BIBLIOTEKA WYDZIAŁU PEDAGOGICZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego Marek Andrzejewski PRAWNA OCHRONA RODZINY WSiP Marek Andrzej ewski PRAWNA OCHRONA RODZINY WSiP Projekt okładki i strony tytułowej Tadeusz Nuckowski Redaktor Ewa Skalska Redaktor techniczny Janina Soboń Biblioteka WPedag. 092003947 ISBN 83-02-08763-7 © Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna Warszawa 1999 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna 00-965 Warszawa, AL Jerozolimskie 136 nr Przegródki Poczt. P-9 www.wsip.com.pl Wydanie drugie zmienione Skład i łamanie: „Enterek", Warszawa Druk i oprawa: Poznańskie Zakłady Graficzne SA Książkę wydrukowano na papierze produkcji International Paper-Kwidzyn S.A. .-„/-.^/„o SPIS TREŚCI Od Autora........................................................ 11 Wykaz skrótów...................................................... 13 Rozdział 1. Zagadnienia wprowadzające ............................. 14 Podstawowe pojęcia dotyczące rodziny ............................... 14 Źródła prawa rodzinnego .......................................... 17 Źródła prawa powszechnie obowiązującego w Polsce.................. 17 Konstytucja................................................... 17 Kodeks rodzinny i opiekuńczy i inne ustawy......................... 18 Ratyfikowane umowy międzynarodowe ............................ 18 Akty wykonawcze ............................................. 19 Pojęcie prawa dotyczącego rodziny................................ 19 Zasady prawa rodzinnego .......................................... 20 Sądy rodzinne ................................................... 21 Miejsce prawa wśród środków oddziaływania wobec rodziny.............. 22 Dyskusje wokół norm regulujących funkcjonowanie rodziny .............. 23 Rozdział 2. Małżeństwo .............................................. 25 Zasady prawa małżeńskiego.................................:...... 25 Zawarcie związku małżeńskiego .................................... 26 Forma zawarcia małżeństwa........................................ 27 Unieważnienie zawartego związku małżeńskiego (przeszkody małżeńskie) ... 29 Wiek ........................................................ 29 Ubezwłasnowolnienie........................................... 30 Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy...................... 30 Pozostawanie we wcześniej zawartym związku małżeńskim ............ 31 Pokrewieństwo ................................................ 31 Powinowactwo ................................................ 31 www.wsip.com.pl 6 Spis treści Pozostawanie ze sobą w stosunku przysposobienia ................... 32 Wady pełnomocnictwa i wady oświadczenia o zawarciu małżeństwa...... 32 Wzajemne prawa i obowiązki małżonków............................. 33 Równouprawnienie małżonków................................... 33 Obowiązek wspólnego pożycia, wierności i współdziałania dla dobra rodziny ...................................................... 33 Nazwisko małżonków........................................... 34 Obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny ........................... 34 Wzajemna reprezentacja małżonków............................... 35 Solidarna odpowiedzialność małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich............................................ 35 Stosunki majątkowe między małżonkami.............................. 36 Wspólność ustawowa........................................... 36 Majątek odrębny............................................... 36 Zarząd majątkiem wspólnym ..................................... 37 Zaspokajanie wierzycieli z majątku wspólnego....................... 38 Umowy majątkowo-małżeńskie i zniesienie wspólności................ 39 Małżeństwo a konkubinat.......................................... 39 Rozdział 3. Ustanie małżeństwa i separacja.............................. 41 Sposoby ustania małżeństwa........................................ 41 Główne przyczyny rozwodów....................................... 42 Zasada trwałości małżeństwa ....................................... 43 Przesłanki materialnoprawne rozwodu................................ 44 Wstęp ....................................................... 44 Rozkład pożycia małżeńskiego.................................... 44 Przesłanki wyłączające rozwód ................................... 46 Skutki prawne rozwodu............................................ 47 Wina rozkładu pożycia.......................................... 47 Władza rodzicielka po rozwodzie.................................. 48 Dostarczanie środków utrzymania ................................. 48 Losy wspólnego mieszkania...................................... 49 Majątek ..................................................... 50 Postępowanie sądowe w sprawach o rozwód ........................... 50 Separacja....................................................... 52 Rozdział 4. Pochodzenie dziecka ....................................... 55 Ustalenie macierzyństwa........................................... 55 Ustalenie ojcostwa................................................ 56 Wstęp ....................................................... 56 Pochodzenie dziecka od męża matki ............................... 56 Uznanie dziecka ............................................... 58 Spis treści 7 Sądowe ustalenie ojcostwa....................................... 60 Dowody powoływane w sprawach sądowych o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa...................................................... .. 62 Dylematy sztucznego wspierania ludzkiej prokreacji..................... 62 Rozdział 5. Władza rodzicielska ....................................... 65 Zasady autonomii rodziny i jej prymatu w wychowaniu dzieci............. 65 Charakter władzy rodzicielskiej ..................................... 66 Treść władzy rodzicielskiej......................................... 68 Ingerencje w sferę władzy rodzicielskiej .............................. 70 Pozbawienie i zawieszenie władzy rodzicielskiej ..................... 70 Ograniczenia władzy rodzicielskiej ................................ 71 Pozbawienie a ograniczenia władzy rodzicielskiej..................... 71 Prawo rodziców do kontaktów z dzieckiem ............................ 73 Władza, czy piecza rodzicielska? .................................... 73 Rozdział 6. Piecza zastępcza........................................... 75 Dyrektywy oddziaływania wobec rodzin nienależycie sprawujących pieczę nad dziećmi..................................................... 76 Formy pieczy zastępczej........................................... 78 Funkcja społeczna instytucji pieczy zastępczej ......................... 80 Podstawy prawne pieczy zastępczej .................................. 82 Rodzinne a instytucjonalne formy pieczy zastępczej ..................... 83 Aspekty prawne sprawowania pieczy nad dzieckiem umieszczonym w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej................... 84 Prawo dziecka do styczności z rodzicami i innymi osobami bliskimi ........ 87 Umieszczanie dzieci poza rodziną - aspekty proceduralne................ 87 Rodziny zastępcze ............................................... 90 Charakterystyka prawna ........................................ 90 Rodzice zastępczy.............................................. 91 Wspieranie rodzin zastępczych.................................... 93 Rodzaje rodzin zastępczych ...................................... 94 Placówki opiekuńczo-wychowawcze ................................. 96 Typy placówek opiekuńczo-wychowawczych........................ 96 Indywidualizacja pracy z wychowankami ........................... 97 Usamodzielnienie wychowanków rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych........................................99 Rozdział 7. Przysposobienie (adopcja) .................................. 102 Pojęcie i funkcja ................................................. 102 Standardy międzynarodowe ........................................ 103 Dobro przysposabianego........................................... 104 www.wsip.com.pl 8 Spis treści Strony stosunku przysposobienia .................................... 104 Zgoda na przysposobienie.......................................... 106 Dodatkowe przesłanki ustanowienia adopcji zagranicznej................. 107 Rodzaje przysposobień ............................................ 108 Przysposobienie niepełne........................................ 108 :;,. Przysposobienie pełne .......................................... 109 Przysposobienie całkowite (nierozerwalne, blankietowe) ............... 111 ??- Problematyka proceduralna......................................... 111 i),- Tajemnica przysposobienia......................................... 113 Rozdział 8. Obowiązki alimentacyjne................................... 115 Wstęp.......................................................... 115 :' Pojęcie i charakter obowiązków alimentacyjnych ....................... 116 Kręgi osób uprawnionych i zobowiązanych do alimentacji................ 117 ' Kolejność obowiązku alimentacyjnego................................ 118 Zakres obowiązku alimentacyjnego .................................. 120 c Sposób realizacji obowiązków alimentacyjnych......................... 122 Zmiana zakresu i wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego................ 123 Zabezpieczenie wykonania obowiązków alimentacyjnych................. 124 '-' Dochodzenie i egzekucja alimentów.................................. 125 ? Fundusz alimentacyjny............................................ 126 i Rozdział 9. Opieka prawna ........................................... 129 Wstęp.......................................................... 129 Opieka nad małoletnim............................................ 130 Ustanowienie opieki............................................ 130 f," Opiekun...................................................... 131 ,, Sprawowanie opieki............................................ 131 ','' Nadzór....................................................... 133 Ustanie opieki, zwolnienie opiekuna ............................... 133 Opieka nad osobą dorosłą ubezwłasnowolnioną całkowicie ............... 134 Wstęp ....................................................... 134 " Przesłanki ubezwłasnowolnienia .................................. 134 Procedura .................................................... 135 Skutki prawne ubezwłasnowolnienia............................... 136 M{ Kuratela........................................................ 137 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego................ 139 l Wstęp.......................................................... 139 ?> Prawo karne - podstawowe pojęcia .................................. 140 Przestępstwa przeciwko rodzinie .................................... 148 I Spis treści 9 Inne przestępstwa szczególnie często popełniane przeciwko osobom bliskim . . 150 Dylematy prawnokamej ochrony rodziny.............................. 154 Rozdział 11. Postępowanie w sprawach nieletnich......................... 157 Nieletni ........................................................ 157 Środki stosowane wobec nieletnich .................................. 158 Środki wychowawcze........................................... 158 Środek poprawczy ............................................. 159 Środki leczniczo-wychowawcze................................... 160 Kara......................................................... 160 Środki wobec rodziców nieletniego .................................. 161 Postępowanie - podstawowe zasady.................................. 162 Zjawisko przestępczości nieletnich................................... 164 Rozdział 12. Ochrona praw dzieci...................................... 167 Prawa człowieka................................................. 167 Podstawowe dokumenty dotyczące ochrony praw człowieka .............. 169 Konwencja o Prawach Dziecka - założenia i cele ....................... 172 Katalog praw dziecka ............................................. 173 Ochrona praw dzieci w działalności organizacji i instytucji................ 175 Aneks......'.'...................................................... 183 www.wsip.cora.pl OD AUTORA 1. Idea tego opracowania sięga zakończonego przed kilku laty okresu nie- spełna dekady mej pracy wychowawczej w domach dziecka. Byłem wówczas świadkiem, jak niewiedza wychowawców o elementarnych instytucjach pra- wnych owocowała błędnymi decyzjami w sprawach wychowanków i ich ro- dzin. Dotychczasowe doświadczenia dydaktyczne w pracy z pracownikami socjalnymi skłaniają mnie do tezy, iż obszar owej niewiedzy w tej grupie za- wodowej jest równie spory i - nie mam co do tego wątpliwości -przynosi równie niedobre skutki. Książka ma więc wyraźnie określony krąg adresatów. Nie zniechęcając ni- kogo do jej lektury, należy wskazać, iż została ona napisana z myślą o pracow- nikach socjalnych, pedagogach społecznych, nauczycielach, wychowawcach oraz osobach studiujących lub uczących się, by w przyszłości w tych zawodach pracować. Tym pierwszym ma ona służyć w codziennej pracy, w której każdego dnia spotykają się z problemami rodzinnymi swoich klientów, uczniów i wycho- wanków, drugim zaś mapomóc w uporaniu się z niełatwą dla nieprawników ma- terią egzaminacyjną. Prawna ochrona rodziny, określana w programach stu- diów pedagogicznych jako „Prawo rodzinne", „Ustawodawstwo rodzinne i opiekuńcze", „Prawo rodzinne i nieletnich " itp. zajmuje w nich -podobnie zresztą jak w programach nauczania realizowanych w policealnych szkołach pracy socjalnej - sporo miejsca. Tymczasem na rynku księgarskim nie było do- tychczas opracowań tego ważkiego zagadnienia w formie użytecznej dla wy- mienionego kręgu odbiorców. Skądinąd znakomite podręczniki prawa rodzin- nego napisane z myślą o studentach prawa i aplikantach są bowiem dla nieprawników nazbyt hermetyczne. 2. Edukacyjne i zawodowe potrzeby adresatów książki wywarły istotny wpływ na jej zawartość. Opracowanie wykracza bowiem daleko poza ramy www.wsip.com.pl 12 Od Autora uregulowań Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ukazując spory obszar tego, co nazywane jest prawem dotyczącym rodziny. Z tego obszaru przedstawiono kwestie, z którymi adresaci książki stykają się na co dzień (postępowanie w sprawach nieletnich, wybrane zagadnienia prawa karnego, ochrona praw dzieci, funkcjonowanie instytucji pieczy zastępczej), pozostawiono natomiast na uboczu te zagadnienia należące do prawa dotyczącego rodziny, które albo nie są związane z profesją lub kierunkiem studiów adresatów książki (ochro- na rodziny w prawie podatkowym, w prawie spadkowym, czy też np. w prawie międzynarodowym prywatnym), albo są wykładane na studiach pedagogicz- nych w ramach odrębnych zajęć (ochrona rodziny w prawie pracy i zabezpie- czenia społecznego). 3. Każdy rozdział zawiera wykaz literatury. Są tam odniesienia do stosow- nych fragmentów podręczników prawniczych z zakresu prawa rodzinnego, „Systemuprawa rodzinnego i opiekuńczego" i „Komentarza do Kodeksu ro- dzinnego i opiekuńczego " oraz do innych publikacji książkowych i artykułów. Treści w nich zawarte wykraczają daleko zarówno poza zakres niezbędny do zawodowego funkcjonowania adresatów opracowania, jak i do odniesienia sukcesu podczas egzaminu. Mogą one jednak okazać się przydatne zarówno dla poszerzenia i pogłębienia wiedzy, jak i dla studentów piszących prace li- cencjackie lub magisterskie na tematy mniej lub bardziej zazębiające się z in- stytucjami prawnej ochrony rodziny. 4. Książkę kończy „Aneks", w którym Czytelnik znajdzie przykłady po- zwów, wniosków i wyroków sądowych. Ich cełem jest przybliżenie strony praktycznej omawianych zagadnień. ..... -:? r_-->\> ??:;?. : ?', ; ~->i\r ??>.; ???. ••? ?.':•:..•, •.' .!*?;. .... -.i ? . ? • \, Marek Andrzejewski ?V:. >.»?.. . • J 2VS -M-.r-'-;' • ;.' i-';-. -YV\;\ ,'",. '?.'.•? iii . ??i%W:': . -. ,,.! ,:i- . i .? -i .. M Wykaz skrótów: Dz. U. KC KK KoPD KPC KPK KRiO UPN ';;;.. UPS tj. J. Ignatowicz J. Winiarz J Strzebińczyk T. Smyczyński Komentarz System Dziennik Ustaw Kodeks cywilny ,.v ??'„?• . ,? ?? • •? i j Kodeks karny ?...... ?,..•> ^ ?., ^^: Konwencja o Prawach Dziecka ,- ?:: ^ ? , ..•?»?< Kodeks postępowania cywilnego ' ? '^ Kodeks postępowania karnego ^ Kodeks rodzinny i opiekuńczy ' ! Ustawa z 26 X 1982 o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz. U. 1982, Nr 35, poz. 228 z późniejszymi zmianami Ustawa z 29 XI1990 o pomocy społecznej Dz. U. 1998, Nr 64, poz. 414 z późniejszymi zmianami tekst jednolity (ogłoszony urzędowo tekst aktu prawnego uwzględniający wszystkie dotychczasowe zmiany) - J. Ignatowicz Prawo rodzinne. Wyd. IV Warszawa Wydaw- nictwo Prawnicze PWN 2000 - J. Winiarz Prawo rodzinne. Wyd. IX. Warszawa PWN 1996 - J. Strzebińczyk Prawo rodzinne Kantor Wydawniczy ZA- KAMYCZE 2002 T. Smyczyński Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wy- kładnia. Warszawa Wydawnictwo C.H. Beck 2001 H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Klaus, K. Piasecki, M. Sychowicz Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komenta- rzem. Red. K. Piasecki. Warszawa Wydawnictwo Prawni- cze 2000 ; . System prawa rodzinnego i opiekuńczego. Praca zbiorowa pod red. J.S. Piątowskiego Wrocław Ossolineum 1985 www.wsip.com.pl ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE Literatura: Ignatowicz, s. 15-88; Smyczyński, s. 3-23; Strzebińczyk, s. 21-48; Winiarz, s. 13-38; System s. 7-74. F. Adamski Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy. Kraków Wydawnictwo UJ 2002; L. Dyczewski Rodzina-społeczeństwo-państwo. Lublin Towarzystwo Naukowe KUL 1994; A. Grześkowiak Rodzina w projektach Konstytucji. W: Zagadnienia praw rodziny. Red. J. Reberta RW KUL Lublin 1997; Z. Radwański Badania nad prawem rodzinnym. W: Metodologiczne problemy badań nad rodziną. Red. Z. Tyszka Poznań 1980; tenże Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego. W: Rozprawy z prawa cywilnego. Warszawa 1985; T. Smyczyński Rodzina i prawo rodzinne w świetle nowej Konstytucji. „Państwo i Prawo" 1997 nr 12; Z. Tyszka Socjologia rodziny. Warszawa 1979; Z. Tyszka, A. Wa- chowiak Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjoligii rodziny. Poznań 1997; F. Zedler Sądy rodzinne. Wybrane zagadnienia organizacyjne i procesowe. Warszawa 1984; Z. Ziembiński Wieloaspektowość badań nad prawem dotyczącym rodziny. W: Metodolo- giczne....]^. Podstawowe pojęcia dotyczące rodziny Rodzina nie doczekała się zdefiniowania w przepisach prawa. Przez so- cjologów, jak i w dokumentach międzynarodowych określana jest słusznie ja- ko podstawowa komórka społeczna. W poszczególnych aktach polskiego prawa pojmowana jest rozmaicie. Na przykład KRiO w art. 27 ustanawiają- cym obowiązek małżonków zaspokajania potrzeb rodziny, jaką założyli, za- wierając swój związek, ujmuje ją jako rodzinę nuklearną. W przepisach ali- mentacyjnych natomiast ten rodzinnoprawny obowiązek rozciągnięty jest na wszystkich krewnych w linii prostej, niektórych spośród powinowatych, by- łych małżonków, rodzeństwo i inne osoby. Z kolei jako rodzinę traktuje się także osoby tworzące wspólne gospodarstwo domowe. Jeszcze inne rozumie- nie wynika z innych aktów prawnych. Ustawodawca bowiem - w zależności Podstawowe pojęcia dotyczące rodziny 15 od tego, jakie chce osiągnąć skutki - za każdym razem nadaje temu pojęciu inną treść. Fundamentem rodziny jest małżeństwo rozumiane w KRiO oraz w art. 18 Konstytucji RP jako związek mężczyzny i kobiety sformalizowany przez nor- my regulujące przesłanki jego zawarcia. Krąg osób zaliczanych do rodziny jest wyznaczony przede wszystkim przez pokrewieństwo, czyli pochodzenie od wspólnego przodka. Rozróż- niamy: - pokrewieństwo w linii prostej (pradziadek - dziadek - ojciec - syn - wnuk - prawnuk itd.) dotyczące osób, które pochodzą jedna od drugiej; - pokrewieństwo w linii bocznej (rodzeństwo, kuzynostwo), kiedy to da- ne osoby nie pochodzą od siebie, a wiąże je to, że mają wspólnego przodka. L Ł ...... Ryc. 1. Pokrewieństwo i powinowactwo D i E są małżeństwem . C, B, D to potomstwo A •? ? ? '??: v F, G, H to potomstwo B, a więc wnuki A (jego krewni w linii prostej 2. stopnia) I, J to potomstwo D, a więc wnuki A (krewni A w linii prostej 2. stopnia) oraz kuzynostwo F, G, H (ich krewni w linii bocznej 4. stopnia) Co do innych koligacji to np.: ; : ? A - L są krewnymi w linii prostej (stopień 4.) • "'-"?? ?? L - J są krewnymi w linii bocznej (stopień 6.) ;; F - G są rodzeństwem, a więc krewnymi w linii bocznej (stopień 2., gdyż w linii bocznej nie ma stopnia 1.) K - E są spowinowaceni w linii bocznej (stopień 4.) '•?:,,•:;; .; E - A są spowinowaceni w linii prostej (stopień 1.) . ? .'.'/. , ,: ;? www.wsip.com.pl I 16 Rozdział 1. Zagadnienia wprowadzające Pokrewieństwo mierzy się w stopniach. Stopień pokrewieństwa w linii prostej równy jest liczbie pokoleń dzielących dane osoby (ojciec i syn są krewnymi pierwszego stopnia, pradziadek i wnuk spokrewnieni są w stopniu trzecim). Stopień pokrewieństwa w linii bocznej równy jest natomiast liczbie urodzeń oddzielających dane osoby (dlatego rodzeństwo to krewni drugiego stopnia w linii bocznej, gdyż dla zaistnienia tego pokrewieństwa konieczne były dwa urodzenia, to jest każdego z nich). ,? \ \- i >•;", .i. Dziecko to według KoPD (tego pojęcia KRiO nie definiuje) osoba, która nie ukończyła 18. roku życia. Konwencja nie określiła w swych uregulowaniach momentu, od którego życie dziecka bierze swój początek, choć warto zazna- czyć, iż w preambule do tego dokumentu zawarto cytat z Deklaracji Praw Dziec- ka przyjętej przez ONZ w 1959 r. głoszący, że „dziecko wymaga szczególnej opieki i troski w tym ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu". Nie wchodząc w bogatą problematykę filozoficzną, czy też biologiczną zagadnie- nia, należy nadmienić, iż na gruncie polskiego prawa kwestii początku życia do- tykaj ą przede wszystkim regulacje dotyczące dopuszczalności dokonywania przerwania ciąży. Czyn ten jest zakazany pod groźbą kary (art. 152-154 KK), przy czym w ustawie z dnia 7 stycznia 1997 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. 1993, Nr 17, poz. 78 z później szymi zmianami) wskazano również wyjątkowe sytua- cje, w których jest on prawnie dopuszczalny. Nie popełnia przestępstwa lekarz, który dokonuje przerwania ciąży w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej, w przypadku gdy: - ciąża stanowiła zagrożenie dla życia lub poważne zagrożenie dla zdrowia matki, stwierdzone orzeczeniem lekarza innego niż lekarz podejmujący działanie (orzeczenie to nie jest niezbędne w przypadku natychmiastowej konieczności uchylenia zagrożenia dla matki); - badania prenatalne, potwierdzone orzeczeniem innego lekarza niż lekarz podejmu- jący działanie, wskazują na ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu; - zachodzi uzasadnione podejrzenie, potwierdzone zaświadczeniem prokuratora, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego. Wprowadzona w 1996 r. dopuszczalność przerwania ciąży w sytuacji, gdy kobieta znajduje się w trudnych warunkach życiowych lub w trudnej sytuacji materialnej została w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego uznana za sprzeczną z normą ustawy zasadniczej, głoszącą w art. 38, iż „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawo do życia". Warto wiedzieć, że w prawie cywilnym istnieje szereg regulacji - mających niekiedy rodowód aż w prawie rzymskim i funkcjonujących niezależnie od tego, jak aktualnie ure- gulowana jest dopuszczalność przerywania ciąży - chroniących interesy majątkowe dzieci poczętych. Dzieci te, pod warunkiem, że urodzą się żywe, mogą m.in. dziedziczyć (art. 927 § 2 KC) i dochodzić wyrównania szkód uczynionych im w życiu płodowym (art. 446-1 KC). Mogą też, już w fazie życia płodowego, zostać uznane (art. 75KRiO). ...... ? ,'.r Źródła prawa rodzinnego 17 Szereg przepisów reguluje skutki prawne powinowactwa (artykuły 19, 144, pośrednio art. 56 KRiO). Ranga tych więzów rośnie wraz ze wzrostem liczby rodzin rekonstruowanych. Powinowatym jest krewny małżonka, tj. na przykład pasierb, teściowie, szwagier. Powinowactwo trwa pomimo ustania małżeństwa (ma to istotne znaczenie z punktu widzenia prawa małżeńskiego, które zabrania zawierania małżeństw osobom spowinowaconym w linii prostej). Źródła prawa rodzinnego Źródła prawa powszechnie obowiązującego w Polsce Przez źródło prawa rodzinnego rozumieć tu będziemy akty prawne zawierające regulacje doty- czące funkcjonowania rodziny. Zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP źródłami powszechnie obowiązu- jącego prawa w Polsce są: -Konstytucja; ?-,•.? ,^- -ustawy (akty uchwalane przez parlament oraz podpisywane przez prezydenta); - ratyfikowane umowy międzynarodowe (zasady i tryb zawierania, raty- fikowania i wypowiadania umów międzynarodowych określi - co zapo- wiedziano w Konstytucji - ustawa); -rozporządzenia wydane na podstawie ustaw (akty wydawane przez organy władzy wykonawczej); - akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarach działania organów, które je ustanowiły. ...... Konstytucja Uchwalona 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe i przyjęta 25 maja 1997 r. w referendum Konstytucja RP zawiera kilka prze- pisów dotyczących ochrony prawnej rodziny. W art. 18 określono małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety i za- deklarowano, iż jako takie - obok rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa - znajduje się ono pod ochroną RP. ;; W kwestii uregulowania relacji rodzice - dzieci Konstytucja stanowi, iż: „Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekona- niami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność sumienia i wyznania oraz jego przekonania" (art. 48 ust. 1). Dyrektywę tę Konstytucja odnosi w szczególności do realizacji przez rodzi- ców ich prawa do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego (art. 53 ust. 3). Jeżeli chodzi o ograniczenie lub pozbawienie ro- dziców ich praw rodzicielskich, to mogą one nastąpić „tylko w przypadkach www.wsip.com.pl 18 Rozdział 1. Zagadnienia wprowadzające określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu" (art. 48 ust. 2). Konstytucyjnej rangi doczekała się też ochrona praw dzieci. Poza zapo- wiedzią utworzenia urzędu Rzecznika Praw Dziecka Konstytucja stanowi m.in., iż: „każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją", a „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych" (art. 72). Kodeks rodzinny i opiekuńczy i inne ustawy Głównym źródłem prawa ro- dzinnego jest ustawa z 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Ko- deks, który zaczął obowiązywać od 1 stycznia 1965 r., był od tego czasu wie- lokrotnie nowelizowany. Największe zmiany jego przepisów miały miejsce w latach 1975, 1995 i 1998. Będzie on podstawą dla zdecydowanej większo- ści rozważań zamieszczonych w tej książce. Poza KRiO istnieje szereg innych ustaw, do których przyjdzie odwoływać się, analizując poszczególne zagadnienia prawnej ochrony rodziny. Dla adresa- tów opracowania szczególne znaczenie mają zwłaszcza regulacje zawarte w UPS, ustawie z 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym(1991,Nr 45,poz. 200), UPN, fragmentach KK, KC i szeregu innych. Należy podkreślić szczególną rolę, jaką dla uregulowań prawa rodzin- nego odgrywają przepisy części ogólnej KC. Przyjmuje się bowiem, iż pra- wo rodzinne jest częścią prawa cywilnego. Koronnym argumentem prze- mawiającym za tą tezą jest fakt, że KRiO nie jest kodyfikacją samodzielną. Nie reguluje on bowiem wielu kwestii ściśle związanych z funkcjonowa- niem stosunków rodzinnych, takich jak zdolność do czynności prawnych, przedawnienie, przedstawicielstwo i inne. Zostały one natomiast uregulo- wane właśnie w części ogólnej KC. Nieprzypadkowo też oba kodeksy we- szły w życie tego samego dnia. Z faktu, iż prawo rodzinne jest częścią pra- wa cywilnego wynika bardzo istotny wniosek, że w takim zakresie, w jakim brak jest unormowań KRiO, stosuje się w sprawach rodzinnych przepisy części ogólnej KC. Stosowanie przepisów części ogólnej KC wy- łączone jest jedynie wówczas, gdy daną kwestię odmiennie regulują prze- pisy KRiO. ? ?'???? - r. .:: :, '•.-,- ;r '.-... --; Ratyfikowane umowy międzynarodowe Do polskiego systemu prawnego należą też ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe. Zgodnie z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP: „Ratyfikowana umowa międzynarodowa /.../ stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy". '; , ..;u,.>;•.' Konsekwencje zaliczenia określonego aktu prawnego czy też jego frag- mentu do prawa dotyczącego rodziny są jednak istotne. Wiążą się one ze spo- sobem analizowania jego przepisów i oceną skutków ich obowiązywania. Interpretować je bowiem należy w łączności z odpowiadającymi im instytu- cjami prawa rodzinnego rozumianego ściśle (uregulowanego w KRiO), tak by łącznie tworzyły harmonijną całość. Tylko konsekwentne stosowanie takiej metody może zapewnić zarówno spójność aksjologiczną, jak i pragmatyczną ogółu unormowań. Na przykład przepisy ustawy o funduszu alimentacyjnym powinny być interpretowa- ne i analizowane wraz z przepisami KRiO o alimentacji, przepisy ustawy o pomocy społecznej i aktów wykonawczych regulujące instytucje pieczy zastępczej wraz z przepi- sami KRiO o władzy rodzicielskiej itp. Zasady prawa rodzinnego Każda gałąź prawa ma pewne regulacje o istotnym znaczeniu dla właści- wego zrozumienia (interpretowania) wszystkich jej szczegółowych unormo- wań. Określa sieje mianem zasad danej gałęzi prawa, gdyż zawierają główne założenia, idee i cele przyświecające ustawodawcy. ' ? Szczególną cechą zasad prawa rodzinnego jest ich ładunek moralny będą- cy konsekwencją istotnego wpływu tego pierwiastka na treść obowiązujących regulacji prawnych. Widać to szczególnie dobitnie na przykładzie fundamen- talnej zasady polskiego prawa rodzinnego, jaką jest zasada dobra dziecka. Odwołanie się do dobra dziecka zawarte jest w szeregu przepisów KRiO wprost (np. artykuły 56 § 2, 109 § 1, 114 i inne), a tam gdzie nie zostało ono wypowiedziane wyraźnie również łatwo dostrzec, iż stanowiło główną troskę ustawodawcy. Nakaz kierowania się kryterium najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka w działalności publicznych i prywatnych instytucji opieki społecznej, sądów, władz administracyjnych oraz ciał ustawodawczych za- wiera też art. 3 ust. 1 KoPD. KoPD nie posługuje się pojęciem „dobro", lecz „najlepszy interes" dziecka, jed- nak należy przyjąć, iż znaczenie obu pojęć jest tożsame. .. , . , Sądy rodzinne 21 Poza zasadą dobra dziecka do najistotniejszych zasad polskiego prawa rodzinnego zaliczyć należy zasady: - autonomii rodziny względem wpływów zewnętrznych, w szczególności państwa; - prymatu rodziny w wychowaniu dzieci; ,. -.;•,,; - monogamii; - świeckości prawa rodzinnego (w szczególności związków małżeńskich) i kompe- tencji organów państwa w rozstrzyganiu spraw rodzinnych; -równouprawnienia małżonków w ich wzajemnych relacjach i stosunkach z ich wspólnymi dziećmi; - trwałości związków małżeńskich. Zasady te zostaną bliżej omówione przy okazji analizowania tych instytucji prawa rodzinnego, z którymi są najściślej związane. Sądy rodzinne Sądami rodzinnymi określane są funkcjonujące w strukturze sądów rejo- nowych wydziały rodzinne i nieletnich. Powołane one zostały w drugiej poło- wie lat 70. w konsekwencji długiej ewolucji sposobu orzekania w sprawach dotyczących osób nieletnich. W chwili obecnej sądy rodzinne orzekają w sprawach z zakresu: - prawa rodzinnego i opiekuńczego (z wyłączeniem spraw rozwodowych, które należą do kompetencji wydziałów cywilnych sądów okręgowych); - postępowania w sprawach nieletnich; - postępowania w stosunku do osób uzależnionych od alkoholu; ,f - ustawy o ochronie zdrowia psychicznego; , v.; - ustawy o przeciwdziałanu narkomanii i innych. ... •-.