BIBLIOTEKA WYDZIA�U PEDAGOGICZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego Marek Andrzejewski PRAWNA OCHRONA RODZINY WSiP Marek Andrzej ewski PRAWNA OCHRONA RODZINY WSiP Projekt ok�adki i strony tytu�owej Tadeusz Nuckowski Redaktor Ewa Skalska Redaktor techniczny Janina Sobo� Biblioteka WPedag. 092003947 ISBN 83-02-08763-7 � Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Sp�ka Akcyjna Warszawa 1999 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Sp�ka Akcyjna 00-965 Warszawa, AL Jerozolimskie 136 nr Przegr�dki Poczt. P-9 www.wsip.com.pl Wydanie drugie zmienione Sk�ad i �amanie: �Enterek", Warszawa Druk i oprawa: Pozna�skie Zak�ady Graficzne SA Ksi��k� wydrukowano na papierze produkcji International Paper-Kwidzyn S.A. .-�/-.^/�o SPIS TRE�CI Od Autora........................................................ 11 Wykaz skr�t�w...................................................... 13 Rozdzia� 1. Zagadnienia wprowadzaj�ce ............................. 14 Podstawowe poj�cia dotycz�ce rodziny ............................... 14 �r�d�a prawa rodzinnego .......................................... 17 �r�d�a prawa powszechnie obowi�zuj�cego w Polsce.................. 17 Konstytucja................................................... 17 Kodeks rodzinny i opieku�czy i inne ustawy......................... 18 Ratyfikowane umowy mi�dzynarodowe ............................ 18 Akty wykonawcze ............................................. 19 Poj�cie prawa dotycz�cego rodziny................................ 19 Zasady prawa rodzinnego .......................................... 20 S�dy rodzinne ................................................... 21 Miejsce prawa w�r�d �rodk�w oddzia�ywania wobec rodziny.............. 22 Dyskusje wok� norm reguluj�cych funkcjonowanie rodziny .............. 23 Rozdzia� 2. Ma��e�stwo .............................................. 25 Zasady prawa ma��e�skiego.................................:...... 25 Zawarcie zwi�zku ma��e�skiego .................................... 26 Forma zawarcia ma��e�stwa........................................ 27 Uniewa�nienie zawartego zwi�zku ma��e�skiego (przeszkody ma��e�skie) ... 29 Wiek ........................................................ 29 Ubezw�asnowolnienie........................................... 30 Choroba psychiczna lub niedorozw�j umys�owy...................... 30 Pozostawanie we wcze�niej zawartym zwi�zku ma��e�skim ............ 31 Pokrewie�stwo ................................................ 31 Powinowactwo ................................................ 31 www.wsip.com.pl 6 Spis tre�ci Pozostawanie ze sob� w stosunku przysposobienia ................... 32 Wady pe�nomocnictwa i wady o�wiadczenia o zawarciu ma��e�stwa...... 32 Wzajemne prawa i obowi�zki ma��onk�w............................. 33 R�wnouprawnienie ma��onk�w................................... 33 Obowi�zek wsp�lnego po�ycia, wierno�ci i wsp�dzia�ania dla dobra rodziny ...................................................... 33 Nazwisko ma��onk�w........................................... 34 Obowi�zek zaspokajania potrzeb rodziny ........................... 34 Wzajemna reprezentacja ma��onk�w............................... 35 Solidarna odpowiedzialno�� ma��onk�w za zobowi�zania zaci�gni�te przez jednego z nich............................................ 35 Stosunki maj�tkowe mi�dzy ma��onkami.............................. 36 Wsp�lno�� ustawowa........................................... 36 Maj�tek odr�bny............................................... 36 Zarz�d maj�tkiem wsp�lnym ..................................... 37 Zaspokajanie wierzycieli z maj�tku wsp�lnego....................... 38 Umowy maj�tkowo-ma��e�skie i zniesienie wsp�lno�ci................ 39 Ma��e�stwo a konkubinat.......................................... 39 Rozdzia� 3. Ustanie ma��e�stwa i separacja.............................. 41 Sposoby ustania ma��e�stwa........................................ 41 G��wne przyczyny rozwod�w....................................... 42 Zasada trwa�o�ci ma��e�stwa ....................................... 43 Przes�anki materialnoprawne rozwodu................................ 44 Wst�p ....................................................... 44 Rozk�ad po�ycia ma��e�skiego.................................... 44 Przes�anki wy��czaj�ce rozw�d ................................... 46 Skutki prawne rozwodu............................................ 47 Wina rozk�adu po�ycia.......................................... 47 W�adza rodzicielka po rozwodzie.................................. 48 Dostarczanie �rodk�w utrzymania ................................. 48 Losy wsp�lnego mieszkania...................................... 49 Maj�tek ..................................................... 50 Post�powanie s�dowe w sprawach o rozw�d ........................... 50 Separacja....................................................... 52 Rozdzia� 4. Pochodzenie dziecka ....................................... 55 Ustalenie macierzy�stwa........................................... 55 Ustalenie ojcostwa................................................ 56 Wst�p ....................................................... 56 Pochodzenie dziecka od m�a matki ............................... 56 Uznanie dziecka ............................................... 58 Spis tre�ci 7 S�dowe ustalenie ojcostwa....................................... 60 Dowody powo�ywane w sprawach s�dowych o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa...................................................... .. 62 Dylematy sztucznego wspierania ludzkiej prokreacji..................... 62 Rozdzia� 5. W�adza rodzicielska ....................................... 65 Zasady autonomii rodziny i jej prymatu w wychowaniu dzieci............. 65 Charakter w�adzy rodzicielskiej ..................................... 