki. Tymczasem we wsi Zdwórz starostwa sochaczewskiego znajdujemy 11 „ról kmiecych, które acz włókami zowią, ale nie są zupełne włóki, bo nie idą ściegiem wzdłuż, jeno tu i ówdzie między piaski" u. Mimo więc, że nadziały chłopskie nie dzieliły się na 3 pola i nie odpowiadały wymogom formalnym gospodarstw kmiecych, chłopi, trudniący się tu głównie rybołówstwem, zostali nazwani kmieciami, być może dzięki dużym rozmiarom gospodarstw o marnym gruncie. We wsi Miętne były 3 pola wymierzone, jednakże bardzo krótkie. Lustracja 1564 r. mówi w związku z tym o „włókach ogrodnych", które „zowią półwłóczkami", a chłopów tytułuje „kmieciami albo ogrodnikami". W lustracji 1569 r. mowa w związku z tym o „półwłóczkach ogrodnych"15. „Kmieci albo zagrodników" spotykamy znowu we wsi Rataje, gdzie nie było „włók pomiernych tylko niwami albo kawałki jak 13 Np. wieś Lipówki nie miała „włók wymierzonych tylko role zagrodnicze" (LM 1564 f 156 por. f 157v, 158v, 161v). Będziemy w dalszym ciągu mówili o wsiach za-grodniczych i zagrodnikach w odróżnieniu od ogrodników siedzących we wsiach kmiecych, jakkolwiek źródła używają obu terminów jednoznacznie. 14 LR 1564 s. 128. 15 LM 1564 f 215; LM 1569 f. 114. 13 kto wykopał". Chłopi mieli poprzednio roli więcej, ale część zabrano do folwarku i zostały „role ogrodne" ie. Trudno orzec jakie kryteria decydowały we wsi płockiej Troszyn, gdzie na 7 włókach i 7 ogrodach siedziało w 1564 r. 65 ludzi, a w 1572 r. — 74. Rozmiary gospodarstw kmiecych i rodzaj świadczonych z nich powinności w niektórych wypadkach minimalnie różniły się od ogrodniczych17. Podobnie sytuacja przedstawiała się we wsi Winiary, gdzie role były niewymierzone, nadziały i świadczenia niewysokie i różniące się minimalnie, przy czym jednak obok 9 kmieci wymieniono tu 3 ogrodników. Być może podział wytworzył się wcześniej, a postępujące rozdrobnienie zatarło dawne różnice Ia. Wyodrębniając 22 wioski zagrodnicze zaliczyłam do nich oprócz tych, które w ten sposób zostały przez lustratorów zakwalifikowane 19, także 9 wsi o niewymierzonych małych nadziałach, nie związanych systemem trój- czy dwupolowym, których świadczenia miały postać zbliżoną do ogrodniczych 20. W obrębie wsi kmiecych w rozmaitych rodzajach gospodarstw trudno także przeprowadzić rozróżnienie karczmarzy od ogrodników. Jeżeli chodzi o karczmarzy decydować powinno kryterium zawodowe, zajęcia związane z produkcją i obrotem napojami wyskokowymi, traktowane jako główne źródło utrzymania21. Nie można jednak pominąć faktu, że nie wszyscy karczmarze oddawali się wyżej wymienionym zajęciom, jednocześnie liczni ogrodnicy i niektórzy kmiecie warzyli piwo lub nim handlowali. Jeżeli chodzi o terminologię źródła, to i tu obok kryterium rzeczowego, zawodowego, występowało formalne. We wsi wyodrębniano osobno obok ziem wydzielonych na gospodarstwa ogrodnicze, także tereny przeznaczone do użytkowania karczmarzy, obok ogrodów i „ról ogrodnych", ogrody i „role karczemne". Przytoczymy kilka przykładów. Tak np. we wsi Brzuza w 1564 r. ~2-było 2 ogrodników, którzy przedtem siedzieli na karczmach, ale role kar-czmarskie zabrano na folwark, a dano im ogrodnicze. Tych, którzy byli dziedzicznie osadzeni na rolach karczmarskich i trudnili się odpowiednimi zajęciami zwano czasem karczmarzami „ustawicznymi". A więc we wsi Orysew według słów lustracji 1564 r. nie ma „karczmarzy ustawicznych 16 LR 1564 s. 105. W inwentarzu 1561 r. mowa o tej samej wsi z 6 kmieciami i 4 ogrodniKami (ASK LVI G l f 104). 17 LP 1564 f 183v; ASK LVI P 7 f 42 r 1572. 