(?? Po krótkim epizodzie wyłączono spod kompetencji sądów rodzinnych sprawy karne dotyczące przestępstw przeciwko rodzinie i opiece. Wedle założonego modelu, który, niestety, nigdy z różnych powodów nie zo- stał zrealizowany, sądy rodzinne miały być ustanowione na trzech podstawach: - skupieniu w ręku tego samego sędziego możliwie wszystkich spraw do- tyczących rodziny, jakie wpływają do sądu z danego obszaru (miasta, dzielnicy, gminy); - wysokich kompetencjach sędziów rodzinnych jako dobrych prawników obeznanych dodatkowo z problematyką psychologiczną, pedagogiczną, socjologiczną i czujących powołanie do orzekania w tego rodzaju spe- cyficznych sprawach; - silnym wsparciu sądów rodzinnych siecią instytucji eksperckich. www.wsip.com.pl 22 Rozdział 1. Zagadnienia wprowadzające Drugi z wymienionych elementów nie funkcjonuje należycie, co wynika ze znacznej fluktuacji kadrowej w sądach, która nie omija sądów rodzinnych. Trzeci, z powodu nie- dostatecznych kwot przeznaczanych w budżetach na potrzeby resortu sprawiedliwości, nigdy nie był realizowany. Miejsce prawa wśród środków oddziaływania wobec rodziny Pracownicy socjalni, wychowawcy, pedagodzy stają wielokrotnie przed problemem konieczności sięgnięcia - gwoli załatwiania spraw dotyczących klientów, podopiecznych czy wychowanków - po środki prawne. Stosunko- wo najmniej dylematów sprawiają sytuacje, których aspekt prawny ma cha- rakter wyłącznie techniczno-proceduralny, związany na przykład z potrzebą wystąpienia do sądu o wyrażenie zgody na zawarcie małżeństwa, złożenie stosownych dokumentów w celu otrzymania zasiłku z pomocy społecznej, świadczeń z funduszu alimentacyjnego itp. Daleko większy ciężar mają spra- wy, w związku z którymi przychodzi sięgnąć po instrumenty prawne w celu ingerencji w relacje łączące członków rodziny. W takich przypadkach należy bowiem brać pod uwagę i tę możliwość, że można swoim działaniem dopro- wadzić do przecięcia owych więzów rodzinnych w sposób definitywny. Cza- sami tak radykalne w skutkach posunięcie bywa konieczne, a zahamowania przed zwróceniem się do policji lub prokuratury można określić jako aseku- ranctwo (np. gdy wymagają obrony dzieci lub inne osoby będące ofiarami znęcania się, pobić lub innych form przemocy). Sięgając po instrumenty pra- wne, nie można jednak zapominać o potrzebie roztropności, by zbytnią im- pulsywnością nie wyrządzić zła (podpowiedz wystąpienia o rozwód w sytua- cji, gdy mediacja pomiędzy małżonkami mogłaby przynieść dobry efekt, wystąpienie o pozbawienie władzy rodzicielskiej bez uprzedniej próby wspierania rodziców, aby pomóc im w należytym spełnianiu obowiązków). Jeśli bowiem istnieje szansa osiągnięcia pozytywnych rezultatów bez ingero- wania prawem (bez odbierania władzy rodzicielskiej, bez odwoływania się do UPN, bez pozywania o alimenty itd.), należy starać się osiągnąć efekt za po- mocą mniej stanowczych środków, '-i :-?!:•, ;: W niektórych sytuacjach prawo nie pozwala na dowolność i wymaga współpracy z sądami lub organami ścigania. Zgodnie z art. 572 KPC każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania przez sąd opiekuńczy z urzędu (a więc m.in. w sprawach dotyczących ingerencji w sfe- rę władzy rodzicielskiej i ustanowienia opieki prawnej), obowiązany jest ów sąd o tym zawiadomić. Obowiązek ten spoczywa więc przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, organach Dyskusje wokół norm regulujących funkcjonowanie rodziny 23 administracji, policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych, społecznych organach pomocniczych sądów opiekuńczych oraz organiza- cjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicz- nie chorymi. Powołany przepis nie przewiduje sankcji za niespełnienie obo- wiązku zawiadomienia, należy jednak przyjąć, iż w stosunku do okazujących pasywność pracowników urzędów i instytucji państwowych może wchodzić w grę odpowiedzialność dyscyplinarna. ?? . ? . Z mocy art. 304 KPK i art. 4 § 3 UPN instytucje państwowe i samorządo- we, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu prze- stępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa. W opisanej sytuacji są pracownicy socjalni lub wychowawcy, którzy odwiedzając podopiecznych w ich domach, dostrzegą tam na przykład przejawy znęcania się nad sobą członków rodziny, rozpijania małoletnich, pobić itp. Obowiązek zawiadomienia m.in. sądu rodzinnego lub policji spoczywa również na każdym, kto stwierdzi okoliczności świadczące o demoralizacji osoby nieletniej (art. 4 § 1 UPN). Należy dodać, iż funkcjonariusze publiczni (są nimi obok sędziów, ławni- ków, zawodowych kuratorów sądowych, policjantów i wielu innych, jako osoby zatrudnione w organach państwowych lub samorządowych - również nauczyciele i pracownicy socjalni), którzy przekraczając swoje kompetencje lub niedopełniając obowiązków działają na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlegają karze pozbawienia wolności do lat 3, a jeśli działali nieumyślnie, jednakowoż wyrządzili istotną szkodę, podlegają karze grzyw- ny, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 231 § 1 i 3 KK). ?? •: ? ' «N<- ;.?? ".i-"- ??•?-? ;??>?? ? ? ? ?/..?? Dyskusje wokół norm regulujących funkcjonowanie rodziny Dyskusje mające za przedmiot rozliczne zagadnienia związane z funkcjo- nowaniem rodziny doprowadziły ostatnimi czasy do sformułowania szeregu postulatów zmian prawa rodzinnego i prawa dotyczącego rodziny. Co prawda niewiele z nich zostało uchwalonych, niemniej jednak są one dowodem dysku- towania w sposób otwarty, a często również emocjonalny, o sprawach dla insty- tucji rodziny fundamentalnych. Wystarczy wymienić chociażby projekty: www.wsip.com.pl 24 Rozdział 1. Zagadnienia wprowadzające ? ^i; . ; • - liberalizacji prawa rozwodowego; . ? .' ••??>;. ... - zaostrzenia sankcji wobec nieletnich; - stanowczego pozbawiania władzy rodzicielskiej rodziców źle wykonują- cych obowiązki opiekuńcze wobec dzieci; - zmian prawa dotyczącego (nie)dopuszczalności przerywania ciąży (od cał- kowitego zakazu, do całkowitej dopuszczalności poprzez szereg wariantów pośrednich) i inne. W toku wykładu będą one pokrótce omawiane jako idee, które albo zosta- ły, albo też być może w przyszłości zostaną zrealizowane, i wobec których warto mieć wyrobiony pogląd. Niepokoi jednak fakt, iż przedstawiciele każdego niemal nurtu ideologi- cznego, filozoficznego, czy też po prostu politycznego, traktują rodzinę jako najważniejszą (najlepszą?) płaszczyznę podejmowania działań w celu ukaza- nia w sposób wyrazisty swego oblicza, w tym zwłaszcza tych jego elemen- tów, które pozwalają na odróżnienie od innych. Niekiedy prowadzi to do in- strumentalnego traktowania problematyki rodzinnej i jej ideologizowania, a przy tym, niestety, do wulgaryzowania prowadzonych sporów. PROBLEMY DO DYSKUSJI I. Jakie argumenty na temat prawnej dopuszczalności lub niedopuszczalności przery- wania ciąży pojawią się w dyspucie na seminarium magisterskim uczelni pedagogicznej, a jakie w debacie przed wyborami parlamentarnymi? II. Według art. 2a ust. 1 pkt. 1 UPS rodzina to „osoby spokrewnione lub niespokrewnio- ne pozostające w faktycznym związku, wspólnie zamieszkujące i gospodarujące". Jakimi motywami kierował się ustawodawca, definiując w taki sposób rodzinę? PYTANIA 1. Wymień według hierarchii akty prawa powszechnie obowiązującego w Polsce. 2. Jaka jest relacja pomiędzy KRiO a przepisami części ogólnej KC? 3. Zapoznawszy się z KRiO, omów jego strukturę. 4. W jakich sytuacjach funkcjonariusz publiczny ma obowiązek zawiadomienia sądu, prokuratury lub policji? ? .. .siH''1?'? nr^*;1 Uv **?* ? ń~:'?>>.* t ."''? 5. Wymień zasady prawa rodzinnego. 6. Czy konkubent jest członkiem rodziny w rozumieniu UPS? 7. Wykonaj fragment drzewa genealogicznego swojej rodziny i ustal stopnie pokrewień- stwa i powinowactwa pomiędzy sobą a wybranymi osobami. MAŁŻEŃSTWO Literatura: Ignatowicz, s. 89-188; Smyczyński, s. 37-173; Strzebińczyk, s. 51-168; Winiarz, s. 39-137; Komentarz, s. 9-276; System, s. 122-537. E. Dymek Konkubinat. Czy istnieje potrzeba prawnego uregulowania stosunków oso- bistych i majątkowych związków pozamałżeńskich? W: Czy potrzebna jest w Polsce zmia- na prawa rodzinnego? Red. B. Czech. Katowice 1997 r.; A. Dyoniak Ustawowy ustrój ma- jątkowo-małżeński. Wrocław Ossolineum 1985; ks. B. Glinkowski Prawo Kościoła na co dzień. Małżeństwo konkordatowe. Poznań 2002; M. Goettel Majątek odrębny małżonków. Szczytno 1986; J. Ignatowicz Nowa forma zawierania małżeństw (art. 10 Konkordatu) „Przegląd Sądowy" 1994 nr 2; K. Marzec-Holka Dezintegracja małżeństw zawartych za zgodą sądu. Bydgoszcz 1994; T. Smyczyński Art. 28 k.r.o w doktrynie i praktyce „Studia Prawnicze" 1976 nr 4; tenże Nowelizacja prawa małżeńskiego. „Państwo i Prawo" 1999 nr 1; W. Stojanowska Prawa i obowiązki (małżonków, rodziców i dzieci) w rodzinie. W: Zagadnienia praw rodziny. Red. J. Rebeta. Lublin RW KUL 1997; A. Szlęzak Wybrane zagadnienia prawnorodzinne konkubinatu. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjolo- giczny" 1992 nr 3; A. Zielonacki Zawarcie małżeństwa. Ossolineum 1982. Zasady prawa małżeńskiego . Najistotniejszymi spośród rządzących prawem małżeńskim są zasady: - monogamii; Zgodnie z art. 13 KRiO osoba, która pozostaje w związku małżeńskim nie może za- wrzeć kolejnego małżeństwa. Zawarcie związku małżeńskiego przez taką osobę jest na gruncie KK przestępstwem i podlega karze. - trwałości związku małżeńskiego (zobacz rozdział 3.); - równouprawnienia małżonków w ich wzajemnych relacjach i w stosun- kach z ich wspólnymi dziećmi (zobacz rozdział 2.); Wyrażona została w art. 23 i następnych KRiO. Ma ona umocnienie w przepisach szeregu najważniejszych dokumentów międzynarodowych i w Konstytucji RP stanowią- cych o równości płci. - świeckości małżeństwa. .<: . .???<.:•„-.?;*? ,: ; ?•??,-?•? www.wsip.com.pl 26 Rozdział 2. Małżeństwo Nie przeczy jej wprowadzona w art. 10 Konkordatu zawartego pomiędzy Polską a Stolicą Apostolską, a następnie w KRiO, możność zawierania małżeństw w obrządku religijnym ze skutkami dla prawa świeckiego jako podlegających jurysdykcji sądów powszechnych. Zawarcie związku małżeńskiego Zgodnie z treścią art. 1 KRiO, aby doszło do zawarcia małżeństwa, muszą łącznie wystąpić następujące przesłanki: • Pomiędzy osobami, które zamierzają zawrzeć związek małżeński, musi istnieć różnica płci. Związek małżeński jest bowiem - co podkreślano poza KRiO również w Konstytucji - związkiem mężczyzny i kobiety. W konsekwencji zarówno pary homoseksualne, jak i oso- by, które nie mają wykształconej płci (obojnactwo), nie mogą zawrzeć takiego związku. Po- twierdzenie w 1997 r. w ustawie zasadniczej obowiązującego od dawna w polskim prawie rodzinnym wymogu różnicy płci u osób zamierzających wstąpić w związek małżeński, po- dyktowane było niewątpliwie zamiarem wzmocnienia stanowiska polskiego ustawodawcy wobec wprowadzenia w niektórych krajach dopuszczalności zawierania małżeństw przez pary homoseksualne. • Nupturienci (osoby zawierające związek małżeński) muszą być jedno- cześnie obecni przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego albo przed du- chownym kościoła lub innego związku wyznaniowego zarejestowanego w Polsce. Jedynym wyjątkiem od tego wymogu jest dopuszczalność zawarcia związku małżeń- skiego przez pełnomocnika. Osoba, która nie ma możliwości, by osobiście uczestniczyć w ceremonii, może wystąpić do sądu o zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego przez pełnomocnika. Sąd wyrazi na to zgodę, o ile uzna, iż istnieją po temu ważne powo- dy (w orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że musi to być powód unie- możliwiający jednoczesne stawienie się w jakimkolwiek urzędzie, na przykład gdy męż- czyźnie zamierzającemu zawrzeć związek małżeński przypadł w udziale obowiązek służby wojskowej w jednostkach ONZ poza granicami kraju, a pragnie on zawrzeć zwią- zek małżeński przed urodzeniem dziecka przez swą przyszłą żonę). • Muszą oni złożyć zgodne oświadczenia o wstąpieniu w związek mał- żeński. Gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu Kościoła oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu, wówczas konieczne jest speł- nienie dodatkowej przesłanki: Forma zawarcia małżeństwa 27 • Sporządzenie przez kierownika urzędu stanu cywilnego aktu małżeń- stwa. Brak którejkolwiek z wymienionych przesłanek sprawia, że w świetle polskiego prawa związek małżeński w ogóle nie został zawarty (czyli nigdy nie zaistniał). Nie dojdzie do zawarcia związku małżeńskiego na przykład wówczas, gdy On i Ona przyrzekają sobie miłość, wierność, że się wzajem nie opuszczą itp., słowem, gdy wypo- wiadają dokładnie i z pełną powagą treść przysięgi małżeńskiej, jednakowoż czynią to na spacerze w parku. Podobnie dzieje się, gdy kierownik urzędu stanu cywilnego przyjmie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński od dwóch osób tej samej płci, a także, gdy mężczyzna i kobieta złożą oświadczenia o zawarciu małżeństwa przed inną osobą niż upoważniony urzędnik stanu cywilnego lub osoba duchowna. Takie sytuacje nie nale- żą do kategorii zdarzeń prawnych, czyli takich zdarzeń, które są uregulowane prawnie i wywołują skutki w postaci powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego. Nie będąc zdarzeniami prawnymi, nie wywołują skutków prawnych. Pożycie między osobami, które nie spełniły wyżej wymienionych przesła- nek, będzie pożyciem pozamałżeńskim. Jeżeli jednak - pomimo braku prze- słanek zawarcia związku małżeńskiego - sporządzony został akt małżeństwa, ustalenie nieistnienia związku małżeńskiego może nastąpić jedynie na mocy wyroku sądowego. Powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa może wy- toczyć każdy, kto ma w tym interes prawny. Interes taki może mieć każdy z małżonków, prokurator, a także np. potomstwo każdego z małżonków z ich poprzednich związków, a to ze względu na reguły prawa spadkowego. Spełnienie przesłanek sprawia natomiast, iż związek małżeński zostaje zawarty i to również wówczas, gdy doszło do tego, pomimo istnienia tzw. przeszkód małżeńskich (wymaganego prawem wieku nupturientów, istnie- nia łączących ich więzów pokrewieństwa i innych). Istnienie owych prze- szkód może więc doprowadzić do unieważnienia zawartego małżeństwa, ale dopóki do unieważnienia nie dojdzie, związek ten trwa ze wszystkimi tego skutkami. Forma zawarcia małżeństwa : i -; ?. • W konsekwencji ratyfikacji Konkordatu, to jest umowy międzynarodowej pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską, doszło do wprowa- dzenia do KRiO (także kilku innych ustaw w tym do KPC i prawa o aktach stanu cywilnego) zmian przepisów umożliwiających nupturientom wybór po- między dwiema formami zawarcia związku małżeńskiego: świecką i religijną, www.wsip.com.pl 28 Rozdział 2. Małżeństwo przy czym forma religijna może wywierać również skutki na gruncie prawa państwowego (świeckiego). Jakkolwiek impulsem do zmian KRiO była ratyfikacja Konkordatu, to dopuszczal- ność zawierania związków małżeńskich w formie wyznaniowej ze skutkami dla prawa świeckiego nie dotyczy tylko wiernych Kościoła katolickiego, lecz osób należących do wszelkich legalnie działających w Polsce kościołów i związków wyznaniowych. Przyna- leżność do jakiejkolwiek religii nie może być w Polsce podstawą do uprzywilejowania prawnego. Aby małżeństwo zawarte w rycie wyznaniowym mogło być traktowane jako małżeństwo skutecznie zawarte w świetle KRiO, muszą zostać spełnione następujące przesłanki: • Między nupturientami nie mogą istnieć na przykład przeszkody wyni- kające z prawa polskiego. Duchowny nie może przyjąć oświadczeń nupturientów, iż wolą ich jest jednoczesne zawarcie związku małżeńskiego podlegającego prawu polskiemu, bez uprzedniego przedstawienia mu zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających za- warcie małżeństwa, sporządzonego przez kierownika urzędu stanu cywilnego. • Wstępujący w związek małżeński muszą więc złożyć zgodne oświad- czenia woli o tym, że chcą, aby ich związek był skuteczny na gruncie prawa świeckiego. Nie ma tu automatyzmu. Nupturienci muszą jednoznacznie oświadczyć, że taka wła- śnie jest ich wola. Wobec braku owych oświadczeń związek będzie zawarty tylko w świetle prawa kanonicznego. Warto zaznaczyć, że na mocy wewnętrznych zarządzeń - chcąc uniemożliwić zawieranie związków bigamicznych - nie wolno duchownym Ko- ścioła katolickiego przyjmować od nupturientów oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński bez wyrażenia przez nich woli, aby związek ten był również skuteczny na gruncie prawa świeckiego....... • Zawarcie małżeństwa zostanie wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany urzędowi stanu cywilnego w terminie 5 dni od zawarcia małżeństwa. Niedopełnienie tego obowiązku przez osobę duchowną powodu- je, że związek małżeński nie zostanie zawarty. Daje to podstawę do dochodze- nia od duchownego odszkodowania z tytułu poniesionych szkód w związku z ceremonią zawarcia związku. Spełnienie powyższych przesłanek powoduje, że dochodzi do jednocze- snego zawarcia przez nupturientów związku małżeńskiego o charakterze sa- kramentalnym, jak i związku małżeńskiego na gruncie prawa świeckiego. Unieważnienie zawartego związku małżeńskiego 29 Podkreślić trzeba, iż orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków zawarcia i funkcjonowania małżeństwa określonych w prawie polskim należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych (w szczególności w sprawach rozwodowych, o alimenty, o zaprzeczenie ojcostwa i innych). Unieważnienie zawartego związku małżeńskiego (przeszkody małżeńskie) Małżeństwo może zostać unieważnione, jeżeli do jego zawarcia doszło pomimo istnienia tzw. przeszkód małżeńskich. Dotyczą one takich cech nup- turientów, jak: -wiek; ........... . .,.' ,-.. . . . ?? -ubezwłasnowolnienie; - choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy; - pozostawanie we wcześniej zawartym związku małżeńskim; -pokrewieństwo; ?<--. ' " -powinowactwo; i! ?;, ;* - pozostawanie ze sobą w stosunku przysposobienia. ' i . Do unieważnienia małżeństwa może również dojść z powodu wady peł- nomocnictwa i wady oświadczenia o zawarciu małżeństwa. Wiek Osoby zawierające związek małżeński powinny mieć ukończone 18 lat. Unormowanie obowiązujące do niedawna, a zezwalające na zawarcie związku mał- żeńskiego mężczyznom dopiero po ukończeniu 21. roku życia, było sprzeczne z konsty- tucyjną zasadą równości płci. Oceny tej nie może zmienić, rozsądny skądinąd pogląd, aby młodzi mężczyźni zawierali związki małżeńskie w wieku nieco bardziej dojrzałym niż próg dorosłości. Z ważnych powodów sąd może wyrazić zgodę na zawarcie związku mał- żeńskiego przez kobietę, która ukończyła lat 16. Sąd nie może natomiast wyra- zić zgody na zawarcie związku przez osobę młodszą. Do ważnych powodów uzasadniających zgodę sądu na zawarcie związku małżeńskiego zaliczyć trze- ba przede wszystkim fakt, iż wnioskodawczyni oczekuje potomstwa. Poza tym za ważny powód może być uznane m.in. pragnienie niezwłocznego zawarcia związku małżeńskiego w obliczu śmierci któregoś z nupturientów, długotrwa- ła znajomość przy niewielkim odstępie czasowym do osiągnięcia wymaganego wieku i zadowalającej sytuacji materialnej itp. Ważne powody wtedy tylko stanowią podstawę do wyrażenia zgody na zawarcie związku małżeńskiego, jeżeli można sformułować pozytywną www.wsip.com.pl 30 Rozdział 2. Małżeństwo prognozę co do przyszłości związku. Sąd bowiem, jak powiedziano, może wyrazić zgodę, lecz wcale nie jest do tego zobowiązany. Wbrew potocznym wyobrażeniom oczekujący potomstwa młodzi ludzie mogą spo- tkać się (i często spotykają się) z odmową zezwolenia na zawarcie przez nich związku małżeńskiego. Każdy z małżonków może wystąpić do sądu z żądaniem o unieważnienie zawartego związku z powodu nieosiągnięcia w chwili jego zawierania wyma- ganego prawem wieku. Jeżeli jednak małżonka jest w ciąży, wówczas prawo do wystąpienia z takim wnioskiem przysługuje tylko jej. Możność wystąpienia o unieważnienie zawartego związku małżeńskiego ustaje z momentem osiągnięcia wymaganego prawem wieku. Mówimy, że na- stępuje wówczas konwalidacja, czyli uzdrowienie wadliwie zawartego związ- ku, a skoro wada ustała, to równocześnie odpadła podstawa, by z jej powodu unieważnić związek. '????-?? V ?•?*-.'?. ? ? "•?•. ?.?if-~*//fc,;^>i.-.--"- Nie może więc wystąpić o unieważnienie 30-latek, opierając pozew o unieważnienie na twierdzeniu, że zawierając związek małżeński miał on lat 17, a jego małżonka 15. Chcąc uparcie rozwiązać małżeński węzeł, pozostaje mu wystąpić o rozwód. Ubezwłasnowolnienie Nie może zawrzeć związku małżeńskiego osoba ubez- własnowolniona całkowicie. Małżeństwo zawarte przez osobę, która w mo- mencie zawierania związku była ubezwłasnowolniona całkowicie może być unieważnione i to na wniosek złożony przez każdą ze stron. W przypadku uchy- lenia przez sąd orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu następuje konwalidacja wa- dliwie zawartego związku i od tego momentu nie może on zostać z powodu tej przeszkody unieważniony1. Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy Nie mogą zawrzeć związ- ku małżeńskiego osoby chore psychicznie lub niedorozwinięte umysłowo. Osoby te mogą jednak uzyskać zezwolenie sądu na zawarcie związku mał- żeńskiego. Sąd wyda zezwolenie, jeżeli stan zdrowia i umysłu wnioskodawcy nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa. Zawarty na pod- stawie zezwolenia sądu związek małżeński osób dotkniętych chorobą psy- chiczną lub niedorozwojem umysłowym nie podlega unieważnieniu. W razie zawarcia związku małżeńskiego bez zgody sądu każdy z małżon- ków może więc wystąpić z pozwem o unieważnienie małżeństwa. Powrót do Na temat ubezwłasnowolnienia zob. rozdział 9. f Unieważnienie zawartego związku małżeńskiego 31 zdrowia osoby, która zawarła związek małżeński w stanie choroby psychicz- nej, powoduje konwalidację wadliwie zawartego związku. Ubezwłasnowolnienie częściowe, formalnie rzecz biorąc, nie stoi na przeszkodzie zawarciu małżeństwa. Zważywszy jednak na przesłanki ubezwłasnowolnienia (choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenia psychiczne, uniemożliwiające samodzielne podejmowanie decyzji), na zamiar zawarcia związku małżeńskiego przez osoby ubezwłasnowolnione częściowo należy patrzeć przez pryzmat zawartego w KRiO zakazu zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie albo dotknięte niedorozwo- jem umysłowym. Pozostawanie we wcześniej zawartym związku małżeńskim Monogamicz- ny charakter małżeństwa sprawia, iż w polskim prawie istnieje zakaz zawie- rania małżeństw przez osoby pozostające w zawartym wcześniej związku małżeńskim (wielożeństwo). Czyn ten może doprowadzić do unieważnienia wszystkich kolejnych małżeństw, a poza tym na gruncie KK jest on uznany za przestępstwo. O unieważnienie małżeństwa bigamicznego może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny. Związek taki może zostać unieważniony w każdym czasie, w tym także po jego ustaniu. Małżeństwo bigamiczne może ulec konwalidacji, w przypadku, gdy po- przednio zawarty związek małżeński ustanie lub zostanie unieważniony. Nie dojdzie jednak do konwalidacji wadliwie zawartego związku, jeżeli poprze- dnie małżeństwo ustało wskutek śmierci bigamisty. Jego śmierć pozostawia bowiem prawny nieład, zwłaszcza na gruncie prawa spadkowego. Istnieją wszak osoby mające interes prawny w unieważnieniu wadliwie zawartego związku, zwłaszcza małżonek poślubiony w sposób ważny. Pokrewieństwo Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej oraz rodzeństwo. KRiO tę przeszkodę traktuje bardziej stanowczo niż jaką- kolwiek inną, nie przewidując żadnej możliwości konwalidacji tak zawartego związku małżeńskiego. Może więc on zostać unieważniony w każdym czasie (w tym nawet po ustaniu małżeństwa), a żądać unieważnienia może każdy, kto ma w tym interes prawny. Warto nadmienić, że na gruncie KK przestęp- stwem jest współżycie seksualne osób spokrewnionych w linii prostej oraz rodzeństwa. ?.,-.??? Powinowactwo Z powodów, jak należy przypuszczać, obyczajowych nie mo- gą zawrzeć ze sobą związku małżeńskiego powinowaci w linii prostej (np. zięć-teściowa, ojczym-pasierbica). Jednakże z ważnych powodów sąd może zezwolić im na zawarcie małżeństwa. Małżeństwo osób spowinowaconych www.wsip.com.pl 32 Rozdział 2. Małżeństwo w linii prostej zawarte bez zgody sądu może zostać unieważnione, a żądać unie- ważnienia może każdy z małżonków. Pozostawanie ze sobą w stosunku przysposobienia Przeszkodą do zawarcia małżeństwa jest pozostawanie przez osoby zamierzające to uczynić w stosunku przysposobienia. Funkcją adopcji jest prawna imitacja relacji łączących rodzi- ców z dziećmi. Rozwój uczuć łączących osobę przysposabiającą z przysposo- bioną, zmierzający ku ich więzi o charakterze małżeńskim, może jednak stano- wić podstawę do rozwiązania adopcji i uchylenia w ten sposób przeszkody małżeńskiej (nie dotyczy tojednak przysposobienia całkowitego, którejest nie- rozwiązywalne). Małżeństwo tych osób zawarte po ustaniu stosunku przyspo- sobienia nie podlega unieważnieniu. Wady pełnomocnictwa i wady oświadczenia o zawarciu małżeństwa Poza możliwością unieważnienia małżeństwa z powodu zawarcia go pomimo ist- nienia przeszkód małżeńskich, istnieje również możliwość unieważnienia małżeństwa zawartego przez pełnomocnika oraz małżeństwa, przy którego zawieraniu doszło do złożenia oświadczeń w sposób wadliwy. Małżeństwo zawarte przez pełnomocnika może zostać unieważnione, gdy: -brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika; - pełnomocnictwo było skutecznie odwołane lub nieważne. Jeżeli jednak małżonkowie podjęli wspólne pożycie, wówczas ich związ- ku nie można unieważnić. Małżeństwo może zostać również unieważnione, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński zostanie złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świado- me wyrażenie woli, złożyła je pod wpływem błędu co do tożsamości dru- giej strony lub pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpie- czeństwo osobiste. W tych przypadkach unieważnienia może żądać mał- żonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą. Nie może tego uczynić po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą - a w każdym przypadku po upływie 3 lat od zawarcia małżeństwa. Sprawy o unieważnienie małżeństwa rozpatruje sąd okręgowy miejsca zamieszka- nia małżonków. Poza małżonkami i we wskazanych przypadkach innymi osobami mają- cymi w tym interes prawny z powództwem o unieważnienie małżeństwa może wystąpić również prokurator. Sąd orzekając unieważnienie, orzeka, czy i który z małżonków Wzajemne prawa i obowiązki małżonków 33 zawarł małżeństwo w złej wierze, to znaczy, wiedząc o okolicznościach stanowiących podstawę unieważnienia. Do skutków unieważnienia małżeństwa w zakresie stosunku małżonków do wspólnych dzieci oraz stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie (zob. rozdział 3). Wzajemne prawa i obowiązki małżonków Równouprawnienie małżonków Zasadę równouprawnienia małżonków wy- raża w sposób ogólny art. 23 KRiO („Małżonkowie mają równe prawa i rów- ne obowiązki w małżeństwie"), a jej szczegółowe aspekty ujęte zostały w szeregu uregulowań tego kodeksu. Zgodnie z art. 24 KRiO małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny, a w razie braku porozu- mienia mogą zwrócić się o rozstrzygnięcie sporu do sądu. KRiO nakłada też na rodziców (z reguły są nimi małżonkowie) obowiązek wspólnego decydo- wania o istotnych sprawach ich dzieci (art. 97 § 2). Doniosłe znaczenie - zwła- szcza dla kobiet - należy przypisać również tym kodeksowym regulacjom, zgodnie z którymi zadośćuczynienie obowiązkowi przyczyniania się do za- spokajania potrzeb rodziny polegać może, w całości lub w części, na osobi- stych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym (artykuły 27, 43 § 3). Obowiązek wspólnego pożycia, wierności i współdziałania dla dobra rodziny Obowiązki te wyrażają intencję ustawodawcy kreowania związków małżeńskich jako instytucji trwałych, opartych na silnej więzi psychicznej i fizycznej oraz odpowiedzialnym traktowaniu przez małżonków obowiąz- ków względem siebie i swej rodziny. Wspólne pożycie małżonków rozumia- ne jest jako wspólnota: ,,,v ,- '. ? - duchowa (wewnętrzna więź psychiczna i lojalność); . - -fizyczna; Małżeństwo powinno być związkiem wiernym. Niewykonywanie obowiązków fizycznego pożycia usprawiedliwia wiek, choroba, wyjazd, itp. - ekonomiczna (prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego). Specyfika więzi małżeńskiej sprawia, że wymienione obowiązki nie są zaopatrzone w sankcję przymusowego ich wykonania. Niewykonywanie ich może jednak doprowadzić do rozkładu pożycia małżeńskiego, który -jeżeli okaże się zupełny i trwały - stanowi podstawę dla orzeczenia przez sąd sepa- racji, a jeśli okaże się zupełny i trwały, wówczas może być podstawą orzecze- nia rozwodu. W ;, . ; '?.:?? ..;;.: www.wsip.com.pl 34 Rozdział 2. Małżeństwo Nazwisko małżonków O nazwisku, które każdy z małżonków będzie nosił po zawarciu małżeństwa, decydują oświadczenia złożone przez nich przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Co do dopuszczalnych wariantów w tym względzie, to małżonkowie mogą: - nosić wspólne nazwisko będące dotychczas nazwiskiem jednego z nich; - zachować swoje dotychczasowe nazwiska; - połączyć ze swoim dotychczasowym nazwiskiem nazwisko współmałżon- ka (nazwisko tak utworzone nie może składać się z więcej niż dwóch członów). Rozwiązanie preferowane przez KRiO (mające zastosowanie, w przypad- ku, gdy przy zawieraniu małżeństwa przyszli małżonkowie nie wypowiedzą się