66 Tre�� w�adzy rodzicielskiej......................................... 68 Ingerencje w sfer� w�adzy rodzicielskiej .............................. 70 Pozbawienie i zawieszenie w�adzy rodzicielskiej ..................... 70 Ograniczenia w�adzy rodzicielskiej ................................ 71 Pozbawienie a ograniczenia w�adzy rodzicielskiej..................... 71 Prawo rodzic�w do kontakt�w z dzieckiem ............................ 73 W�adza, czy piecza rodzicielska? .................................... 73 Rozdzia� 6. Piecza zast�pcza........................................... 75 Dyrektywy oddzia�ywania wobec rodzin nienale�ycie sprawuj�cych piecz� nad dzie�mi..................................................... 76 Formy pieczy zast�pczej........................................... 78 Funkcja spo�eczna instytucji pieczy zast�pczej ......................... 80 Podstawy prawne pieczy zast�pczej .................................. 82 Rodzinne a instytucjonalne formy pieczy zast�pczej ..................... 83 Aspekty prawne sprawowania pieczy nad dzieckiem umieszczonym w rodzinie zast�pczej lub w plac�wce opieku�czo-wychowawczej................... 84 Prawo dziecka do styczno�ci z rodzicami i innymi osobami bliskimi ........ 87 Umieszczanie dzieci poza rodzin� - aspekty proceduralne................ 87 Rodziny zast�pcze ............................................... 90 Charakterystyka prawna ........................................ 90 Rodzice zast�pczy.............................................. 91 Wspieranie rodzin zast�pczych.................................... 93 Rodzaje rodzin zast�pczych ...................................... 94 Plac�wki opieku�czo-wychowawcze ................................. 96 Typy plac�wek opieku�czo-wychowawczych........................ 96 Indywidualizacja pracy z wychowankami ........................... 97 Usamodzielnienie wychowank�w rodzin zast�pczych i plac�wek opieku�czo-wychowawczych........................................99 Rozdzia� 7. Przysposobienie (adopcja) .................................. 102 Poj�cie i funkcja ................................................. 102 Standardy mi�dzynarodowe ........................................ 103 Dobro przysposabianego........................................... 104 www.wsip.com.pl 8 Spis tre�ci Strony stosunku przysposobienia .................................... 104 Zgoda na przysposobienie.......................................... 106 Dodatkowe przes�anki ustanowienia adopcji zagranicznej................. 107 Rodzaje przysposobie� ............................................ 108 Przysposobienie niepe�ne........................................ 108 :;,. Przysposobienie pe�ne .......................................... 109 Przysposobienie ca�kowite (nierozerwalne, blankietowe) ............... 111 ??- Problematyka proceduralna......................................... 111 i),- Tajemnica przysposobienia......................................... 113 Rozdzia� 8. Obowi�zki alimentacyjne................................... 115 Wst�p.......................................................... 115 :' Poj�cie i charakter obowi�zk�w alimentacyjnych ....................... 116 Kr�gi os�b uprawnionych i zobowi�zanych do alimentacji................ 117 ' Kolejno�� obowi�zku alimentacyjnego................................ 118 Zakres obowi�zku alimentacyjnego .................................. 120 c Spos�b realizacji obowi�zk�w alimentacyjnych......................... 122 Zmiana zakresu i wyga�ni�cie obowi�zku alimentacyjnego................ 123 Zabezpieczenie wykonania obowi�zk�w alimentacyjnych................. 124 '-' Dochodzenie i egzekucja aliment�w.................................. 125 ? Fundusz alimentacyjny............................................ 126 i Rozdzia� 9. Opieka prawna ........................................... 129 Wst�p.......................................................... 129 Opieka nad ma�oletnim............................................ 130 Ustanowienie opieki............................................ 130 f," Opiekun...................................................... 131 ,, Sprawowanie opieki............................................ 131 ','' Nadz�r....................................................... 133 Ustanie opieki, zwolnienie opiekuna ............................... 133 Opieka nad osob� doros�� ubezw�asnowolnion� ca�kowicie ............... 134 Wst�p ....................................................... 134 " Przes�anki ubezw�asnowolnienia .................................. 134 Procedura .................................................... 135 Skutki prawne ubezw�asnowolnienia............................... 136 M{ Kuratela........................................................ 137 Rozdzia� 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego................ 139 l Wst�p.......................................................... 139 ?> Prawo karne - podstawowe poj�cia .................................. 140 Przest�pstwa przeciwko rodzinie .................................... 148 I Spis tre�ci 9 Inne przest�pstwa szczeg�lnie cz�sto pope�niane przeciwko osobom bliskim . . 150 Dylematy prawnokamej ochrony rodziny.............................. 154 Rozdzia� 11. Post�powanie w sprawach nieletnich......................... 157 Nieletni ........................................................ 157 �rodki stosowane wobec nieletnich .................................. 158 �rodki wychowawcze........................................... 158 �rodek poprawczy ............................................. 159 �rodki leczniczo-wychowawcze................................... 160 Kara......................................................... 160 �rodki wobec rodzic�w nieletniego .................................. 161 Post�powanie - podstawowe zasady.................................. 