18 LP 1564 f 189v. 19 Grabianka, Lipówki, Chrząszczówka, Karpiska, Grzebowilk, Człekówka, Nowa Kopia, Opinogóra, Zawiesijajca, Borucza, osiedle pod Ładzinem, Guzów, Draganie. Ponadto 5 ogrodników siedziało pod folwarkiem przasnyskim. 20 Jeziorna, Okrzesin, Wanaty, Damirów, Grochale, Zamkowa Wola pod Rawą, Rataje, Troszyn, Winiary. 21 K. Kozłowski, Uwarstwienie ludności wiejskiej w Wielkopolsce w drugiej pół. XVI w., Prace Kom. Historycznej V, Poznań 1928, s. 166, 189. 22 LM 1564 f 710v. 14 coby na karczmie osadzeni beli", tylko kmiecie i ogrodnicy wozili piwo 23. Także w Huminie nie było karczmarzy „ustawicznych", zato wielu kmieci warzyło piwo na sprzedaż 24. W Woli Zambrowskiej nie było karczmarzy „coby na karczmach zasiedli", tylko czterech kmieci warzyło piwo 23. Z posiadaniem ról karczmarskich łączyły się w zasadzie większe nadziały, a także większe obciążenia. We wsi Modła było np. 5 ogrodników, którzy mieli po trosze roli i płacili z niej po 4 gr czynszu. Źródło zaznacza, że mieli oni dawniej większe role obciążone czternastogroszowym. czynszem, które jednak zabrano do folwarku, ponieważ chłopi nie chcieli piwa warzyć ,,na czym byli osiedli". Jako ogrodnicy dostali oni po l morgu 26. Nie zawsze jednak posiadanie ról karczmarskich związane było z odpowiednimi zajęciami. Np. w Strzelcach dwaj karczmarze płacili tylko po 14 gr za glinę, którą brali z folwarku. Zamiast czynszu mogli jednak należność uiścić garnkami27. W Dzierząźni było 4 karczmarzy, którzy płacili z ról karczemnych po 15 gr. Jeżeli któryś z nich handlował piwem, płacił dodatkowo po 10 groszy 2&. W Czermnie było 18 karczmarzy mających nierówne role. Źródło informuje, że wielu z nich piwo warzy29. Trudno przypuścić, aby głównym źródłem utrzymania ich wszystkich była propinacja. To samo można powiedzieć o 28 karczmarzach ze wsi Kaski, 19 w Regnowie, lub 14 w Winiarach 30. Karczmarzami więc w zasadzie nazywano chłopów, którzy siedzieli na specjalnych nadziałach karczemnych, z którymi łączyły się określono obowiązki i uprawnienia związane z produkcją i obrotem piwa, lub rzadko gorzałki. Widzieliśmy, że zaniedbanie tych uprawnień mogło pociągnąć za sobą utratę nadziału, albo też zmianę charakteru osiedlenia 31. Terminologia źródeł nie zawsze jednak była konsekwentna. Tak np. w Sannikach 32 5 karczmarzy siedziało na rolach kmiecych albo zagrodach „bo w tej wsi nie ma ról karczemnych". W Korytnicy 8 karczmarzy siedziało na tych samych rolach co ogrodnicy, warząc piwo lub przywożąc je z miasta 33. W Jeziornie mowa o 14 ogrodnikach, z których trzej byli karczmarzami34. W Ożarowie było 4 ogrodników (wśród a3 LR 1564 s. 80. 24 LM 1564 f 206. 25 LM 1564 f 485v. Por. też wieś Krubin, gdzie nie było „ról na karczmy" tylko kmiecie ł ogrodnicy wozili piwo LR 1564 s. 124. *• LP 1564 f 211v. Podobna sytuacja w Młodzieszynie LR 1564, s. 146. 87 LR 1564 s. 111. 28 LP 1564 f 206 2S LR 1564 s. 139. 30 LR 1564 s. 55, 22; LP 1564 f 189v. 31 We wsi Płock l karczma opuszczona została „osadzona na ogród" LM 1564 f 518. Por. wyżej przykład dotyczący wsi Modła i przyp. 26. 32 LR 1564 s. 124. We wsi Lipińskie mowa o 3 karczmarzach, którzy siedzą na kmiecych rolach (ibidem, s. 129 i in.). 