co do brzmienia nazwiska) sprowadza się do pozostania przez małżonków przy swoich dotychczasowych nazwiskach. Rozwiązanie to - przyjęte jesienią 1998 r. -jest odejściem od dotychczas preferowa- nego w KRiO traktowania nazwiska małżonków jako informacji (znaku, „szyldu"), że te oto osoby są małżeństwem. Dotychczas bowiem brak wypowiedzi nupturientów w kwe- stii nazwiska oznaczał, iż żona przybierała nazwisko męża. Warianty: a) Nowicka + Piotrowski = Nowicka + Piotrowski lub Nowiccy lub .. . Piotrowscy lub Nowicka-Piotrowska + Piotrowski lub Nowicka + Piotrowski-Nowicki lub Nowicka-Piotrowska + Piotrowski-Nowicki Niedopuszczalne jest jedynie „zamienienie" się nazwiskami oraz przybranie nazwi- ska, które nie jest związane z nazwiskiem któregokolwiek z małżonków (tu na przykład Kowalski). Obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny Spoczywa on na obojgu małżon- kach i polega zarówno na pracy zarobkowej, jak również na osobistych stara- niach o wychowanie dzieci oraz na pracy we wspólnym gospodarstwie domo- wym. Obowiązek ten ma charakter zbliżony do obowiązków alimentacyjnych, a jego celem jest zapewnienie wszystkim członkom rodziny (rozumianej w znaczeniu obejmującym małżonków, wspólne dzieci małżonków, pasier- bów, dzieci przyjęte do rodziny zastępczej) zaspokajania potrzeb na podob- nym poziomie. , . ,-:ili, ... . .; ;. Jak orzekł Sąd Najwyższy, art. 27 KRiO, który omawiany obowiązek kreuje, jest podstawą dla dochodzenia dostarczania środków utrzymania pomiędzy osobami należą- cymi do grupy rodzinnej tworzonej zarówno przez małżonków i dzieci będące na ich utrzymaniu, jak i wówczas, gdy małżonkowie dzieci takich nie mają (czyli dla zaspoko- jenia potrzeb indywidualnych drugiego małżonka). , ,, .. - . Wzajemne prawa i obowiązki małżonków 35 Jeżeli jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie speł- nia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, wówczas sąd może nakazać, ażeby wynagrodzenie za pracę lub inne należności przypadające temu małżonkowi były w całości lub w części wy- płacane do rąk drugiego małżonka. Gdyby następnie pożycie małżonków ustało, nakaz ów zachowuje swą moc. Sąd może wydać stosowne orzeczenie dopiero po wysłuchaniu małżonka wnioskodawcy, chyba że jego wysłuchanie nie jest możliwe lub celowe. Na wniosek każdego z małżonków sąd może również nakaz ten zmienić albo uchylić. Wskazany tryb dochodzenia środków utrzymania ma charakter bezegzeku- cyjny, to znaczy, że do wypłacania określonej kwoty zarobków do rąk współmał- żonka dochodzi z pominięciem postępowania komorniczego, a jedynie na pod- stawie przedłożonego pracodawcy orzeczenia sądu. Pozwala to ominąć koszty postępowania komorniczego oraz uniknąć zbędnego zaostrzenia konfliktu po- między małżonkami na tle realizacji przez nich funkcji ekonomicznej rodziny. Wzajemna reprezentacja małżonków Jeżeli małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu, wówczas w razie przemijającej przeszkody, która dotyczy jednego z nich, drugi może za niego działać w sprawach zwykłego zarządu jego majątkiem odrębnym, tzn. przy wszelkich czynnościach prawnych oraz czyn- nościach faktycznych związanych z normalnym korzystaniem z majątku oraz jego składników i z zachowaniem w stanie niepogorszonym substancji tego ma- jątku. W szczególności może on bez pełnomocnictwa pobierać przypadające należności takie, jak na przykład wynagrodzenie za pracę, zapłata za wykona- ną umowę zlecenia lub o dzieło, czynsz z tytułu umowy najmu, a także odbiór zakupionej rzeczy. Nie może tego czynić jedynie wobec sprzeciwu współmał- żonka, którego dotyczy przeszkoda. Jego sprzeciw będzie skuteczny wobec osób trzecich jedynie wówczas, gdy był im wiadomy. ? ? . Solidarna odpowiedzialność małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich Odpowiedzialność solidarna polega na tym, że wierzy- ciel może żądać zaspokojenia swego roszczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366 § 1 KC). Wierzyciel, wobec którego dług zaciągnął jeden z małżonków, może więc żą- dać zaspokojenia swej wierzytelności zarówno od tego małżonka, jak i od je- go współmałżonka, a także od nich obojga. Warunkiem takiej ochrony wie- rzyciela jest, aby zaciągnięte zobowiązanie wynikało z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny (zakup żywności, drobnych przedmiotów urządze- nia domowego, koszty leczenia), f www.wsip.com.pl 36 Rozdział 2. Małżeństwo Z ważnych powodów sąd na żądanie jednego z małżonków może postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny będzie tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Stosunki majątkowe między małżonkami , Wspólność ustawowa Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje mię- dzy małżonkami wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek, czyli przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Z tej racji, że powstaje ona z mocy ustawy, nazywa sieją wspólnością ustawową. Jest to wspólność bezudzia- łowa. Kwestia udziałów w ramach tej wspólności wchodzi w grę w razie jej ustania w konsekwencji ustania małżeństwa, ale także w wyniku zawarcia przez małżonków umowy majątkowo-małżeńskiej lub orzeczenia sądu zno- szącego wspólność. Po ustaniu wspólności małżonkowie mają w majątku wspólnym równe udziały, jednak w ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w jakim każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Ważnym powodem może być sytuacja, w której jeden z małżonków w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się do powstania dorobku stosownie do swych sił i możli- wości zarobkowych (np. wówczas, gdy porzucił swą rodzinę). Dorobek małżonków (wspólność ustawową) tworzą w szczególności: - pobrane wynagrodzenia za pracę oraz za inne usługi świadczone osobi- ście przez któregokolwiek z małżonków; - dochody pochodzące z majątku wspólnego, jak również z majątków odrębnych małżonków. Grunt należący do majątku odrębnego jednego z małżonków może przynosić dochód (np. z tytułu czynszu dzierżawnego), który stanowi dorobek małżonków i jest elementem wspólności majątkowo-małżeńskiej. Majątek odrębny Poza przedmiotami wchodzącymi w skład majątku wspól- nego każdy z małżonków ma swój majątek odrębny, który stanowią m.in.: - przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawo- wej (dobra, które każdy z małżonków wniósł, zawierając związek); - przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba, że wolą darczyńcy lub spadkodawcy było, aby weszły one do majątku wspólnego; Stosunki majątkowe między małżonkami 37 - przedmioty majątkowe nabyte ze środków uzyskanych w zamian za przedmio- ty należące do majątku odrębnego (np. samochód nabyty ze środków uzyska- nych ze sprzedaży gruntu należącego do majątku odrębnego); -przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokojenia osobistych po- trzeb jednego z małżonków (odzież, zegarek, wózek inwalidzki, okulary); -przedmioty służące do wykonywania zawodu, jeżeli zostały nabyte ze środ- ków należących do odrębnego majątku małżonka wykonującego ten zawód (z wyłączeniem przedmiotów służących do prowadzenia gospodarstwa rol- nego lub przedsiębiorstwa); -prawa niezbywalne (np. prawo pierwokupu, do alimentacji); - przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywo- łanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (z wyłączeniem renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu cał- kowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przy- szłość); -przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków; -prawa autorskie twórcy, prawa twórcy wynalazku, wzoru lub projektu ra- cjonalizatorskiego. Zarząd majątkiem wspólnym W czasie trwania wspólności ustawowej ża- den z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Oboje mał- żonkowie obowiązani są natomiast współdziałać w zarządzie tym majątkiem. Dla ich stosunków z osobami trzecimi istotne jest rozróżnienie pomiędzy ty- mi czynnościami dotyczącymi ich majątku, których każdy z małżonków mo- że skutecznie dokonywać samodzielnie (dotyczą one tak zwanego zwykłego zarządu majątkiem wspólnym) i tymi, które wymagają współdziałania obojga małżonków (czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu). Do doko- nania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym konieczna jest bowiem zgoda drugiego małżonka. Dokonanie ta- kiej czynności bez zgody współmałżonka powoduje jej nieskuteczność. Zgo- da może poprzedzać dokonanie czynności, można jej dokonać jednocześnie z ową czynnością, a także może mieć ona charakter potwierdzenia, czyli zo- stać udzielona ex post. To, jakie czynności należą do zwykłego zarządu ma- jątkiem wspólnym, a jakie przekraczają zakres zwykłego zarządu, zależy od sytuacji materialnej konkretnej rodziny. Przedstawienie uniwersalnego kata- logu czynności zwykłego zarządu nie jest możliwe. Jeżeli jeden z małżonków odmawia zgody na dokonanie czynności prze- kraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym albo porozumienie www.wsip.com.pl 38 Rozdział 2. Małżeństwo z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, wówczas drugi mał- żonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie takich czynności. Sąd wyda zezwolenie, jeśli uzna, iż wymaga tego dobro rodziny. Żona mężczyzny, który zaginął w niewiadomych okolicznościach przed trzema laty, żyjąc samotnie z trójką dzieci i nie mając dostatecznych środków wystarczających na utrzymanie, nie może sprzedać nieruchomości należącej do majątku wspólnego. Nie jest bowiem jej wyłącznym właścicielem. Nieruchomość jest rzeczą wspólną jej i jej męża. Będzie miała taki charakter, dopóki sąd nie uzna męża za zmarłego (zobacz rozdział 3). Żona, chcąc ją sprzedać, musi najpierw uzyskać zezwolenie sądu. Z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków pozba- wić drugiego małżonka zarządu majątkiem wspólnym. Ważnym powodem może być na przykład nieudolność lub lekkomyślność małżonka, jego syste- matyczne działanie przeciwko interesom rodziny itp. Sąd może też postanowić, że na dokonanie czynności przekraczającej za- kres zwykłego zarządu majątkiem wymagane będzie, zamiast zgody drugiego małżonka, zezwolenia sądu. Zaspokajanie wierzycieli z majątku wspólnego Wiele problemów przyspa- rza zaspokajanie roszczeń wierzycieli, których kontrahentem był jeden z mał- żonków. Dochodzi tu do kolizji pomiędzy potrzebą ochrony dobra rodziny, która zostaje dotknięta skutkami działań jednego z jej członków, a zasadą pewności obrotu gospodarczego wymagającą, aby wierzyciel mógł uzyskać zaspokojenie swej wierzytelności. Problemy powstają zwłaszcza wówczas, gdy wierzytelności przewyższają wartość majątku odrębnego małżonka będą- cego dłużnikiem. Pojawia się bowiem kwestia dopuszczalności zaspokajania wierzytelności z majątku wspólnego małżonków. KRiO stanowi, że wierzy- ciel, którego dłużnikiem jest jeden z małżonków, może żądać zaspokojenia swego roszczenia z majątku wspólnego należącego do dłużnika i jego mał- żonka. Jeżeli jednak wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności ustawowej albo jeżeli dotyczy ona odrębnego majątku małżonków, wierzy- ciel może żądać zaspokojenia tylko z odrębnego majątku swego dłużnika oraz z jego wynagradzania za pracę, z korzyści uzyskanych przez dłużnika z jego praw autorskich twórcy, praw twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego. Sąd może ograniczyć lub wyłączyć możliwość zaspo- kojenia z majątku wspólnego przez wierzyciela, którego dłużnikiem jest je- den tylko z małżonków, jeżeli byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego ze względu na charakter wierzytelności albo stopień przyczynia- nia się małżonka będącego dłużnikiem do powstania majątku wspólnego Małżeństwo a konkubinat 39 (np. wówczas, gdy jeden z małżonków zaciągnął zobowiązania w celu zaspo- kojenia wyłącznie osobistych przyjemności, takich jak hazard, narkotyki itp.). Umowy majątkowo-małżeńskie i zniesienie wspólności Jeżeli małżonko- wie chcieliby uregulować swoje kwestie majątkowe w inny sposób niż w ra- mach ustroju wspólności ustawowej, mogą to uczynić, zawierając umowę majątkowo-małżeńską lub występując do sądu o zniesienie wspólności. Małżonkowie mogą zawrzeć umowę rozszerzającą, ograniczającą lub na- wet wyłączającą ustrój wspólności ustawowej. Umowa taka musi mieć formę aktu notarialnego i może być zawarta także przed zawarciem małżeństwa. Małżonkowie mogą powoływać się na taką umowę wobec osób trzecich tylko wtedy, gdy zawarcie jej było tym osobom wiadome. Jeśli małżonkowie wyłączyli wspólność ustawową, wówczas długi spowodowane przez jednego z nich w ramach prowadzonych przez siebie interesów mogą być zaspo- kajane albo tylko z jego majątku odrębnego (gdy kontrahent o umowie majątkowej mał- żonków został poinformowany) albo też z majątku odrębnego małżonka-dłużnika i ma- jątku wspólnego (gdy kontrahent o umowie majątkowej nie został poinformowany). Z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać zniesienia wspól- ności majątkowej (i to zarówno ustawowej, jak i umownej) w drodze orzecze- nia sądu. Z żądaniem takim występują z reguły ci małżonkowie, którzy nie chcą ponosić konsekwencji wynikających z prowadzenia przez współmałżon- ków - bywa, że bez ich zgody, a czasami też wiedzy - ryzykownych intere- sów lub też na przykład z ich skłonności do hazardu itp. Wspólność majątko- wa ustaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją znosi (a więc może to być czasami również data poprzedzająca wydanie wyroku, a nawet poprzedzająca wniesienie pozwu). Małżeństwo a konkubinat Konkubinatem nazywany jest związek mężczyzny i kobiety funkcjonalnie zbliżony do małżeństwa, lecz pozbawiony elementu formalnego, tzn. powsta- ły bez złożenia przed urzędnikiem stanu cywilnego lub osobą duchowną sto- sownych oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński. Polskie prawo rodzinne nie zawiera regulacji dotyczących skutków poży- cia par konkubenckich. Ustawodawca daje w ten sposób wyraz preferencji do zawierania związków formalnych, jako takich, które lepiej chronią zarówno interesy tych, którzy je utworzyli, jak i ich potomstwa. Sformalizowany kształt zawarcia małżeństwa i jego skutków pozwala państwu na konieczną www.wsip.com.pl 40 Rozdział 2. Małżeństwo niezbędną kontrolę nad powstaniem i funkcjonowaniem rodziny (rejestracja narodzin dziecka, egzekwowanie obowiązkowych szczepień, obowiązku szkolnego, itp.). Rosnąca skala zjawiska konkubinatu powoduje szereg problemów pra- wnych. Szczególnie skomplikowane są zwłaszcza zagadnienia związane z rozliczeniami po rozpadzie długotrwałych konkubinatów. W literaturze spo- rne jest zagadnienie, czy konsekwencje prawne konkubinatu powinno się roz- patrywać przez odesłanie do prawa cywilnego (czyli traktując konkubinat ja- ko swego rodzaju kontrakt), czy też do regulacji właściwych dla małżeństw. PROBLEMY DO DYSKUSJI I. W krajach, w których wprowadzono dopuszczalność zawierania związków mał- żeńskich pomiędzy osobami tej samej płci organizacje gejów i lesbijek podjęły protesty przeciwko dyskryminacji osób, ich orientacji seksualnej przejawiającej się w zakazie dokonywania przez nich adopcji. Czy mają oni rację? Czy prawodawcy w tych krajach postąpili słusznie, dopuszczając do zawierania małżeństw przez pary homoseksualne? II. Jakie problemy socjalne, psychologiczne i prawne wyłaniają się na tle zjawiska macierzyństwa kobiet niepełnoletnich? PYTANIA ..,,.. .. ? ?•:???.,..-??.. ?;.•- , ?'-- ?? ?-: , 1. Wymień zasady prawa małżeńskiego. 2. Wymień przesłanki zawarcia związku małżeńskiego oraz przesłanki unieważnienia takiego związku. 3. Czy małżeństwo zawarte w kościele może zostać rozwiązane przez rozwód? 4. Czy może zostać skutecznie zawarte małżeństwo pomiędzy ubezwłasnowolnionym całkowicie mężczyzną i 15-letnią kobietą? 5. Wymień tzw. przeszkody małżeńskie i omów każdą z nich. 6. Wyjaśnij na przykładach, na czym polega konwalidacja wadliwie zawartego związku małżeńskiego. 7. Czy zawierając małżeństwo, mąż może przyjąć nazwisko żony, gdy żona przyjęła na- zwisko męża? (Przeczytaj uważnie art. 25 KRiO). 8. Jakie Anna Kaczmarek-Ratąjczak może przybrać nazwisko, wychodząc za Zenona Nowaka? 9. Wymień składniki majątku odrębnego małżonka. 10. W jakim zakresie małżonek może samodzielnie podejmować decyzje odnośnie do majątku wspólnego obojga małżonków? Czy bez zgody współmałżonka można porę- czyć koledze kredyt? /?? USTANIE MAŁŻEŃSTWA I SEPARACJA Literatura: Ignatowicz, s. 187-236; Smyczyński, s. 174-232; Strzebińczyk, s. 170 -202; Winiarz, s. 137-170; Komentarz, s. 277-403; System, s. 544-624. Ks. W. Góralski Separacja małżeńska jako instytucja chroniąca dobro małżonków i ich dzieci oraz trwałość małżeństwa wprawie kanonicznym i wprawie świeckim. W: Zagadnie- nia praw rodziny. Red. J. Rebeta. Lublin RW KUL 1997; J. Górecki Rozwód. Studium so- cjologiczno-prawne. Warszawa 1965; Z. Krzemiński Rozwód. Przepisy, orzecznictwo, ko- mentarz. Zakamycze 1998; A. Olejniczak Materialnoprawne przesłanki udziełenia rozwodu. Poznań Wyd. UAM 1980; J. Panowicz-Lipska Skutki prawne separacji faktycz- nej. Poznań 1991; tejże Instytucja separacji w polskim prawie rodzinnym „Państwo i Pra- wo" 1999 nr 10; K. Piasecki Separacja w prawie polskim. Warszawa Wydawnictwo Prawni- cze 2000; T. Sokołowski Skutki prawne rozwodu. Poznań Wydawnictwo UAM 1997; W. Stojanowska Ochrona dziecka przed negatywnymi skutkami konfliktu między jego rodzi- cami. Warszawa Wydawnictwo WSNS 1997; tejże Rozwód a dobro dziecka Warszawa 1979; tejże Sprawowanie władzy rodzicielskiej przez rozwiedzionych rodziców nad ich wspólnymi małoletnimi dziećmi. W: Księga Pamiątkowa Ku Czci Profesora L. Steckiego. Toruń 1997. Sposoby ustania małżeństwa Małżeństwo może ustać w konsekwencji: - śmierci małżonka; - uznania małżonka za zmarłego; .,•?„ Sąd może uznać za zmarłą osobę zaginioną, j eżeli upłynęło 10 lat od końca roku kalen- darzowego, w którym według istniejących wiadomości osoba ta jeszcze żyła. Jeżeli w chwi- li uznania za zmarłego zaginiony ukończył 70 lat, wówczas wystarcza upływ lat pięciu. www.wsip.com.pl 42 Rozdział 3. Ustanie małżeństwa i separacja Osoby zaginionej nie można uznać za zmarłąprzed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłaby 23 lata (art. 29 KC). KC formułuje krótsze terminy dla uznania za zmarłych osób zaginionych w wyniku katastrof i innych szczególnych zdarzeń (art. 30-32 KC). - unieważnienia; Do skutków unieważnienia małżeństwa w zakresie stosunku małżonków do wspól- nych dzieci i stosunków majątkowych stosuje się przepisy o rozwodzie. - rozwodu. Główną przyczynąustania małżeństw jest w Polsce śmierć małżonka (trzy- krotnie częściej śmierć męża niż żony). Jeśli idzie o liczbę orzekanych rozwo- dów, to od prawie trzech dekad nie spadła ona poniżej 30 tys. rocznie, a w la- tach 80. przekraczała znacznie 40 tysięcy (w 1984 roku doszło nawet do rekordowej liczby 53 tysięcy udzielonych rozwodów). W ostatniej dekadzie, po zmianie właściwości sądów w sprawach rozwodowych i przekazaniu tych spraw sądom wojewódzkim (obecnie okręgowym), liczba rozwodów waha się od 30 do 40 tysięcy. Rozwody stanowią przyczynę ustania około 20% mał- żeństw. Bardzo znaczna przez cały okres powojenny nadwyżka liczby zawie- ranych małżeństw nad małżeństwami rozwiązanymi zmalała w latach 90. do zera, a w roku 1995 zanotowano nawet przewagę małżeństw rozwiązanych. Stało się to wskutek wzrostu liczby małżeństw rozwiązanych przez śmierć współmałżonka (poza niską średnią długością życia mężczyzn w Polsce istot- ne znaczenie przypisuje się zjawisku nadumieralności mężczyzn w wieku pro- dukcyjnym). (B. Kołaczek Rodziny niepełne. W: Rodziny w Polsce. Ewolucja. Zróżnicowanie. Okres transformacji. Raport IPiSS, zeszyt 7. Red. S. Golinow- skiej i B. Balcerzak-Paradowskiej. Warszawa 1995). r Główne przyczyny rozwodów Wśród przyczyn rozwodów wymienić należy przede wszystkim: - naruszenie obowiązku wierności małżeńskiej; Chodzi zarówno o niewierność, do której dochodzi wskutek pożycia cielesnego z osobą trzecią, jak i niewierność rozumianą szeroko, jako takie zachowania małżonka, które naruszają przyjęte normy moralne i obyczajowe związane z obowiązkiem wierno- ści, np. specyficznego rodzaju akty sympatii, wyznania miłości, pocałunki czy też sztucz- ne zapłodnienie nasieniem mężczyzny nie będącego mężem bez zgody współmałżonka. - alkoholizm i inne formy uzależnień; - agresję (znęcanie się nad współmałżonkiem lub dziećmi, groźby, znie- wagi słowne, pobicia); :_ Zasada trwałości małżeństwa 43 - nieporozumienia na tle pożycia seksualnego; >«< - opuszczenie małżonka i trwałe związanie się z inną osobą; - zaniedbywanie rodziny (brak zainteresowania rodziną i domem); - chorobę współmałżonka (na przykład długotrwałą chorobę psychiczną, choroby weneryczne, AIDS); -przyczyny o podłożu ekonomicznym (np. brak własnego mieszkania), - różnice poglądów i przekonań. Zasada trwałości małżeństwa Wśród zasad polskiego prawa rodzinnego wymienia się również zasadę trwałości małżeństwa. Jakkolwiek liczba małżeństw rozbitych zdaje się jej nie potwierdzać, a wątpliwości co do respektowania owej zasady budzić może na- wet postawa sędziów orzekających w sprawach rozwodowych (o czym świad- czą zaledwie kilkuminutowe posiedzenia pojednawcze), to jednak faktem jest, iż w polskim prawie istnieje szereg przepisów, które ustanowiono, aby mał- żeństwo było instytucją trwałą. Intencja ta przyświeca w szczególności: - miesięcznemu okresowi oczekiwania na zawarcie związku małżeńskiego (art. 4 KRiO); -przesłankom unieważnienia zawartego małżeństwa (art. 10-16 KRiO), w tym zwłaszcza określeniu progu wieku dla osób zamierzaj ących zawrzeć związek małżeński, zakazowi zawierania małżeństw osobom ubezwłasno- wolnionym, ciężko chorym psychicznie, zakazowi bigamii i innym); - określeniu małżonków jako osób mających w zawartym przez siebie związku równe prawa i obowiązki oraz zobowiązanych do wierności, wspólnego pożycia, współdziałania (art. 23 KRiO); - określeniu wspólności dorobku jako ustroju wspólności ustawowej (art. 31 KRiO i następne); - uregulowaniu przesłanek rozwodowych (art. 56 KRiO) i procedury roz- wodowej (art. 425 i następne KPC) w ten sposób, że sąd nie może oprzeć rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyzna- niu okoliczności faktycznych przez małżonka pozwanego, lecz ma obo- wiązek dociekania w toku prowadzonego postępowania, czy przesłanki orzeczenia rozwodu w postaci zupełnego i trwałego rozkładu pożycia w istocie wystąpiły; Spośród uregulowań proceduralnych wskazać należy ponadto na: - obowiązek przeprowadzenia posiedzenia pojednawczego, jakie wyzna- cza się przed przeprowadzeniem rozprawy rozwodowej; www.wsip.com.pl 44 Rozdział 3. Ustanie małżeństwa i separacja - obowiązek zawieszenia postępowania, o ile sąd nabierze przekonania, iż istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego. Obowiązującej w prawie polskim zasady trwałości związku małżeńskiego nie należy mylić ze znaną prawu kanonicznemu Kościoła katolickiego, w którym małżeństwo traktowane jest jako sakrament i nie może być rozwią- zane, zasadą nierozerwalności małżeństwa. j Przesłanki materialnoprawne rozwodu Wstęp Instytucja rozwodu znana była już w Starożytności. Po okresie domi- nacji chrześcijaństwa, kiedy to poszła ona w zapomnienie, powróciła wraz z Reformacją, gdy zakwestionowano sakramentalny charakter małżeństwa. Od okresu Oświecenia do czasów współczesnych rozwody stawały się zja- wiskiem coraz częstszym, by nie rzec powszechnym. Wynika to z wielu bar- dzo głębokich przyczyn o charakterze cywilizacyjnym (urbanizacja, indu- strializacja, w krajach kultury euro-amerykańskiej też laicyzacja), które doprowadziły w masowej skali do dezintegracji grup rodzinnych. Procesy te spowodowały upowszechnienie się traktowania małżeństwa, zarówno przez prawodawców, jak i społeczeństwo, jako swoistej formy kontraktu. Rozwód znany jest obecnie wszystkim świeckim ustawodawstwom, acz- kolwiek poszczególne systemy prawne znacznie się od siebie różnią. Prawo polskie, któremu przyświeca zasada trwałości małżeństwa, dopuszcza roz- wód dokonywany w drodze orzeczenia sądu po uprzednim stwierdzeniu przez ów sąd, że ziściły się określone prawem przesłanki wydania takiego orzeczenia. , .,.???•??. Rozkład pożycia małżeńskiego Każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał jego małżeństwo przez rozwód, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia. Innymi słowy, sąd może orzec rozwód, jeże- li w toku postępowania ustali, iż: - pożycie małżonków uległo rozkładowi; - rozkład pożycia ma charakter zupełny, to znaczy całkowity (dotyczący wszystkich sfer pożycia małżeńskiego); - trwały, czyli taki, który istnieje od jakiegoś czasu i na gruncie doświad- czenia życiowego można stwierdzić, iż więź małżeńska w przyszłości się nie odbuduje. Przy ustalaniu, czy wystąpiły przesłanki udzielenia rozwodu, to znaczy, czy pożycie małżonków uległo zupełnemu i trwałemu rozkładowi, sąd anali- zuje je w trzech aspektach (wymiarach): Przesłanki materialnoprawne rozwodu 45 - fizycznym (cielesnym); - psychicznym (duchowym, uczuciowym); - gospodarczym. ?•.;.' <: Pożycie cielesne małżonków jest wyrazem ich szczególnej więzi i w naszym kręgu kulturowym właśnie w małżeństwie zyskuje ono pełną aprobatę. Małżon- kowie sądo niego obowiązani i to - zważywszy obowiązek wierności małżeńskiej - na zasadzie wyłączności (art. 23 KRiO). Odmowa pożycia cielesnego (nieuza- sadniona chorobą, podeszłym wiekiem lub na przykład agresją albo alkoholi- zmem współmałżonka) prowadzi niewątpliwie do zubożenia więzi małżeńskiej i może doprowadzić do jej rozkładu. Jest to jednak ta szczególna sfera życia, w której realizacja obowiązku nie może być w żaden sposób wymuszana. Pod względem prawnym na straży autonomii osoby (w tym również małżonków) w sferze kontaktów intymnych stoją normy KK. Zgodnie z art. 197 tego kodeksu wymuszanie pożycia cielesnego, a także wszelkich innych zachowań seksual- nych, traktowane jest jako gwałt także wówczas, gdy dotyczy to małżonków. Drugim aspektem więzi małżeńskiej jest więź psychiczna (uczuciowa, du- chowa). Zupełne i trwałe jej wygaśnięcie objawia się najczęściej w zachowa- niach małżonków nacechowanych agresywnością, lekceważeniem, nienawi- ścią. Jest to jednak sprawa indywidualna i w dużej mierze subiektywna. Nawet przyjazne ustosunkowanie się do porzuconego małżonka nie musi oznaczać, że nie doszło do trwałego rozkładu pożycia w wymiarze uczuciowym. Rozkład więzi psychicznej, który z reguły prowadzi do wrogości pomiędzy małżonka- mi, może wszak objawiać się też obojętnością, przy której małżonkowie mogą zachowywać się wobec siebie poprawnie. Trzecim aspektem więzi małżeńskiej analizowanym przez sąd w procesie rozwodowym jest więź ekonomiczna. Sąd Najwyższy orzekł, iż stwierdzeniu zupełnego i trwałego rozkładu tego aspektu więzi małżeńskiej nie sprzeciwia się istnienie elementów wspólnoty ekonomicznej małżonków, jeżeli wspól- nota owa nie jest efektem wyboru, lecz konieczności. Trudno nazwać małżeńską więzią gospodarczą sytuację, w której z braku możliwości wspólnego zamieszkania małżonkowie podzielili między siebie ciężary opłat eksploata- cyjnych zajmowanego mieszkania. ' ? Przepisy prawa rozwodowego, zawierając prawie wyłącznie zwroty nieokreślone („zupełny", „trwały", „rozkład", „pożycie") pozostawiają wiele miejsca na sędziowska ocenę sytuacji, jaka zaistniała pomiędzy stronami pro- cesu rozwodowego. Warto zwrócić też uwagę na nie dającą się zobiektywizo- wać rozmaitość przyczyn, jakie konkretnych małżonków doprowadziły do rozkładu ich związku. Te same sytuacje, które dla jednych małżonków są do zaakceptowania, innych skłaniają do wystąpienia o rozwód. . . • www.wsip.com.pl 46 Rozdział 3. Ustanie małżeństwa i separacja Przesłanki wyłączające rozwód Stwierdziwszy, iż zaistniał pomiędzy mał- żonkami zupełny i trwały rozkład pożycia, sąd nie może jeszcze orzec rozwo- du. Obowiązkiem sądu jest bowiem sprawdzenie, czy istnieją określone pra- wem przesłanki, które czynią orzeczenie rozwodu niedopuszczalnym. Sąd nie może orzec rozwodu, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć do- bro wspólnych małoletnich dzieci małżonków. Zagrożenie dobra dziecka jednego z małżonków (a pasierba drugiego małżonka), jak też zagrożenie dobra wspólnych pełnoletnich dzieci małżonków, nie wyłącza możliwości orzeczenia rozwodu. Ochrona dobra wspólnych małoletnich dzieci małżonków ma bezwzględne (bo nie przewidujące wyjątków) pierwszeństwo przed ochroną innych osób (np. pełnoletnich dzieci małżonków, przyrodniego rodzeństwa oraz dzieci pochodzących ze związków faktycznych). W kontrowersyjnej kwestii, czy dla dziecka bardziej (nie)korzystna jest sytuacja ży- cia w rodzinie wraz ze skłóconymi rodzicami, czy też udzielenie im rozwodu i doprowa- dzenie do braku stałego jednoczesnego kontaktu dziecka z obojgiem rodziców, Sąd Naj- wyższy stwierdził, iż „/.../ brak podstaw do uznania, iż dobro dzieci z reguły nie sprzeciwia się rozwodowi, nie ma też w tym zakresie domniemania przeciwnego. W związku z tym sądy obowiązane są na podstawie szczegółowo ustalonych okoliczno- ści uzasadnić swój pogląd co do tego, czy i jaki wpływ na sytuacja wspólnych małolet- nich dzieci stron wywiera rozstrzygnięcie w sprawie o rozwód zarówno wtedy, gdy roz- wód orzekają, jak i wtedy, gdy żądanie rozwodu, z powodu jego sprzeczności z dobrem małoletnich dzieci, ulega oddaleniu". W weryfikacji przez sąd omawianej przesłanki rozwodowej istotne znaczenie mają opinie wydawane po zbadaniu dzieci przez psychologów z rodzinnych ośrodków diagno- styczno-konsultacyjnych. ;t :, .... . Rozwód jest również niedopuszczalny, jeśli orzeczenie go stałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego z innych powodów niż zagrożenie dobra dziecka. Takim powodem może być w szczególności dobro innych osób niż wspólne mało- letnie dzieci, a więc dobro pozwanego małżonka, pełnoletnich dzieci małżonków, dziec- ka poczętego. Zdaniem Sądu Najwyższego sprzeczne z zasadami współżycia społeczne- go byłoby na przykład uznanie, że „nieuleczalna choroba małżonki, po 30 latach pożycia małżeńskiego, stanowi ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego w sytua- cji, kiedy stan małżonki wymaga przyczynienia się ze strony współmałżonka do ulżenia, w miarę możliwości, jej losowi, tak aby małżonek był dla niej podporą psychiczną w cierpieniach". Sąd nie może udzielić rozwodu, jeśli z jego żądaniem wystąpił małżonek wyłącznie winny rozkładowi pożycia. Sytuacja taka nie stoi jednak na prze- szkodzie orzeczeniu rozwodu, jeżeli drugi małżonek wyrazi na to zgodę albo ? ??>:: ??-...'??-• •??