162 Zjawisko przest�pczo�ci nieletnich................................... 164 Rozdzia� 12. Ochrona praw dzieci...................................... 167 Prawa cz�owieka................................................. 167 Podstawowe dokumenty dotycz�ce ochrony praw cz�owieka .............. 169 Konwencja o Prawach Dziecka - za�o�enia i cele ....................... 172 Katalog praw dziecka ............................................. 173 Ochrona praw dzieci w dzia�alno�ci organizacji i instytucji................ 175 Aneks......'.'...................................................... 183 www.wsip.cora.pl OD AUTORA 1. Idea tego opracowania si�ga zako�czonego przed kilku laty okresu nie- spe�na dekady mej pracy wychowawczej w domach dziecka. By�em w�wczas �wiadkiem, jak niewiedza wychowawc�w o elementarnych instytucjach pra- wnych owocowa�a b��dnymi decyzjami w sprawach wychowank�w i ich ro- dzin. Dotychczasowe do�wiadczenia dydaktyczne w pracy z pracownikami socjalnymi sk�aniaj� mnie do tezy, i� obszar owej niewiedzy w tej grupie za- wodowej jest r�wnie spory i - nie mam co do tego w�tpliwo�ci -przynosi r�wnie niedobre skutki. Ksi��ka ma wi�c wyra�nie okre�lony kr�g adresat�w. Nie zniech�caj�c ni- kogo do jej lektury, nale�y wskaza�, i� zosta�a ona napisana z my�l� o pracow- nikach socjalnych, pedagogach spo�ecznych, nauczycielach, wychowawcach oraz osobach studiuj�cych lub ucz�cych si�, by w przysz�o�ci w tych zawodach pracowa�. Tym pierwszym ma ona s�u�y� w codziennej pracy, w kt�rej ka�dego dnia spotykaj� si� z problemami rodzinnymi swoich klient�w, uczni�w i wycho- wank�w, drugim za� mapom�c w uporaniu si� z nie�atw� dla nieprawnik�w ma- teri� egzaminacyjn�. Prawna ochrona rodziny, okre�lana w programach stu- di�w pedagogicznych jako �Prawo rodzinne", �Ustawodawstwo rodzinne i opieku�cze", �Prawo rodzinne i nieletnich " itp. zajmuje w nich -podobnie zreszt� jak w programach nauczania realizowanych w policealnych szko�ach pracy socjalnej - sporo miejsca. Tymczasem na rynku ksi�garskim nie by�o do- tychczas opracowa� tego wa�kiego zagadnienia w formie u�ytecznej dla wy- mienionego kr�gu odbiorc�w. Sk�din�d znakomite podr�czniki prawa rodzin- nego napisane z my�l� o studentach prawa i aplikantach s� bowiem dla nieprawnik�w nazbyt hermetyczne. 2. Edukacyjne i zawodowe potrzeby adresat�w ksi��ki wywar�y istotny wp�yw na jej zawarto��. Opracowanie wykracza bowiem daleko poza ramy www.wsip.com.pl 12 Od Autora uregulowa� Kodeksu rodzinnego i opieku�czego, ukazuj�c spory obszar tego, co nazywane jest prawem dotycz�cym rodziny. Z tego obszaru przedstawiono kwestie, z kt�rymi adresaci ksi��ki stykaj� si� na co dzie� (post�powanie w sprawach nieletnich, wybrane zagadnienia prawa karnego, ochrona praw dzieci, funkcjonowanie instytucji pieczy zast�pczej), pozostawiono natomiast na uboczu te zagadnienia nale��ce do prawa dotycz�cego rodziny, kt�re albo nie s� zwi�zane z profesj� lub kierunkiem studi�w adresat�w ksi��ki (ochro- na rodziny w prawie podatkowym, w prawie spadkowym, czy te� np. w prawie mi�dzynarodowym prywatnym), albo s� wyk�adane na studiach pedagogicz- nych w ramach odr�bnych zaj�� (ochrona rodziny w prawie pracy i zabezpie- czenia spo�ecznego). 3. Ka�dy rozdzia� zawiera wykaz literatury. S� tam odniesienia do stosow- nych fragment�w podr�cznik�w prawniczych z zakresu prawa rodzinnego, �Systemuprawa rodzinnego i opieku�czego" i �Komentarza do Kodeksu ro- dzinnego i opieku�czego " oraz do innych publikacji ksi��kowych i artyku��w. Tre�ci w nich zawarte wykraczaj� daleko zar�wno poza zakres niezb�dny do zawodowego funkcjonowania adresat�w opracowania, jak i do odniesienia sukcesu podczas egzaminu. Mog� one jednak okaza� si� przydatne zar�wno dla poszerzenia i pog��bienia wiedzy, jak i dla student�w pisz�cych prace li- cencjackie lub magisterskie na tematy mniej lub bardziej zaz�biaj�ce si� z in- stytucjami prawnej ochrony rodziny. 4. Ksi��k� ko�czy �Aneks", w kt�rym Czytelnik znajdzie przyk�ady po- zw�w, wniosk�w i wyrok�w s�dowych. Ich ce�em jest przybli�enie strony praktycznej omawianych zagadnie�. ..... -:? r_-->\> ??:;?. : ?<!!,.; 5. Poszczeg�lne zagadnienia zosta�y zaprezentowane wed�ug ich uregulo- wania aktualnego na dzie� 15 maja 2003 r. Autor oddaje ksi��k� do r�k Czytelnik�w z nadziej�, �e b�dzie im przydat- na. Wszelkie uwagi � zw�aszcza krytyczne - mog�ce j� udoskonali� spotkaj� si� z wdzi�czno�ci�. . ......... 'ir.in:-..??">', ; ~->i\r ??>.; ???. ��? ?.':�:..�, �.' .!*?;. .... -.i ? . ? � \, Marek Andrzejewski ?V:. >.�?.. . � J 2VS -M-.r-'-;' � ;.' i-';-. -YV\;\ ,'",. '?.'.�? iii . ??i%W:': . -. ,,.! ,:i- . i .? -i .. M Wykaz skr�t�w: Dz. U. KC KK KoPD KPC KPK KRiO UPN ';;;.. UPS tj. J. Ignatowicz J. Winiarz J Strzebi�czyk T. Smyczy�ski Komentarz System Dziennik Ustaw Kodeks cywilny ,.v ??'�?� . ,? ?? � �? i j Kodeks karny ?...... ?,..�> ^ ?., ^^: Konwencja o Prawach Dziecka ,- ?:: ^ ? , ..�?�?< Kodeks post�powania cywilnego ' ? '^ Kodeks post�powania karnego ^ Kodeks rodzinny i opieku�czy ' ! Ustawa z 26 X 1982 o post�powaniu w sprawach nieletnich, Dz. U. 1982, Nr 35, poz. 228 z p�niejszymi zmianami Ustawa z 29 XI1990 o pomocy spo�ecznej Dz. U. 1998, Nr 64, poz. 414 z p�niejszymi zmianami tekst jednolity (og�oszony urz�dowo tekst aktu prawnego uwzgl�dniaj�cy wszystkie dotychczasowe zmiany) - J. Ignatowicz Prawo rodzinne. Wyd. IV Warszawa Wydaw- nictwo Prawnicze PWN 2000 - J. Winiarz Prawo rodzinne. Wyd. IX. Warszawa PWN 1996 - J. Strzebi�czyk Prawo rodzinne Kantor Wydawniczy ZA- KAMYCZE 2002 T. Smyczy�ski Prawo rodzinne i opieku�cze. Analiza i wy- k�adnia. Warszawa Wydawnictwo C.H. Beck 2001 H. Ciep�a, B. Czech, T. Domi�czyk, S. Klaus, K. Piasecki, M. Sychowicz Kodeks rodzinny i opieku�czy z komenta- rzem. Red. K. Piasecki. Warszawa Wydawnictwo Prawni- cze 2000 ; . System prawa rodzinnego i