33 ASK LVI L 3 f 57 Inwentarz z 1570 r.' 34 LM 1564 f 79v. 10), którzy siedząc na rolach kmiecych „piwo przywoźne szynkują"35. W Orszymowie wymieniono 22,5 ról zwanych karczmarskimi, lub ogrodniczymi 36. Oprócz ogrodników i karczmarzy była jeszcze jedna kategoria ludności wiejskiej o słabszym od nich wyposażeniu. W naszych źródłach występuje ona pod nazwą podszadków, podsadków albo komorników. We wsi Bródno było ich w 1564 r. aż 22. Określono ich jako tych, którzy nie mają ról ani ogrodów, tylko chałupy 37. Podobne określenie spotykamy we wsi Bronowie, gdzie było 13 podsadków albo komorników, którzy mieli chałupki bez ról i ogrodów. Lustracja wymienia ich także we wsi Wielgie (pięciu), Korytnicy (siedmiu), Woli Korytnickiej i Osiecku (trzech) 38. Terminologia i tu czasem zawodzi. W Woli Korytnickiej ta sama kategoria ludności została nazwana ogrodnikami, którzy nie mają ról ani ogrodów. W Rąbkowie obok 21 ogrodników wymieniono podsadków, którzy nie mieli roli, „tylko ogrody małe". Mały rozmiar ogrodów wpłynął widocznie na ich wyodrębnienie, czego w innych wypadkach nie robiono. Z właściwymi komornikami spotykamy się, jak się zdaje, tylko we wsi Rudnik, gdzie inwentarz 1571 r. zanotował 3 komornice wolne od wszelkich świadczeń poza 4 gr żołędnego 39. Należy przypuszczać, że ta kategoria ludności była liczniejsza, tylko jej małe znaczenie gospodarcze powodowało pomijanie jej w rejestrach. Np. we wsi Wykowie województwa płockiego lustracje z 1564 i 1616 r. nie wspominają o podsadkach. Wymienia ich natomiast inwentarz 1572 r., jako tych, którzy mieli zakupne chałupki 40. 3. ROZMIARY WSI I ICH ZASIEDLENIE Z przytoczonych w poprzednim rozdziale danych wynika, że na l folwark mazowiecki przypadało 2,35 wsi, w Rawskiem 1,8, w Płockiem 1,2 wsi. Ogółem na l folwark 2,15 wsi. To zestawienie niewiele zresztą mówi, ponieważ rozmiary wsi i folwarków były bardzo różne. Powierzchnie gospodarstw kmiecych zostały przez źródła określone we włókach (we wcześniejszych mowa o łanach). Rozmiary tych włók, jak to zobaczymy w dalszych rozdziałach, były rozmaite. Ze znanych rodzajów włók na naszym terenie występuje włóka chełmińska. Nie jest to jednak miara powszechnie przyjęta ani w odniesieniu do folwarków, ani gruntów kmiecych, czy innych41. Ponieważ w tym miejscu chodzi 33 LM 1564 f 100. 38 LM 1616 f 175. 37 LM 1564 f 90v. 38 LM 1564 f 453, 602, 683v, 688, 144. 39 LM 1564 f 172. LM 1564 f 683v, 688; ASK LVI O 4 f 7. r. 1571. 40 ASK LVI P 7 f 36. To samo dotyczy komornic ze wsi Rudnik. 41 A. Wawrzyńczyk, op. cit, s. 56—63. 16 nam o zestawienie ogólnych danych orientacyjnych, przytoczymy liczby włók chłopskich występujących na naszym terenie zaznaczając, że wielkości ich wahały się, jak się zdaje, od 12 do 30 morgów, przeciętnie na rozmaitych terenach od 20 do 30 morgów. Na ogólną liczbę 252 wsi - - 22 określiliśmy jako zagrodnicze. Pozostaje 230 wsi kmiecych. Liczby wsi i włók zarówno osiadłych, jak pustych ilustruje tabela I na s. 18. W oparciu o dane tabeli I stwierdzamy, że w 185 wsiach województwa mazowieckiego było 3588 osiadłych włók kmiecych, co daje przeciętnie 19,4 włóki na jedną wieś. Na terenie rawsko-płockim 45 wsi obejmowało 939,5 włóki, co czyni 20,9 włóki na l wieś. Łącznie w 3 województwach mamy 4527,5 włóki w 230 wsiach, przeciętnie 19,7 włóki w l wsi. Oprócz włók osiadłych w niektórych z omawianych wsi występowały włóki puste. Jak-widzimy, liczba ich jest nieduża, wynosi bowiem 4,15% wszystkich włók42. W województwie mazowieckim dało to 3,14%, w rawskim i płockim 7,84%. Ten zwiększony odsetek odnosi się wyłącznie do terenu Gostynina i Płocka, gdzie na 465 włók osiadłych było 79,5 włók pustych (14.6%). Włóki puste w większości eksploatowane były przez folwark lub pozostawały w najmie. Niespełna 40 włók leżało odłogiem, co miało jednak charakter przejściowy4S. Niemniej interesujący moment stanowi liczebność zamieszkujących włóki osiadłe chłopów. Dane do 1564/1565 r. są bogate. Tylko do 8 wsi województwa