•?. Skutki prawne rozwodu 47 jeśli odmowa wyrażenia przez niego zgody na rozwód jest w danych okolicz- nościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. • Odmowa zgody na rozwód wyrażona przez małżonka niewinnego rozkładowi poży- cia w sytuacji, gdy o rozwód wnosi małżonek wyłącznie winny, poczytywana jest w orzecznictwie sądów za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, na przykład w sytuacji, gdy powód wykaże, iż wskutek owej odmowy nie może on zawrzeć nowego małżeństwa i założyć nowej rodziny, gdy tymczasem z jego związku z nową partnerką ma niebawem urodzić się dziecko. Ta praktyka orzecznicza sprawia, iż małżonkowie wy- łącznie winni rozkładowi pożycia, zmierzając do uzyskania rozwodu, przedstawiają są- dowi zaświadczenie lekarskie o ciąży partnerki i w ten sposób omijają omawiany zakaz. Skutki prawne rozwodu Wina rozkładu pożycia W pierwszym punkcie wyroku rozwodowego sąd orzeka rozwiązanie małżeństwa. Sąd oddali jednak powództwo: -jeżeli nie wystąpiły przesłanki, które rozwód umożliwiają; - gdy istnieją powody wyłączające możliwość udzielenia rozwodu. Orzekając rozwód, sąd ma obowiązek wskazać, która ze stron winna jest rozkładowi pożycia. Sąd nie będzie jednak orzekał o winie w rozkładzie po- życia, jeżeli strony (małżonkowie) zgodnie wniosą o zaniechanie wydania orzeczenia w tej kwestii. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. Zdarza się, że strony wnoszą o odstąpienie od orzekania o winie, nie chcąc płacić wy- sokiej z reguły psychicznej ceny trudnego i często upokarzającego postępowania dowodo- wego. Bywa, że dzieje się tak również wówczas, gdy wina jednego z małżonków w dopro- wadzeniu do rozkładu pożycia jest ewidentna. Szanując powyższe motywy wnoszących o orzeczenie rozwodu bez orzekania o winie, należy jednak zdawać sobie sprawę z konse- kwencji prawnych takiego żądania. Poza pozbawieniem wyroku rozwodowego etycznej oceny zaistniałej sytuacji, jego efektem są bowiem również skutki ściśle prawne. Jednym z nich jest niemożliwość wystąpienia o alimenty po rozwodzie w trybie art. 60 § 2 KRiO. Przepis ten pozwala żądać alimentów od małżonka wyłącznie winnego rozkładowi pożycia bez potrzeby wykazywania przez wnoszącego o alimenty, iż jest w niedostatku. Wystarczy, że małżonek niewinny wykaże, iż w wyniku rozwodu jego sytuacja materialna uległa istot- nemu pogorszeniu. W wyniku wniosku o nieorzekanie o winie uzasadnienie traci również ewentualny wniosek o eksmisję małżonka winnego rozkładu pożycia, nawet wówczas, gdy ten swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie. Trud- no bowiem przyjąć, że małżonek niewinny rozkładu pożycia (a takim formalnie jest małżo- nek niewymieniony w wyroku jako winny) jest zarazem osobą spełniającą przesłankę do przeprowadzenia eksmisji. www.wsip.com.pl 48 Rozdział 3. Ustanie małżeństwa i separacja Władza rodzicielska po rozwodzie Kolejne rozstrzygnięcie wyroku rozwo- dowego dotyczy powierzenia władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi małżonków. W tej kwestii sąd może: - pozostawić pełnię władzy rodzicielskiej obojgu małżonkom; - powierzyć władzę rodzicielską jednemu z małżonków, wyznaczając drugiemu zakres uprawnień i obowiązków w sprawach dotyczących osoby dziecka; Nie jest to forma ograniczenia władzy rodzicielskiej, lecz uregulowanie sposobu jej sprawowania w szczególnej sytuacji, jaką stwarza rozwód rodziców dziecka i osobne za- mieszkiwanie jednego z nich (zobacz przykładowy katalog spraw dotyczących dziecka zawarty w wyroku rozwodowym zamieszczonym w Aneksie). - orzec o ograniczeniu, zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodziciel- skiej jednego lub obojga rodziców. W razie zmiany okoliczności, j eżeli przemawia za tym dobro dziecka, sąd opiekuńczy (a więc już nie sąd orzekający rozwód) może zmienić zawarte w wyroku rozwodowym orzeczenie o władzy rodzicielskiej i o sposobie jej wykonywania. Rozwód, stanowiący rozejście się małżonków, jest traktowany przez wielu z nich jako gra, w którą wciągają swe dzieci. Tracąc umiejętność samokontroli i dystans do swego dramatu, dopuszczają się instrumentalnego ich traktowania, wprowadzają dzie- ci w szczegóły konfliktu i wymagają od nich opowiedzenia się po swej stronie. Trwa to zresztą, a niekiedy nawet nasila się, także po orzeczeniu rozwodu. Godne poparcia wydają się postulaty prowadzenia mediacji w tego rodzaju konflik- tach gwoli skłonienia rodziców do przesunięcia na dalszy plan myślenia głównie o wła- snych ambicjach na rzecz myślenia o interesach dzieci. Dzieci rozwiedzionych rodziców powinny mieć bowiem możliwość swobodnego kontaktowania się zarówno z matką, jak i z ojcem (wyjąwszy jedynie przypadki skrajnie patologicznej postawy któregoś z nich). Rodzice zaś powinni w poczuciu odpowiedzialności za rozwój dziecka, na tyle, na ile to możliwe, zgodnie współdziałać w ich wychowaniu. Dostarczanie środków utrzymania Ustaliwszy sposób sprawowania władzy rodzicielskiej nad dziećmi, sąd określa sposób zaspokajania przez rodziców potrzeb związanych z utrzymaniem i wychowaniem dzieci, czyli zasądza na ich rzecz alimenty. Sposób rozstrzygania tej kwestii w wyroku rozwodowym nie odbiega od sposobu rozstrzygania jej w sprawach dotyczących wyłącznie alimentacji (zobacz rozdział 8). Sąd może w wyroku rozwodowym orzec również w sprawie obowiązków alimentacyjnych pomiędzy małżonkami po rozwodzie. Rozstrzygnięcie tej -.?;.. .-??:,• ,.•••.(??• Skutki prawne rozwodu 49 kwestii zostanie zamieszczone w wyroku rozwodowym tylko w wypadku wystąpienia z żądaniem przez uprawnionego małżonka. Bez złożenia przez niego wyraźnego żądania sąd zagadnienia tego z urzędu nie rozstrzyga. Brak takiego wniosku nie pozbawia jednak możliwości wystąpienia z roszczeniem alimentacyjnym wobec byłego małżonka w oddzielnym procesie już po orze- czeniu rozwodu. Zakres obowiązku alimentacyjnego między małżonkami po rozwodzie zależy, jak już powiedziano, od sposobu rozstrzygnięcia winy rozkładu po- życia. Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (gdy sąd nie orzekał o winie, albo gdy orzekł winę obopól- ną) i który znajduje się w niedostatku może żądać od drugiego małżonka do- starczania środków utrzymania stosownie do swych usprawiedliwionych po- trzeb oraz możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego. Małżonek rozwiedziony nie uznany winnym rozkładu pożycia, którego sy- tuacja materialna po rozwodzie uległa istotnemu pogorszeniu, może żądać ali- mentów od byłego współmałżonka uznanego za wyłącznie winnego rozkładu także wówczas, gdy owo istotne pogorszenie sytuacji materialnej nie spowodo- wało u niego niedostatku. Małżonek wyłącznie winny rozkładowi pożycia - choćby popadł w kon- sekwencji rozwodu w niedostatek - nie może od współmałżonka żądać ali- mentów po rozwodzie. Jeżeli małżonek uprawniony do alimentacji zawarł nowy związek mał- żeński, wówczas obowiązek dostarczania mu alimentów przez byłego mał- żonka wygasa. Obowiązek alimentacyjny małżonka nie uznanego za winnego rozkładowi pożycia wygasa również po upływie 5 lat od orzeczenia rozwodu. Przedłużenie wymienionego terminu może sąd orzec, jeżeli wystąpią po temu wyjątkowe okoliczności. _?..,/ :=. _.-.,. ^.,- a, ;. Losy wspólnego mieszkania Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku roz- wodowym orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia mu lokalu zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków sąmożliwe. W razie braku wskazanych zgod- nych wniosków stron lub wobec niemożliwości ich realizacji sąd ma obowiązek rozstrzygnąć w wyroku rozwodowym o sposobie korzystania przez rozwiedzio- nych małżonków z ich wspólnego mieszkania w okresie wspólnego w nim zamieszkiwania po rozwodzie. Sąd orzekając w tej kwestii, nie zmienia podstaw prawnych zamieszkiwania małżonków w ich mieszkaniu, nie tworzy też prawnego podziału mieszkania. Skutkiem orzeczenia jest jedynie faktyczne www.wsip.com.pl 50 Rozdział 3. Ustanie małżeństwa i separacja (a nie prawne) rozdzielenie skłóconych małżonków w ramach mieszkania, pod względem prawnym nadal wspólnego. Wydając orzeczenie o wspólnym mie- szkaniu małżonków, sąd obowiązany jest uwzględnić przede wszystkim potrze- by dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej. Sąd może odstąpić od orzekania w omawianej kwestii, jeśli mieszkanie zajmowane przez małżonków nie stwarza możliwości jego podziału. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagan- nym postępowaniem (dopuszczanie się aktów przemocy, awanturowanie się, alkoholizm itp.) uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd - na wyraźne żą- danie drugiego małżonka - może nakazać jego eksmisj ę. Eksmisj ę ową sąd mo- że orzec jedynie ze wspólnego mieszkania małżonków lub z mieszkania nale- żącego wyłącznie do małżonka wnoszącego o eksmisję. Nie można natomiast w tym trybie usunąć z mieszkania małżonka, który jest jego wyłącznym właści- cielem (gdy mieszkanie jest składnikiem jego majątku odrębnego) lub któremu przydzielono to mieszkanie w związku z wykonywaniem przez niego czynno- ści zawodowych (mieszkania funkcyjne). Należy podkreślić, iż poza postępowaniem rozwodowym nie ma innej możliwości wystąpienia o eksmisję współmałżonka z powodu jego rażąco nagannego postępowania. Skutkiem orzeczenia eksmisji jest niemożność dalszego wspólnego za- mieszkiwania przez wyeksmitowanego małżonka. Orzeczenie to nie pozba- wia go jednak tytułu prawnego, jakie mu przysługuje do lokalu. Do rozlicze- nia z tego tytułu może dojść w ramach postępowania o podział majątku. Majątek W wyroku rozwodowym sąd może też wydać orzeczenie odnośnie do podziału majątku wspólnego małżonków. Może do tego dojść, gdy jedna ze stron wystąpi w tej kwestii ze stosownym wnioskiem, a sąd uzna, iż przepro- wadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Postępowanie sądowe w sprawach o rozwód Sądem właściwym w sprawach o rozwód jest sąd okręgowy (dawny wo- jewódzki), w którego okręgu małżonkowie ostatnio wspólnie zamieszkiwali, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze stale przebywa. W razie braku takiej podstawy, wyłącznie właściwym jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i tej podstawy nie ma - sąd miejsca zamieszkania osoby wy- stępującej z powództwem o rozwód. Postępowanie sądowe w sprawach o rozwód 51 Posiedzenia w sprawach rozwodowych odbywają się przy drzwiach za- mkniętych, chyba, że obie strony zażądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności. Przed wyznaczeniem terminu pierwszej rozprawy sąd wzywa strony do osobistego wstawiennictwa na posiedzenie pojednawcze. Celem prowadzące- go to posiedzenie jest podjęcie próby pojednania stron, uwzględniając w szczególności dobro ich dzieci oraz znaczenie trwałości małżeństwa. Sędziowie (niestety nieliczni), którzy w ramach posiedzeń pojednawczych poprze- dzających rozprawę rozwodową podejmują się na sali sądowej rzetelnej mediacji z mał- żonkami, osiągają znaczące efekty w postaci wycofywania przez nich pozwów o rozwód. Wydaje się, iż o wiele większe szansę na dobry efekt może mieć mediacja przeprowadzo- na we wcześniejszej fazie małżeńskiego kryzysu, kiedy nie został mu nadany bieg pra- wny. Częstym świadkiem owego kryzysu bywa pracownik socjalny współpracujący z da- ną rodziną. Wiele wówczas zależy od jego umiejętności rozmowy z małżonkami, a także odpowiedniego zaangażowania się w ich problem. Ewentualna nieumiejętność przeprowadzania mediacji powinna skłonić pracownika socjalnego do podjęcia próby skontaktowania małżonków z instytucjami profesjonalnymi. Jeżeli próba pojednania nie przyniesie efektu, lub gdy nie wyznaczono posiedzenia pojednawczego (może się to zdarzyć na wniosek strony, której wstawiennictwo napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody), wówczas dochodzi do rozprawy rozwodowej. Odbywa się ona bez względu na wsta- wiennictwo jednej ze stron. Kiedy powód nie stawi się na pierwszą rozprawę bez usprawiedliwienia, postępowanie ulega zawieszeniu. Sąd zawiesza rów- nież postępowanie, jeżeli nabierze przekonania, że istnieją widoki na utrzy- manie pożycia małżeńskiego. Może do tego dojść w toku postępowania tylko raz. Na wniosek każdej ze stron zawieszone postępowanie zostaje podjęte. W ramach postępowania dowodowego sąd ma przede wszystkim ustalić oko- liczności dotyczące rozkładu pożycia, jak też okoliczności dotyczące dzieci stron i ich sytuacji, a w razie uznania powództwa (tak zwanej zgody na roz- wód) także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną. Sądowi nie wol- no bowiem oprzeć się wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu przez pozwanego okoliczności faktycznych powołanych przez małżonka występu- jącego o rozwód, tzn. na stwierdzeniu przez pozwanego, że zgadza się ze wszystkimi tezami i argumentami zawartymi w pozwie. Dowodem przepro- wadzanym w każdej sprawie o rozwód jest przesłuchanie stron. Jeżeli chodzi o dowody z przesłuchania innych osób, to w charakterze świadków nie mogą być przesłuchiwani małoletni, którzy nie ukończyli lat 13, a małoletni będący dziećmi stron, o ile nie ukończyli lat 17. Wyraźnym zamiarem ustawodawcy jest utrudnienie w ten sposób stronom procesu włączania doń dzieci. .-.'.•.??'• www.wsip.com.pl 52 Rozdział 3. Ustanie małżeństwa i separacja W trakcie postępowania, które trwa średnio około 7 miesięcy, ale niekiedy o wiele dłużej (toczą się w polskich sądach i kilkuletnie procesy rozwodowe), sąd - na żądanie jednego z małżonków lub też z urzędu - może wydać postano- wienia: - o obowiązku małżonków przyczyniania się do zaspokajania potrzeb ro- dziny przez czas trwania procesu; - o sposobie roztoczenia w trakcie procesu pieczy nad wspólnymi mało- letnimi dziećmi; - o sposobie korzystania w tym czasie ze wspólnego mieszkania małżon- ków; - o wydaniu małżonkowi opuszczającemu wspólne mieszkanie potrzeb- nych mu przedmiotów. Separacja Przepisy o separacji małżonków wprowadzono do KRiO nowelizacją do- konaną 21 maja 1999 r, czyniąc zadość postulatom wysuwanym przez środo- wiska i osoby, które uznają nierozerwalność związku małżeńskiego, a uważa- ją, że prawo państwowe powinno dać im możliwość formalnego rozwiązania swoich problemów rodzinnych w sposób inny niż rozwód. Funkcjonowanie przepisów o separacji może też przyczynić się do ochrony wolności wyznania i swobody sumienia oraz zwiększa szansę na wzmożenie ochrony rodziny, przeciwdziałając lekkomyślnemu żądaniu rozwodu. Istotą separacji jest umożliwienie wydania przez sąd orzeczenia o rozłą- czeniu małżonków w przypadku istnienia zupełnego rozkładu pożycia mał- żeńskiego bez rozwiązywania związku małżeńskiego. Orzeczenie separacji nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu rozwodu w przyszłości. Przesłanki i skutki separacji, generalnie rzecz ujmując, są podobne do przesłanek i skutków rozwodu. Najistotniejsza różnica między wymienionymi instytucjami sprowadza się do tego, że osoby żyjące w separacji w trakcie jej trwania nie mogą zawrzeć małżeństwa. Przesłanką separacji jest wystąpienie między małżonkami zupełnego rozkładu ich pożycia (przy rozwodzie rozkład pożycia musi być też trwały). Mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczal- ne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzie- ci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (nie ma więc przeszkody, by o separację wystąpił małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia). Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, wówczas sąd może :???? ;•?? ' • Separacja 53 orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków (rozwód na zgodne żądanie małżonków nie jest możliwy - sąd zawsze musi zbadać, czy wystąpiły wymagane przesłanki). W tym przypadku sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. Przyjmuje się wówczas, że żaden z małżonków nie pono- sił winy. Separacja nie ogranicza możliwości korzystania z przepisów o rozwodzie. Jeżeli bowiem jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzecze- nia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, wówczas sąd ma obowiązek orzec rozwód. Sąd orzeknie w takim przypadku separację (a oddali powództwo roz- wodowe) jedynie wówczas, gdy spełnione będą wymagane do tego przesłan- ki, brak zaś będzie przesłanek do orzeczenia rozwodu (rozkład pożycia mał- żeńskiego będzie zupełny, jednak nie będzie miał cechy trwałości). Przy orzekaniu separacji stosuje się przepisy prawa rozwodowego doty- czące orzekania o winie (art. 57 KRiO), władzy rodzicielskiej, alimentowania dzieci, losach wspólnego mieszkania, podziale majątku (art. 58 KRiO) oraz obowiązku dostarczania środków utrzymania istniejącego między małżonka- mi po rozwodzie (art. 60 § 1 i 2, ale bez §3). Orzeczenie separacji nie rozwiązuje małżeństwa, dlatego małżonek pozo- stający w separacji nie może zawrzeć małżeństwa. Inną konsekwencją trwa- nia małżeństwa osób żyjących w separacji jest ich wzajemny obowiązek udzielania sobie pomocy. Orzeczenie separacji powoduje natomiast m.in. powstanie między mał- żonkami rozdzielności majątkowej, uchylenie domniemania, że dziecko uro- dzone przez żonę jest dzieckiem jej męża oraz uchylenie przepisów o dziedzi- czeniu ustawowym po współmałżonku. Na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji. Z tą chwilą ustają też jej skutki. Znosząc separację, sąd ma obowiązek rozstrzy- gnąć o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków. Jeżeli takie będzie żądanie małżonków, wówczas sąd, orzekając zniesienie separacji, utrzyma między małżonkami również ustrój rozdzielności majątkowej. ?????..? \ PROBLEMY DO DYSKUSJI W 1995 r. sejm rozpatrywał projekt nowelizacji prawa rozwodowego, który w miej- sce obecnego art. 56 KRiO przewidywał wprowadzenie przepisu w taki oto sposób regu- lującego przesłanki rozwodu: „Sąd orzeka rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, jeżeli nie sprzeciwia się temu dobro małoletnich dzieci". Porównaj obecne przesłanki rozwodu z proponowanymi w projekcie. Oceń ten projekt w kontekście zasady trwałości związ- ku małżeńskiego. Jakie według Ciebie postawy wobec małżeństwa stymulowałyby tak www.wsip.com.pl 54 Rozdział 3. Ustanie małżeństwa i separacja określone przesłanki rozwodu? Jakich domyślasz się motywów tych sił społecznych, które forsowały projekt? Jak myślisz, jaką opcję filozoficzną reprezentują? Jakie widzisz słabości obecnego prawa rozwodowego? PYTANIA """ ' ".' ' ' '. ' . '" ' " "". 1. Kiedy można uznać za zaginioną osobę, o której życiu ostatnią wiadomość uzyskano przed rokiem? 2. Czym różnią się przesłanki orzeczenia rozwodów od przyczyn rozwodów? 3. Jakie regulacje prawne są potwierdzeniem obowiązywania w polskim prawie zasady trwałości związku małżeńskiego? 4. Jakie przesłanki muszą zaistnieć, aby sąd mógł orzec rozwód, a jakie wykluczają do- puszczalność wydania takiego orzeczenia? 5. Wymień kwestie, jakie sąd musi z urzędu zawrzeć w wyroku rozwodowym oraz te, które mogą zostać w nim rozstrzygnięte na wniosek obu lub jednej ze stron. 6. Jakie są konsekwencje wystąpienia małżonków o udzielenie rozwodu bez orzekania o winie rozkładu pożycia? 7. Wymień reguły rządzące orzekaniem w wyroku rozwodowym o alimentach na rzecz byłego małżonka. 8. Podaj podobieństwa i różnice między rozwodem a separacją. POCHODZENIE DZIECKA Literatura: Ignatowicz, s. 237-274; Smyczyński, s. 233-286; Strzebińczyk, s. 227-265; Winiarz, s. 171-220; Komentarz, s. 444-532; System, s. 625-784. M. Działyńska Pochodzenie dziecka od małżonków. Poznań Wyd. UAM 1987; taże Macierzyństwo zastępcze. „Studia Prawnicze" 1993 nr 1; E. Holewińska-Łapińska Uzna- nie dziecka według kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Warszawa 1979; Z. Krzemiński Ojcostwo i ałimenty. Wyd. KAMINO 1993; M. Safjan Prawo wobec ingerencji w naturę ludzkiej prokreacji. Warszawa 1990; P. Singer, D. Wells Dzieci z probówki. Etyka i prak- tyka sztucznej prokreacji. Warszawa 1988; W. Stojanowska Ojcostwo prawne a ojcostwo biologiczne. Warszawa 1985; Wspomaganaprokreacja ludzka. Zagadnienia legislacyjne. Red. T. Smyczyński. Poznań 1996; J.M. Varaut Możliwe, lecz zakazane. O powinno- ściach prawa. Warszawa PWN 1996; A. Zielonacki Prawo do znajomości własnego po- chodzenia. „Studia Prawnicze" 1993 nr 1. ...... Ustalenie macierzyństwa Formalnie o macierzyństwie rozstrzyga wpis do aktu stanu cywilnego urodzenia dziecka dokonany na podstawie zgłoszenia do odpowiedniego urzędu stanu cywilnego. Zgłoszenie to powinno nastąpić w ciągu 14 dni od urodzenia dziecka. Na podstawie przepisów ustawy o aktach stanu cywilnego obowiązek zgłoszenia urodzenia dziecka spoczywa kolejno na: ojcu, kierow- niku szpitala, w którym nastąpił poród, położnej lub lekarzu obecnym przy porodzie i matce (art. 38 i 39). Z chwilą sporządzenia aktu urodzenia dziecka kobieta wpisana w nim jako matka jest nią w świetle prawa, ów akt zaś stano- wi wyłączny dowód jej macierzyństwa. Można kwestionować tak ustalone macierzyństwo danej kobiety, wystę- pując do sądu z powództwem o jego zaprzeczenie. Jeżeli wskutek powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa wpisana tam kobieta zostanie wykreślona www.wsip.com.pl 56 Rozdział 4. Pochodzenie dziecka z aktu urodzenia dziecka (a także, gdy matka dziecka nie jest znana), wów- czas powstanie możliwość prawnego wskazania matki w drodze powództwa o ustalenie macierzyństwa. Ustalenie ojcostwa Wstęp KRiO przewiduje trzy sposoby ustalenia osoby ojca dziecka. Pierw- szym jest domniemanie dotyczące dzieci zrodzonych w małżeństwie, zgodnie z którym przyjmuje się, iż ojcem takiego dziecka jest mąż matki. Do określe- nia osoby ojca dziecka pozamałżeńskiego może natomiast dojść w drodze uznania dziecka lub wskutek wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa i wydania w tej sprawie orzeczenia przez sąd. Pochodzenie dziecka od męża matki Jest regułą, iż mąż matki jest ojcem dzieci urodzonych przez nią w czasie trwania małżeństwa. W związku z tym ustawodawca uregulował sprawę ojcostwa dzieci zrodzonych w mał- żeństwie w postaci domniemania prawnego, które polega na tym, iż w kon- sekwencji wystąpienia zdarzenia X, to jest przesłanki domniemania, przyj- muje się, iż nastąpił fakt Y, czyli wniosek domniemania. Oparty na tym schemacie art. 62 KRiO stanowi, iż ojcem dziecka urodzonego w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia (przesłanka) jest mąż jego matki (wniosek). W szczególnej sytuacji, kiedy dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania lub orzeczenia separacji małżeństwa (przesłanka), jednakże po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa (przesłanka), wówczas domniemywa się, że dziecko pochodzi od drugiego męża (wniosek). Domniemania te są sku- teczne przez cały okres formalnego trwania związku małżeńskiego, a więc nie tylko w przypadku pozostawania małżonków we wspólnym pożyciu, ale również wówczas, gdy żyją oni w rozłączeniu. ; ,;:. ;• Domniemanie ojcostwa męża matki nie jest niepodważalne. Pomimo ist- nienia jego przesłanki można doprowadzić do skutecznego zaprzeczenia prawdziwości wniosku. Służy temu powództwo o zaprzeczenie ojcostwa. Mąż matki może je wytoczyć w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym do- wiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę. Powinien on wytoczyć je prze- ciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nie żyje - przeciwko dziecku. Jeżeli mąż matki został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psy- chicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, powództwo może wytoczyć jego przed- stawiciel ustawowy. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku sześć ..',!) Ustalenie ojcostwa 57 miesięcy od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego, a jeżeli przedstawiciel po- wziął wiadomość o urodzeniu się dziecka później - sześć miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość powziął. Jeżeli natomiast przedstawiciel ustawowy męża całkowicie ubez- własnowolnionego nie wytoczył powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, mąż może wyto- czyć powództwo po uchyleniu ubezwłasnowolnienia. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku sześć miesięcy od dnia uchylenia ubezwłasnowolnienia, a jeżeli mąż powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później - sześć miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość powziął. Jeżeli zaś mąż matki zapadł na chorobę psychicz- ną lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa i mimo istnienia podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego nie został ubezwłasnowolniony, może on wytoczyć powództwo w ciągu sześciu miesięcy od ustania choroby lub zaburzeń, a gdy powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później - w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość powziął (art. 64 i 65 KRiO). W razie narodzin dziecka po upływie sto osiemdziesiątego dnia od zawar- cia małżeństwa, a przed upływem trzechsetnego dnia od jego ustania lub unieważnienia (a więc wówczas, gdy jego poczęcie mogło nastąpić w trakcie trwania małżeństwa), obalenie domniemania ojcostwa może nastąpić tylko przez wykazanie przez męża niepodobieństwa, żeby to on mógł być ojcem dziecka. Przez niepodobieństwo należy rozumieć każdą sytuację, która wyłą- cza ojcostwo męża matki. Chodzić tu może zarówno o wyłączający ojcostwo brak obcowania cielesnego pomiędzy małżonkami (wynikający na przykład z faktu pobytu w więzieniu lub za granicą) jak też o sytuację, gdy małżonko- wie co prawda współżyli cieleśnie w okresie koncepcyjnym, jednakże z ja- kichś przyczyn (na przykład niepłodności) nie mogło dojść do poczęcia dziecka. Nieco inaczej przedstawia się sytuacja, jeżeli dziecko urodzi się przed upływem sto osiemdziesiątego dnia od zawarcia małżeństwa (gdy okres kon- cepcyjny przypadł przed zawarciem małżeństwa). Do obalenia domniemania ojcostwa wystarcza wówczas, aby w procesie o zaprzeczenie ojcostwa mąż złożył oświadczenie, że nie jest ojcem dziecka. Jeżeli jednak żona w trakcie procesu wykaże, iż w okresie koncepcyjnym (nie dawniej niż w trzechset- nym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodze- niem się dziecka) obcowała z przyszłym mężem albo też przeprowadzi do- wód, iż zawierając małżeństwo, mąż wiedział o tym, że jest ona w ciąży, wówczas obalenie domniemania ojcostwa, tak jak w poprzednim przypadku, nastąpić może tylko wtedy, gdy zachodzi niepodobieństwo, żeby mąż mógł być ojcem dziecka. Z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa, poza mężem matki, wystąpić może też matka dziecka, a także - po osiągnięciu pełnoletności - samo dziec- ko. Matka może je wytoczyć w ciągu sześciu miesięcy od urodzenia dziecka, www.wsip.com.pl 58 Rozdział 4. Pochodzenie dziecka dziecko natomiast nie później niż w ciągu trzech lat od osiągnięcia pełnolet- ności. Matka i dziecko, chcąc, aby doszło do zaprzeczenie ojcostwa, muszą wykazać niepodobieństwo, żeby mąż matki mógł być ojcem dziecka. Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka. Uznanie dziecka Jeżeli nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, albo gdy domniemanie takie zostało obalone, ustalenie ojco- stwa może nastąpić albo przez uznanie dziecka przez ojca, albo na mocy orzeczenia sądu. Instytucja uznania dziecka służy więc ustaleniu jego pocho- dzenia w sytuacji, gdy ojciec nie będący mężem matki nie kwestionuje faktu ojcostwa. Co więcej, dokonuje z własnej woli uznania dziecka, chcąc ponosić wszelkie wynikające z tego tytułu prawne konsekwencje. Uznanie jest jednostronnym aktem ojca dokonanym w odpowiedniej for- mie i przed odpowiednim organem (kierownikiem urzędu stanu cywilnego, sądem opiekuńczym, a za granicą-jeżeli uznanie dotyczy dziecka, którego rodzice są obywatelami polskimi - przed polskim konsulem lub osobą wy- znaczoną do wykonywania funkcji konsula). W razie niebezpieczeństwa gro- żącego bezpośrednio życiu ojca może on uznać dziecko także przed tereno- wym organem administracji państwowej o właściwości ogólnej stopnia podstawowego albo przed notariuszem. W konsekwencji uznania dochodzi do ustalenia pochodzenia dziecka od określonego mężczyzny. Uznanie dziecka jest czynnością, której uznający musi dokonać osobiście. Przedstawiciel ustawowy ojca nie mającego pełnej zdolności do czynności prawnych nie może w jego imieniu dziecka uznać. Gdy jednak ojciec dziecka ma - z powodu nieosiągnięcia pełnoletności lub wskutek orzeczenia wobec niego częściowego ubezwłasnowolnienia - ogra- niczoną zdolność do czynności prawnych, wówczas na uznanie przezeń dziecka potrzebna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego (rodzica, ku- ratora, opiekuna). Uznać można dziecko w fazie jego życia płodowego, dziecko małoletnie, a także dorosłe. Uznanie dziecka może też nastąpić po jego śmierci, o ile po- zostawiło ono zstępnych (potomstwo). Do uznania dziecka wymagane jest wyrażenie zgody przez jego matkę (zarówno wtedy, gdy chodzi o uznanie dziecka poczętego, jak i dziecka mało- letniego oraz w przypadku uznania osoby dorosłej). Ustalenie osoby matki jest więc niezbędnym warunkiem dopuszczalności uznania dziecka. Poza zgodą udzieloną przez matkę do uznania osoby dorosłej konieczne jest, aby i ona sama wyraziła na to zgodę. . v Jeżeli matka małoletniego dziecka nie żyje albo jeżeli nie przysługuje jej władza rodzicielska, jak również wówczas, gdy porozumienie z nią napotyka . , I-? Ustalenie ojcostwa 59 trudne do przezwyciężenia przeszkody, można pominąć odebranie od niej zgody na uznanie, poprzestając na wyrażeniu jej przez ustawowego przedsta- wiciela dziecka. W podobnej sytuacji, z tym tylko, że dotyczącej uznania oso- by dorosłej, poprzestaje się na odebraniu zgody jedynie od tej osoby. Zgoda wymagana do uznania dziecka powinna być wyrażona przez oświadczenie złożone do protokołu przed kierownikiem urzędu stanu cywil- nego lub przed sądem opiekuńczym, a za granicą - jeżeli uznane ma zostać dziecko rodziców mających polskie obywatelstwo - przed konsulem lub oso- bą wyznaczoną do pełnienia funkcji konsula. Można ją też wyrazić na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Zgoda powinna być złożona osobi- ście i zawierać dokładne określenie zarówno osoby, która ją wyraża, jak i oso- by uznającej dziecko. Może być ona wyrażona zarówno przed uznaniem, jak i jednocześnie z nim, a także w ciągu trzech miesięcy od daty jego dokonania. Wśród skutków uznania wymienić należy przyjęcie przez dziecko nazwi- ska uznającego (chyba, że ojciec przy dokonywaniu uznania, za zgodą osób, których zgoda jest do ważności uznania potrzebna, złożył oświadczenie, że nosić ono będzie nazwisko matki), przyznanie uznającemu z mocy prawa władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, powstanie wzajemnego między nimi prawa dziedziczenia oraz obowiązków alimentacyjnych. W związku z tym, iż uznanie ma skutek wsteczny (od momentu urodzenia dziecka) mężczyzna, który dziecko uznał ma obowiązek alimentowania go od chwili urodzenia. Osoba, która łożyła na utrzymanie dziecka, zanim zostało ono uznane, może żądać od uznającego zwrotu poczynionych na ten cel wydatków. Uznanie dziecka może zostać unieważnione. Unieważnienia takiego uznania żądać może: - mężczyzna, który dziecko uznał; ;•??'