opieku�czego. Praca zbiorowa pod red. J.S. Pi�towskiego Wroc�aw Ossolineum 1985 www.wsip.com.pl ZAGADNIENIA WPROWADZAJ�CE Literatura: Ignatowicz, s. 15-88; Smyczy�ski, s. 3-23; Strzebi�czyk, s. 21-48; Winiarz, s. 13-38; System s. 7-74. F. Adamski Rodzina. Wymiar spo�eczno-kulturowy. Krak�w Wydawnictwo UJ 2002; L. Dyczewski Rodzina-spo�ecze�stwo-pa�stwo. Lublin Towarzystwo Naukowe KUL 1994; A. Grze�kowiak Rodzina w projektach Konstytucji. W: Zagadnienia praw rodziny. Red. J. Reberta RW KUL Lublin 1997; Z. Radwa�ski Badania nad prawem rodzinnym. W: Metodologiczne problemy bada� nad rodzin�. Red. Z. Tyszka Pozna� 1980; ten�e Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego. W: Rozprawy z prawa cywilnego. Warszawa 1985; T. Smyczy�ski Rodzina i prawo rodzinne w �wietle nowej Konstytucji. �Pa�stwo i Prawo" 1997 nr 12; Z. Tyszka Socjologia rodziny. Warszawa 1979; Z. Tyszka, A. Wa- chowiak Podstawowe poj�cia i zagadnienia socjoligii rodziny. Pozna� 1997; F. Zedler S�dy rodzinne. Wybrane zagadnienia organizacyjne i procesowe. Warszawa 1984; Z. Ziembi�ski Wieloaspektowo�� bada� nad prawem dotycz�cym rodziny. W: Metodolo- giczne....]^. Podstawowe poj�cia dotycz�ce rodziny Rodzina nie doczeka�a si� zdefiniowania w przepisach prawa. Przez so- cjolog�w, jak i w dokumentach mi�dzynarodowych okre�lana jest s�usznie ja- ko podstawowa kom�rka spo�eczna. W poszczeg�lnych aktach polskiego prawa pojmowana jest rozmaicie. Na przyk�ad KRiO w art. 27 ustanawiaj�- cym obowi�zek ma��onk�w zaspokajania potrzeb rodziny, jak� za�o�yli, za- wieraj�c sw�j zwi�zek, ujmuje j� jako rodzin� nuklearn�. W przepisach ali- mentacyjnych natomiast ten rodzinnoprawny obowi�zek rozci�gni�ty jest na wszystkich krewnych w linii prostej, niekt�rych spo�r�d powinowatych, by- �ych ma��onk�w, rodze�stwo i inne osoby. Z kolei jako rodzin� traktuje si� tak�e osoby tworz�ce wsp�lne gospodarstwo domowe. Jeszcze inne rozumie- nie wynika z innych akt�w prawnych. Ustawodawca bowiem - w zale�no�ci Podstawowe poj�cia dotycz�ce rodziny 15 od tego, jakie chce osi�gn�� skutki - za ka�dym razem nadaje temu poj�ciu inn� tre��. Fundamentem rodziny jest ma��e�stwo rozumiane w KRiO oraz w art. 18 Konstytucji RP jako zwi�zek m�czyzny i kobiety sformalizowany przez nor- my reguluj�ce przes�anki jego zawarcia. Kr�g os�b zaliczanych do rodziny jest wyznaczony przede wszystkim przez pokrewie�stwo, czyli pochodzenie od wsp�lnego przodka. Rozr�- niamy: - pokrewie�stwo w linii prostej (pradziadek - dziadek - ojciec - syn - wnuk - prawnuk itd.) dotycz�ce os�b, kt�re pochodz� jedna od drugiej; - pokrewie�stwo w linii bocznej (rodze�stwo, kuzynostwo), kiedy to da- ne osoby nie pochodz� od siebie, a wi��e je to, �e maj� wsp�lnego przodka. L � ...... Ryc. 1. Pokrewie�stwo i powinowactwo D i E s� ma��e�stwem . C, B, D to potomstwo A �? ? ? '??: v F, G, H to potomstwo B, a wi�c wnuki A (jego krewni w linii prostej 2. stopnia) I, J to potomstwo D, a wi�c wnuki A (krewni A w linii prostej 2. stopnia) oraz kuzynostwo F, G, H (ich krewni w linii bocznej 4. stopnia) Co do innych koligacji to np.: ; : ? A - L s� krewnymi w linii prostej (stopie� 4.) � "'-"?? ?? L - J s� krewnymi w linii bocznej (stopie� 6.) ;; F - G s� rodze�stwem, a wi�c krewnymi w linii bocznej (stopie� 2., gdy� w linii bocznej nie ma stopnia 1.) K - E s� spowinowaceni w linii bocznej (stopie� 4.) '�?:,,�:;; .; E - A s� spowinowaceni w linii prostej (stopie� 1.) . ? .'.'/. , ,: ;? www.wsip.com.pl I 16 Rozdzia� 1. Zagadnienia wprowadzaj�ce Pokrewie�stwo mierzy si� w stopniach. Stopie� pokrewie�stwa w linii prostej r�wny jest liczbie pokole� dziel�cych dane osoby (ojciec i syn s� krewnymi pierwszego stopnia, pradziadek i wnuk spokrewnieni s� w stopniu trzecim). Stopie� pokrewie�stwa w linii bocznej r�wny jest natomiast liczbie urodze� oddzielaj�cych dane osoby (dlatego rodze�stwo to krewni drugiego stopnia w linii bocznej, gdy� dla zaistnienia tego pokrewie�stwa konieczne by�y dwa urodzenia, to jest ka�dego z nich). ,? \ \- i >�;", .i. Dziecko to wed�ug KoPD (tego poj�cia KRiO nie definiuje) osoba, kt�ra nie uko�czy�a 18. roku �ycia. Konwencja nie okre�li�a w swych uregulowaniach momentu, od kt�rego �ycie dziecka bierze sw�j pocz�tek, cho� warto zazna- czy�, i� w preambule do tego dokumentu zawarto cytat z Deklaracji Praw Dziec- ka przyj�tej przez ONZ w 1959 r. g�osz�cy, �e �dziecko wymaga szczeg�lnej opieki i troski w tym ochrony prawnej, zar�wno przed, jak i po urodzeniu". Nie wchodz�c w bogat� problematyk� filozoficzn�, czy te� biologiczn� zagadnie- nia, nale�y nadmieni�, i� na gruncie polskiego prawa kwestii pocz�tku �ycia do- tykaj � przede wszystkim regulacje dotycz�ce dopuszczalno�ci dokonywania przerwania ci��y. Czyn ten jest zakazany pod gro�b� kary (art. 152-154 KK), przy czym w ustawie z dnia 7 stycznia 1997 r. o planowaniu rodziny, ochronie p�odu ludzkiego i warunkach dopuszczalno�ci przerywania ci��y (Dz. U. 1993, Nr 17, poz. 78 z p�niej szymi zmianami) wskazano r�wnie� wyj�tkowe sytua- cje, w kt�rych jest on prawnie dopuszczalny. Nie pope�nia przest�pstwa lekarz, kt�ry dokonuje przerwania ci��y w publicznym zak�adzie opieki zdrowotnej, w przypadku gdy: - ci��a stanowi�a zagro�enie dla �ycia lub powa�ne zagro�enie dla zdrowia matki, stwierdzone orzeczeniem lekarza innego ni� lekarz podejmuj�cy dzia�anie (orzeczenie to nie jest niezb�dne w przypadku natychmiastowej konieczno�ci uchylenia zagro�enia dla matki); - badania prenatalne, potwierdzone orzeczeniem innego lekarza ni� lekarz podejmu- j�cy dzia�anie, wskazuj� na ci�kie i nieodwracalne uszkodzenie p�odu; - zachodzi uzasadnione podejrzenie, potwierdzone za�wiadczeniem prokuratora, �e ci��a powsta�a w wyniku czynu zabronionego. Wprowadzona w 1996 r. dopuszczalno�� przerwania ci��y w sytuacji, gdy kobieta znajduje si� w trudnych warunkach �yciowych lub w trudnej sytuacji materialnej zosta�a w orzeczeniu