mazowieckiego nie podano liczby gospodarzy 44. Stosunki ludnościowe w pozostałych wsiach ilustruje tabela II na s. 19. W 177 wsiach mazowieckich na 3464 włókach siedziało 5645 chłopów, co daje 0,61 włóki na l gospodarstwo. Na obszarze rawsko-płockim w 45 wsiach odpowiednie cyfry wynoszą 939,5 włóki i 1722 chłopów. Prze--, ciętne gospodarstwo obejmowało więc tutaj 0,54 wł. Łącznie na całym obszarze dało to przeciętną około 0,6 włóki na l gospodarza. Stwierdzenie, że przeciętny rozmiar gospodarstwa wynosił 0,6 włóki 42 Sytuacja ta różni się od danych Mielczarskiego i Szaflika występujących na innych terenach. Przyjmują oni, że w Polsce XVI w. ok Vs ról chłopskich leżała odłogiem. Nasze obserwacje odnoszące się do 230 wsi królewskich rozrzuconych w 3 województwach stanowią ostrzeżenie przed uogólnieniami opartymi na szczątkowym materiale. W każdym razie wnioski wymienionych autorów nie mogą mieć zastosowania do królewszczyzn. S. Mielczarski, J. R. Szaf lik, Zagadnienie łanóiu pustych w Polsce w XV i XVI w., Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, Poznań I 1956, z. 2, s. 67 i n. Największa ilość pustek wystąpiła w 5 wsiach płockich, stanowiąc tam 23,3°/o. Pożyteczne byłoby przebadanie pod tym kątem wszystkich lustracji 1564/1565 r. 43 We wsi Szczuki Litwa (Szczuczyn) 4 i/2 włóki leżało odłogiem, ponieważ stanowiły one przedmiot sporu z sąsiednią szlachta. Wieś Zblicha z 24 włókami pustymi została przejęta świeżo z rąk szlacheckich. Z lli/4 włóki wsi Giełczyn chłopi świeżo zbiegli. LM 1564 f 452, 41 Ov, 542. 44 Są to: Kozina, Rysie, (nowa), Radzików, Małowidz (nowa), Zblicha, Słoniawy, Grodzisk, Głęboczyca. W sumie 124 włóki. 2 — Gospodarstwo chłopskie 17 Tabl. I. WYKAZ WSI KMIECYCH, WŁOK OSIADŁYCH I PUSTYCH W 3 WOJEWÓDZTWACH MAZOWIECKICH W 1564/1565 R. Włóki puste Grupa Liczba ] wsi liczba włók osiadłych Suma Najem Orane Leżące odło- 7 na folw. giem Województwo mazowieckie Warszawa 13 185,5 0,5 0,5 Piaseczno 8 120,75 2 2 Bądków 7 204,5 — Osieck 14 205,5 — Garwolin- -Rębków 13 253,75 — Latowicz 17 270,75 — Dębe-Liw 12 219,— — Stanisławów 8 157,— 0,5 0,5 Kamieniec 13 271,— 12,5 12 0,5 Zakroczym 8 254,— 7 6 1 Nowe Miasto 14 221,25 13,5 4 9,5 Ciechanów- -Przasnysz 16 285,5 24 24 Różan-Maków 8 169,— 11,5 11,5 Wizna 12 199.— 13,5 9 4,5 Łomża 22 571,5 31,25 7 11 11,25 2 Razem 185 3588 116,25 26 46,5 39,75 4 Przecięt. we wsi 19,4 3,14$ Województwo rawskie i płockie Rawa- -Sochaczew 23 474,5 0,5 0,5 Gcstynin-Płock 22 465 79,5 68,5 11 ' Razem 45 939,5 80 68,5 11,5 Przecięt. we wsi 20,9 7,84$ Łącznie 3 wo- jewództwa 230 4 527,5 196,25 94,5 58 39,78 4 , Przecięt. we wsi 19,7 4,15$ wskazuje na ogromną przewagę gospodarstw półwłócznych w stosunku do innych ich rozmiarów. Toteż nie jesteśmy zaskoczeni znajdując w wielu wsiach podwójną liczbę chłopów w stosunku do włók. Nie należy • jednak zbytnio sugerować się tą obserwacją. W konkretnej bowiem rzeczywistości za tymi liczbami kryły się czasem zróżnicowane gospodarstwa od 1/4 do całej włóki45. Niestety, do tego zagadnienia posiadamy 45 Dla przykładu możemy przytoczyć wieś Rozlazłów starostwa gostynińskiego. 