?? • - dziecko, które zostało uznane; - matka uznanego dziecka. Mężczyzna, który dziecko uznał, a także osoby, których zgoda była potrzebna dla ważności uznania (matka, dorosłe dziecko) mogą wystąpić do sądu z żądaniem unieważnienia uznania, powołując się na wady swych oświadczeń woli. KC, regulujący zagadnienie wad oświadczeń woli (część ogólna, art. 82 i następne), wymienia: - stan wyłączający swobodne lub świadome wyrażenie woli; - wyrażenie jej dla pozoru za zgodą osoby, do której było skierowane oraz szczegól- nie istotne w przypadku procesów o unieważnienie uznania; - błąd i groźbę. Z błędem mamy do czynienia w każdej sytuacji, gdy którakolwiek z wymienionych osób działała w przekonaniu, iż uznający jest ojcem dziecka, a następnie okazało się to www.wsip.com.pl 60 Rozdział 4. Pochodzenie dziecka nieprawdą. Podstawą do powołania się na groźbę, pod wpływem której doszło do uznania dziecka, może być sytuacja, w której mężczyzna dokonuje uznania, obawiając się groźby popełnienia samobój stwa przez znaj omą ciężarną twierdzącą, że to on j est oj cem dziecka i jeśli „nie da mu nazwiska" to ona targnie się na swoje życie. Mężczyzna, który uznał dziecko, matka dziecka, a także osoba dorosła, która została uznana, mogą wystąpić o unieważnienie uznania w ciągu roku od daty jego dokonania. Dziecko, które zostało uznane przed osiągnięciem pełnoletności, może - nie później jednak niż w ciągu trzech lat od jej osiągnięcia - żądać unieważ- nienia uznania, jeżeli mężczyzna, który je uznał, nie jest jego ojcem. Po śmierci dziecka unieważnienie uznania nie jest dopuszczalne. Sądowe ustalenie ojcostwa Ten sposób ustalenia pochodzenia dziecka wcho- dzi w grę w sytuacji, w której nie doszło do ustalenia pochodzenia dziecka ani poprzez uznanie, ani w drodze domniemania pochodzenia dziecka od męża matki. Z powództwem o ustalenie ojcostwa może wystąpić dziecko, matka dziecka oraz prokurator. Zarówno dziecko, jak i prokurator mogą występować 0 ustalenie ojcostwa bez ograniczenia w czasie, natomiast matka nie może wy- stąpić z takim żądaniem po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Prawo nie dopuszcza możliwości wystąpienia z powództwem o ustalenie ojcostwa przez mężczyznę, który uważa się za ojca dziecka. Pozostaje mu jedynie możliwość uznania dziecka (z drogi tej może on jednak skorzystać tylko w razie wyrażenia zgody przez matkę dziecka) lub zwrócenie się do prokuratora, aby ten wystąpił ze stosownym pozwem. To uregulowanie jako sprzeczne z konstytucyjną zasadą równości mężczyzn 1 kobiet wobec prawa oraz jako niedostatecznie chroniące prawa dziecka zanegował w orzeczeniu 26 II 2003 r. Trybunał Konstytucyjny. Z powództwem o ustalenie ojcostwa można wystąpić także po śmierci dziecka. Nie można natomiast uczynić tego przed jego urodzeniem. Powództwo o ustalenie ojcostwa wytacza się przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nie żyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Procesem o ustalenie ojcostwa rządzi zaś domniemanie prawne uregulo- wane w art. 85 KRiO, zgodnie z którym domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka w okresie koncepcyjnym (czyli „nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż sto osiemdziesiątym pierw- szym dniu przed urodzeniem się dziecka"). ,, •-., : Strona wytaczająca powództwo o ustalenie ojcostwa ma w procesie wy- kazać istnienie przesłanki powyższego domniemania, czyli tego, iż w okresie ' Ustalenie ojcostwa 61 koncepcyjnym doszło do pożycia cielesnego pomiędzy pozwanym mężczy- zną a matką dziecka. Z przesłanki tej ustawa każe sądowi wyciągnąć wnio- sek, iż pozwany jest ojcem dziecka. Jeżeli jednak strona powodowa nie wyka- że w sposób wiarygodny faktu obcowania matki z pozwanym mężczyzną w okresie koncepcyjnym, wówczas sąd - nie mając podstaw do przyjęcia wniosku domniemania - oddali powództwo. W przypadku wykazania, iż w okresie koncepcyjnym matka dziecka ob- cowała z pozwanym mężczyzną (przesłanka domniemania), pozwanemu po- zostaje bronić się, dowodząc, iż pomimo zasadności przesłanki domniemania chybiony jest jego wniosek. Może to czynić, gdyż domniemanie, o którym mowa, jest domniemaniem wzruszalnym. Wyrok ustalający ojcostwo ma charakter deklaratywny. Oznacza to, że nie tworzy on nowego stanu prawnego i nie wywołuje skutków od chwili uprawomocnienia. Wyrok ten ustala stan prawny z mocą od momentu urodze- nia dziecka, a co do niektórych skutków prawnych, sięga nawet okresu po- przedzającego jego narodziny. ?*i'1 -???? > ;' ; -1. .;.?-;? \".m if!'v W razie sądowego ustalenia ojcostwa, z mocy art. 927 § 2 KC, prawo do dziedzicze- nia po ojcu ma też dziecko, które urodziło się po jego śmierci. Zdarzenie, na podstawie którego powstało prawo do dziedziczenia (śmierć ojca) nastąpiło więc przed urodzeniem się dziecka. Z kolei na podstawie art. 141 KRiO ojciec dziecka nie będący mężem matki obowią- zany jest przyczynić się w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom do pokrycia wy- datków związanych z ciążą i porodem oraz kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu. Z ważnych powodów matka może żądać udziału ojca w kosztach swe- go utrzymania przez czas dłuższy niż trzy miesiące. Jeżeli wskutek ciąży lub porodu mat- ka poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może ona żądać, ażeby ojciec pokrył odpowiednią część tych wydatków lub strat. Roszczenia powyższe przysługują matce także w wypadku, gdy dziecko urodziło się nieżywe. Z roszczeniami tymi matka dziecka może wystąpić w ciągu trzech lat od daty porodu. W związku z tym, że realizacja powyższych roszczeń wiąże się z ustaleniem ojco- stwa, a więc wymaga czasu na przeprowadzenie postępowania, art. 142 KRiO stanowi, iż już w wypadku, gdy ojcostwo mężczyzny nie będącego mężem matki zostało jedynie uwiarygodnione, matka może żądać, ażeby mężczyzna ten jeszcze przed urodzeniem się dziecka wyłożył odpowiednią sumę pieniężną na koszty utrzymania matki przez trzy miesiące w okresie porodu oraz na koszty utrzymania dziecka przez pierwsze trzy mie- siące po urodzeniu. Termin i sposób zapłaty tej sumy określa sąd. Sąd w orzeczeniu o ustaleniu ojcostwa może przyznać ojcu władzę rodzi- cielską nad dzieckiem. Nie uczyni tego jednak, jeśli na podstawie zebranego materiału oraz zaprezentowanej w toku postępowania postawy wynika, iż przyznanie ojcu władzy rodzicielskiej byłoby sprzeczne z dobrem dziecka. i www.wsip.com.pl 62 Rozdział 4. Pochodzenie dziecka W razie zmiany okoliczności (postawy ojca) sąd opiekuńczy może przyznać mu władzę rodzicielską także po ustaleniu ojcostwa. Wyrok sądu oddalający powództwo o ustalenie ojcostwa nie stoi na prze- szkodzie pozwaniu w przyszłości przez matkę dziecka innego mężczyzny. Dowody powoływane w sprawach sądowych 0 ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa Wobec konfliktu pomiędzy stronami postępowania o ustalenie ojcostwa 1 sprzeczności głoszonych przez nie tez szczególnej rangi nabierają powoły- wane w toku procesu dowody o charakterze biologicznym. Pozwalają one są- dowi spojrzeć na sporny problem przez pryzmat argumentów niezależnych od stron, a opartych na obiektywnych przesłankach empirycznych. Dowodem wyłączającym ojcostwo może być wykazanie przez mężczy- znę, iż jest niezdolny do spółkowania lub do zapłodnienia. Słabością pozostałych dowodów była przez długi czas ich mniejsza lub większa zawodność. Przez ostatnie dziesięciolecia dowodem, któremu przy- pisywano najwyższą rangę był dowód z badania grup krwi matki, dziecka i pozwanego mężczyzny. Dowód ten odwołuje się do wiedzy o prawach rzą- dzących porządkiem dziedziczenia grupy krwi przez potomstwo. Dowód z badania grup krwi nie wskazywał jednak osoby ojca, lecz mógł co najwyżej wykluczyć ojcostwo danego mężczyzny. Nie był on poza tym niezawodny. Mogło się bowiem zdarzyć, iż mężczyzna, którego ojcostwa badanie nie wy- kluczyło, ojcem dziecka nie był. Jeszcze bardziej zawodne były dowody z badań antropologicznych, z ze- stawienia stopnia dojrzałości dziecka w chwili jego urodzenia z czasem obco- wania cielesnego matki dziecka z pozwanym, czy też dowód z obcowania stron w czasie znikomej możliwości zapłodnienia i itp. Dowody te nie miały (i nie mają tym bardziej dziś) samodzielnej roli w procesie i nie pozwalają na dokonanie wiążących stwierdzeń co do ustalenia lub zaprzeczenia ojcostwa. Przypisuje się im jedynie rangę pomocniczą wobec ustaleń poczynionych w wyniku badań krwi. Dowodem pozwalającym rozstrzygnąć sporną kwestię ojcostwa w stop- niu graniczącym z pewnością jest przeprowadzenie badania kodu kwasu DNA. Odwołuje się ono do dziedziczności cech genetycznych zawartych z cząsteczce tego kwasu. Możliwość przeprowadzania takiego dowodu stano- wi przełom, zarówno w sprawach o ustalenie ojcostwa, jak i może jeszcze bardziej w kryminalistyce przy poszukiwaniu sprawców przestępstw. W odróżnieniu od dowodu z badania grup krwi, które prowadzi do wskazania Dylematy sztuczmego wspierania ludzkiej prokreacji 63 kto (posiadacz jakiej grupy krwi) nie może być ojcem danego dziecka, bada- nie kodu DNA w sposób pozytywny wskazuje kto nim jest. KRiO w art. 85 § 2 daje mężczyźnie pozwanemu w sprawie o ustalenie oj- costwa możliwość powołania się na zarzut, że matka dziecka obcowała w okresie koncepcyjnym nie tylko z nim, lecz również z innym mężczyzną i ojcostwo owego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne. Korzystanie z te- go zarzutu napotyka jednak barierę w postaci dominującego w orzecznictwie poglądu, iż ów inny mężczyzna nie może stać się pozwanym w sprawie, do- póki sąd nie rozstrzygnie zasadności pozwu złożonego przez matkę dziecka. Może on więc być w toczącym się procesie jedynie świadkiem i trudno ocze- kiwać, aby złożył zeznania obciążające siebie. W jego interesie jest wszak, aby sąd ustalił ojcostwo, gdyż w przeciwnym razie, w kolejnym procesie 0 ustalenie ojcostwa, to on może zostać pozwany. Dylematy sztucznego wspierania ludzkiej prokreacji KRiO reguluje wprost jedynie kwestie prawne związane z prokreacją na- turalną. Tymczasem problematyka ustalania pochodzenia dziecka zyskała ostatnimi laty szczególny wymiar ze względu na znaczący postęp wiedzy 1 techniki medycznej, które czynią możliwym sztuczne wspieranie ludzkiej prokreacji. Atrakcyjność oferowanych metod wynika przede wszystkim z faktu, iż około 15% małżeństw wbrew swej woli - to znaczy z powodu nie- płodności jednego lub obojga małżonków -jest bezdzietnych. Wśród metod sztucznego wspierania ludzkiej prokreacji wymienić należy w szczególności: - sztuczne zapłodnienie kobiety nasieniem jej męża {inseminacja homolo- giczna); - sztuczne zapłodnienie kobiety nasieniem obcego mężczyzny {insemina- cja heterologiczna); Do obu rodzajów zapłodnienia może dojść zarówno w organizmie kobiety {in vivo), jak i poza nim {in vitró). - macierzyństwo zastępcze (pozaustrojowe zapłodnienie komórki jajowej kobiety nasieniem jej męża lub obcego mężczyzny i implantacja embrio- nu do organizmu matki zastępczej, która po urodzeniu dziecka wydaje dziecko dawczyni komórki jajowej, tak zwanej matce genetycznej). Pojawia się szereg pytań natury prawnej, na które ustawodawca, sądy i przedstawiciele nauki nie dają jednobrzmiących odpowiedzi. Wśród nich m.in. takie, jak: - www.wsip.com.pl 64 Rozdział 4. Pochodzenie dziecka «;w/' ';<:.' - kto jest ojcem dziecka zrodzonego w wyniku inseminacji heterologicznej? - kto jest ojcem dziecka urodzonego przez matkę zastępczą, gdy komórka ja- jowa zapłodniona została nasieniem innego mężczyzny niż mąż dawczyni komórki jajowej? - czy mąż matki, który wszak jest domniemanym ojcem dziecka urodzonego przez swą żonę wskutek inseminacji heterologicznej, może wystąpić z po- wództwem o zaprzeczenie ojcostwa? - kto jest matką dziecka urodzonego przez matkę zastępczą (jeśli nie zechce ona wydać dziecka matce genetycznej)? -jaki należy przyjąć porządek dziedziczenia w przypadku sztucznego zapłodnie- nia kobiety nasieniem jej męża po jego śmierci (inseminacja postmortalna)? Tego rodzaju pytań dotykających zagadnień prawnych omawianego zja- wiska jest znacznie więcej. Zagadnienie sztucznej prokreacji wzbudza jednak przede wszystkim dylematy o fundamentalnym charakterze filozoficznym. Sprowadzają się one do kwestii, czy w sferze przekazywania życia dopu- szczalne jest czynienie wszystkiego, co jest technicznie możliwe do wykona- nia bez względu na konsekwencje? Czy rację przyznać tezie o całkowitej i niczym nieograniczonej wolności w sferze ingerencji w naturę prokreacji, czy też może przyznać ją należy przeciwnikom tego poglądu? PROBLEMY DO DYSKUSJI Czy medyczne wspieranie ludzkiej prokreacji powinno być dopuszczalne wyłącznie dla niepłodnych par małżeńskich, czy też również dla par konkubenckich, par homose- ksualnych i kobiet samotnych? Uzasadnij swój pogląd. PYTANIA , ..... ' ' ??'?????? 1. Na czym polegają domniemania prawne? ...... ; 2. Wymień dowody powoływane w procesach o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa. 3. W czym tkwi istotna różnica pomiędzy mocą dowodów z badania grup krwi i z bada- nia kodów genetycznych (DNA)? 4. Jakie są przesłanki uznania dziecka? 5. Na jakiej podstawie może dojść do unieważnienia uznania dziecka? 6. Czym różnią się skutki uznania dziecka od skutków sądowego ustalenia ojcostwa? 7. Porównaj pozycję stron w postępowaniu o ustalenie ojcostwa przed wynalezieniem dowodu z badania kodu DNA i obecnie. WŁADZA RODZICIELSKA Literatura: Ignatowicz, s. 305-342; Smyczyński, s. 287-330; Strzebińczyk, s. 277-325; Winiarz, s. 221-224; Kometarz, s. 533-629; System, s. 785-905. H. Dolecki Ingerencja sądu opiekuńczego w wykonywanie władzy rodzicielskiej. Warszawa 1983; J. Górecki Władza rodzicielska po rozwodzie. Studia Cywilistyczne 1969, tom 3; M. Grudzińska Kontakt z dzieckiem. Sądowe ustalenie. Orzecznictwo. Wzo- ry. Warszawa Wydawnictwo C.H. Beck 2000; M. Heine Pedagogiczne następstawa ograniczenia władzy rodzicielskiej. Wrocław Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego 1991; tenże Prawa dziecka a władza rodzicielska. W: Następstwa dysfunkcjonałności rodziny. Red. M. Heine. Wrocław Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 1997; A. Łapiński Ograniczenia władzy rodzicielskiej w polskim prawie rodzinnym. Warszawa 1975; T. So- kołowski Władza rodzicielska nad dorastającym dzieckiem. Poznań Wyd. UAM 1987; W Stojanowska Władza rodzicielska pozamałżeńskiego i rozwiedzionego ojca. Studium socjologiczno-prawne. Warszawa Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej 2000. Zasady autonomii rodziny i jej prymatu w wychowaniu dzieci Zgodnie z przepisami Konstytucji rodzice mają prawo do wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Mają też prawo do zapewnienia dzieciom zgodnego ze swymi przekonaniami wychowania i nauczania moral- nego i religijnego. Wychowując dzieci, rodzice powinni uwzględniać stopień ich dojrzałości, a także wolność ich sumienia i wyznania oraz przekonań. Ochronie pozycji rodziców służy też zawarte w Konstytucji stwierdzenie, iż ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. Powyższe regulacje są wyrazem poszanowania dla dwóch powszechnie aprobowanych w demokratycznych krajach zasad: autonomii rodziny i prymatu www.wsip.com.pl I 66 Rozdział 5. Władza rodzicielska rodziców w wychowaniu dzieci. Sformułowane one zostały m.in. w podstawo- wych dla ochrony praw człowieka dokumentach międzynarodowych. Między- narodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych (art. 10 ust. 1) i Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 23 ust. 1) -na- wiązując do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z grudnia 1948 r.- określają bowiem rodzinę jako naturalną i podstawową komórkę społeczeń- stwa, której należy udzielać pomocy w opiece i wychowaniu dzieci. Powszech- na Deklaracja Praw Człowieka stanowi ponadto, iż rodzice maj ąpierwszeństwo w wyborze rodzaju wykształcenia dla swych dzieci oraz, że „Nikt nie będzie podlegać arbitralnemu wkraczaniu w jego życie prywatne, rodzinę /.../. Każdy jest uprawniony do ochrony prawnej przed takim wkraczaniem lub takimi za- machami". Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych zobo- wiązuje Państwa-Strony do poszanowania wolności rodziców, do zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego zgodnie z własnymi przekonaniami. Tę rolę rodziców podkreśla także Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, formułując prawo rodziców „do zapew- nienia wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religij- nymi i filozoficznymi". Charakter władzy rodzicielskiej Wbrew potocznemu mniemaniu sprawowanie władzy rodzicielskiej nie sprowadza się wyłącznie do relacji między rodzicami a dziećmi. Jakkolwiek jest ona jej istotą, to jednak nie można tracić z pola widzenia relacji, jakie - ze względu na dziecko - zachodzą pomiędzy jego rodzicami a państwem i osobami trzecimi. Władzę rodzicielską wyznacza bowiem wielostronny stosunek prawny łączący rodziców z: ...., - dzieckiem (stosunek o charakterze rodzinnoprawnym); - osobami trzecimi (stosunek o charakterze cywilnoprawnym, w ramach którego rodzicom przysługuje prawo podmiotowe pozwalające m.in. na żąda- nie wydania dziecka zatrzymanego przez osoby nieuprawnione); - państwem (więź o charakterze administracyjnoprawnym przejawiająca się na przykład w obowiązku doprowadzenia dziecka na szczepienia, posyłania go do szkoły, czy też na możliwości ingerencji przez państwo w sferę władzy rodzicielskiej). Celem sprawowania przez rodziców władzy rodzicielskiej jest przede wszystkim zapewnienie dzieciom możliwie najlepszej ochrony ich praw i optymalnych warunków do rozwoju. Nikt dziś nie wątpi, że to właśnie ro- dzice (wyjąwszy sytuacje patologiczne) są dla dziecka osobami najbliższymi, Charakter władzy rodzicielskiej 67 najbardziej zainteresowanymi jego pomyślnością i najskuteczniej potrafiący- mi zadbać o jego dobro. Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom z mocy samego prawa i w stopniu równym. Z mocy orzeczenia sądu powstaje władza rodzicielska osób adoptujących dziecko oraz władza rodzicielska mężczyzny, któremu sąd przyznał ją w orzeczeniu ustalającym jego ojcostwo. Także uznanie dziecka sprawia, że mężczyzna, który tego dokonał uzy- skuje nad dzieckiem władzę rodzicielską. Władza rodzicielska przysługuje tylko jednemu zrodziców także wtedy, gdy: - ojcostwo dziecka nie zostało ustalone; - drugi z rodziców nie żyje; * • - - •< ; - nie ma on pełnej zdolności do czynności prawnych (z powodu niepełno- letności lub ubezwłasnowolnienia); - został on pozbawiony władzy rodzicielskiej lub została ona wobec nie- go zawieszona. ?^5>> v. J\X',' >''? ?•?'; i. : !;, :\! ^?'Ti.-. , , r; Rodzice sprawują władzę rodzicielską nad dzieckiem, począwszy od mo- mentu narodzin. Wygasa ona z chwilą osiągnięcia przez dziecko pełnoletno- ści (co w przypadku kobiet, które zawarły związek małżeński za zgodą sądu, może nastąpić przed osiągnięciem 18. r. życia). Władza rodzicielska ustaje również wraz z uprawomocnieniem się orzeczenia sądu o: -jej zawieszeniu lub pozbawieniu; ??•;.'. • w - zaprzeczeniu ojcostwa męża matki; ?, :?• ' - zaprzeczeniu macierzyństwa; : ? , ;. - unieważnieniu uznania dziecka; ! ^ r • - ubezwłasnowolnieniu rodziców; - orzeczeniu adopcji (wygasa władza rodzicielska rodziców naturalnych, a powstaje władza rodzicielska adoptujących); . >??. ?:??;:?- Władza, czy piecza rodzicielska? 73 Prawo rodziców do kontaktów z dzieckiem Wbrew powszechnemu mniemaniu (w tym zwłaszcza mniemaniu wycho- wawców zatrudnionych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych) z po- zbawieniem władzy rodzicielskiej nie wiąże się nierozłącznie zakaz kontak- towania się rodziców z dzieckiem. Prawo do osobistej styczności z dzieckiem nie należy bowiem do treści władzy rodzicielskiej i dlatego odebranie rodzi- com władzy nie pozbawia ich prawa do utrzymywania takich kontaktów. Każdy rodzic ma prawo do utrzymywania kontaktów z dzieckiem (można na to spojrzeć również od strony prawa dziecka do kontaktów z rodzicami - art. 9 KoPD) dopóty, dopóki sąd w specjalnym orzeczeniu nie zakaże mu tej stycz- ności. W szczególnie uzasadnionych sytuacjach sąd może wydać postanowie- nie o zakazie styczności z dzieckiem wobec tych rodziców, którzy zostali po- zbawieni władzy rodzicielskiej. W wyjątkowych wypadkach sąd może też ograniczyć (nie mogąc jej pozbawić!) osobistą styczność z dzieckiem tych ro- dziców, których władza jest ograniczona poprzez umieszczenie dziecka w ro- dzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Prawo do styczności z dzieckiem wygasa również wraz z orzeczeniem ad- opcji dziecka. * Władza, czy piecza rodzicielska? Relacja rodzice - dzieci jest dziś przedmiotem szerokiej dyskusji. Znakiem rozpoznawczym stron sporu jest już sama używana przez nich terminologia. Czy relacji tej odpowiada termin „władza rodzicielska", czy też może należało- by pój ść za ustawodawcami z państw zachodnich i zacząć używać terminu „pie- cza" lub może należałoby przejąć z dokumentów Rady Europy sformułowanie „odpowiedzialność rodzicielska"? Słowo „władza" kojarzone jest przez zwo- lenników zmian z „władzą ojcowską" - instytucją prawa rzymskiego, w skład której wchodziło w pewnym okresie m.in. prawo życia i śmierci, jakie miał oj- ciec nad dziećmi. Była to jednak władza ojcowska - odpowiada druga strona sporu - a dziś mówimy wszak o władzy rodzicielskiej. Zapewne doszłoby jed- nak do zmiany przyjętej w KRiO terminologii, gdyby spór szedł tylko o słowa. Tak jednak nie jest. Zwolennicy zmian promowali je bowiem wraz z hasłami ochrony praw dzieci, sugeruj ąc tym istnienie przeciwieństwa pomiędzy prawa- mi i obowiązkami rodziców a potrzebą ochrony praw dzieci wynikaj ącą z raty- fikowania KoPD. Zwolennikom utrzymania aktualnej terminologii dało to pod- stawę do twierdzenia, że spór w istocie swej jest sporem o sens relacji rodzice - dzieci. Przypisują oni swym adwersarzom, że posługując się tezą o potrzebie www.wsip.com.pl 74 Rozdział 5. Władza rodzicielska zmiany terminologii, zmierzają do deprecjacji roli i rangi rodziców. Jest oczy- wiste, że osad nieufności wobec propozycji zmiany prawnej relacji rodzice - dzieci ma swe źródło m.in. w świeżej pamięci lat programowego naruszania przez państwo komunistyczne zasady autonomii życia rodzinnego i prymatu rodziców w wychowaniu dzieci. Omawiany tu spór nasilił się ostatnio w związku z propozycjami noweli- zacji KRiO dotyczącymi łatwiejszego ingerowania w sferę władzy rodziciel- skiej, a ze szczególną mocą rozgorzał w toku debaty przed referendum za- twierdzającym Konstytucję. Projekty zmiany KRiO zostały przez parlament odrzucone, powołane zaś wyżej postanowienia Konstytucji uznać należy za dzieło kompromisu. , . ,. PROBLEMY DO DYSKUSJI . Vl;,f;, I. Na podstawie doświadczeń zawodowych lub wiedzy zdobytej w toku dotychczaso- wych studiów wypowiedz się na temat trańiosci tezy o potrzebie zmiany w sposobie orzekania przez sądy w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej w kierunku bardziej stanowczego pozbawienia tej władzy osób zaniedbujących obowiązki wobec dzieci. II. Czy przepisy konstytucyjne dotyczące relacji rodzice - dzieci właściwie relację tę regulują? Czy zmieniłoby się coś w funkcjonowaniu rodzin, gdyby przeważył pogląd za wzmocnieniem pozycji prawnej dzieci lub rodziców? PYTANIA 1. Jakie konsekwencje dla relacji pomiędzy rodzicami a osobami trzecimi i państwem wynikają ze sprawowania władzy rodzicielskiej? 2. Wymień elementy treści władzy rodzicielskiej. " 3. W jakich sytuacjach źródłem władzy rodzicielskiej jest orzeczenie sądu? 4. Jakich czynności dotyczących majątku dziecka nie wolno rodzicom dokonywać bez zgody sądu? 5. Zapoznaj się z treścią pozwu o alimenty zamieszczonym w „Aneksie". Kto występuje w procesie jako powód wytaczający powództwo, gdy alimenty mają być zasądzone od jednego z rodziców na rzecz dziecka? Jaką rolę w procesie spełnia drugi rodzic? 6. Podaj przesłanki ograniczenia, zawieszenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej. 7. Porównaj instytucje zawieszenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej. 8. Porównaj instytucje pozbawienia i ograniczenia władzy rodzicielskiej. ' 9. Od czego zależy orzeczenie sądu rozpatrującego wniosek rodzica pozbawionego wła- dzy rodzicielskiej ojej przywrócenie? PIECZA ZASTĘPCZA Literatura: Strzebińczyk, s.355-364; Winiarz, 263-268. ' M. Andrzejewski Domy na piasku. Poznań Wydawnictwo „W Drodze" 1997; tenże Prawo dziecka do pieczy zastępczej a prawo dziecka do rodziny. „Problemy Opiekuńczo- -Wychowawcze"1997 nr 4; tenże Piecza zastępcza. W: Konwencja o Prawach Dziecka. Analiza i wykładnia. Red. T. Smyczyński. Poznań 1998; tenże Pomocnicza rola państwa w świetle Konwencji o Prawach Dziecka i prawa polskiego. W: Współczesne kierunki w opiece nad dzieckiem. Wybór tekstów. Red. Z.W. Stelmaszuk. Warszawa Wydawnictwo Akademickie „Żak" 1999; tenże Komentarz do rozporządzenia MPiPS w sprawie pla- cówek opiekuńczo-wychowawczych. POW 2001 nr 4; tenże Komentarz do rozporządze- nia Rady Ministrów w sprawie rodzin zastępczych. POW 2001 nr 4; tenże Prawne pod- stawy reformy systemu opieki nad rodziną i dzieckiem. W: Zmiany w systemie opieki nad dziećmi i młodzieżą -perspektywa europejska. Red. Z.W. Stelmaszuk. Katowice Wydaw- nictwo „Śląsk" 2001; B. Kowalska-Ehrlich, T. Bulenda Prawa dzieci w placówkach opie- kuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych. W: Wokół praw dziecka. Część II. Helsiń- ska Fundacja Praw Człowieka. Warszawa 1995; M. Kolankiewicz Porzuceni i powierzeni trosce. Dom Małych Dzieci. Katowice BPS Wydawnictwo „Śląsk" 2002; O przekształca- niu domu dziecka w wielofunkcyjną placówkę. Rozmowa z A. Wróblewskim, dyrektorem Domu Dziecka w Pyrach. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 2002 nr 4; B. Passini Sieroctwo społeczne. Warszawa Centrum Rozwoju Służb Społecznych 1996; M. Safjan Instytucja rodzin zastępczych. Problemy prawno-organizacyjne. Warszawa 1982; Stan- dardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze. Tom I Prawo rodzinne. Red. M. Safjan. Warszawa Oficyna Naukowa 1994; T. Smyczyński Stosunki między rodzicami a dziec- kiem w ustawodawstwie Rady Europy. „Państwo i Prawo" 1995 nr 1; A. Szymborska Sie- roctwo społeczne. Warszawa 1969; Zagrożone dzieciństwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki. Red. M. Kolankiewicz. Warszawa WSiP 1998. www.wsip.com.pl I 76 Rozdział 6. Piecza zastępcza Dyrektywy oddziaływania wobec rodzin nienależycie sprawujących pieczę nad dziećmi Zasada ochrony dobra dziecka, jako naczelna wśród zasad prawa rodzin- nego, wyprzedza inne zasady, w tym również zasadę autonomii rodziny i pry- matu rodziców w wychowaniu dziecka. Dlatego to autonomia rodziny wzglę- dem wpływów zewnętrznych, a zwłaszcza wobec państwa, nie może iść tak daleko, by wyłączała możliwość ingerencji zmierzającej do zapobieżenia nie- korzystnej sytuacji dziecka przebywającego w rodzinie. Kwestii tej dotyczy art. 9 KoPD, zgodnie z którym wyłączenie prymatu rodziców w wychowaniu dzieci jest dopuszczalne, aczkolwiek tylko w sytua- cji zagrożenia najlepiej pojętego interesu dziecka i wyłącznie na podstawie orzeczenia sądu. Natomiast art. 20 KoPD wprost zobowiązuje państwa-strony tej konwencji do ingerencji w życie rodziny, jeżeli jest to niezbędne dla za- pewnienia specjalnej ochrony i pomocy dzieciom, które ze względu na swe dobro nie mogą pozostawać w tym środowisku. Z regulacjami tymi współbrz- mi art. 72 ust. 2 Konstytucji RP, który stanowi: „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych". Ustanowienie odpowiedniej formy pieczy zastępczej powinno w sposób możliwie pełny odpowiadać zasadzie dobra dziecka. O tym jak, w konkretnej sytuacji należy ją pojmować muszą przesądzać racje natury pedagogicznej, psychologicznej, socjalnej. Zawarty w dokumentach międzynarodowych (zwłaszcza w KoPD i rezolucji Komitetu Ministrów Rady Europy Nr 33(77) o umieszczaniu dzieci poza rodziną) schemat zachowań służb socjalnych oraz sądów wobec rodziców źle wypełniających swe obowiązki opiekuńcze można sprowadzić do następujących dyrektyw: ' " : • Bez koniecznej potrzeby nie należy ingerować w życie danej rodziny. • Jeżeli ingerencja jest konieczna, wówczas rozpocząć należy od próby ochrony dobra dziecka poprzez udzielenie wsparcia całej rodzinie (bez umie- szczania dziecka poza rodziną). :..-i . ;..\- •;?.. ?.,,;,. • Wobec zaistnienia konieczności umieszczenia dziecka poza rodziną, głównym celem tego przedsięwzięcia powinno być stworzenie sytuacji umożliwiającej dziecku powrót do jego rodziców (odebrać dziecko po to, aby - w możliwie krótkim czasie - oddać!). • Dzieci przebywające poza rodziną powinny być umieszczane w rodzin- nych formach pieczy (zakładowe formy są ostatecznością i jeśli już muszą ist- nieć to powinny być możliwie małe). • Dziecko przebywające poza rodziną powinno mieć zapewnioną stycz- ność ze swymi rodzicami (wyjąwszy sytuację, gdy sąd styczność tę wyłączy lub ograniczy). Dyrektywy oddziaływania wobec rodzin... 