Trybuna�u Konstytucyjnego uznana za sprzeczn� z norm� ustawy zasadniczej, g�osz�c� w art. 38, i� �Rzeczpospolita Polska zapewnia ka�demu cz�owiekowi prawo do �ycia". Warto wiedzie�, �e w prawie cywilnym istnieje szereg regulacji - maj�cych niekiedy rodow�d a� w prawie rzymskim i funkcjonuj�cych niezale�nie od tego, jak aktualnie ure- gulowana jest dopuszczalno�� przerywania ci��y - chroni�cych interesy maj�tkowe dzieci pocz�tych. Dzieci te, pod warunkiem, �e urodz� si� �ywe, mog� m.in. dziedziczy� (art. 927 � 2 KC) i dochodzi� wyr�wnania szk�d uczynionych im w �yciu p�odowym (art. 446-1 KC). Mog� te�, ju� w fazie �ycia p�odowego, zosta� uznane (art. 75KRiO). ...... ? ,'.r �r�d�a prawa rodzinnego 17 Szereg przepis�w reguluje skutki prawne powinowactwa (artyku�y 19, 144, po�rednio art. 56 KRiO). Ranga tych wi�z�w ro�nie wraz ze wzrostem liczby rodzin rekonstruowanych. Powinowatym jest krewny ma��onka, tj. na przyk�ad pasierb, te�ciowie, szwagier. Powinowactwo trwa pomimo ustania ma��e�stwa (ma to istotne znaczenie z punktu widzenia prawa ma��e�skiego, kt�re zabrania zawierania ma��e�stw osobom spowinowaconym w linii prostej). �r�d�a prawa rodzinnego �r�d�a prawa powszechnie obowi�zuj�cego w Polsce Przez �r�d�o prawa rodzinnego rozumie� tu b�dziemy akty prawne zawieraj�ce regulacje doty- cz�ce funkcjonowania rodziny. Zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP �r�d�ami powszechnie obowi�zu- j�cego prawa w Polsce s�: -Konstytucja; ?-,�.?<???;> ,^- -ustawy (akty uchwalane przez parlament oraz podpisywane przez prezydenta); - ratyfikowane umowy mi�dzynarodowe (zasady i tryb zawierania, raty- fikowania i wypowiadania um�w mi�dzynarodowych okre�li - co zapo- wiedziano w Konstytucji - ustawa); -rozporz�dzenia wydane na podstawie ustaw (akty wydawane przez organy w�adzy wykonawczej); - akty prawa miejscowego obowi�zuj�ce na obszarach dzia�ania organ�w, kt�re je ustanowi�y. ...... Konstytucja Uchwalona 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe i przyj�ta 25 maja 1997 r. w referendum Konstytucja RP zawiera kilka prze- pis�w dotycz�cych ochrony prawnej rodziny. W art. 18 okre�lono ma��e�stwo jako zwi�zek m�czyzny i kobiety i za- deklarowano, i� jako takie - obok rodziny, macierzy�stwa i rodzicielstwa - znajduje si� ono pod ochron� RP. ;; W kwestii uregulowania relacji rodzice - dzieci Konstytucja stanowi, i�: �Rodzice maj� prawo do wychowania dzieci zgodnie z w�asnymi przekona- niami. Wychowanie to powinno uwzgl�dnia� stopie� dojrza�o�ci dziecka, a tak�e wolno�� sumienia i wyznania oraz jego przekonania" (art. 48 ust. 1). Dyrektyw� t� Konstytucja odnosi w szczeg�lno�ci do realizacji przez rodzi- c�w ich prawa do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego (art. 53 ust. 3). Je�eli chodzi o ograniczenie lub pozbawienie ro- dzic�w ich praw rodzicielskich, to mog� one nast�pi� �tylko w przypadkach www.wsip.com.pl 18 Rozdzia� 1. Zagadnienia wprowadzaj�ce okre�lonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia s�du" (art. 48 ust. 2). Konstytucyjnej rangi doczeka�a si� te� ochrona praw dzieci. Poza zapo- wiedzi� utworzenia urz�du Rzecznika Praw Dziecka Konstytucja stanowi m.in., i�: �ka�dy ma prawo ��da� od organ�w w�adzy publicznej ochrony dziecka przed przemoc�, okrucie�stwem, wyzyskiem i demoralizacj�", a �Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy w�adz publicznych" (art. 72). Kodeks rodzinny i opieku�czy i inne ustawy G��wnym �r�d�em prawa ro- dzinnego jest ustawa z 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opieku�czy. Ko- deks, kt�ry zacz�� obowi�zywa� od 1 stycznia 1965 r., by� od tego czasu wie- lokrotnie nowelizowany. Najwi�ksze zmiany jego przepis�w mia�y miejsce w latach 1975, 1995 i 1998. B�dzie on podstaw� dla zdecydowanej wi�kszo- �ci rozwa�a� zamieszczonych w tej ksi��ce. Poza KRiO istnieje szereg innych ustaw, do kt�rych przyjdzie odwo�ywa� si�, analizuj�c poszczeg�lne zagadnienia prawnej ochrony rodziny. Dla adresa- t�w opracowania szczeg�lne znaczenie maj� zw�aszcza regulacje zawarte w UPS, ustawie z 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym(1991,Nr 45,poz. 200), UPN, fragmentach KK, KC i szeregu innych. Nale�y podkre�li� szczeg�ln� rol�, jak� dla uregulowa� prawa rodzin- nego odgrywaj� przepisy cz�ci og�lnej KC. Przyjmuje si� bowiem, i� pra- wo rodzinne jest cz�ci� prawa cywilnego. Koronnym argumentem prze- mawiaj�cym za t� tez� jest fakt, �e KRiO nie jest kodyfikacj� samodzieln�. Nie reguluje on bowiem wielu kwestii �ci�le zwi�zanych z funkcjonowa- niem stosunk�w rodzinnych, takich jak zdolno�� do czynno�ci prawnych, przedawnienie, przedstawicielstwo i inne. Zosta�y one natomiast uregulo- wane w�a�nie w cz�ci og�lnej KC. Nieprzypadkowo te� oba kodeksy we- sz�y w �ycie tego samego dnia. Z faktu, i� prawo rodzinne jest cz�ci� pra- wa cywilnego wynika bardzo istotny wniosek, �e w takim zakresie, w jakim brak jest unormowa� KRiO, stosuje si� w sprawach rodzinnych przepisy cz�ci og�lnej KC. Stosowanie przepis�w cz�ci og�lnej KC wy- ��czone jest jedynie w�wczas, gdy dan� kwesti� odmiennie reguluj� prze- pisy KRiO. ? ?'???? - r. .:: :, '�.-,- ;r '.-... --; Ratyfikowane umowy mi�dzynarodowe Do polskiego systemu prawnego nale�� te� ratyfikowane przez Polsk� umowy mi�dzynarodowe. Zgodnie z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP: �Ratyfikowana umowa mi�dzynarodowa /.../ stanowi cz�� krajowego porz�dku prawnego i jest bezpo�rednio stosowana, chyba �e jej stosowanie jest uzale�nione od wydania ustawy". '; , ..;u,.