18 Tabl U. ZESTAWIENIE WSI KMIECYCH, WŁOK OSIADŁYCH I LICZBY CHŁOPÓW W 3 WOJEWÓDZTWACH MAZOWIECKICH W 1564/1565 R. Grupa Liczba wsi kmiecych Liczba włók Liczba chłopów Przeciętne gospodarstwo Województwo mazowieckie Warszawa 13 185,5 336 0,55 Piaseczno 8 120,75 205 0,59 Bądków 6 164,5 287 0,57 Osieck 14 205,5 346 0,59 Garwolin-Rębków 13 253,75 494 0,51 Latowicz 17 270,75 429 0,63 Dębe-Liw 10 204 293 0,69 Stanisławów 7 146,5 235 0,62 Kamieniec 13 271 508 0,53 Zakroczym-Nowe Miasto 21 450,25 595 0,75 Ciechanów-Przasnysz 14 266 419 0,63 Różan-Maków 7 155 261 0,59 Wizna 12 199 324 0,61 Łomża 22 571,5 913 0,62 Razem 177 3464 5645 0,61 Województwo rawskie i płockie Rawa 7 144,5 240 0,6 Sochaczew 16 330 751 0,44 Gostynin 17 394,5 646 0,61 Płock 5 70,5 85 0,83 Razem 45 939,5 1722 0,54 Łącznie 3 województwa 222 4403,5 7367 0,6 bardzo mało danych. Lustracje 1564 r. nie podają z reguły rozmiaru gospodarstw. Odpowiednie dane przechowały się tylko dla 4 wsi z rozmaitych terenów: Wieś Liczba włók Liczba Gospodarstwo jedno- Gospodarstwo kmieci włóczne półwłóczne Piaseczno 28 56 __ 56 Chylice 12 21 3 18 Bródno 27 50 4 46 Dzierząźnia 27 52 2 50 Razem 94 179 9 170 Te cztery przypadkowe wsie ilustrują w sposób dosyć wierny ogólny stosunek gospodarstw całych i półwłócznych. Obok tego jednak istnieją W 1564 r. na 7 włókach siedziało 14 chłopów. Inwentarz z 1561 r. wymienia również 7 włók zaznaczając, że należały one do chłopów siedzących na całych włókach, półwłóczkach i ćwierciach. (ASK LVI G l f 135). 19 dane stwierdzające występowanie w tym czasie gospodarstw ćwierćwłócz-nych. Tak np. w odniesieniu do wsi Słupno starostwa warszawskiego i Rudnik osieckiego powiedziano, że wielu chłopów posiadało tam „kwarty", czyli gospodarstwa ćwierćwłóczne 46. Lustracja 1569 r. przy okazji osadzania 2 nowych wsi stwierdziła, że chłopów w Osieckiem jest wielu „bo na niektórych wsiach 2 i 3 na półwłóczku siedzi" 47. Wskazywałoby to na istnienie gospodarstw poniżej lk włóki. Niewątpliwie jest rzeczą charakterystyczną, że w nowej wsi Zawiszynie wszyscy 33 kmiecie zostali osadzeni na kwartach 48. Świadczy to, że ten rodzaj gospodarstw zyskał już sobie w tym czasie prawo obywatelstwa. O dużym zróżnicowaniu w obrębie wsi świadczą też źródła nieco późniejsze. Tak np. w 12 wsiach osieckich według inwentarza 1571 r. było 156V2 włóki z 303 kmieciami. Na jednego chłopa wypadało więc przeciętnie 0,5 włóki. Tymczasem znajdujemy tu 45 gospodarzy siedzących na całej włóce, 8 posiadających po 3/4, 172 po 1/2 i 78 po 1/4 włóki4!). W 4 wsiach dzierżawy bronowskiej starostwa wiskiego według inwentarza 1574 r., oprócz licznych włók pustych, było 79Va osiadłych ze 120 kmieciami, w tym 39 siedziało na całych włókach i 81 na półwłóczkach. We wsi Stara Łomża inwentarz 1580 r. wymienia m. in. H3/4 włók pustych, które były orane na folwark lub leżały odłogiem. Dawniej znajdowały się tu 4 gospodarstwa włóczne, 11 po l/z i 3 po 3/4 włóki50. Do obszaru rawskiego mamy informacje odnoszące się tylko do 5 wsi starostwa gostynińskiego. Według inwentarza 1561 r. było tu 118 włók ze 167 kmieciami, przy czym 69 siedziało na całych włókach, a 90 na półwłóczkach. Nadto znajdowało się tam, 99 półwłóczków pustych w najmie, co w sposób wydatny podnosiło chłopski stan posiadania51. O nadziałach ćwierćwłócznych nie ma wzmianek. Natomiast we wsi Kozice 27 chłopów, oprócz całej dotąd posiadanej włóki, dostało „do osiadłości" po llz włóki pustej z odmiennym obciążeniem52. Specyficznie kształtowały się stosunki we wsiach królewskich Płocka. Oprócz 2 wsi o charakterze wyraźnie zagrodniczym były tu 2 wioski położone nad Wisłą, w których chłopi trudnili się głównie rybołówstwem. Wymienia się w nich kmieci obok zagrodników, wszyscy siedzieli na bardzo drobnych nadziałach. W dalszych 7 wsiach o przeważających zajęciach rolniczych na 122 włókach siedziało 156 kmieci, przy czym jedna 46 LM 1564 f 87, 152v. O ćwierciach mowa też we wsiach Kosewo, Srebrowo, Podgórze, Gielczyn (ibidem f 335a, 437v, 476v, 542). 