77 • Jedynie wówczas, gdy postawa rodziców konsekwentnie uniemożliwia powrót dziecka do rodziny, można je umieścić w instytucji pieczy zastępczej 0 charakterze trwałym. Dokumenty międzynarodowe na pierwszy plan wysuwają: - działania profilaktyczne wobec rodzin dysfunkcyjnych; - traktowanie trwałego odseparowania dziecka od jego rodziców jako działania całkowicie wyjątkowego, dopuszczalnego tylko w obliczu bezskuteczności innych działań; - uznanie dopuszczalności umieszczania dziecka poza rodziną, ale tylko wraz z jednoczesnym podjęciem pracy socjalnej na rzecz rodziny; -poszanowanie więzów uczuciowych dziecka w trakcie jego pobytu poza rodziną. W konsekwencji można więc stwierdzić, że prawo dziecka do zapewnie- nia mu pieczy zastępczej jest prawem subsydiamym wobec prawa do życia w rodzinie naturalnej (ma bowiem służyć jego realizacji). W skrajnych tylko wypadkach piecza zastępcza może mieć charakter trwały. W pozostałych dziecko przebywające w instytucji pieczy zastępczej powinno być przygoto- wywane do powrotu do swej rodziny. Jednocześnie jego rodzina - dzięki pra- cy prowadzonej z nią przez odpowiednie służby socjalne - powinna nabierać zdolności do podjęcia na powrót swych funkcji opiekuńczych wobec dziecka. Przedstawiony schemat oddziaływania wobec rodzin dysfunkcyjnych ma oparcie w zasadzie subsydiarności (pomocniczości), której rozumienie jest niezbędne dla właściwego pojmowania współczesnej polityki społecznej1. Za klasyczną formułę tej zasady przyjmuje się następujący fragment encykliki Piusa Xl Quadragessimo anno z 1931 r.: „Co jednostka z własnej inicjatywy 1 własnymi siłami może zdziałać, tego jej nie wolno wydzierać na rzecz spo- łeczeństwa; podobnie niesprawiedliwością, szkodą społeczną i zakłóceniem ustroju jest zabieranie mniejszym i niższym społecznościom tych zadań, które mogą spełnić, i przekazywanie ich społecznościom większym i wy- ższym. Każda akcja społeczna ze swego celu i ze swej natury ma charakter pomocniczy: winna pomagać członkom organizmu społecznego, a nie ni- szczyć ich lub wchłaniać". Treść zasady pomocniczości sprowadzana jest do trzech postulatów. Pierwszy, to tzw. zakaz odbierania sprowadzający się do tezy, że to, co społeczność mniejsza i niższa (lub jednostka) potrafi samodzielnie czynić, te- go społeczność większa i wyższa nie powinna jej pozbawiać. Na gruncie pra- wa rodzinnego zakaz ten wyraża się w poszanowaniu autonomii rodziny C. Millon-Delsol Zasada pomocniczości. Kraków ZNAK 1995; A. Dylus Zasada pomocni- czości a integracja Europy. „Państwo i Prawo" 1995 nr 5 i podana tam literatura. www.wsip.com.pl 78 Rozdział 6. Piecza zastępcza ' i prymatu rodziny w wychowaniu dzieci. Dopóki więc rodzina funkcjonuje w sposób poprawny, dopóty instytucje państwa nie powinny w jej życie w ża- den sposób ingerować. Drugi postulat, zwany subsydiarnym towarzyszeniem, nakazuje społeczno- ściom większym i wyższym wspierać społeczności niższe i jednostki w tych ich zadaniach i funkcjach, którym z jakichś powodów nie sąw stanie samodzielnie podołać. Istotne jest tu jednak zastrzeżenie, że ma to być „pomoc do samopo- mocy", a więc działanie mające na celu podjęcie na powrót zadań przez ową społeczność niższą lub jednostkę. Warto tu przytoczyć uregulowania ustawy o pomocy społecznej, a mianowicie art. 1. ust. 1: ,J*omoc społeczna jest insty- tucjąpolityki społecznej państwa mającą na cełu umożliwienie osobom i rodzi- nom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie po- konać, wykorzystując własne środki, możliwości, uprawnienia ", czy też zdanie drugie art. 2 ust. 1 „Pomoc społeczna powinna w miarę możliwości doprowa- dzić do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich ingerencji ze środo- wiskiem ". Spośród instrumentów prawa rodzinnego subsydiarnemu towarzy- szeniu rodzicom źle wypełniającym funkcję opiekuńczą wobec dzieci służą rozmaite formy ingerencji w sferę ich władzy rodzicielskiej. Zwłaszcza wska- zać należy na poszczególne formy ograniczenia władzy rodzicielskiej, które - wsparte pracą socjalną na rzecz rodziny dysfunkcyjnej - powinny doprowadzać do ponownego podejmowania przez rodziny pełni ich rodzicielskich zadań. I wreszcie trzeci postulat - subsydiarna redukcja - to nakaz zaprzestania wspierania w momencie, gdy podmiot, który otrzymał pomoc stał się na po- wrót samodzielny (by pomoc nie była „pomocą alienującą", co ma miejsce wówczas, gdy następuje jej przerost). Prawnym wyrazem subsydiarnej re- dukcji powinno być orzeczenie o przywróceniu władzy rodzicielskiej i decy- zja o zaprzestaniu udzielania pomocy. .- . : Formy pieczy zastępczej Piecza zastępcza - w rozumieniu art. 20 KoPD - to sprawowanie pieczy nad dzieckiem przebywającym poza swym środowiskiem rodzinnym z tego powodu, że zostało ono czasowo lub na stałe tego środowiska pozbawione lub nie może znajdować się w nim ze względu na swoje dobro. W tym miejscu konieczna jest uwaga terminologiczna. Otóż, powołany art. 20 KoPD, jak i art. 72 ust. 2 Konstytucji nie mówią o prawie dziecka do zapewnienia mu pieczy zastępczej, lecz opieki zastępczej. Jednakowoż słowo opieka ma na gruncie pol- skiego języka prawnego i prawniczego od dawna ściśle określone znaczenie. Chodzi zwłaszcza o instytucję opieki prawnej (art. 145 i n. KRiO). Jakkolwiek słowo piecza też Formy pieczy zastępczej 79 występuje w KRiO, nigdy jednak samodzielnie, lecz albo jako bieżąca piecza nad osobą (art. 112-1), albo też jako piecza nad osobą (art. 95 § 1). Posługiwanie się określeniem piecza zastępcza daje szansę uniknięcia terminologicznych nieporozumień. Można wyróżnić dwie grupy sytuacji stanowiących przyczyny ustanowie- nia pieczy zastępczej: - takie, w których dzieci zostały pozbawione pieczy rodziców z przyczyn niezwiązanych z niewłaściwą relacją pomiędzy rodzicami a dziećmi (na przy- kład w wyniku śmierci rodziców, dostania się ich do niewoli, deportacji, cho- roby uniemożliwiającej im sprawowanie pieczy nad dziećmi, odbywania kary pozbawienia wolności, a także na podstawie orzeczenia sądu dla nieletnich wydanego w konsekwencji nagannej postawy dziecka, a nie rodziców itp.); - takie, które wynikają z nagannego sposobu sprawowania przez rodzi- ców pieczy nad dzieckiem, czyli tego, co w języku socjologii określa się jako dysfunkcję w zakresie zadań opiekuńczo-wychowawczych. - • Nie każdą więc z form sprawowania pieczy nad dzieckiem przez instytucje lub oso- by inne niż rodzice, można nazwać pieczą zastępczą. Nie mamy do czynienia z prawem do pieczy zastępczej w przypadku umieszczenia dziecka w internacie, ochotniczym hu- fcu pracy, bursie itp. (instytucje te przyczyniają się do realizacji prawa dziecka do nauki). Tak rozumianej pieczy zastępczej nie sprawują również instytucje, w których dziecko przebywa z powodu swej niepełnosprawności (domy pomocy społecznej dla dzieci upo- śledzonych, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze). Ich celem jest z kolei - jak to określa art 23 KpPD - realizacja prawa dziecka niepełnosprawnego do pełni normalnego życia. Podobnie nie sprawują pieczy zastępczej sanatoria, domy wczasów dziecięcych, zakłady leczniczo-wychowawcze, szpitale i inne tego typu instytucje. Umieszczenie w nich chorego dziecka jest bowiem realizacją jego prawa do najwyższego poziomu zdrowia. W kategoriach prawa do pieczy zastępczej nie można również rozpatrywać umieszczania dziecka w schroniskach dla nieletnich, zakładach wychowawczych i poprawczych. Umieszczenie tam nie wynika bowiem z konieczności zapewnienia im owej pieczy, lecz z powodu sankcji nałożonych przez sąd dla nieletnich. Jeżeli chodzi natomiast o umieszczenie chorego dziecka w tzw. rodzinie zastępczej terapeutycznej, to jest to forma pieczy zastępczej, gdyż powodem umieszczenia w niej dziecka jest brak rodziców lub niemożność przebywania z nimi ze względu na dobro dziecka (czyli przesłanki kreślone w art. 20 ust. 1 KoPD), a choroba dziecka nie jest przy- czyną umieszczenia w rodzinie zastępczej, lecz jedynie przesądza o rodzaju owej rodziny i o konieczności stosownego jej przeszkolenia. Ważną cechą pieczy zastępczej sprawowanej przez instytucje o charakte- rze zakładowym jest to, iż ma ona charakter pieczy całkowitej rozumianej ja- ko zaspokajanie potrzeb życiowych dziecka odpowiednio do jego wieku i możliwości rozwojowych, jeżeli potrzeby te trwale lub okresowo nie mogą być zaspokajane przez rodzinę. Instytucje, które świadczą opiekę całkowitą, uww.wsip.com.pl 80 Rozdział 6. Piecza zastępcza pracują cały rok, przez wszystkie dni tygodnia, a jednym z ich obowiązków jest udzielanie wychowankom pomocy w nawiązaniu kontaktów z rodzicami oraz - co dotyczy już tylko niektórych z nich - usamodzielnienie wychowan- ków po opuszczeniu placówki. Sprawowanie przez określone instytucje pieczy całkowitej wyłącza spośród nich ośrodki turnusowe, takie jak ośrodki socjoterapii, domy wczasów dziecięcych itp. Wśród form pieczy zastępczej wymienić należy: - rodziny zastępcze; - Kafala (instytucja prawa islamskiego); - formy instytucjonalne, czyli placówki opiekuńczo-wychowawcze. Piecza zastępcza - patrząc nań przez pryzmat głębokości przyczyn jej ustanowienia oraz, co się z tym wiąże, poprzez stopień stanowczości ingeren- cji prawnej w relację łączącą rodziców i dzieci - ma dwojaki charakter: • Może to być piecza trwała, tj. taka, która zastępuje dziecku rodzinę na j długi czas lub na stałe i wiąże się ze sprawowaniem pieczy nad dzieckiem i przez instytucje pieczy zastępczej zamiast rodziny naturalnej. Dotyczy ona sytuacji braku rodziców lub braku szans na powrót dziecka do rodzi-' ców. Charakter pieczy trwałej mają też zwykle rodziny zastępcze tworzone przez osoby niespokrewnione z dzieckiem. • Piecza zastępcza tymczasowa pomyślana jako przejęcie obowiązków związanych z pieczą i wychowaniem dziecka na czas, w którym rodzina z różnych powodów nie może wypełniać swych funkcji i wspieranie jej w możliwie rychłym przejęciu ich na powrót. Ze względu na charakter wychowawczy możemy wyróżnić pieczę o charak- terze rodzinnym i pieczę instytucjonalną. Powszechny pogląd głosi prymat tych pierwszych, określając korzystanie z form zakładowych jako ostateczność. Funkcja społeczna instytucji pieczy zastępczej Najistotniejszą obecnie funkcją realizowaną przez polskie instytucje pie- czy zastępczej jest minimalizowanie skutków zjawiska nieszczęśliwie i nie- trafnie nazywanego mianem sieroctwa społecznego. Terminem tym określa się dzieci, które posiadając co najmniej jedno, a zwykle oboje rodziców (nie są więc sierotami), są pozbawione swego środowiska rodzinnego i społeczne- go lub też (i ta przyczyna występuje zdecydowanie częściej) nie mogą w nim Funkcja społeczna instytucji pieczy zastępczej 81 przebywać z uwagi na swe dobro. Rozmiary tego zjawiska pozwalają mówić o nim jako o zjawisku społecznym. Jakkolwiek niemożliwe jest wskazanie dokładnych rozmiarów tego zja- wiska, jednak w sposób pośredni daje o nich wyobrażenie liczba około 160-170 tysięcy dzieci będących pod opieką sądów rodzinnych. Spośród nich jedynie około 3,5% stanowią dzieci, których rodzice nie żyją. Inne dane mówią o niedostosowaniu społecznym 2% populacji uczniów i zagrożeniu niedostosowaniem kolejnych 15% (około 1,5 min). Szacuje się, iż „liczba ro- dzin z dziećmi wymagającymi różnego rodzaju pomocy ze względu na zagro- żenie zaniedbaniem, ubóstwem, przemocą, demoralizacją jest ciągle duża /.../. Jej wielkość można określić na około 2 do 2,5 min dzieci i młodzieży, przy założeniu, że współwystępują oraz krzyżują się zjawiska patologiczne w obrębie tej samej rodziny"1. Liczby dzieci umieszczonych w poszczególnych instytucjach pieczy za- stępczej są rzecz jasna niższe. Ukazują one jednak rozmiary omawianego zja- wiska w jego najostrzejszej formie. Odnoszą się bowiem do sytuacji, w których zagrożenie dobra dziecka, lub wręcz naruszanie jego praw, dopro- wadziło do umieszczenia dziecka poza rodziną. W rodzinach zastępczych, których liczba od 1990 r. wzrosła o prawie dziesięć tysięcy (z ok. 29,5 tysiąca do ponad 38 tysięcy istniejących rodzin zastępczych w roku 1996) przebywa obecnie prawie 50 tys. dzieci. Jeśli zwa- żyć, iż w 1975 r. rodzin zastępczych było około 10,5 tysiąca, to oczywista wydaje się współzależność pomiędzy liczbą rodzin zastępczych a zakresem pomocy socjalnej państwa dla umieszczanych w nich dzieci (znikomej do 1979 r. dostatecznej do roku 1993 i znacznej obecnie). W odróżnieniu od rodzin zastępczych liczba rodzinnych domów dziec- ka w latach 90. znacząco spadła (z około 180 do 117 w 1996 r., by w 2002 r. osiągnąć pułap niespełna 170). Przebywa w nich obecnie około 900 dzieci. Do rodzinnych form wychowania zalicza się również domy zgrupowane w ramach istniejących w Polsce wiosek dziecięcych. W trzech takich wio- skach mieszka obecnie 195 dzieci. :, \ ? : W Polsce funkcjonuje około 350 domów dziecka. W placówkach tych przebywa niespełna 18 tys. wychowanków. Należy z całą mocą podkreślić, iż głównym zadaniem instytucji pieczy zastępczej nie powinno być łagodzenie skutków niewydolności wychowaw- czej rodzin i osamotnienia oraz zaniedbania dzieci, lecz niwelowanie przy- czyn tego zjawiska. Wbrew powszechnemu mniemaniu można to osiągnąć. 1 E. Łuczak, K. Szewetkowska Rozmiary sieroctwa społecznego. „Problemy Opiekuńczo-Wycho- wawcze" 1997 nr 2. r:,:'/\ ??>-? :; ^',:?:.-.. H'Ji'jąi,'\ ??'<>? j :-?:?: \ '-I ..??*-.?.'?> www.wsip.com.pl 82 Rozdział 6. Piecza zastępcza Warunkiem jest jednak rozwinięcie działań socjalnych o charakterze profi- laktycznym wspierających rodziny w fazie kryzysu w taki sposób, aby umie- szczenie dziecka poza rodziną było zdarzeniem całkowicie wyjątkowym. Niedostateczna liczba odpowiednio wykwalifikowanej kadry pracowników socjalnych i nieadekwatna do potrzeb struktura wewnętrzna zarówno insty- tucji pomocy społecznej, jak i placówek opiekuńczo-wychowawczych spra- wiają, iż nie ma obecnie w Polsce możliwości prowadzenia efektywnej pra- cy z rodzinami dysfunkcyjnymi. W konsekwencji nierealne staje się spełnienie oczekiwań wychowanków domów dziecka na powrót do swych rodziców i realizacja ich prawa do życia w rodzinie rozumianego jako prawo do życia w rodzinie własnej. :; •?? ? , Podstawy prawne pieczy zastępczej Najistotniejsze regulacje zawarto w: art. 72 Konstytucji stanowiącym, iż „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych", KoPD (art. 9, 20, 21, 25), UPS, a zwłaszcza w rozdziale la pt. „Opieka nad rodziną i dzieckiem", oraz w szeregu aktów wykonawczych do UPS, takich jak rozporządzenie Rady Ministrów z 29.09. 2001 r. w sprawie ro- dzin zastępczych (Dz. U. 2001, Nr 120, poz. 1284) i rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej: z 1.09.2000 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wy- chowawczych (Dz. U. 2000, Nr 80, poz. 900), z 16.02.2001 r. w sprawie two- rzenia ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (Dz. U. 2001 Nr 14, poz. 132), z 29.08.2000 r. w sprawie sprawowania nadzoru nad realizacją standardów opieki i wychowania przez placówki opiekuńczo-wychowawcze i jakości pra- cy ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (Dz. U. 2000, Nr 74, poz. 862) z 9.10.2001 r. dotyczące usamodzielniania wychowanków placówek opiekuń- czo-wychowawczych i rodzin zastępczych (Dz. U. 2001, Nr 120, poz. 1293). Przyjęte regulacje nawiązują do określonych - m.in. w Paktach Praw Człowieka ONZ, KoPD, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i innych - standardów ochrony praw człowieka, spośród których opieki nad rodziną i dzieckiem dotyczą przede wszystkim: - prymat rodziców w wychowaniu dzieci i subsydiarny (pomocniczy) charakter zastępczych form pieczy wobec naturalnej i pierwotnej pieczy rodziców; - prawo dziecka do życia w rodzinie; - prawo dziecka odseparowanego od rodziców do zapewnienia mu pieczy zastępczej z jednoczesnym zapewnieniem mu utrzymywania kontaktów Rodzinne a instytucjonalne formy pieczy zastępczej 83 z rodzicami, wyjąwszy przypadki, w których sąd zakazał takiej styczności lub ją ograniczył; - prawo rodziców do styczności z dzieckiem umieszczonym w rodzinie zastępczej lub w placówce; - idea reintegracji rodziny, od której odseparowano dziecko, i wynikający z niej obowiązek państwa podejmowania działań na rzecz powrotu dziecka do rodziny. Rodzinne a instytucjonalne formy pieczy zastępczej Obowiązujące w Polsce przepisy preferują rodzinne formy pieczy zastęp- czej, traktując umieszczenie dziecka w formach instytucjonalnych jako dzia- łanie uzasadnione jedynie w przypadku niemożności umieszczenia go w ro- dzinie zastępczej (gdy nie ma tam miejsca lub gdy dziecko sprzeciwia się takiemu rozwiązaniu). Jest to zgodne z poglądem, że dziecku wychowywane- mu poza rodziną lepiej służy pobyt w instytucji pieczy zastępczej o charakte- rze rodzinnym niż - w preferowanych przez kilkadziesiąt lat - instytucjach zakładowych. Tezę tę należy opatrzyć istotnym zastrzeżeniem, że wyższość zastępczych form rodzinnych nad formami instytucjonalnymi dotyczy wy- łącznie tych rodzin zastępczych, które funkcjonują należycie. Źle funkcjonu- jące rodziny zastępcze, z czym mamy do czynienia, gdy rodzina taka została źle dobrana, nieprzeszkolona lub nieodpowiednio przeszkolona, pozbawiona właściwego wsparcia itp., może wyrządzić dziecku większą krzywdę od umieszczenia w źle funkcjonującej placówce. Taki może być efekt zderzenia oczekiwań dziecka postawionego „twarzą w twarz" z rodzicami zastępczymi z - bardzo trudną niekiedy - rzeczywistością, gdy np. rodzina zastępcza jest wychowawczo niewydolna lub gdy dziecko musi ją opuścić z powodu wy- rażenia przez nią takiej woli. W dobrze funkcjonujących systemach rodzinnej opieki zastępczej unika się takich scenariuszy przez położenie akcentu na profesjonalne pozy- skiwanie rodzin zastępczych, ich ustawiczne wspieranie i stabilne, ustalone na godziwym pułapie, wsparcie socjalne. . ..... . . . Podkreślając wyższość rodzinnej opieki zastępczej, nie można zapomi- nać, że dla części młodzieży jedyną nadającą się do zastosowania formą jest piecza instytucjonalna. Dotyczy to zwłaszcza tych osób, które nie chcą - co należy uszanować - umieszczenia w rodzinie zastępczej, wyrażając przez to np. przywiązanie do rodziców naturalnych lub/i poczucie swej tożsamości. www.wsip.com.pl 84 Rozdział 6. Piecza zastępcza ,,. -.i-, -' Aspekty prawne sprawowania pieczy nad dzieckiem umieszczonym w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej Zagadnieniem o kapitalnym znaczeniu praktycznym jest rozgraniczenie przejmowanego przez rodziny zastępcze lub placówki opiekuńczo-wycho- wawcze zakresu pieczy nad wychowankiem od prerogatyw władzy rodziciel- skiej pozostających przy rodzicach dziecka. Zakres uprawnień, obowiązków i kompetencji przejmowanych przez instytucje sprawujące pieczę zastępczą zależy więc od stopnia ingerencji sądu w sferę władzy rodzicielskiej rodzi- ców naturalnych dziecka i - co się z tym wiąże - od sposobu (trybu), w jaki dziecko zostało umieszczone w danej instytucji. Z powyższych względów można wyróżnić cztery sytuacje: 1) gdy dziecko skierowano na wniosek ro- dziców, 2) gdy przebywa ono w rodzinie zastępczej lub w placówce na pod- stawie art. 109 § 2 pkt 5 (ograniczenie władzy rodzicielskiej) lub na podsta- wie UPN, 3) gdy sprawowana jest nad nim opieka prawna, 4) gdy rodzicom pozbawionym władzy rodzicelskiej zostało też odebrane prawo do styczności z dzieckiem. AD. 1) Gdy dziecko umieszczono w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej na podstawie wniosku złożonego przez rodziców (opiekunów prawnych) lub też przez samo dziecko, lecz za zgodą rodziców, należy przyjąć, iż nie doszło do ingerencji sądu w sferę władzy rodzicielskiej, rodzice zaś, wnosząc o umieszczenie dziecka lub godząc się z takim wnio- skiem dziecka, skorzystali z przysługujących im prerogatyw. Mają oni w związku z tym kompetencje, by spowodować powrót dziecka pod ich fak- tyczną pieczę, a w czasie pobytu dziecka w rodzinie zastępczej lub w placów- ce ich prawo do decydowania w sprawach dziecka też jest pełne. W omawia- nym przypadku obowiązki rodziny zastępczej lub placówki sprowadzają się do wykonywania tzw. pieczy bieżącej. Ad.2) Gdy dziecko zostało umieszczone w instytucji pieczy zastępczej w konsekwencji ograniczenia jego rodzicom władzy rodzicielskiej lub też w wyniku postępowania na podstawie UPN, wówczas prerogatywy władzy nad dzieckiem rozdzielone są pomiędzy rodziców a instytucje sprawujące pieczę zastępczą. Reguluje tę kwestię art. 112-1 KRiO, który brzmi: „Jeżeli sąd opiekuńczy nie postanowi inaczej, obowiązek i prawo wykonywania bie- żącej pieczy nad osobą małoletniego /.../, jego wychowania oraz reprezento- wania w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb utrzymania dziecka należą do rodziny zastępczej albo placówki opiekuńczo- wychowawczej. Inne obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka". Do instytucji sprawujących pieczę zastępczą Aspekty prawne sprawowania pieczy nad dzieckiem... 85 należy więc: piecza bieżąca, wychowanie, reprezentowanie dziecka w docho- dzeniu środków utrzymania. Przez pieczę bieżącą należy rozumieć pieczę faktyczną nad dzieckiem, tzn. troskę o dziecko związaną z oddziaływaniem na nie w trakcie zwykłych codziennych czynności życiowych (zagwarantowanie mu bezpieczeństwa, opieki lekarskiej, racjonalnego żywienia, odpowiedniej odzieży, kulturalnych warunków bytu, warunków do systematycznego uczęszczania do szkoły, po- mocy w usamodzielnianiu się). Ze sprawowaniem pieczy bieżącej związane jest pozostawanie z dzieckiem we wspólności domowej. Dlatego rodziny za- stępcze i placówki opiekuńczo-wychowawcze, sprawując ją, mogą żądać odebrania dziecka zatrzymanego przez osobę nieuprawnioną. Ze sprawowaniem bieżącej pieczy wiąże się też obowiązek zapewnienia dziecku przez rodzinę zastępczą i placówkę środków utrzymania i wychowa- nia w sytuacji, gdy potrzeby dziecka nie zostały zaspokojone z innych źródeł, oraz obowiązek nadzoru nad powierzonymi ich trosce dziećmi i - w razie wy- rządzenia przez nich szkód - ponoszenie odpowiedzialności zgodnie z regu- łami przyjętymi w KC. Pojęcie wychowanie (omówione w rozdziale 5) występuje w KRiO obok pojęcia kierowanie. Kierowanie dzieckiem, którego nie przekazano w art. 112-1 KRiO rodzicom zastępczym lub placówce, pozostawił ustawodawca rodzicom naturalnym dziecka. Tym samym to oni decydują w sprawach dziecka, które są określane jako istotne, czyli: dotyczące obywatelstwa dziec- ka, zmiany imienia i nazwiska, określenia miejsca pobytu, wyboru kierunku nauki, sposobu spędzania czasu wolnego, przynależności do organizacji, spo- sobu leczenia, światopoglądu, sposobu wychowywania, rozwoju zaintereso- wań, wyjazdu za granicę. Do rodziców naturalnych należy też sfera władzy rodzicielskiej związana z pieczą nad majątkiem dziecka. Do instytucji sprawujących pieczę zastępczą należy w tej mierze wyłącznie reprezentowanie dziecka w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb związanych z jego utrzy- maniem. Dotyczy to zwłaszcza dochodzenia alimentów (z reguły od rodzi- ców), ale też renty rodzinnej, renty odszkodowawczej, zasiłku rodzinnego itp. Nie dotyczy natomiast dochodzenia wydania składników majątku dziecka, a także renty umownej (art. 907 KC). Zawarty na początku art. 112-1 KRiO zwrot „Jeżeli sąd nie postanowi inaczej" daje sądowi możliwość daleko idącej modyfikacji uregulowania zawartego w dalszej części przepisu. Niestety, choć byłoby to niezmiernie pożądane, sądy nie wykorzystują w zasa- dzie przysługującej im kompetencji do moderowania - dla potrzeb konkretnych sytuacji -treści art. 112-1 KRiO. Tymczasem wśród rodzin zastępczych (a niekiedy dotyczy to placówek opiekuńczo-wychowawczych) spotykamy zarówno takie, które sprawują www.wsip.com.pl 86 Rozdział 6. Piecza zastępcza -ju ' pieczę nad dzieckiem wespół z rodzicami dziecka, jak i takie, które przyjęły do siebie dziecko całkowicie przez rodziców opuszczone. Brak kontaktu z rodzicami, którzy wszak decydują o istotnych sprawach dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych lub placówkach, bywa źródłem wielu trudnych do przezwyciężenia problemów. Umieszczenie dziecka poza rodziną na podstawie postanowienia sądu 0 ograniczeniu władzy rodzicielskiej musi powodować działania (socjalne, terapeutyczne, medyczne itp.) w celu poprawienia sytuacji jego rodziców do pułapu, który umożliwiałby im podjęcie na nowo swych rodzicielskich obo- wiązków. W tym celu wprowadzono w 2000r. nowy przepis art. 109 § 4 KRiO nakazujący sądom rodzinnym współpracę z instytucjami pomocy społecznej. Sąd ma obowiązek zapoznawania się, nie rzadziej niż co pół roku, z zakresem 1 efektami udzielanego rodzicom wsparcia, by na tej podstawie modyfikować wydane przez siebie wcześniej postanowienie w kierunku przywrócenia rodzi- com władzy rodzicielskiej lub w kierunku pozbawienia ich tej władzy. Ad.3) Gdy dziecko umieszczono w rodzinie zastępczej lub w placówce na podstawie orzeczenia sądu o pozbawieniu rodziców władzy rodzicielskiej, wówczas sąd ustanawia nad nim opiekę prawną. Opiekunami prawnymi dziec- ka umieszczonego w rodzinie zastępczej są z reguły rodzice zastępczy, przez co dochodzi do pożądanego połączenia „w j ednym ręku" opieki prawnej z faktycz- ną. Natomiast opiekę prawną nad dziećmi przebywającymi w placówkach opie- kuńczo-wychowawczych sprawują bądź jego dalsi krewni, bądź bliskie mu osoby obce, bądź też ktoś z grona wychowawców. Do wszystkich tych przypad- ków - z racj i pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej - odnoszą się przepi- sy KRiO o opiece (art. 145-174 KRiO - zobacz rozdział 9). Ad.4) Rodzic, którego dziecko umieszczono poza rodziną, w tym także rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej, ma prawo do styczności ze swym | dzieckiem z wyjątkiem sytuacji, gdy zostało ono przysposobione lub sąd wy- dał w tej mierze zakaz. Polskie prawo pozwala chronić dziecko przed sytua- cjami, w których kontakty z rodzicami lub innymi osobami bliskimi byłyby niepożądane, gdyż zagrażałyby jego dobru. Artykuł 113 KRO daje sądowi podstawę do ograniczenia kontaktów z dzieckiem tym rodzicom, którym ograniczono władzę rodzicielską w formie umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej (art. 109 §2 pkt 5 KRO), a ograniczenia lub nawet całkowitego zakazu styczności tym, którzy j zostali jej pozbawieni (art. 111 KRO). Każdy kto posiada informacje dotyczą- ce konieczności wydania przez sąd takiego orzeczenia, winien ów sąd o tym zawiadomić. Kompetencje do ingerowania w sferę władzy rodzicielskiej oraz , do ograniczania lub pozbawiania rodziców prawa do styczności z dzieckiem] są bowiem wyłącznie prerogatywą sądu. Umieszczanie dzieci poza rodziną — aspekty proceduralne 87 Prawo dziecka do styczności z rodzicami i innymi osobami bliskimi Na styczność dziecka umieszczonego poza rodziną (zarówno w rodzinie zastępczej, jak i w placówce opiekuńczo-wychowawczej) ze swymi rodzicami i innymi osobami bliskimi należy też, a może przede wszystkim, patrzeć jako na prawo dziecka. Art. 9 ust. 3 KoPD stanowi: ^aństwa-strony będą szano- wały prawo dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka". W tym kontekście należy stwierdzić, że jednym z warunków, od których sąd powinien uzależnić umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej, jest nie- pozostawanie przez nią w konflikcie z rodzicami dziecka oraz zamieszkiwa- nie w odległości umożliwiającej rodzicom i innym osobom bliskim kontak- tów z dzieckiem. Jest to też warunek, od spełnienia którego zależy realizacja przez rodziny zastępcze nałożonego na nie obowiązku podtrzymywania wię- zów emocjonalnych łączących dziecko ze swymi rodzicami i innymi bliskimi osobami. Rodzina zastępcza nie ma obowiązku odbudowywania więzi mię- dzy rodziną a dzieckiem w sytuacji, gdy one dawno wygasły i owo odbudo- wywanie na siłę mogłoby doprowadzić do niepowetowanych szkód w psychi- ce dziecka. O podtrzymywaniu więzów można wszak mówić jedynie wówczas, gdy one istnieją. Są bowiem wielką niezaprzeczalną wartością, a obowiązek ich podtrzymywania przez środowiska zastępcze musi jawić się jako całkowicie oczywisty. Chodzi tu o świat uczuć dziecka i jego tożsamość, czego nigdy nie można lekceważyć. , . Umieszczanie dzieci poza rodziną - aspekty proceduralne KoPD wymaga, aby orzeczenia w takich sprawach wydawał sąd lub organ podlegający kontroli sądu. W ramach takiego postępowania wszystkie zaintere- sowane osoby winny mieć zapewnione uczestnictwo i możność wyrażania opi- nii. W Polsce wykorzystywane są obydwa wymienione w KoPD warianty umie- szczania dziecka poza rodziną. Pierwszy można określić jako tryb o charakterze sądowym, z uzupełniającym (sprowadzającym się do wykonania orzeczenia są- du) udziałem organów administracyjnych. Mamy z nim do czynienia w przypad- kach umieszczenia dziecka poza rodziną w konsekwencji wydania przez sąd orzeczenia o ograniczeniu, zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej. Orzeczenie sądu o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej z reguły wskazuje osoby rodziców zastępczych. W praktyce (niedobrej) owo orzeczenie www.wsip.com.pl 88 Rozdział 6. Piecza zastępcza !