<v- �r�d�a prawa rodzinnego 19 W najbardziej znanych dokumentach mi�dzynarodowych dotycz�cych praw cz�owieka, takich jak Powszechna Deklaracja Praw Cz�owieka czy Pak- ty Praw Cz�owieka z 1966 r., rodzinie po�wi�cono ma�o miejsca. Jednak to w�a�nie w nich z ca�� moc� wyra�ono tak wa�kie idee, jak prymat rodziny w wychowaniu dzieci, autonomia rodziny, potrzeba wspierania rodziny przez pa�stwo (lecz nie zast�powania jej w wype�nianiu funkcji). Pod wzgl�dem szczeg�owo�ci uregulowa� dotycz�cych rodziny wyj�tkowy charakter ma KoPD (do jej uregulowa� przyjdzie si� wielokrotnie odwo�ywa�, zw�aszcza w rozdziale 13) i ustanowiona w 1982 r. przez Stolic� Apostolsk� Karta Praw Rodziny, o kt�rej mi�dzynarodowym charakterze mo�na jednak m�wi� w tym tylko znaczeniu, i� mi�dzynarodowy charakter ma instytucja, kt�ra j� og�osi�a. Spo�r�d ratyfikowanych przez Polsk� um�w mi�dzynarodowych doty- cz�cych problematyki prawnej ochrony rodziny poza KoPD wymieni� nale- �y: Konwencj� o dochodzeniu roszcze� alimentacyjnych za granic� sporz�- dzon� w Nowym Jorku w 1956 r. (Dz. U. 1961, Nr 17, poz. 87 i 88), Konwencj� o uregulowaniu opieki nad ma�oletnimi podpisan� w Hadze w 1902 r. (Dz. U. 1929, Nr 13, poz. 105; Nr 80, poz. 596), Konwencj� w spra- wie zgody na zawarcie ma��e�stwa, najni�szego wieku ma��e�skiego i reje- stracji ma��e�stw, Nowy Jork - 1962 r. (Dz. U. 1965, Nr 9, poz. 53 i 54), Eu- ropejsk� konwencj� o uznawaniu i wykonywaniu orzecze� dotycz�cych pieczy nad dzieckiem oraz jej przywracaniu z 1980 r. (Dz. U. 1996, Nr 31, poz. 134 oraz Dz. U. 1997, Nr 32, poz. 196). Europejsk� konwencj� o wyko- nywaniu praw dzieci (Dz. U. 2000, Nr 107, poz 1128). Akty wykonawcze Wiele odniesie� przyjdzie uczyni� do rozporz�dze�, czy- li akt�w prawnych wydawanych przez w�adz� wykonawcz�. Rozporz�dzenia wykonawcze s� wydawane przez prezydenta oraz rz�d lub poszczeg�lnych ministr�w (akty wykonawcze Prezydenta RP, z racji jego kompetencji, nie dotycz� jednak problematyki rodzinnej), kt�rzy czyni� to na podstawie upo- wa�nie� zawartych w ustawach i w celu ich wykonania. . < , < Poj�cie prawa dotycz�cego rodziny Rozrzucone w rozmaitych aktach pra- wnych normy reguluj�ce funkcjonowanie rodziny nie s� wobec siebie autono- miczne. Wszystkie te normy, kt�re w taki czy inny spos�b dotycz� czyich� obo- wi�zk�w (i odpowiednio takiego czy innego typu praw) w zakresie r�l w grupie rodzinnej, obowi�zk�w wobec okre�lonych os�b jako cz�onk�w pewnej grupy rodzinnej oraz normy, kt�re bezpo�rednio nie dotycz� obowi�zk�w cz�onk�w rodziny, lecz maj� wyra�ny wp�yw na funkcjonowanie instytucji rodziny w da- nym spo�ecze�stwie okre�la si� mianemprawa dotycz�cego rodziny. Nie jest to www.wsip.com.pl 20 Rozdzia� 1. Zagadnienia wprowadzaj�ce ga��� prawa w tradycyjnym znaczeniu, czyli sp�jny kompleks norm reguluj�- cych okre�lone kategorie stosunk�w spo�ecznych, wed�ug pewnych za�o�e� og�lnych, jak na przyk�ad prawo konstytucyjne (zwane te� pa�stwowym), cy- wilne (jego cz�ci� jest prawo rodzinne), administracyjne, karne i inne. Prawo dotycz�ce rodziny to niejednorodna pod wzgl�dem charakteru prawnego grupa norm nale��cych do r�nych ga��zi prawa, wyodr�bniona wed�ug kryterium funkcji, jak�jest ochrona rodziny. >>;�.' Konsekwencje zaliczenia okre�lonego aktu prawnego czy te� jego frag- mentu do prawa dotycz�cego rodziny s� jednak istotne. Wi��� si� one ze spo- sobem analizowania jego przepis�w i ocen� skutk�w ich obowi�zywania. Interpretowa� je bowiem nale�y w ��czno�ci z odpowiadaj�cymi im instytu- cjami prawa rodzinnego rozumianego �ci�le (uregulowanego w KRiO), tak by ��cznie tworzy�y harmonijn� ca�o��. Tylko konsekwentne stosowanie takiej metody mo�e zapewni� zar�wno sp�jno�� aksjologiczn�, jak i pragmatyczn� og�u unormowa�. Na przyk�ad przepisy ustawy o funduszu alimentacyjnym powinny by� interpretowa- ne i analizowane wraz z przepisami KRiO o alimentacji, przepisy ustawy o pomocy spo�ecznej i akt�w wykonawczych reguluj�ce instytucje pieczy zast�pczej wraz z przepi- sami KRiO o w�adzy rodzicielskiej itp. Zasady prawa rodzinnego Ka�da ga��� prawa ma pewne regulacje o istotnym znaczeniu dla w�a�ci- wego zrozumienia (interpretowania) wszystkich jej szczeg�owych unormo- wa�. Okre�la sieje mianem zasad danej ga��zi prawa, gdy� zawieraj� g��wne za�o�enia, idee i cele przy�wiecaj�ce ustawodawcy. ' ? Szczeg�ln� cech� zasad prawa rodzinnego jest ich �adunek moralny b�d�- cy konsekwencj� istotnego wp�ywu tego pierwiastka na tre�� obowi�zuj�cych regulacji prawnych. Wida� to szczeg�lnie dobitnie na przyk�adzie fundamen- talnej zasady polskiego prawa rodzinnego, jak� jest zasada dobra dziecka. Odwo�anie si� do dobra dziecka zawarte jest w szeregu przepis�w KRiO wprost (np. artyku�y 56 � 2, 109 � 1, 114 i inne), a tam gdzie nie zosta�o ono wypowiedziane wyra�nie r�wnie� �atwo dostrzec, i� stanowi�o g��wn� trosk� ustawodawcy. Nakaz kierowania si� kryterium najlepszego zabezpieczenia interes�w dziecka w dzia�alno�ci publicznych i prywatnych instytucji opieki spo�ecznej, s�d�w, w�adz administracyjnych oraz cia� ustawodawczych za- wiera te� art. 3 ust. 1 KoPD. KoPD nie pos�uguje si� poj�ciem �dobro", lecz �najlepszy interes" dziecka, jed- nak nale�y przyj��, i� znaczenie obu poj�� jest to�same. .. , . , S�dy rodzinne 21 Poza zasad� dobra dziecka do najistotniejszych zasad polskiego prawa rodzinnego zaliczy� nale�y zasady: - autonomii rodziny wzgl�dem wp�yw�w zewn�trznych, w szczeg�lno�ci pa�stwa; - prymatu rodziny w wychowaniu dzieci; ,. -.;�,,; - monogamii; - �wiecko�ci prawa rodzinnego (w szczeg�lno�ci zwi�zk�w ma��e�skich) i kompe- tencji organ�w pa�stwa w rozstrzyganiu spraw rodzinnych; -r�wnouprawnienia ma��onk�w w ich wzajemnych relacjach i stosunkach z ich wsp�lnymi dzie�mi; - trwa�o�ci zwi�zk�w ma��e�skich. Zasady te zostan� bli�ej om�wione przy okazji analizowania tych instytucji prawa rodzinnego, z kt�rymi s� naj�ci�lej zwi�zane. S�dy rodzinne S�dami rodzinnymi okre�lane s� funkcjonuj�ce w strukturze s�d�w rejo- nowych wydzia�y rodzinne i nieletnich. Powo�ane one zosta�y w drugiej po�o- wie lat 70. w konsekwencji d�ugiej ewolucji sposobu orzekania w sprawach dotycz�cych os�b nieletnich. W chwili obecnej s�dy rodzinne orzekaj� w sprawach z zakresu: - prawa rodzinnego i opieku�czego (z wy��czeniem spraw rozwodowych, kt�re nale�� do kompetencji wydzia��w cywilnych s�d�w okr�gowych); - post�powania w sprawach nieletnich; - post�powania w stosunku do os�b uzale�nionych od alkoholu; ,f - ustawy o ochronie zdrowia psychicznego; , v.; - ustawy o przeciwdzia�anu narkomanii i innych. ... �-.