47 Wsie Regut i Gocław, LM 1569 f 90, 90v. 48 LM 1564 f 618. 49 ASK LVI O 4 f 4 n. Wsie Osieck, Pogorzel, Rudnik, Poznowska Wola (Pu-znówka), Kąty, Zabieżka, Lubice, Kalonka, Starogród, Niesadna, Jazwiny, Żelazna. 50 ASK LVI B 6 f 43 n., wsie Bronowo, Borzejewo, Kalinowe, Ruda; LVI Ł 3 III f. 22v. 51 ASK LVI G l f 110, 112v, 117, 124, 127. r* « Ibidem f 106. ,,^ c. Ił*-" -i] 20 wieś (Dzierząźnia) prawie w całości podzielona była na gospodarstwa Vz włóczne. W pozostałych niemal wszyscy chłopi siedzieli na włókach, a w Chełpowie 11 chłopów trzymało po !1/2 włóki53. Powyższe dane mogłyby nasunąć przypuszczenie, że gospodarstwa na terenie województwa rawskiego i płockiego miały większy rozmiar niż mazowieckie. Wyżej przytoczone przeciętne tabeli II przeczą temu przypuszczeniu. Wystąpiło tu tylko większe zróżnicowanie w obrębie wsi. Wiele, wsi odznaczało się daleko idącym zagęszczeniem. Przeciętna starostw rawskiego i sochaczew-skiego była niższa niż ogólna, bo wynosiła 0,48 włóki na l gospodarstwo. W rezultacie musimy stwierdzić, że w połowie XVI w. na całym omawianym obszarze występują gospodarstwa o rozmaitych wymiarach od 1/4 do całej włóki. Natomiast gospodarstwa wykraczające poza wymienione ramy zdarzały się wyjątkowo. Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem były gospodarstwa półwłóczne. Przytoczone obliczenia mają charakter wyłącznie orientacyjny, ponieważ, jak wspomnieliśmy, włóki nie były równe. Zarówno jednak nieduża liczba włók pustych, jak wystarczający przeciętny rozmiar gospodarstwa, pozwalają dodatnio ocenić poziom gospodarczy królewszczyzn mazowieckich w połowie XVI w. Również pozytywnie wypada ocena gospodarki dworskiej w tym czasie54. Pozostaje jeszcze bardzo istotne dla oceny materialnej sytuacji chłopa pytanie dotyczące proporcji gruntów chłopskich do uprawianych na rzecz dworu. W pracy o plonach mazowieckich powierzchnie folwarków zostały obliczone według rozmiaru wysiewów żyta, licząc przeciętnie 2 korce gdańskie (110 litrów) na l mórg chełmiński53. Według tych zasad powierzchnia 117 folwarków, 2 kątów ról i nowin oranych do dworu stanowiła obszar 798 włók chełmińskich. Powierzchnia ziemi ornej we wszystkich wsiach wynosiła, jak wiemy, 4527,5 włóki. Na jedną włókę chełmińską oraną do dworu przypadało więc 5,7 włóki chłopskiej, która często była od chełmińskiej mniejsza. Wziąwszy pod uwagę, że nie wszystkie wsie były obarczone pańszczyzną (jednak znakomita ich większość), już na podstawie przytoczonych cyfr możemy powiedzieć, że robocizny stanowiły poważne obciążenie wśród powinności kmiecych. 4. ZMIANY W ROZMIARACH WSI I GOSPODARSTW OD POCZĄTKU XVI W. DO 1564/1565 R. Postaramy się z kolei zdać sobie sprawę z kierunku ewolucji, jaka dokonała się w zakresie zajmujących nas zjawisk od początku XVI w. do 1564 r. Do województwa mazowieckiego wzmianki wcześniejsze są tak nieliczne, że wypadnie zacząć od województwa rawskiego, do którego 53 LP 1564 f 182 n. 54 A. Wawrzyńczyk, op. cit., s. 83—84. 55 Ibidem s. 63—69. 21 zachowała się większa ilość inwentarzy. Potraktujemy osobno 3 starostwa, ponieważ do każdego z nich odnoszą się inne źródła. Najobszerniejsze dane dotyczą starostwa gostynińskiego, w którym jednak występowały cechy nietypowe dla badanego przez nas obszaru. Znajdujemy tu mianowicie w 1564 r. największą liczbę włók pustych, w części oranych przez dwór, głównie jednak pozostających w uprawie chłopskiej, jako tzw. włóki czynszowe albo pieniężne. W rezultacie mamy do' czynienia raczej z odmienną formą użytkowania niż z właściwymi pustkami5G. Rozporządzamy danymi inwentarzy z przełomu XV i XVI w. oraz z 1533 r. dotyczącymi 13 wsi 57. Ze względu na małą liczbę podobnych przekazów przytoczymy zachowane informacje w całości, zestawiając je ze stanem z 1564 r. na tabeli III. Tabl. III, WŁOKI OSIADŁE I PUSTE STAROSTWA GOSTYNIŃSKIEGO W LATACH 1496 5Sf 1533 i 1564 Lata - 1496 1533 1564 Wsie włóki osiadłe puste | osiadłe puste osiadłe puste Kozice 22 23 25,5 ? 