(?? Po kr�tkim epizodzie wy��czono spod kompetencji s�d�w rodzinnych sprawy karne dotycz�ce przest�pstw przeciwko rodzinie i opiece. Wedle za�o�onego modelu, kt�ry, niestety, nigdy z r�nych powod�w nie zo- sta� zrealizowany, s�dy rodzinne mia�y by� ustanowione na trzech podstawach: - skupieniu w r�ku tego samego s�dziego mo�liwie wszystkich spraw do- tycz�cych rodziny, jakie wp�ywaj� do s�du z danego obszaru (miasta, dzielnicy, gminy); - wysokich kompetencjach s�dzi�w rodzinnych jako dobrych prawnik�w obeznanych dodatkowo z problematyk� psychologiczn�, pedagogiczn�, socjologiczn� i czuj�cych powo�anie do orzekania w tego rodzaju spe- cyficznych sprawach; - silnym wsparciu s�d�w rodzinnych sieci� instytucji eksperckich. www.wsip.com.pl 22 Rozdzia� 1. Zagadnienia wprowadzaj�ce Drugi z wymienionych element�w nie funkcjonuje nale�ycie, co wynika ze znacznej fluktuacji kadrowej w s�dach, kt�ra nie omija s�d�w rodzinnych. Trzeci, z powodu nie- dostatecznych kwot przeznaczanych w bud�etach na potrzeby resortu sprawiedliwo�ci, nigdy nie by� realizowany. Miejsce prawa w�r�d �rodk�w oddzia�ywania wobec rodziny Pracownicy socjalni, wychowawcy, pedagodzy staj� wielokrotnie przed problemem konieczno�ci si�gni�cia - gwoli za�atwiania spraw dotycz�cych klient�w, podopiecznych czy wychowank�w - po �rodki prawne. Stosunko- wo najmniej dylemat�w sprawiaj� sytuacje, kt�rych aspekt prawny ma cha- rakter wy��cznie techniczno-proceduralny, zwi�zany na przyk�ad z potrzeb� wyst�pienia do s�du o wyra�enie zgody na zawarcie ma��e�stwa, z�o�enie stosownych dokument�w w celu otrzymania zasi�ku z pomocy spo�ecznej, �wiadcze� z funduszu alimentacyjnego itp. Daleko wi�kszy ci�ar maj� spra- wy, w zwi�zku z kt�rymi przychodzi si�gn�� po instrumenty prawne w celu ingerencji w relacje ��cz�ce cz�onk�w rodziny. W takich przypadkach nale�y bowiem bra� pod uwag� i t� mo�liwo��, �e mo�na swoim dzia�aniem dopro- wadzi� do przeci�cia owych wi�z�w rodzinnych w spos�b definitywny. Cza- sami tak radykalne w skutkach posuni�cie bywa konieczne, a zahamowania przed zwr�ceniem si� do policji lub prokuratury mo�na okre�li� jako aseku- ranctwo (np. gdy wymagaj� obrony dzieci lub inne osoby b�d�ce ofiarami zn�cania si�, pobi� lub innych form przemocy). Si�gaj�c po instrumenty pra- wne, nie mo�na jednak zapomina� o potrzebie roztropno�ci, by zbytni� im- pulsywno�ci� nie wyrz�dzi� z�a (podpowiedz wyst�pienia o rozw�d w sytua- cji, gdy mediacja pomi�dzy ma��onkami mog�aby przynie�� dobry efekt, wyst�pienie o pozbawienie w�adzy rodzicielskiej bez uprzedniej pr�by wspierania rodzic�w, aby pom�c im w nale�ytym spe�nianiu obowi�zk�w). Je�li bowiem istnieje szansa osi�gni�cia pozytywnych rezultat�w bez ingero- wania prawem (bez odbierania w�adzy rodzicielskiej, bez odwo�ywania si� do UPN, bez pozywania o alimenty itd.), nale�y stara� si� osi�gn�� efekt za po- moc� mniej stanowczych �rodk�w, '-i :-?!:�, ;: W niekt�rych sytuacjach prawo nie pozwala na dowolno�� i wymaga wsp�pracy z s�dami lub organami �cigania. Zgodnie z art. 572 KPC ka�dy, komu znane jest zdarzenie uzasadniaj�ce wszcz�cie post�powania przez s�d opieku�czy z urz�du (a wi�c m.in. w sprawach dotycz�cych ingerencji w sfe- r� w�adzy rodzicielskiej i ustanowienia opieki prawnej), obowi�zany jest �w s�d o tym zawiadomi�. Obowi�zek ten spoczywa wi�c przede wszystkim na urz�dach stanu cywilnego, s�dach, prokuratorach, notariuszach, organach Dyskusje wok� norm reguluj�cych funkcjonowanie rodziny 23 administracji, policji, plac�wkach o�wiatowych, opiekunach spo�ecznych, spo�ecznych organach pomocniczych s�d�w opieku�czych oraz organiza- cjach i zak�adach zajmuj�cych si� opiek� nad dzie�mi lub osobami psychicz- nie chorymi. Powo�any przepis nie przewiduje sankcji za niespe�nienie obo- wi�zku zawiadomienia, nale�y jednak przyj��, i� w stosunku do okazuj�cych pasywno�� pracownik�w urz�d�w i instytucji pa�stwowych mo�e wchodzi� w gr� odpowiedzialno�� dyscyplinarna. ?? . ? . Z mocy art. 304 KPK i art. 4 � 3 UPN instytucje pa�stwowe i samorz�do- we, kt�re w zwi�zku ze sw� dzia�alno�ci� dowiedzia�y si� o pope�nieniu prze- st�pstwa �ciganego z urz�du, s� obowi�zane niezw�ocznie zawiadomi� o tym prokuratora lub policj� oraz przedsi�wzi�� niezb�dne czynno�ci do czasu przybycia organu powo�anego do �cigania przest�pstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarz�dzenia, aby nie dopu�ci� do zatarcia �lad�w i dowod�w przest�pstwa. W opisanej sytuacji s� pracownicy socjalni lub wychowawcy, kt�rzy odwiedzaj�c podopiecznych w ich domach, dostrzeg� tam na przyk�ad przejawy zn�cania si� nad sob� cz�onk�w rodziny, rozpijania ma�oletnich, pobi� itp. Obowi�zek zawiadomienia m.in. s�du rodzinnego lub policji spoczywa r�wnie� na ka�dym, kto stwierdzi okoliczno�ci �wiadcz�ce o demoralizacji osoby nieletniej (art. 4 � 1 UPN). Nale�y doda�, i� funkcjonariusze publiczni (s� nimi obok s�dzi�w, �awni- k�w, zawodowych kurator�w s�dowych, policjant�w i wielu innych, jako osoby zatrudnione w organach pa�stwowych lub samorz�dowych - r�wnie� nauczyciele i pracownicy socjalni), kt�rzy przekraczaj�c swoje kompetencje lub niedope�niaj�c obowi�zk�w dzia�aj� na szkod� interesu publicznego lub prywatnego, podlegaj� karze pozbawienia wolno�ci do lat 3, a je�li dzia�ali nieumy�lnie, jednakowo� wyrz�dzili istotn� szkod�, podlegaj� karze grzyw- ny, karze ograniczenia wolno�ci albo pozbawienia wolno�ci do lat 2 (art. 231 � 1 i 3 KK). ?? �: ? ' �N<- ;.?? ".i-"- ??�?-? ;??>?? ? ? ? ?