40,5 — Mysłownia 17 19 6 7 13,5 7 Lucień 9 5 10 7 19 — Strzelce 35 30 25,5 25 32- 18 Skrzany 36 7 26,5 7 27,5 14,5 Niedrzaków 14 9,5 24 3 24 4 Niedrzew 9,5 13 8 8 9 14 Czyżew 13,5 4,5 18 1 18,5 — Sanniki 18 4 23,5 — 24 — Staropol 14 1,5 17 — 16,5 — Lipińskie 23 7 25 — 25 — Krubin 18,5 1,5 22 — 22 — Zdwórz 11 — 11 — 11 — Razem 240,5 125 242 37 + ? 282,5 50,5 Zestawienie danych tablicy III wykazuje w 1496 r. 365,5 włók chłopskich z tym, że 125 było pustych, z których 36,5 orał dwór. O przeznaczeniu pozostałych nie podano informacji, prawdopodobnie nie były one eksploatowane. W 1533 r. ogólna liczba włók osiadłych w zasadzie pozo- 56 Podobne zjawisko obserwujemy tylko w niektórych wsiach płockich. 67 ASK LVI G l f 2 n, 9 n. Z 15 występujących w 1496 r. wsi jedna jest wsią zagrodniczą, do drugiej brak danych z 1533 r. (Rataje i Czermno). Do przełomu XV i XVI w. odnoszą się 2 inwentarze. Wcześniejszy z nich zalicza, jak się zdaje, do osiadłych rozmaite rodzaje włók w obrębie wsi, nie tylko chłopskie. Opieramy się na nieco późniejszym (oba datowane są z 1496 r.), którego system rejestrowania włók jest zbliżony do późniejszych inwentarzy. Również do 1533 r. odnoszą się 2 inwentarze różniące się w szczegółach (ibidem f 30v i n i 43 i n). Korzystamy z pierwszego z nich. 58 Mówimy dla uproszczenia o 1496 r., mimo wysuniętych wyżej zastrzeżeń. 22 stała ta sama, z tym jednak, że w poszczególnych wsiach zachodziły zmiany w rozmaitych kierunkach. Nie wykazano natomiast wszystkich włók pustych, co świadczy o ich małym znaczeniu gospodarczym. Z 37 wymienionych 28 pozostawało w najmie. W 1564 r. zwiększyła się liczba włók osiadłych, pustych było mniej 59, podano za to formę ich eksploatacji. 11 włók orał dwór, pozostałe 39,5 najmowali chłopi. W sumie chłopi użytkowali 322 włóki60, czyli o 81,5 więcej niż na początku stulecia. Eksploatacja pozostałych, wymienionych w pierwszym inwentarzu, włók pustych była prawdopodobnie zaniechana. Dla starostwa rawskiego przechowały się tylko dane dotyczące 5 wsi w inwentarzu z 1520 roku 61. Między 1520 i 1564 r. liczba włók osiadłych wzrosła z 79,5 na 89,5, przy czym wzrost dotyczył 2 wsi, reszta pozostała bez zmian. W stosunku do starostwa sochaczewskiego, inwentarz 1510 r. przechował informacje o liczbie włók osiadłych w 11 wsiach. Otóż między 1510 i 1564 r. liczba włók zmniejszyła się z 276 do 270,75 czyli o 5,25 włóki, przy czym w 1510 r. wykazano nadto 2 włóki puste. Spadek nie jest istotny, mógł wyniknąć ze sposobu rejestrowania włók osiadłych, np. przez zaliczenie wójtowskich do kmiecych. Raczej należałoby przyjąć sytuację bez zmian 62. Skromniejsze są informacje dotyczące stanu zaludnienia. Znajdujemy je w inwentarzach 1533 r. w stosunku do 10 wsi starostwa gostynińskiego. Wspomnieliśmy wyżej, że rozporządzamy dworna inwentarzami z tego roku różniącymi się w szczegółach. Ponieważ dane dotyczące liczby chłopów są obszerniejsze w drugim z nich, oprzemy się tym razem na jego informacjach63. Wyniki 'lustruje tabela IV na s. 24. Powyższe zestawienie wskazuje na równomierny, raczej niewysoki wzrost włók osiadłych i kmieci. Wzrost ten dokonywał się, jak widzieliśmy, od początku stulecia kosztem włók pustych. Przeciętny rozmiar gospodarstwa nie uległ w zasadzie zmianie, pozostając w granicach 0,59—0,6 włóki. Rozwój na tym terenie wydaje się prawidłowy. Analogiczne zjawisko ilustruje inwentarz 1510 r. w stosunku do 11 wsi sochaczewskich 6*. Przedstawimy je na tablicy V na s. 25. W tym wypadku obserwujemy pewien, nieznaczny zresztą, spadek włók osiadłych, co można by tłumaczyć pewnymi nieścisłościami w re- 5" Tylko we wsi Mysłownia podano, że włóki puste były w najmie nie wymieniając ich ilości. 