/..?? Dyskusje wok� norm reguluj�cych funkcjonowanie rodziny Dyskusje maj�ce za przedmiot rozliczne zagadnienia zwi�zane z funkcjo- nowaniem rodziny doprowadzi�y ostatnimi czasy do sformu�owania szeregu postulat�w zmian prawa rodzinnego i prawa dotycz�cego rodziny. Co prawda niewiele z nich zosta�o uchwalonych, niemniej jednak s� one dowodem dysku- towania w spos�b otwarty, a cz�sto r�wnie� emocjonalny, o sprawach dla insty- tucji rodziny fundamentalnych. Wystarczy wymieni� chocia�by projekty: www.wsip.com.pl 24 Rozdzia� 1. Zagadnienia wprowadzaj�ce ? ^i; . ; � - liberalizacji prawa rozwodowego; . ? .' ��??>;. ... - zaostrzenia sankcji wobec nieletnich; - stanowczego pozbawiania w�adzy rodzicielskiej rodzic�w �le wykonuj�- cych obowi�zki opieku�cze wobec dzieci; - zmian prawa dotycz�cego (nie)dopuszczalno�ci przerywania ci��y (od ca�- kowitego zakazu, do ca�kowitej dopuszczalno�ci poprzez szereg wariant�w po�rednich) i inne. W toku wyk�adu b�d� one pokr�tce omawiane jako idee, kt�re albo zosta- �y, albo te� by� mo�e w przysz�o�ci zostan� zrealizowane, i wobec kt�rych warto mie� wyrobiony pogl�d. Niepokoi jednak fakt, i� przedstawiciele ka�dego niemal nurtu ideologi- cznego, filozoficznego, czy te� po prostu politycznego, traktuj� rodzin� jako najwa�niejsz� (najlepsz�?) p�aszczyzn� podejmowania dzia�a� w celu ukaza- nia w spos�b wyrazisty swego oblicza, w tym zw�aszcza tych jego elemen- t�w, kt�re pozwalaj� na odr�nienie od innych. Niekiedy prowadzi to do in- strumentalnego traktowania problematyki rodzinnej i jej ideologizowania, a przy tym, niestety, do wulgaryzowania prowadzonych spor�w. PROBLEMY DO DYSKUSJI I. Jakie argumenty na temat prawnej dopuszczalno�ci lub niedopuszczalno�ci przery- wania ci��y pojawi� si� w dyspucie na seminarium magisterskim uczelni pedagogicznej, a jakie w debacie przed wyborami parlamentarnymi? II. Wed�ug art. 2a ust. 1 pkt. 1 UPS rodzina to �osoby spokrewnione lub niespokrewnio- ne pozostaj�ce w faktycznym zwi�zku, wsp�lnie zamieszkuj�ce i gospodaruj�ce". Jakimi motywami kierowa� si� ustawodawca, definiuj�c w taki spos�b rodzin�? PYTANIA 1. Wymie� wed�ug hierarchii akty prawa powszechnie obowi�zuj�cego w Polsce. 2. Jaka jest relacja pomi�dzy KRiO a przepisami cz�ci og�lnej KC? 3. Zapoznawszy si� z KRiO, om�w jego struktur�. 4. W jakich sytuacjach funkcjonariusz publiczny ma obowi�zek zawiadomienia s�du, prokuratury lub policji? ? .. .siH''1?'? nr^*;1 Uv **?* ? �~:'?>>.* t ."''? 5. Wymie� zasady prawa rodzinnego. 6. Czy konkubent jest cz�onkiem rodziny w rozumieniu UPS? 7. Wykonaj fragment drzewa genealogicznego swojej rodziny i ustal stopnie pokrewie�- stwa i powinowactwa pomi�dzy sob� a wybranymi osobami. MA��E�STWO Literatura: Ignatowicz, s. 89-188; Smyczy�ski, s. 37-173; Strzebi�czyk, s. 51-168; Winiarz, s. 39-137; Komentarz, s. 9-276; System, s. 122-537. E. Dymek Konkubinat. Czy istnieje potrzeba prawnego uregulowania stosunk�w oso- bistych i maj�tkowych zwi�zk�w pozama��e�skich? W: Czy potrzebna jest w Polsce zmia- na prawa rodzinnego? Red. B. Czech. Katowice 1997 r.; A. Dyoniak Ustawowy ustr�j ma- j�tkowo-ma��e�ski. Wroc�aw Ossolineum 1985; ks. B. Glinkowski Prawo Ko�cio�a na co dzie�. Ma��e�stwo konkordatowe. Pozna� 2002; M. Goettel Maj�tek odr�bny ma��onk�w. Szczytno 1986; J. Ignatowicz Nowa forma zawierania ma��e�stw (art. 10 Konkordatu) �Przegl�d S�dowy" 1994 nr 2; K. Marzec-Holka Dezintegracja ma��e�stw zawartych za zgod� s�du. Bydgoszcz 1994; T. Smyczy�ski Art. 28 k.r.o w doktrynie i praktyce �Studia Prawnicze" 1976 nr 4; ten�e Nowelizacja prawa ma��e�skiego. �Pa�stwo i Prawo" 1999 nr 1; W. Stojanowska Prawa i obowi�zki (ma��onk�w, rodzic�w i dzieci) w rodzinie. W: Zagadnienia praw rodziny. Red. J. Rebeta. Lublin RW KUL 1997; A. Szl�zak Wybrane zagadnienia prawnorodzinne konkubinatu. �Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjolo- giczny" 1992 nr 3; A. Zielonacki Zawarcie ma��e�stwa. Ossolineum 1982. Zasady prawa ma��e�skiego . Najistotniejszymi spo�r�d rz�dz�cych prawem ma��e�skim s� zasady: - monogamii; Zgodnie z art. 13 KRiO osoba, kt�ra pozostaje w zwi�zku ma��e�skim nie mo�e za- wrze� kolejnego ma��e�stwa. Zawarcie zwi�zku ma��e�skiego przez tak� osob� jest na gruncie KK przest�pstwem i podlega karze. - trwa�o�ci zwi�zku ma��e�skiego (zobacz rozdzia� 3.); - r�wnouprawnienia ma��onk�w w ich wzajemnych relacjach i w stosun- kach z ich wsp�lnymi dzie�mi (zobacz rozdzia� 2.); Wyra�ona zosta�a w art. 23 i nast�pnych KRiO. Ma ona umocnienie w przepisach szeregu najwa�niejszych dokument�w mi�dzynarodowych i w Konstytucji RP stanowi�- cych o r�wno�ci p�ci. - �wiecko�ci ma��e�stwa. .<: . .???<.:��-.?;*? ,: ; ?�??,-?�? www.wsip.com.pl 26 Rozdzia� 2. Ma��e�stwo Nie przeczy jej wprowadzona w art. 10 Konkordatu zawartego pomi�dzy Polsk� a Stolic� Apostolsk�, a nast�pnie w KRiO, mo�no�� zawierania ma��e�stw w obrz�dku religijnym ze skutkami dla prawa �wieckiego jako podlegaj�cych jurysdykcji s�d�w powszechnych. Zawarcie zwi�zku ma��e�skiego Zgodnie z tre�ci� art. 1 KRiO, aby dosz�o do zawarcia ma��e�stwa, musz� ��cznie wyst�pi� nast�puj�ce przes�anki: � Pomi�dzy osobami, kt�re zamierzaj� zawrze� zwi�zek ma��e�ski, musi istnie� r�nica p�ci. Zwi�zek ma��e�ski jest bowiem - co podkre�lano poza KRiO r�wnie� w Konstytucji - zwi�zkiem m�czyzny i kobiety. W konsekwencji zar�wno pary homoseksualne, jak i oso- by, kt�re nie maj� wykszta�conej p�ci (obojnactwo), nie mog� zawrze� takiego zwi�zku. Po- twierdzenie w 1997 r. w ustawie zasadniczej obowi�zuj�cego od dawna w polskim prawie rodzinnym wymogu r�nicy p�ci u os�b zamierzaj�cych wst�pi� w zwi�zek ma��e�ski, po- dyktowane by�o niew�tpliwie zamiarem wzmocnienia stanowiska polskiego ustawodawcy wobec wprowadzenia w niekt�rych krajach dopuszczalno�ci zawierania ma��e�stw przez pary homoseksualne. � Nupturienci (osoby zawieraj�ce zwi�zek ma��e�ski) musz� by� jedno- cze�nie obecni przed kierownikiem urz�du stanu cywilnego albo przed du-