60 Nadto włóki puste w Mysłowni. Por. przypis poprzedni. 61 ASK LVI E 3 f lv i n. Wsie: Komorów, Księża Wola, Pukinin, Podskarbice, Regnów. 82 ASK LIV 9 f 24 i n. Wsie: Czerwonka, Czerwona Niwa, Wola Miedniewska, Stare Wiskitki, Kozłowice, Korabiewice, Kaski, Jaktorów, Plecewice, Bolimowska Wola, Humin. , 6S ASK LVI G l f 43 i n. 64 Por. przypis 62. 23 Tabl. IV. WYKAZ LICZBY WŁOK, CHŁOPÓW I GOSPODARSTW 10 WSI STAROSTWA GO-STYNIŃSKIEGO W LATACH 1533 I 1564 1533 1564 Wieś Liczba gospodarstwa po Liczba Liczba Liczba Liczba 1 wł. 3/4 wł. ł/2 wł. włók chłopów włók chłopów Mysłownia _ . __ 15 7,5 15 13,5 27 Strzelce ł3 — 25 25,5 38 32 40 Skrzany 6 — 41 26,5 47 27,5 54 Niedrzew 2 — 14 9 16 9 18 Niedrzaków 19 — 8 23 27 24 31 Czyżew 5 — 25 17,5 30 18,5 31 Sanniki 2 — 43 23,5 45 24 45 Staropol 3 1 24 15,75 28 16,5 28 Lipnińskie 11 — 28 25 39 25 43 Krubin 3 — 37 21,5 40 22 41 Razem 64 1 260 194,75 325 212 358 jestracji. Obok tego wzrasta liczba chłopów, tak że mamy do czynienia z wyraźnym zagęszczeniem i spadkiem przeciętnego gospodarstwa z 0,59 na 0,46 włóki. Do królewszczyzn płockich nie mamy danych sprzed 1564 r. Przejdziemy z kolei do najbogatszego w królewszczyzny województwa mazowieckiego. Niestety, dane są tu bardzo szczupłe. Stosunkowo pomyślniej sprawa przedstawia się na obszarze wisko-łomżyńskim, do którego rejestr poborowy z 1494 r. przekazał nam dane dotyczące 5 wsi 63. W 1494 r. w skład tych wsi wchodziły 92 włóki osiadłe zamieszkałe przez 102 chłopów. W 1564 r. na tym terenie było 123,5 włóki ze 197 kmieciami. Rejestr nie wykazał włók pustych, tłumaczy się to jednak charakterem źródła. Natomiast w 1564 r. znajdujemy tu pewną ilość pustek pozostających w najmie lub oranych przez dwór. Wzrosła więc znacznie zarówno liczba włók, jak chłopów, przy czym chłopów o tyle więcej, że rozmiar średniego gospodarstwa obniżył się z 0,9 na 0,62 włóki. Rejestr poborowy z 1494 r. pozwala też na wgląd w rozkład chłopskiego stanu posiadania w obrębie 6 wsi wiskich 66. Uwidacznia go tabela VI na s. 26. Jak widzimy, dominują tu gospodarstwa włóczne, powłóczki znalazły się na drugim miejscu. Nieznacznie ustępował im pod względem powierzchni obszar zajmowany przez gospodarstwa duże ll/2 i 2 włóczne. Nieliczne informacje na temat areału uprawy zachował jeszcze inwentarz 1535 r. z terenu zakroczymskiego. Odnoszą się one do 3 wsi dzierżawy nowomiejskiej67. Liczba włók w tych wsiach zmniejszyła się między 65 Wsie Bronowo, Borzejewo, Kramkowo, Przytuły, Kędzierowo (ASK O I 38 f l i n). Danych rejestru poborowego udzieliła mi pracownia Atlasu Historycznego IH PAN. 69 Ibidem, nadto Radziłów (miasteczko). 67 ASK LVI Z 2 f 2 i n. Sarnowa Góra, Latonice, Sobieski. 24 Tabl. VI. WYKAZ WŁÓK, CHŁOPÓW I GOSPODARSTW 8 WSI POWIATU WISKIEGO W 1494 K. Liczba Liczba Gospodarstwa po Wieś włók chłopów 2 włóki 1 1/2 wł. 1 wł. 1/2 wł. Bronowo 34 45 — 2 19 24 Borzejewo 33 29 — 10 17 2 Kramków 8,5 8 1 — 6 1 Przytuly 3 4 — — 2 2 Radziło w 42 49 2 — 29 18 Kędzierowo 13,5 16 — — 11 5 Razem 134 151 3 12 84 52 1535 i 1564 r. w nieznacznym