> J sądu nie tyle kreuje nową rodzinę zastępczą, co raczej potwierdza zaistniałą już wcześniej sytuację sprawowania faktycznej pieczy nad dzieckiem przez osoby wnioskujące o powierzenie im funkcji rodziny zastępczej, którymi są z reguły krewni dziecka. Przed wydaniem orzeczenia sąd ma jednak obowią- zek zasięgnięcia opinii ośrodka adopcyjno-opiekuńczego. Również umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej ma najczęściej swą formalną podstawę w orzeczeniu sądu opiekuńczego. Orzeczenia te nie wskazują, do jakiej konkretnie placówki dziecko ma być skierowane, a jedynie określają jej typ. Do odpowiedniej placówki dziecko jest kierowane przez powiatowe centrum pomocy rodzinie. O przyjęciu dziecka do placówki centrum powiadamia sąd, który wydał orzeczenie. Do- prowadzenie dziecka do placówki jest obowiązkiem rodziców, policji lub ku- ratora sądowego. Jeżeli właściwy starosta nie może skierować dziecka do placówki danego typu z powodu braku takowej na swym obszarze lub z powodu braku miejsca, zwraca się do innego powiatu w granicach województwa z wnioskiem o skie- rowanie dziecka do odpowiedniej placówki. Przyjmowanie dzieci do placówek sprawujących opiekę całodobową odbywa się o każdym czasie. Placówki te są obowiązane przyjąć bez skiero- wania oraz bez uzyskania zgody przedstawicieli ustawowych lub bez orze- czenia sądu każde dziecko w wieku poniżej 13 lat i zapewnić mu opiekę do czasu wyjaśnienia sytuacji w przypadkach wymagających natychmiastowego zapewnienia dziecku opieki, jeśli wystąpi o to sędzia lub gdy dziecko dopro- wadzone zostanie przez policję, szkołę albo osoby stwierdzające porzucenie dziecka, zagrożenie jego życia czy zdrowia. W powyższych sytuacjach dy- rektor placówki powiadamia niezwłocznie, nie później niż w ciągu 24 godzin, właściwy sąd rodzinny oraz powiatowe centrum pomocy rodzinie w celu podjęcia działań zmierzających do uregulowania sytuacji dziecka. Orzeczenie o umieszczeniu w rodzinie zastępczej lub placówce może nastąpić także na podstawie przepisów UPN. Środki zawarte w tej ustawie mają ścisły związek z ogra- niczeniem władzy rodzicielskiej, gdyż prowadzą wprost do takiego ograniczenia i w tym zakresie dublują w pewnym sensie środki przewidziane w art. 109 KRiO. Drugim trybem umieszczania dziecka w instytucjach pieczy zastępczej jest postępowanie prowadzone na wniosek rodziców o umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce, bądź na wniosek złożony w tej mierze za zgodą rodziców przez samo dziecko. Postępowanie o umieszczenie w rodzi- nie zastępczej toczy się wówczas przed starostą i może zostać zwieńczone za- warciem umowy cywilnoprawnej pomiędzy starostą a rodziną zastępcza lub też, gdy chodzi o umieszczenie w placówce opiekuńczo-wychowawczej, Umieszczanie dzieci poza rodziną - aspekty proceduralne 89 toczy się ono przed dyrektorem placówki, który ma kompetencje do samo- dzielnego przyjęcia dziecka. Starosta został upoważniony do zawierania - na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka - umów cywilnoprawnych o powierzenie dziecka rodzinie zastępczej jedynie „w razie pilnej konieczności zapewnienia dziecku opieki zastępczej". Znaczenie tego try- bu tworzenia rodzin zastępczych, które w praktyce zawsze było niewielkie (do 2% ogółu przypadków), straciło ostatnio niemal całkowicie praktyczną doniosłość, gdyż na staro- stę, który zawarł wspomnianą umowę nałożono obowiązek niezwłocznego zawiadomie- nia o tym sądu opiekuńczego. Sąd zaś - otrzymawszy informację od starosty - ma obo- wiązek wydania orzeczenia w sprawie umieszczenia dziecka z rodzinie zastępczej lub w placówce. W zależności od sytuacji może to być orzeczenie o pozbawieniu, zawiesze- niu lub ograniczeniu im władzy rodzicielskiej, jak również orzeczenie o rozwiązaniu ro- dziny zastępczej i umieszczeniu dziecka z powrotem u rodziców naturalnych. Umieszczanie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej (wyjąwszy placówki resocjalizacyjne) możliwe jest na podstawie samej tylko zgody wydanej przez dyrektora. Procedura umieszczania w placówce opiekuńczo-wychowawczej dziecka na wniosek ro- dziców lub na wniosek samego dziecka, a za zgodą rodziców wykorzystywana jest rzad- ko (około 1,5% przypadków). Przyjęcie dziecka do placówki socjalizacyjnej i interwen- cyjnej uzależniono od zgody dyrektora, który w tym trybie może przyjąć dzieci w liczbie nie większej niż 15% miejsc przeznaczonych dla dzieci korzystających z opieki całodo- bowej. Jeśli dyrektor zdecyduje się na przyjęcie dziecka w taki sposób, wówczas obowią- zany jest poinformować o tym powiatowe centrum pomocy rodzinie, a owo centrum ma obowiązek powiadomienia sądu rodzinnego i szkoły, do której dziecko uczęszczało. Orzeczenie sądu o umieszczeniu dziecka w placówce opiekuńczo-wycho- wawczej określa typ placówki. Otrzymawszy to orzeczenie, powiatowe cen- trum pomocy rodzinie obowiązane jest wskazać konkretną placówkę o typie wymienionym w orzeczeniu, w której należy umieścić dziecko. Znalazłszy miejsce we właściwej placówce, powiat powiadamia o tym sąd. Obowiązek powiatów wykonywania orzeczeń sądów o umieszczaniu dzieci w pla- cówkach sprawia, że konieczna jest współpraca pomiędzy powiatowymi centrami po- mocy rodzinie. Brak placówek danego typu w powiecie lub zbyt mała liczba miejsc są ważkim argumentem, by tworząc powiatowe systemy opieki nad rodziną i dzieckiem nie traktować swego powiatu jako samotnej wyspy, lecz tworzyć zasady współpracy z sąsiadami. Umieszczanie w placówkach socjalizacyjnych, interwencyjnych i resocjali- zacyjnych może nastąpić bez skierowania oraz bez zgody rodziców lub opieku- na dziecka, a także bez orzeczenia sądu. Tego typu placówki mają obowiązek przyjąć dziecko w wieku poniżej 13 lat i zapewnić mu opiekę wobec zaistnienia natychmiastowej konieczności, jeśli dziecko znalazło się tam na polecenie www.wsip.com.pl 90 Rozdział 6. Piecza zastępcza ? ' ?;? sędziego (nie chodzi tu o ingerencję we władzę rodzicielską), zostało doprowa- dzone na policję przez szkołę lub osoby stwierdzające porzucenie dziecka, za- grożenie jego życia lub zdrowia. Przyjęcie dziecka w tak nadzwyczajnym trybie nakłada na placówkę obowiązek powiadomienia w ciągu 24 godzin sądu rodzin- nego i powiatowego centrum pomocy rodzinie oraz podj ęcia wraz z tym centrum działań gwoli uregulowania sytuacji dziecka. Rodziny zastępcze Charakterystyka prawna. Rodzina zastępcza to oparta na modelu wycho- wania rodzinnego forma pieczy zastępczej nad dziećmi i młodzieżą pozba- wioną całkowicie lub tymczasowo pieczy rodziców. Model takiego wycho- wania rodzinnego sprowadza się do zapewnienia dziecku warunków życia i rozwoju podobnych do warunków panujących w należycie funkcjonującej rodzinie naturalnej. Odnosi się on do rodzaju więzi psychicznych oraz spo- sobu wzajemnych oddziaływań w ramach rodziny zastępczej. Więź prawna łącząca rodzinę zastępczą z powierzonym jej dzieckiem jest więzią słabą, w tym znaczeniu, że z formalnego punktu widzenia rodzinę za- stępczą bardzo łatwo jest rozwiązać. Nie ma żadnej możliwości, by zapobiec rezygnacji rodziców zastępczych z pełnienia swej funkcji, jeżeli będą zdeter- minowani, by to uczynić. Warto w tym kontekście wskazać na różnice pomię- dzy rodziną zastępczą a adopcją. Z zasadniczymi różnicami w pełnionej przez te instytucje funkcji społecznej wiążą się równie istotne odrębności prawne. Dziecko umieszczone w rodzinie zastępczej jest prawnie dzieckiem swych rodziców naturalnych, z istotnymi konsekwencjami na gruncie prawa alimen- tacyjnego, spadkowego, praw stanu i sprawowania władzy rodzicielskiej. To bowiem od nich przysługują dziecku alimenty, po nich będzie dziedziczyć, nosi ciągle ich nazwisko. Rodzina zastępcza -jak wskazuje na to nazwa tej instytucji - zastępuje (z reguły tymczasowo) rodziców, nie zmieniając sytuacji rodzinnoprawnej dziecka (umieszczenie w niej nie wpływa na zmianę jego statusu w prawie spadkowym, alimentacyjnym itp.). Rodzina zastępcza na gruncie polskiego prawa może pełnić funkcje opiekuna dla umieszczonego w niej dziecka, ale nie może sprawować nad nim władzy rodzicielskiej. Przy adopcji zaś dziecko staje się członkiem nowej rodziny i ona sprawu- je pieczę nad dzieckiem, której nie można nazwać zastępczą, gdyż jest to - w świetle prawa - pierwotna i naturalna piecza rodziców. O Jakościowej" odmienności adopcji i rodziny zastępczej świadczy i to, że przepisy KRO nie wymieniają przysposobienia jako instytucji służącej sprawo- Rodziny zastępcze 91 waniu pieczy w konsekwencj i sądowej ingerencj i we władzę rodzicielską. Sąd nie może dokonać pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej wyłącznie w celu orzeczenia następnie adopcji ich dziecka. Najpierw muszą zaistnieć przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej (trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, nadużywanie jej lub rażące zaniedbania w jej sprawowaniu), a do- piero po jej orzeczeniu można rozpatrywać kwestię przysposobienia dziecka. Słaba więź prawna łącząca rodzinę zastępczą z dzieckiem jest właśnie taka z założenia. Moc więzów występujących w rodzinach zastępczych bie- rze się bowiem z wolnego wyboru, profesjonalnego pozyskiwania kandyda- tów, merytorycznego wspierania rodzin zastępczych w rozwiązywaniu pro- blemów z dzieckiem i stabilnego, ustawionego na dostatecznym poziomie, wsparcia socjalnego. Poza rodzinami zastępczymi pełniącymi rolę pogoto- wia rodzinnego, których praca wiąże się z wypłacaniem im wynagrodzenia, inne rodziny zastępcze działają nieodpłatnie. Otrzymują one natomiast świadczenia na częściowe pokrycie kosztów utrzymania powierzonego im dziecka. Wysokość świadczenia w typowym przypadku wynosi 40% okre- ślonej w UPS tzw. kwoty bazowej (około 650 zł miesięcznie) i jest zwięk- szana w przypadku dzieci do lat trzech oraz dzieci niepełnosprawnych. Rodzice zastępczy Najistotniejszą przesłanką powierzenia funkcji rodziny za- stępczej jest udzielanie przez kandydatów na rodziców zastępczych rękojmi, że w sposób należyty będą wykonywać związane z tym zadania. Rodzina za- stępcza ma bowiem doprowadzić do poprawy sytuacji dziecka, w szczególno- ści przez zapewnienie mu należytych warunków rozwoju i wychowania, za- spokojenie indywidualnych potrzeb w zależności od stanu zdrowia i poziomu rozwoju, w tym potrzeb edukacyjnych związanych z wypoczynkiem itp. Tę dyspozycję kandydatów na rodzinę zastępczą weryfikują ośrodki adopcyjno- opiekuńcze lub inne upoważnione podmioty szkolące i dokonujące kwalifika- cji kandydatów. Rodzina zastępcza musi prezentować wysoki poziom moralny i odpowiedzialność za losy dziecka zarówno w momencie powierzania jej tej funkcji, jak i przez cały czas jej sprawowania. Sprostaniu powyższym wymaganiom mają służyć: - obowiązkowe szkolenia organizowane zarówno dla kandydatów na rodziców za- stępczych, jak dla osób pełniących już tą funkcję, .?,'?'...-.?? - obowiązek współpracy rodziny zastępczej z sądem rodzinnym i powiatowym cen- trum pomocy rodzinie, - obowiązek powiatowego centrum pomocy rodzinie wspierania rodzin zastępczych w rozwiązywaniu problemów związanych z wychowaniem dziecka, - okresowe oceny zasadności pobytu dokonywane przez powiatowe centrum wycho- wanka w rodzinie zastępczej. ? ? • ' -?• www.wsip.com.pl 92 Rozdział 6. Piecza zastępcza Ponadto osoby aspirujące do pełnienia funkcji rodziny zastępczej muszą: - posiadać stałe miejsce zamieszkania w Polsce; - korzystać z pełni praw cywilnych (osoby dorosłe i nieubezwłasnowol- nione) i obywatelskich (osoby niepozbawione praw publicznych wyrokiem j sądu w sprawie karnej); - legitymować się stanem zdrowia umożliwiającym właściwą pieczę nad ] dzieckiem; - posiadać odpowiednie warunki mieszkaniowe i stałe źródło utrzymania I (wynagrodzenie za pracę, renta, emerytura, ale też czynsz za wynajem lokalu) | oraz pełnię władzy rodzicielskiej nad własnymi dziećmi, której to władzy J wcześniej nie byli nigdy pozbawieni; - wypełniać własne obowiązki alimentacyjne; - uzyskać pozytywną opinię właściwego ze względu na miejsce zamie-1 szkania ośrodka pomocy społecznej; - ukończyć szkolenie dla kandydatów na rodziców zastępczych i zostać j zakwalifikowanymi do pełnienia tej funkcji. Szkolenie kandydatów na rodziców zastępczych jest obowiązkiem powiatowego centrum pomocy rodzinie, które może zlecić ich przeprowadzenie ośrodkowi adopcyjno- -opiekuńczemu. W praktyce pozyskiwaniem kandydatów na rodziców zastępczych poza ośrodkami adopcyjno-opiekuńczymi zajmują się organizacje pozarządowe, takie jak To- warzystwo „Nasz Dom", TPD, Stowarzyszenie „Szansa", „Pro Familia". Programy szko- leń dla kandydatów na rodziców zastępczych zatwierdza MPiPS, co ma zapobiec prze- prowadzaniu szkoleń w sposób opieszały, na niskim poziomie merytorycznym. Względy praktyczne (duża liczba osób i potencjalnie ogromne koszty) przesądziły, że szkolenia dla rodzin zastępczych utworzonych przez osoby spokrewnione z dzieckiem (aktualnie około 90% ogółu rodzin) mogą odbywać się także w ramach indywidualnych konsultacji. Spełnianie wszystkich wymienionych wyżej przesłanek pozwala ubiegać się o powierzenie funkcji rodziny zastępczej, natomiast dobór rodziców za- stępczych dla konkretnego dziecka wiąże się ze spełnianiem dodatkowych kryteriów, których celem jest powierzenie dziecka osobom o optymalnych predyspozycjach ze względu na jego indywidualne potrzeby. Istotne jest więc: - bezpośrednie przygotowanie na przyjęcie dziecka; ' j Udzielenie szczegółowych informacji o dziecku, jego sytuacji rodzinnej oraz umoż- liwienie kontaktu z dzieckiem przed umieszczeniem go w rodzinie. Szczególnie istotne znaczenie ma przekazanie pełnych danych o dziecku zakwalifikowanym do kształcenia specjalnego lub udziału w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych, a także objętego pomocą profilaktyczno-wychowawczą lub resocjalizacyjną. Rodziny zastępcze 93 - odpowiednia różnica wieku między kandydatami na rodziców zastęp- czych a dzieckiem; Jakkolwiek nie sformułowano wprost wyjątku dla rodzin zastępczych tworzonych przez starsze rodzeństwo, to należy przyjąć, iż pomimo różnicy wieku w żaden sposób nie imitującej relacji rodzic-dziecko rodziny takie można tworzyć. - gotowość przyjęcia rodzeństwa; - zgoda dziecka mającego rozeznanie na umieszczenie go w rodzinie. Spośród osób spełniających określone wyżej przesłanki i kryteria doboru pierwszeństwo w powierzeniu dziecka do rodziny zastępczej mają osoby wskazane przez rodziców, krewni, powinowaci (chodzi o zminimalizowanie stresu psychicznego, jaki przeżywa dziecko odłączane od rodziców). Pierw- szeństwo osób znanych dziecku, bo należących do jego rodziny lub/i zaufa- nych jego rodziców, dotyczy jedynie tych spośród nich, którzy spełniają wszystkie wymagane prawem przesłanki, a wśród nich najważniejszą, tj. dają rękojmię, iż dziecko znajdzie u nich należyte warunki rozwoju. . W związku z tym za błędne należy uznać - odwołujące się do więzi emocjonalnych i/lub więzów krwi łączących kandydatów na rodziców zastępczych z dzieckiem - orze- czenia sądów rodzinnych, na podstawie których schorowani i zaawansowani wiekiem dziadkowie stają się rodziną zastępczą dla kilkuletnich wnuków. Na szczególnie stanow- czą krytykę zasługują orzeczenia tworzące rodzinę zastępczą w osobach dziadków mie- szkających razem ze zdemoralizowanymi rodzicami dzieci. Wspieranie rodzin zastępczych Wsparcie osób, które podjęły trud wychowa- nia dziecka, jest jednym z najbardziej oczywistszych prawnych i etycznych standardów zastępczego rodzicielstwa. Powinno ono być refleksem realizowa- nia przez rodziny zastępcze obowiązku informowania powiatowego centrum pomocy rodzinie o problemach z dzieckiem oraz ustaleń czynionych przez owo centrum - co najmniej raz do roku - w ramach oceny sytuacji dziecka w rodzi- nie zastępczej. Przeprowadzanie oceny sytuacji dziecka nie powinno być dzia- łaniem li tylko kontrolnym, zmierzającym do suchego sprawdzenia, czy w po- stępowaniu rodziny nie ma uchybień i czy spełnia ona nadal określone prawem przesłanki. Pracownik socjalny odwiedzający rodzinę zastępczą powinien sta- rać się nawiązać z nią szczerą rozmowę, przełamać zrozumiałą nieufność (do większości polskich rodzin zastępczych przez całe lata nie przychodził żaden przedstawiciel instytucji odpowiedzialnych za ich funkcjonowanie), doradzić w miarę możliwości pomoc i zachęcić do współpracy. Odnośnie do oceny sytuacji dziecka przebywającego w rodzinie zastęp- czej, należy podkreślić, że chodzi tu zarówno o ustalenie sytuacji w rodzinie www.wsip.com.pl 1 94 Rozdział 6. Piecza zastępcza zastępczej pod kątem przesłanek, jakie musi ona spełniać (zwłaszcza tego, czy nadal daje rękojmię poprawy sytuacji dziecka), jak i sytuacji w rodzinie, naturalnej dziecka (zwłaszcza tego, czy nadal nie ma ona możliwości samo- dzielnego sprawowania pieczy nad swym dzieckiem). Wynika to z treści licz- nych przepisów UPS i rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie rodzin za- stępczych, jednoznacznie wskazujących na reintegrację rodziny naturalnej jako główny cel umieszczenia dziecka poza rodziną. Ta sama idea przyświe- ca także wspomnianemu wyżej art. 109 § 4 KRiO, który zobowiązuje sądy ro- dzinne do przesyłania do powiatowych centrów pomocy rodzinie i ośrodków pomocy społecznej orzeczeń o umieszczeniu dziecka poza rodziną, a następ- nie odbierania od tych instytucji informacji o sposobach wspierania rodziców dziecka przedsięwziętych w celu dopomożenia im w podjęciu obowiązków rodzicielskich. Rodzaje rodzin zastępczych Poniżej przedstawiam rodzaje rodzin zastęp- czych, jakie można wyróżnić na podstawie przepisów prawa. Nowym rodzajem rodzin zastępczych sąpogotowia rodzinne. Ich specyfi- ka sprowadza się do kilku cech: - kandydaci zamierzający utworzyć pogotowie rodzinne muszą odbyć specjalistyczne szkolenie i uzyskać zaświadczenie kwalifikacyjne; - do pogotowia mogą trafiać dzieci na podstawie orzeczenia sądu, a także doprowadzone tam przez policję bez zgody rodziców; - pogotowie rodzinne ma obowiązek przyjąć dziecko doprowadzone przez policję, gdy nie ma ono ukończonego 10 r. życia, a zagrożone jest jego dobro, w szczególności zagrożenie życia, zdrowia, porzucenie lub wobec nie- możność ustalenia tożsamości rodziców lub miejsca ich pobytu; - pogotowie rodzinne tworzone jest na podstawie zawartej ze starostą umowy powierzenia dziecka, do której stosuje się przepisy KC o zleceniu i przepisy o systemie ubezpieczeń społecznych; ; / i•.-. u > ': rl./- www.wsip.com.pl PRZYSPOSOBIENIE (ADOPCJA) Literatura: Ignatowicz, s. 275-304; Smyczyński, 331-371; Strzebińczyk, s. 326-355; Winiarz, s. 244-268; Komentarz, s. 630-709; System, s. 908-993. E. Holewińska-Łapińska Adopcje zagraniczne " w praktyce polskich sądów. War- szawa Oficyna Naukowa 1998; K. Kotowska Jeż. Warszawa Egmont 2002; tejże Wieża z klocków. Poznań Media Rodzina 2001; A. Ładyżynski Tajemnica adopcji. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1996 nr 2; J. Makowska Z historii adopcji. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1996 nr 2; J. Panowicz-Lipska Przysposobienie całkowite po nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1995 r. W: Księga pamiątkowa ku czci Profesora L. Steckiego. Toruń 1997; E. Płonka. Przysposobienie całkowite wprawie polskim. Wrocław 1986; Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze. Tom I Prawo rodzinne. Red. M. Safian. Warszawa Oficyna Naukowa 1994; E. Szumiło Adop- cja. Wrocław 1995. • , Pojęcie i funkcja : r Przysposobienie, zwane adopcją lub ze staropolska usynowieniem, w istocie swej jest usankcjonowaniem prawnym fikcji społecznej poprzez ustanowienie w sposób urzędowy prawnej więzi na wzór tej, jaka łączy rodzi- ców z dziećmi. W dziejach istniało wiele instytucji prawa zwyczajowego pełniących podobną funk- cję do przysposobienia. Biblijnego Izmaela adoptował patriarcha Abraham. Prastary zwyczaj zezwalał bowiem, aby bezpłodna żona przyprowadziła mężowi wybraną przez siebie niewolnicę, a spłodzone przez nich dziecko uznano za dziecko małżonków. Istnia- ła też instytucja lewiratu pozwalająca, a czasem nakazująca, spłodzenie dziecka mężczy- źnie ze swą owdowiałą bratową, przy czym dziecko z tego związku uznawane było za po- tomka nieżyjącego męża matki. Z kolei dawny irlandzki zwyczaj pozwalał mężczyźnie, który nie miał syna, uznać za dziecko własne swego pierworodnego wnuka. Podobnych * Standardy międzynarodowe 103 przykładów można wskazać więcej. Dodajmy, że i dzisiejsze prawo dopuszcza do two- rzenia wspomnianego rodzaju fikcji nie tylko w ramach instytucji adopcji (na gruncie KRiO może dojść do uznania dziecka przez mężczyznę, który nie jest jego biologicznym ojcem). Adopcja ma swe korzenie w prawie starożytnego Rzymu. W odróżnieniu od adopcji współczesnej, wówczas służyła ona przede wszystkim poprawie pozycji adoptującego. Adopcja pozwalała mu zapewnić kontynuację kultu przodków, usuwała stawiane bezdzietnym bariery do wyższych urzędów, pro- wadziła do obniżenia podatków. Po wielowiekowym zapomnieniu powrót do instytucji adopcji nastąpił w XIX wieku. W odróżnieniu od swych antycz- nych i XIX-wiecznych pierwowzorów, współcześnie adopcja ma charakter niemajątkowy i jej celem jest przede wszystkim dobro przysposabianego. Instytucja przysposobienia, służąc dziecku, jest także sposobem na zaspo- kojenie naturalnej potrzeby osób dorosłych posiadania dzieci i opiekowania się nimi. Chodzi tu przede wszystkim o małżeństwa bezdzietne, których z powodu niepłodności jest aż kilkanaście procent. Poza nimi na adopcję dziecka decydu- ją się też często małżonkowie posiadający własne potomstwo. Również dzięki adopcji mogą powstać tzw. rodziny zrekonstruowane (gdy małżonek adoptuje dziecko współmałżonka lub dziecko przezeń wcześniej adoptowane). Liczba adopcji w Polsce od kilkunastu lat utrzymuje się na poziomie od 2,5 do 3,5 tysiąca rocznie. Najniższy poziom od ponad 20 lat osiągnięto w 1999 r., kiedy to orzeczono 2344 adopcje. Standardy międzynarodowe . Wymagania dotyczące adopcji stawiane ustawodawcom krajowym w do- kumentach międzynarodowych są zawarte w KoPD, a także w Europejskiej Konwencji o Przysposobieniu Dzieci z 1967 r. oraz tzw. Konwencji haskiej z 1993 r. Zgodnie z nimi: - celem adopcji powinno być dobro dziecka; ,- ^ , - adopcję ustanowić może jedynie kompetentna władza państwowa (czyli np. tak jak w Polsce sąd) po wnikliwym zbadaniu sytuacji rodzinno- -prawnej zainteresowanych (dziecka, jego rodziców i rodzeństwa, osób adoptujących); - adopcja dziecka za granicę dopuszczalna jest jedynie wówczas, gdy nie można w żaden odpowiedni sposób zapewnić mu pieczy w kraju jego po- chodzenia; -przy adopcji poza granice należy zagwarantować, aby dziecko miało tam warunki życia nie gorsze od tych, jakie miało w kraju; www.wsip.com.pl 104 Rozdział 7. Przysposobienie (adopcja) - państwa mają przeciwdziałać komercjalizacji adopcji i współpracować w sprawach adopcyjnych, tworząc w swych krajach kompetentne organy. Wśród międzynarodowych standardów prawa adopcyjnego istotne zna- czenie ma też sformułowane w art. 7 ust. 1 KoPD prawo dziecka do znajomo- ści własnej tożsamości, tj. prawo dziecka do dostępu do informacji o tym, kim są jego rodzice. Polska, ratyfikując KoPD złożyła zastrzeżenie do tego przepisu, co oznacza, iż w na- szym kraju on nie obowiązuje. Przepisy polskiego prawa adopcyjnego zawierają regula- cje prowadzące do zapewnienia tajemnicy adopcji (zarówno tajemnicy wobec adoptowa- nego dziecka, jak i wobec osób trzecich) zwłaszcza w przypadku tzw. adopcji całkowitej. Dobro przysposabianego Głównym celem adopcji i jej najistotniejszą merytoryczną przesłanką jest dobro przysposobionego dziecka. Przysposobienie będzie zgodne z jego do- brem, jeżeli istnieje możliwość powstania pomiędzy stronami stosunku adop- cji silnej więzi emocjonalnej podobnej do tej, jaka łączy w typowej rodzinie rodziców i dzieci oraz, gdy przysposabiający są w stanie stworzyć dziecku odpowiednie warunki wychowania i utrzymania. Podstawową funkcją adop- cji jest bowiem stworzenie dziecku pozbawionemu trwale pieczy rodziców (np. w wyniku śmierci, czy też wskutek pozbawienia ich władzy rodziciel- skiej) zastępczego środowiska rodzinnego, które zarówno pod względem psychologicznym, jak i prawnym byłoby możliwie najbardziej zbliżone do te- go, jakie mają dzieci wychowywane przez rodziców. KRiO odwołuje się do zasady dobra dziecka nie tylko w przepisach kreu- jących adopcję, ale także w tych, które dotyczą jej trwania (art. 95 § 3 stano- wi, iż władza rodzicielska - a takowa przysługuje adoptującemu - powinna być sprawowana tak, jak tego wymaga dobro dziecka), a nawet rozwiązana (art. 125 § 1 zakazuje rozwiązania adopcji, jeżeli miałoby wskutek tego ucier- pieć dobro małoletnich dzieci). Strony stosunku przysposobienia Stronami stosunku przysposobienia są przysposabiany i przysposabiają- cy. Przysposabiającym może być jedna osoba, ale istnieje też możliwość ad- opcji wspólnej przez małżonków. Skutek w postaci adopcji wspólnej osiąga się też wówczas, gdy osoba przysposobiona przez jednego z małżonków zo- staje następnie przysposobiona przez drugiego małżonka, lub gdy dziecko i :':;.!,:•»>-: Dobro przysposabianego 105 jednego z małżonków zostaje przysposobione przez drugiego małżonka. W konsekwencji adopcji wspólnej powstają dwa odrębne stosunki prawne łą- czące każdego z małżonków z adoptowanym dzieckiem. Sens takiej kon- strukcji i jej zasadność z punktu widzenia dobra dziecka dostrzec można, jeśli weźmie się pod uwagę, że po rozwiązaniu jednego z tych stosunków pra- wnych drugi trwa nadal. Jeśli na przykład po rozwodzie małżonków więź adopcyjna pomiędzy jednym z nich a dzieckiem wygaśnie i sąd orzeknie rozwiązanie adopcji, więź adopcyjna z drugim z małżonków trwać będzie nadal. . , , O przysposabianym przepisy mówią tylko tyle, że w momencie składania wniosku o ustanowienie adopcji musi być małoletni, natomiast w chwili wy- dawania orzeczenia przez sąd musi pozostawać przy życiu. Gdyby w czasie postępowania sądowego zmarł, wówczas postępowanie to zostałoby umorzone. Z istoty instytucji adopcji wynika też, że przysposabiany nie może podle- gać władzy rodzicielskiej rodziców naturalnych. Adoptowane mogą więc być dzieci osób, które nie żyją, którym władzę rodzicielską odebrano lub też, tych którzy wyrazili zgodę na adopcję swojego dziecka. W praktyce gros przysposabianych to niemowlęta i dzieci, które nie ukończyły 3. ro- ku życia. Osoby adoptujące pragną bowiem z reguły stworzyć sytuację, w której dziecko uznawać będzie przebywanie z nimi „od zawsze" za naturalne. Chcą też wychowywać dziecko, tak jak własne, a więc przez wszystkie fazy z niemowlęctwem łącznie. Poza tym od rodziców niemowląt częściej można uzyskać zgodę na adopcję ich dziecka niż od ro- dziców dzieci starszych. ? Do adopcji dziecka, które ukończyło 13 lat, wymagana jest jego zgoda, chyba, że dziecko nie jest zdolne do jej wyrażenia (na przykład z powodu upo- śledzenia umysłowego), lub gdy jest przekonane, iż przysposabiający są jego rodzicami. Sąd ma też obowiązek wysłuchania dziecka, które co prawda nie ukończyło 13. roku życia, jednakże może pojąć znaczenie przysposobienia. Przysposobić dziecko może osoba, która: ^ ? ; • Osobiście wystąpiła o wydanie przez sąd takiego orzeczenia. • ' !??? • ' Nie można wystąpić o orzeczenie adopcji przez inną osobę niż wnioskodawca. • Żyje w momencie wydawania orzeczenia. ?/:•.•? Sąd umarza postępowanie w razie śmierci wnioskodawcy. www.wsip.com.pl 106 Rozdział 7. Przysposobienie (adopcja) • Ma pełną zdolność do czynności prawnych. Mają ją osoby pełnoletnie i nieubezwłasnowolnione (zob. rozdział 11). • Jest „odpowiednio" starsza od przysposabianego przez siebie dziecka. W wielu krajach sztywno wskazano przedział wieku, w jakim powinien znajdować się przysposabiający. KRiO trafnie pozostawia sądowi każdorazowe rozstrzygnięcie, czy w danym przypadku różnica wieku jest odpowiednia. Nie powinna ona być ani zbyt ma- ła ani też zbyt duża, powinna być zbliżona do tej, jaka w typowych sytuacjach dzieli na- turalnych rodziców i dzieci. Nie ma tu jednak żelaznych reguł. Sąd - przy spełnieniu po- j zostałych przesłanek - orzeknie zapewne adopcję 6-letniego dziecka przez jego 22-letnią | macochę, będącą drugą żoną owdowiałego ojca dziecka. 5. Posiada odpowiednie kwalifikacje osobiste gwarantujące, iż podołaj obowiązkom związanym z wychowaniem i utrzymaniem dziecka. Tę cechę należy uznać za najistotniejszą i decydującą o powodzeniu przedsięwzięcia. Jest weryfikowana w toku postępowania adopcyjnego, zwłaszcza poprzez kontakty kan- i dydatów na rodziców adopcyjnych z pracownikami ośrodków adopcyjno-opiekuńczych. Zgoda na przysposobienie Stosunek adopcji zostaje zawiązany na mocy orzeczenia sądu wydanego na wniosek przysposabiającego. Jeśli chodzi natomiast o wolę osoby przy- sposabianej, to poza wymienioną wyżej sytuacją wyrażania zgody przez i przysposabianego, który ukończył 13 lat, nie jest ona przesłanką orzeczenia | adopcji przez sąd. Stosunek adopcji, wiążąc ściśle przysposabiającego z przysposabianym, dotyczy również w sposób bezpośredni niektórych innych osób. W celu stwo- rzenia dla adopcji możliwie stabilnego i bezpiecznego gruntu KRiO wymaga, aby osoby te wyraziły zgodę na jej orzeczenie. Najistotniejsze znaczenie ma zgoda rodziców adoptowanego dziecka. Je- żeli sprawują oni nad swym dzieckiem (chociażby ograniczoną) władzę ro- dzicielską, wówczas do adopcji może dojść tylko po wyrażeniu przez nich zgody. Owa zgoda nie może jednak być wyrażona wcześniej niż 6 tygodni po urodzeniu się dziecka. Sąd prowadzący postępowanie może orzec adopcję pomimo braku zgody rodziców, gdy: • Nie mają oni pełnej zdolności do czynności prawnych (ukończyli lat 13, ale nie są jeszcze pełnoletni, lub też po uzyskaniu pełnoletności zostali Dodatkowe przesłanki ustanowienia adopcji zagranicznej 107 ubezwłasnowolnieni), a ich odmowa wyrażenia zgody na adopcję jest sprzeczna z dobrem dziecka. Na przykład gdy odmawia zgody 16-letnia samotna matka będąca narkomanką, nie mająca żadnego oparcia w rodzinie, a ojciec dziecka jest nieznany lub jest równo- latkiem matki. • Są pozbawieni władzy rodzicielskiej. ; Gdy władza rodzicielska została rodzicom jedynie ograniczona lub zawieszona, orzeczenie adopcji dziecka bez ich zgody nie jest możliwe. • Są nieznani albo porozumienie z nimi napotyka trudne do przezwycię- żenia przeszkody. • Ustalając ojcostwo, sąd nie przyznał pozwanemu mężczyźnie władzy rodzicielskiej. Można przypuszczać, że gdyby mężczyzn tych pytano o zgodę na adopcję ich dziecka, większość godziłaby się na to bez wahania, gdyż w konsekwencji adopcji wygasa obciążający ich obowiązek alimentacyjny. Zgoda rodziców na adopcję ich dziecka może dotyczyć adopcji orzeczo- nej na rzecz konkretnej osoby, a może też być to tzw. zgoda blankietowa, czy- li zgoda na przysposobienie dziecka bez wskazania osoby przysposabiającej. Wyrażenie takiej zgody prowadzi do zerwania przez rodziców wszelkiego kontaktu z dzieckiem i sprawia, że sąd rodzinny orzeka wobec dziecka adop- cję całkowitą zwaną też anonimową (gdyż osoby, które adoptują dziecko, po- zostają anonimowymi dla jego rodziców), blankietową (od wyrażenia przez rodziców zgody in blanco) lub nierozerwalną (w odróżnieniu od innych form tej adopcji nie można rozwiązać). Gdy adoptuje dziecko osoba zamężna, wówczas zgodę trzeba uzyskać od jej współmałżonka. Kiedy zaś adoptowany podlega opiece prawnej, zgodę na jego przysposobienie wyraża opiekun. Ten ostatni przypadek różni się od po- zostałych tym, że brak zgody opiekuna nie uniemożliwia sądowi orzeczenia adopcji. Dodatkowe przesłanki ustanowienia adopcji zagranicznej W 1995 r. wprowadzono do KRiO zmiany motywowane w dużej mierze potrzebą dostosowania polskiego prawa adopcyjnego do standardów prawa międzynarodowego. W ślad za nimi przyjęto, iż przysposobienie, które po- woduje zmianę miejsca zamieszkania przysposobionego i jego wyjazd do www.wsip.com.pl 108 Rozdział 7. Przysposobienie (adopcja) •>.;<.< -,?"': innego państwa, może nastąpić wówczas, „gdy tylko w ten sposób można za- pewnić przysposabianemu odpowiednie zastępcze środowisko rodzinne". Uregulowanie to wprowadza więc pierwszeństwo adopcji krajowej przed za- graniczną. Jedyne odstępstwo od reguły uczyniono dla sytuacji, w której występuje pokrewień- stwo lub powinowactwo pomiędzy przysposobionym a przysposabiającym, lub gdy przy- sposabiający wcześniej przysposobił siostrę lub brata przysposabianego. Adopcję zagraniczną musi poprzedzać bezpośrednia styczność przyspo- sabiającego z przysposobionym w dotychczasowym miejscu zamieszkania przysposabianego lub w innym miejscu na terenie Polski. KRiO nie reguluje kwestii, na jakiej podstawie sąd ustala, kiedy to zaist- niała niemożność znalezienia kandydatów do stworzenia dziecku zastępczego środowiska rodzinnego w kraju. Wydaje się, iż okoliczność tę w sposób naj- bardziej zobiektywizowany potwierdzić może każdorazowo Publiczny Ośro- dek Adopcyjno-Opiekuńczy w Warszawie, którego istnienie jest związane ze wspomnianym wyżej wymogiem stawianym przez KoPD. Ośrodek ten ma kompetencję do kwalifikowania dzieci do adopcji zagranicznej po okresie po- szukiwania dla nich kandydatów na rodziców adopcyjnych w Polsce. Okres ten nie może być krótszy niż 3 miesiące od zgłoszenia dziecka do ośrodka ad- opcyjno-opiekuńczego. Kandydatami na przysposabiających, którzy mieszkają poza Polską (do- tyczy to także Polaków mieszkających poza granicami kraju), mogą być jedy- nie osoby, które zostały zakwalifikowane przez działające w ich krajach li- cencjonowane przez organa rządowe organizacje adopcyjno-opiekuńcze. Po orzeczeniu adopcji przez sąd w Polsce powiadamiana jest o tym organizacja, która rekomendowała kandydatów na przysposabiających. Rodzaje przysposobień Przysposobienie niepełne Ten rodzaj adopcji orzekany jest rzadko. Sąd usta- nawiają na żądanie przysposabiającego i za zgodą wszystkich, których zgoda jest do przysposobienia potrzebna. Skutki adopcji niepełnej są ograniczone (stąd jej nazwa), gdyż polegają one na powstaniu więzi adopcyjnej wyłącznie pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym, rozciągając się następnie jedynie na zstępnych (dzieci, wnuki) przysposobionego. Inaczej niż w innych rodzajach adopcji, przy adopcji niepełnej nie powstaje stosunek prawny łą- czący przysposobionego z krewnymi przysposabiającego. Przysposobiony , ?,.i. Rodzaje przysposobień 109 podlega władzy rodzicielskiej przysposabiającego (ustaje bowiem władza rodzicielska jego rodziców naturalnych), otrzymuje jego nazwisko i dziedzi- czy po nim. Dziedziczy także - z wyłączeniem swych rodziców, w których miejsce „wszedł" przysposabiający - po innych członkach swojej rodziny naturalnej. Dzieci osoby przysposobionej w ramach adopcji niepełnej mają status wnuków przy- sposabiającego, natomiast przysposobiony nie jest traktowany ani jako brat dzieci przy- sposabiającego, ani też na przykład jako wnuk jego ojca. Przysposobienie pełne Orzeczenie przez sąd adopcji pełnej powoduje, iż po- między przysposabiającym a przysposobionym powstaje w zasadzie taka sa- ma więź prawna, jak ta, która łączy rodziców z dziećmi. Przysposobiony, uzyskując prawny status dziecka przysposabiającego, staje się w sensie pra- wnym również wnukiem rodziców przysposabiającego, bratem/siostrą jego dzieci itp. Ten status rozciąga się też na jego zstępnych (dzieci, wnuki itd.). Jednocześnie ustaje władza rodzicielska sprawowana dotychczas przez rodzi- ców naturalnych przysposobionego lub sprawowana nad nim opieka prawna. Przysposobiony ma równe z dziećmi przysposabiającego prawa w ramach dziedziczenia, a także takie same jak one uprawnienia i obowiązki alimenta- [ cyjne. Nie uczestniczy natomiast w dziedziczeniu ani w stosunkach alimenta- cyjnych w ramach swej rodziny naturalnej. Przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiającego, a jeśli został przysposobiony przez małżonków wspólnie albo jeżeli jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka - nazwisko, które noszą albo nosi- liby dzieci zrodzone z tego małżeństwa. , , ;,........ „,,,_,, :,,i........-. KRiO dopuszcza również inne warianty odnośnie do zmiany nazwiska przysposabia- ' nego, a także przewiduje możliwość - na wniosek przysposabiającego i za zgodą przy- , sposabianego, który ukończył 13 lat - zmiany jego imienia lub imion (art. 122 § 2 KRiO). W odpisach skróconych aktu urodzenia, które zwykle w obiegu prawnym I są wystarczające, jako rodziców przysposobionego wymienia się przysposa- biających. Natomiast w odpisie zupełnym aktu urodzenia przysposobionego wpisuje się jedynie wzmiankę o przysposobieniu. Sąd może jednak - na : wniosek przysposabiającego i za zgodą przysposobionego, o ile ukończył on 13 lat - postanowić o tym, aby, nie niszcząc pierwotnego aktu urodzenia, spo- I rządzić nowy akt z wpisaniem jako rodziców osób, które dokonały przyspo- sobienia. Pierwotny akt urodzenia osoby przysposobionej nie jest w wyniku adopcji pełnej niszczony. Do niego to bowiem przysposobiony „wraca" : w przypadku rozwiązania przysposobienia. Wśród licznych cech przysposobienia I www.wsip.com.pl 110 Rozdział 7. Przysposobienie (adopcja) pełnego istotna jest bowiem i ta, że - podobnie jak przysposobienie niepełne, a odmiennie od przysposobienia całkowitego -jest ono rozwiązywalne. Rozwiązanie adopcji pełnej może nastąpić wyłącznie w drodze orzecze- nia sądu wydanego po przeprowadzeniu postępowania wszczętego przez przysposobionego lub przysposabiającego. Z pozwem takim może też wystą- pić prokurator. Sąd orzeknie owo rozwiązanie, jeśli uzna, iż zaistniały po te- mu „ważne powody". ; W praktyce orzeczniczej Sądu Najwyższego uznano, iż ważnym powodem może być na przykład fakt odnalezienia się uznanych wcześniej za zaginionych rodziców przyspo- sobionego, jak również brak między stronami stosunku adopcji uczuciowej więzi, nieod- wracalność jej rozkładu, akty wrogości, niemożność wychowawczego oddziaływania przysposabiających na dorastającego przysposobionego ze względu na związanie się ze środowiskiem przestępczym, uprawianie nierządu, kradzieże, nadużywanie alkoholu, co ujemnie odbiło się na zdrowiu przysposabiających itp., a także rozwój uczuć pomię- dzy stronami stosunku przysposobienia zmierzający ku małżeństwu. Nie jest natomiast ważnym powodem uzasadniającym rozwiązanie adopcji fakt urodzenia się przysposa- biającym ich własnego dziecka, czy też ujawniony z czasem niedorozwój umysłowy przysposobionego. Pomimo istnienia ważnych powodów uzasadniających rozwiązanie adop- cji sąd nie może adopcji rozwiązać, jeżeli w wyniku tego ucierpiałoby „dobro małoletniego dziecka". Chodzi tu z reguły o dobro przysposobionego, jednak może również wchodzić w grę dobro mogących ucierpieć wskutek rozwiąza- nia przysposobienia jego małoletnich dzieci. Dobro małoletniego przysposobionego może ucierpieć w szczególności wówczas, gdy nie ma on możliwości powrotu do rodziców naturalnych, nie ma szans na znalezienie się w innym środowisku rodzinnym. Nie może żądać rozwiązania stosunku adopcji ta strona, która jest winna rozkładowi więzi rodzinnej. Zgodnie ze starorzymską zasadą - respektowaną przez polskie sądy - nikt nie może czerpać korzyści z własnej niegodziwości. Rozwiązanie przysposobienia powoduje powrót przysposobionego do pierwotnego stanu cywilnego, ustaje jego prawo do dziedziczenia po człon- kach rodziny przysposabiającego i rzecz jasna po nim samym, ustają też wza- jemne pomiędzy nimi obowiązki alimentacyjne (choć sąd wyjątkowo może utrzymać je pomimo rozwiązania adopcji). Jeżeli nie ma możliwości, by ro- dzice przysposobionego mogli na powrót sprawować nad nim władzę rodzi- cielską, wówczas ustanawia się nad nim opiekę prawną. , ?: •-U}'- -'"i Problematyka proceduralna 111 Przysposobienie całkowite (nierozerwalne, blankietowe) Sąd wydaje orze- czenie o ustanowieniu adopcji całkowitej, jeżeli rodzice dziecka wyrażą zgo- dę na adopcję bez wskazania osoby przysposabiającej (tzw. zgoda blankieto- wa). Sąd może uznać za wystarczającą zgodę blankietową wyrażoną przez jednego tylko rodzica, jeśli zgoda drugiego nie jest wymagana, w szczególno- ści wówczas, gdy: - ojcostwo było ustalone sądownie, a sąd nie przyznał ojcu dziecka wła- dzy rodzicielskiej; ??•:-?• - -jeden z rodziców został pozbawiony władzy rodzicielskiej lub jest nie- znany; - kontakt z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Sąd może ustanowić adopcję całkowitą również w sytuacji, gdy rodzice dziecka nie żyją. Co do skutków ustanowienia adopcji całkowitej to rzec można, iż są one ta- kiejakprzy adopcji pełnej z dwoma istotnymi wyjątkami. Otóż, wyrażając zgo- dę blankietową rodzice przystają na zerwanie wszelkich więzów z dzieckiem w tym i na to, że nie będą znali nazwiska, ani też miejsca zamieszkania osób przy- sposabiających ich dziecko. Konsekwencją tak daleko idącej zgody jest prawna integracja dziecka z przysposabiającymi - tak silna, że jej efektem jest nierozer- walność przysposobienia całkowitego. Nierozwiązywalność tego rodzaju adop- cji skłoniła ustawodawcę do „zabezpieczenia" jej trwałości w prawie o aktach stanu cywilnego. Przejawia się to w obowiązkowym sporządzaniu dla dzieci no- wego aktu urodzenia, w którym jako rodzice wpisani sąprzysposabiający. Do niedawna pierwotny akt urodzenia przysposobionego w ramach adopcji całkowi- tej skreślano, co oznaczało, iż nie podlegał on ujawnieniu i nie czyniono z niego odpisów. Po zmianie przepisów z 1995 r. również nie jest on ujawniany i nie czyni się z niego odpisów, jednakże przysposobiony po uzyskaniu pełnoletności może wystąpić o ujawnienie treści aktu urodzenia. Poczytywane jest to jako forma realizacji w prawie polskim, zagwaran- towanego w art. 7 KoPD, prawa dziecka do znajomości własnego pochodzenia. Niesłu- sznie, albowiem polskie prawo nie pozwala poznać własnych korzeni dzieciom, lecz oso- bom pełnoletnim. Problematyka proceduralna Postępowanie w sprawach adopcyjnych ma dwa aspekty; pierwszy, o cha- rakterze psychologiczno-socjalnym, wiąże się z rolą ośrodków adopcyjno- ?piekuńczych i drugi, ściśle prawny, dotyczy postępowania sądowego. Udział ośrodków adopcyjno-opiekuńczych w powstaniu konkretnych sto- sunków adopcji może być bardzo znaczący, jak też może sprowadzać się www.wsip.com.pl I I 112 Rozdział 7. Przysposobienie (adopcja) jedynie do wydania na wniosek sądu opinii o zasadności adopcji pomiędzy osobami, które poznały się, nie korzystając z pomocy ośrodka. Podstawą prawną funkcjonowania ośrodków adopcyjno-opiekuńczych jest art. 331 UPS i rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 16.02.2001 r. w sprawie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (Dz.U. Nr 14, poz. 132). Zadania owych ośrodków wykraczają znacznie poza tematykę ad- opcyjną, która w chwili obecnej wskazywana jest jako jeden z kilku - wcale nie najważniejszych - obszarów ich zadań. Ośrodek adopcyjno-opiekuńczy to obecnie przede wszystkim ośrodek lub zespół wsparcia rodziny naturalnej, w którym prowadzone jest poradnictwo dla dzieci i rodziców (w tym dla ro- dziców dzieci umieszczonych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych) oraz terapia rodzinna. Do jego zadań należy też prowadzenie działalności dia- gnosty czno-konsultacyjnej, której celem jest pozyskiwanie, szkolenie i kwa- lifikowanie osób zgłaszających gotowość prowadzenia rodzinnej opieki za- stępczej (adopcja, rodziny zastępcze, placówki rodzinne), a także ich szkolenie i wspieranie psychologiczno-pedagogiczne oraz szkolenie i wspie- ranie rodziców naturalnych dzieci umieszczonych w rodzinnej opiece zastęp- czej i placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Ośrodek, który przez miesiąc od daty przyjęcia wniosku o umieszczenie dziecka w instytucji pieczy zastępczej o charakterze rodzinnym nie zdołał znaleźć odpowiednich kandydatów, ma obowiązek przekazania informacji o dziecku do ośrodka adopcyjno-opiekuńczego, wyznaczonego przez woje- wodę do prowadzenia banku danych o rodzinach zakwalifikowanych do peł- nienia funkcji rodziny zastępczej, rodzinach zgłaszających gotowość przy- sposobienia dziecka oraz dzieciach oczekujących na przysposobienie, w granicach województwa. Jeżeli także ten ośrodek nie zdoła pozyskać dla dziecka osób chętnych, by je przysposobić, wówczas dziecko może zostać za- kwalifikowane do adopcji zagranicznej. Do adopcji może dojść wyłącznie na podstawie orzeczenia sądu. Dawniej, gdy dominował przy adopcji element ekonomiczny, występował tryb kon- traktowy jej ustanawiania, w ramach którego rola odpowiedniego organu państwa spro- wadzała się do zatwierdzania zawartej umowy. Sąd wszczyna postępowanie o ustanowienie adopcji na osobisty wniosek przysposabiającego. Sądem właściwym jest sąd rejonowy, w obrębie którego mieszka przysposabiający lub przysposabiany. Sąd orzeka w składzie 3-osobo- wym (sędzia zawodowy i 2 ławników). Orzeczenie może zapaść po przeprowa- dzeniu rozprawy, na którą wzywa się wnioskodawcę oraz wszystkie osoby, których zgoda na przysposobienie jest potrzebna. W postępowaniu adopcyj- nym nie biorą jednak udziału, co oczywiste, rodzice, którzy wyrazili zgodę i .,j :St; Tajemnica przysposobienia 113 blankietową na adopcję swego dziecka. Zgodę taką wyrażają oni wcześniej przed sądem opiekuńczym właściwym dla ich miejsca zamieszkania lub poby- tu. Przed wydaniem orzeczenia sąd ma obowiązek zaciągnięcia opinii ośrodka adopcyjno-opiekuńczego lub innej specjalistycznej jednostki. Przed orzeczeniem przysposobienia sąd opiekuńczy może określić sposób i okres osobistej styczności przysposabiającego z przysposabianym (prea- dopcja). W wypadku określenia styczności w formie przejęcia przez osoby wnioskujące o adopcję pieczy nad dzieckiem do zaistniałej sytuacji stosuje się odpowiednio przepisy o rodzinach zastępczych (rozdział 6), z tym jednak wyjątkiem, że całkowite koszty utrzymania przysposabianego obciążają przysposabiającego. W okresie preadopcji sąd nadzoruje jej przebieg za po- mocą ośrodka adopcyjno-opiekuńczego lub organu pomocniczego w spra- wach opiekuńczych (kuratora). •;;:?? •??.;••??? Tajemnica przysposobienia Jak już wyżej wskazano, Polska ratyfikując KoPD złożyła zastrzeżenie do art. 7 formułującego prawo dziecka do znajomości własnej tożsamości, to jest do wiedzy o tym, kim są jego rodzice. Odmowa respektowania tego przepisu miała swe źródło w fakcie istnienia w polskim prawie adopcyjnym szeregu gwarancji tajności adopcji. Wystarczy wskazać instytucję zgody blankietowej wyrażanej przez rodziców przysposabianego dziecka i jej kon- sekwencje w postaci orzekania przez sąd takiej formy adopcji. Tajności ad- opcji służy też możliwość pominięcia wyrażenia zgody na jej orzeczenie przez dziecko, które nie ukończyło 13. roku życia, a także po osiągnięciu te- go wieku, jeżeli żyje ono w przeświadczeniu, że adoptujący są jego rodzica- mi. Istotną rolę spełnia również zakaz uczestniczenia w rozprawie rodziców, którzy wyrazili zgodę blankietową i szereg innych uregulowań. W kierunku zatajenia faktu adopcji skłania się większość osób zamierza- jących przysposobić dziecko. Postawa taka nie dotyczy jedynie osób zmierza- jących ku ustanowieniu adopcji całkowitej, lecz także innych jej rodzajów, a spotykana jest również przy tworzeniu rodzin zastępczych przez osoby nie- spokrewnione z dzieckiem. Najistotniejszymi przyczynami preferowania tajemnicy adopcji (przed „światem" i przed adoptowanym dzieckiem) jest lęk o reakcję dziecka na wia- domość o tym, że jest adoptowane, obawa przed kontaktami z pochodzącymi często z marginesu społecznego krewnymi dziecka, kompleksy, jakie bywają udziałem małżeństw niepłodnych. Są to przyczyny głębokie. Ostatnio coraz bardziej stanowczo artykułowane są argumenty przeciwko tajemnicy adopcji. www.wsip.com.pl 114 Rozdział 7. Przysposobienie (adopcja) Wskazuje się zwłaszcza, iż pomimo dobrych intencji adoptujących, za nieucz- ciwe należy uznać zatajanie przed osobą najbliższą (przed dzieckiem) infor- macji tak fundamentalnej i tak osobiście jej dotyczącej, jak ta, kim są jej rodzi- ce. Co do istotnej kwestii znalezienia odpowiedniego momentu na przekazanie dziecku informacji o adopcji istnieje m.in. opinia, iż należy to uczynić na moż- liwie wczesnym etapie życia dziecka. Jest wówczas większa szansa, iż dziec- ko przyjmie tę trudną informację stosunkowo łagodnie, a to przez wzgląd na niepodważalny w tej fazie życia autorytet swoich dorosłych opiekunów. Spra- wa komplikuje się i wiąże się z dużym ryzykiem, gdy taką informację uzyska I dziecko w okresie dorastania. Za ujawnieniem dzieciom faktu adopcji wysu- wany jest też argument, iż w ten sposób wytrąca się oręż osobom nieżyczli- i wym, którzy ze swej wiedzy o adopcji chcieliby uczynić zły użytek (szczegól- nie krewnym, przed którymi i tak faktu adopcji nie da się ukryć). Podkreśla się j w końcu i to, że należy zmierzać do sytuacj i, aby - tak j ak ma to miej sce w wie- lu krajach - adoptowanie dziecka było powodem do uzasadnionej dumy, a nie j do wstydu. PROBLEMY DO DYSKUSJI I. Oceń zasadność następujących stwierdzeń: a) „Preadopcja jest to zakup towaru na j próbę z prawem zwrotu, w razie gdyby się nie spodobał. Adoptujący powinni bezdysku- syjnie przyjmować dziecko takim, jakie ono jest od razu »na stałe«. Odmowa przyjęcia i dziecka lub jego »zwrot« po okresie preadopcji powinny skutkować wydaniem tym oso- j bom zakazu adopcji na przyszłość". b) „Preadopcja pozwala uniknąć nieudanych adopcji". II. Wskaż sytuacje, w których adopcja jest najlepszym rozwiązaniem problemów ] dziecka oraz te, w których właściwsze jest umieszczenie go w rodzinie zastępczej lub w j placówce opiekuńczo-wychowawczej. PYTANIA • -; ??'??? ?•????'• ?* '? - ????'?- 1. Omów standardy międzynarodowe przysposobienia dziecka. 2. Z czego wynikają obostrzenia dotyczące adopcji zagranicznej? 3. Kto może przysposobić dziecko? 4. Kto musi wyrazić zgodę, aby sąd mógł orzec przysposobienie? Czyją zgodę może sąd j pominąć? .\ ? 5. Jaki jest cel odbierania zgody na adopcję? 6. Wymień skutki adopcji pełnej. 7. Czym różnią się skutki adopcji pełnej od skutków adopcji całkowitej? 8. W czym przejawia się podobieństwo pomiędzy sprawami rozwodowymi a sprawami | o rozwiązanie adopcji? 9. Omów procedurę dokonywania tzw. adopcji zagranicznych. OBOWIĄZKI ALIMENTACYJNE Literatura: Ignatowicz, s. 343-396; Smyczyński, s. 372^16; Strzebińczyk, s. 365-396; Winiarz, s. 269-293; Komentarz, s. 710-803; System, s. 994-1092. M. Andrzejewski Fundusz alimentacyjny. Komentarz do ustawy z dnia 18 VII 1974 r. Lublin 1995; J. Ignatowicz Postacie obowiązku alimentacyjnego. W: Prace z prawa cywil- nego wydane dla uczczenia pracy naukowej prof. J.St. Piątkowskiego. Wrocław Ossoli- neum 1985; A. Oleszko Dochodzenie roszczeń o świadczenia alimentacyjne. Warszawa 1990; T. Smyczyński Alimentacja członków rodziny a system zabezpieczenia społeczne- go. Wrocław Ossolineum 1989; A. Szlązak Zasada równej stopy życiowej w prawie ro- dzinnym. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1985 nr 1; Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej i Administracyjnej Sądu Najwyższego z 16 XII 1987 r. w sprawie wytycznych w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach o alimenty. Moni- tor Polski 1988, nr 6 poz. 60. Wstęp . . . .,-;i . • ???.•'?. ? . ? ... Realizacja obowiązków alimentacyjnych jest wyrazem wzajemnej odpo- wiedzialności i solidarności członków grupy rodzinnej przejawiającej się w udzieleniu pomocy słabszym. Odwołując się do pojęć z zakresu socjologii rodziny, można powiedzieć, że alimentacja jest formą realizowania przez gru- py rodzinne zarówno ich funkcji ekonomicznej, jak i opiekuńczo-zabezpie- czającej. Prawo alimentacyjne, formalizując te kwestie, określa kręgi osób wzajemnie wobec siebie uprawnionych i zobowiązanych, wyznacza także za- kres obowiązków i uprawnień oraz wskazuje sposoby wymuszania ich reali- zacji. W tej ostatniej grupie norm chodzi o uregulowania dotyczące docho- dzenia roszczeń alimentacyjnych przed sądem, sposobu ich egzekucji, zasad wspierania uprawnionych do alimentacji poprzez fundusz alimentacyjny, aż www.wsip.com.pl 116 Rozdział 8. Obowiązki alimentacyjne po zawartą w KK sankcję dla osób uporczywie uchylających s\ę o& wykony- wania swych obowiązków alimentacyjnych. Ich znaczenie wynika z dużej skali zjawisk niealimentacji. O jego rozmiarach świadczy liczba spraw o ali- menty wpływających każdego roku do sądów. W 1997 r. wpłynęło 72 tys. po- zwów o alimenty (przy 65 tys. w roku 1993), nie licząc spraw o alimenty roz- strzyganych w sprawach rozwodowych i w sprawach o ustalenie ojcostwa. Oprócz tego wierzyciele alimentacyjni wnieśli ponad 148 tys. spraw o zmia- nę wysokości alimentów ustalonych w wydawanych wcześniej orzeczeniach. Łącznie stanowi to około 220 tys. spraw i jest to liczba zbliżona do osiąga- nych w ostatnich latach (1992 - około 243 tys., 1993 - około 236 tys.). Tłem każdej sprawy jest spór/konflikt co do samego istnienia obowiązku albo, co najmniej, co do jego zakresu. Należy mieć przy tym świadomość, iż więk- szość tych spraw znajdzie swój dalszy ciąg w postępowaniu egzekucyjnym oraz w postępowaniu o wypłatę świadczeń z funduszu alimentacyjnego. Część zaś doprowadzi do skazania dłużnika wyrokiem sądu karnego, gdyż je- go postępowanie wypełni znamiona przestępstwa niealimentacji. Dobra znajomość prawa alimentacyjnego jest niezbędna, zwłaszcza dla pracowników socjalnych spotykających się na co dzień z osobami ubogimi. Wydaje się, że należyte wykorzystywanie przez ośrodki pomocy społecznej norm prawa alimentacyjnego przyczyniłoby się do zdjęcia z barków społe- czeństwa wielu ciężarów ponoszonych obecnie w związku z potrzebą zapew- nienia środków materialnych osobom ubogim. Pojęcie i charakter obowiązków alimentacyjnych Obowiązki alimentacyjne polegają na dostarczaniu osobom uprawnionym przez zobowiązanych członków rodziny środków utrzymania, a jeśli chodzi o obowiązki rodziców wobec małoletnich dzieci również środków wychowa- nia. Ich realizacja służyć ma zaspokajaniu bieżących potrzeb osób uprawnio- nych. Obowiązki alimentacyjne powstają z mocy prawa. Oznacza to, że wa- runkiem dla ich powstania nie jest wystąpienie o ich ustalenie do sądu, lecz wystarczy, aby ziściły się określone prawem przesłanki. Są nimi: - istnienie pomiędzy uprawnionym a zobowiązanym więzi rodzinno- prawnej (należenie do kręgu osób, które na gruncie przepisów KRiO są uprawnione i zobowiązane wobec siebie do alimentacji); - niemożność samodzielnego zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb przez osobę uprawnioną do świadczeń alimentacyjnych; - istnienie dostatecznych możliwości majątkowych i/lub zarobkowych po stronie osoby zobowiązanej. - . • . •.„.? < ..,•?- , > < .. Kręgi osób uprawnionych i zobowiązanych do alimentacji 117 Obowiązek alimentacyjny ma charakter zobowiązaniowy. Uprawnionym jest wierzyciel alimentacyjny, zobowiązanym zaś jego dłużnik. Regulują go normy bezwzględnie obowiązujące, to jest takie, które nie pozwalają stronom na swobodne kształtowanie treści łączącego ich stosunku prawnego. Jedną z najistotniejszych cech obowiązków alimentacyjnych jest również ich ściśle osobisty charakter. Nie można bowiem przenieść tych obowiązków na inną osobę, nie przechodzą też one na spadkobierców zobowiązanego. Kręgi osób uprawnionych i zobowiązanych do alimentacji Jakkolwiek obowiązki alimentacyjne dotyczą w przeważającej mierze re- lacji rodzice - małoletnie dzieci, to jednak nie należy tracić z pola widzenia pozostałych więzów rodzinnych, czy też zbliżonych do rodzinnych, będących podstawą ich istnienia. W przepisach alimentacyjnych rodzina jest pojmowa- na o wiele szerzej niźli rodzina nuklearna. Podstawą powstania obowiązków alimentacyjnych są bowiem - istniejące aktualnie lub w przeszłości - stosun- ki rodzinnoprawne, a więc: • Małżeństwo Spoczywający na małżonkach obowiązek przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny (art. 27 KRiO) i obowiązek alimentacyjny pomiędzy byłymi małżonkami po roz- wodzie (art. 60 KRiO). ..,,. , ?;.,;.-?,? • Pokrewieństwo ? ? ; - w linii prostej Dotyczy osób spokrewnionych w linii prostej we wszelkich możliwych relacjach, to jest rodzice-dzieci, rodzice-dziadkowie, dziadkowie-wnuczęta, wnuczęta-dziadkowie itd. (art. 129 KRiO). - w linii bocznej ??.-. -?-.- , • , Dotyczy jedynie rodzeństwa z tym, że zarówno rodzonego, jak i przyrodniego. • Powinowactwo - .-•.- • Dotyczy jedynie więzów pomiędzy ojczymem/macochą a pasierbem/pasierbicą (art. 144 KRiO). • Przysposobienie Obowiązek alimentacyjny istnieje zarówno w czasie trwania stosunku adopcji, jak i -jeśli sąd tak postanowi — po jego rozwiązaniu. Wyjątkowy charakter ma obowiązek dostarczania środków utrzymania kobiecie ciężarnej w okresie ciąży i połogu oraz obowiązek utrzymywania www.wsip.com.pl 118 Rozdział 8. Obowiązki alimentacyjne • . ? dziecka przez okres 3 miesięcy po jego urodzeniu obciążający mężczyznę, co do którego ojcostwo dziecka, które ma się dopiero narodzić, zostało upraw- dopodobnione (art. 141 i 142 KRiO). Jego podstawą nie jest bowiem stosu- nek rodzinnoprawny. Obciąża on mężczyznę, który nie jest mężem wierzy- cielki, a fakt, iż jest on ojcem dziecka, na rzecz którego ma świadczyć alimenty, został jedynie uprawdopodobniony. I Kolejność obowiązku alimentacyjnego , ; , Osoba, która żąda alimentów, nie może wystąpić z roszczeniem skierowa- nym przeciwko któremukolwiek spośród członków swej rodziny. KRiO okre- śla bowiem kolejność, w jakiej obowiązek ten dotyka poszczególnych człon- ków rodziny. Obowiązek alimentacyjny najpierw obciąża małżonków. Wspomniany wyżej obowiązek mężczyzny wobec kobiety spodziewającej się jego dziecka - polegający na dostarczaniu jej alimentów w okresie porodu i połogu - trakto- wany jest na podobieństwo obowiązku małżonka, a więc wyprzedza obowiązki wszyst- kich innych członków rodziny. W drugiej kolejności obowiązek alimentacyjny dotyczy krewnych w linii prostej. Wśród tej grupy krewnych obowiązek zstępnych (pokoleń młod- szych) wyprzedza obowiązek wstępnych (pokoleń starszych). Obowiązek mężczyzny nie będącego mężem matki dostarczania dziecku alimentów przez pierwsze 3 miesiące jego życia traktowany jest na podobieństwo obowiązku ojca. Na wzór relacji rodzice-dzieci (w tej samej kolejności) traktowane są również relacje ojczym/macocha-pasierb/pasierbica. Pamiętać jednak trzeba o dodatkowych przesłan- kach, od których uzależnione jest powstanie obowiązków alimentacyjnych pomiędzy ni- mi. Ich istnienie zależne jest od zgodności z zasadami współżycia społecznego, a obo- wiązki pasierba/pasierbicy alimentowania ojczyma/macochy zależą również od tego, czy wcześniej ojczym/macocha przyczyniali się do zaspokojenia potrzeb pasierba/pasierbicy. Spośród wstępnych lub zstępnych obowiązek alimentacyjny obciąża w pierwszym rzędzie tego z nich, który jest najbliższy stopniem pokrewień- stwa wobec uprawnionego. Jeżeli jest więcej niż jeden krewny danego stop- nia, wówczas obciąża ich obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiada- jących ich zarobkowym i majątkowym możliwościom (a więc niekoniecznie w częściach równych, lecz stosownie do możliwości zarobkowych i majątko- wych osób zobowiązanych). :.-,:? ' ? Kolejność obowiązku alimentacyjnego 119 Dopiero w razie braku krewnych w linii prostej lub też, gdy z racji ekono- micznych nikt z nich nie może świadczyć alimentów, powstaje obowiązek alimentacyjny rodzeństwa. Kolejność obowiązków alimentacyjnych ilustruje rysunek. A) dziadek - 5 dzieci - 2 ojciec - 4 wnuki-3 mąż- 1 brat - 6 ojciec - 2 brat - 3 B) syn-1 syn-1 córka-1 ? ; , ' (dzieci zobowiązane w częściach odpowiadających ' .;••.:'•??-: ich majątkowym i zarobkowym możliwościom) Ryc. 2. Kolejność obowiązku alimentacyjnego Cyfry obok określenia relacji rodzinnoprawnej łączącej daną osobę z U wskazują, w jakiej kolejno- ści osoby te są wobec U zobowiązane do alimentacji. Jeżeli obowiązek alimentacyjny nie jest wykonywany przez osobę zobo- wiązaną do tego w pierwszej kolejności, wówczas powstaje obowiązek ali- mentacyjny osób zobowiązanych w kolejności dalszej. Także i ten obowiązek powstaje z mocy prawa, a dojdzie do jego powstania, gdy: • Nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności. Taka sytuacja wystąpi wówczas, gdy środków utrzymania żąda od swych dziadków wnuk, którego rodzice nie żyją. ?-.? ... . ??...• . . .•. ?•-?•?? • Osoba zobowiązana w bliższej kolejności nie jest w stanie uczynić za- dość swemu obowiązkowi. Rodzice dziecka w wyniku wypadku są długotrwale hospitalizowani, co uniemożli- wia im zarobkowanie i zapewnienie dziecku środków utrzymania. www.wsip.com.pl 120 Rozdział 8. Obowiązki alimentacyjne • Uzyskanie na czas alimentów od osoby zobowiązanej w bliższej kolej- ności jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami. Matka dziecka nie pracuje, zajmując się dzieckiem, ojciec zaś nie utrzymuje z rodzi- ną kontaktu, uchylając się od alimentowania dziecka. Obowiązek dostarczania środków utrzymania przez osoby zobowiązane w dalszej kolejności powstaje również wówczas, gdy zobowiązany w pierw- szej kolejności nie jest w stanie zaspokoić w pełni usprawiedliwionych po- trzeb uprawnionego. Obowiązek dostarczania uprawnionemu alimentów przez zobowiązanych w dalszej kolejności dotyczy wówczas jedynie tej nie- zaspokojonej części. Usprawiedliwione potrzeby A wynoszą 100. Były mąż świadczy 60 tytułem alimen- tów orzeczonych w wyroku rozwodowym na podstawie art. 60 KRiO. Na dwóch doro- słych synach A spoczywa obowiązek dostarczania matce brakującej kwoty 40 (z tym, że w częściach stosownych do ich możliwości zarobkowych i majątkowych). Zakres obowiązku alimentacyjnego Podstawą istnienia obowiązków alimentacyjnych jest -jak powiedziano - istnienie pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, aktualnie lub w przeszłości, więzi rodzinnoprawnej. Aby doszło do powstania obowiązku alimentacyjne- go, muszą zaistnieć - zarówno po stronie osoby ubiegającej się o świadcze- nia, jak i po stronie osoby, wobec której występuje ona o alimenty - dodatko- we przesłanki związane z ich sytuacją ekonomiczną. Ubiegający się o alimenty musi wykazać, iż nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb, czyli potrzeb, których zaspo- kojenie zapewniłoby mu - odpowiedni do jego wieku i uzdolnień - prawidło- wy rozwój fizyczny i duchowy. Regułą (od której przepisy przewidują jednak wiele wyjątków) jest, iż o alimenty mogą ubiegać się również osoby pozostające w niedostatku, to jest takie, które nie potrafią zaspokoić samodzielnie swych potrzeb na poziomie zbliżonym do minimum socjalnego. „Nie potrafią", to znaczy nie posiadają dostatecznych środków pomimo podejmowa- nia starań, by je pozyskać. Fakt niedostatku wynikający z hulaszczego trybu życia lub pa- sywności nie uprawnia do uzyskania alimentów. Popadniecie w niedostatek nie jest jednak przesłanką powstania obowiązku dostarczania niesamodzielnemu dziecku środków utrzymania i wychowania, Zakres obowiązku alimentacyjnego 121 jaki spoczywa na jego rodzicach (na równi z obowiązkiem rodziców traktować należy obowiązek ojczyma/macochy wobec pasierba/pasierbicy oraz obowią- zek utrzymania dziecka spoczywający na mężczyźnie, którego ojcostwo zostało uprawdopodobnione). Należy pamiętać, iż rodzice mogą zostać zwolnieni z tego obowiązku w przypadku posiadania przez dziecko wystarczających dochodów z majątku (chodzi tu wyłącznie 0 dochody z majątku, takie jak odsetki, czynsze, a nie o substancję majątku, która w za- sadzie powinna być nienaruszona). -.-?>? * Niedostatku nie musi również wykazywać wierzyciel żądający alimentów od byłego współmałżonka uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. W tym przypadku konieczne jest jedynie wykazanie, iż wskutek rozwodu je- go sytuacja materialna uległa znacznemu pogorszeniu (co wcale nie musi oznaczać pułapu poniżej poziomu minimum socjalnego). Ostatnim spośród obowiązków alimentacyjnych powstających bez ko- nieczności wykazywania przez wierzyciela, iż popadł w niedostatek jest - określony w art. 27 KRiO - obowiązek małżonków zaspokajania potrzeb za- łożonej przez siebie rodziny. Także i w tym przypadku ma zastosowanie rea- lizowany w orzecznictwie sądów postulat podobnej stopy życiowej członków danej rodziny małej (nuklearnej). Przyjmuje się bowiem, iż w ramach takiej grupy nie miałyby uzasadnienia rażące dysproporcje w statusie ekonomicz- nym poszczególnych tworzących ją osób. Zobowiązaną do alimentacji może być jedynie taka osoba, której na pła- cenie alimentów pozwalają możliwości zarobkowe i majątkowe. Właściciel domu wynajmuj ącego lokale użytkowe nie może zwolnić się z obowiązków alimentacyjnych z powodu pozostawania bez zatrudnienia i braku zarobków, gdyż ma on dochody z majątku (czynsze). Poza tym, że chodzi tu zarówno o zarobki, jak i o dochody, to dodać trze- ba, że słowo „możliwości" wskazuje, iż bierze się pod uwagę nie zarobki 1 dochody rzeczywiste, lecz takie, jakie dłużnik uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swych sił fizycznych i zdolności umysłowych. 30-letni zdrowy mężczyzna z wyższym wykształceniem, który nie podejmuje pracy i nie zarabia, nie może więc odmawiać alimentowania swoich dzieci. Jakkolwiek nie pra- cując nie ma on na to środków, jednakże jego możliwości zarobkowe z powodzeniem mu na to pozwalają. Jeżeli osoba, wobec której wysuwane są roszczenia alimentacyjne, nie miała możliwości ich zaspokojenia, wówczas obowiązek alimentacyjny nie powstanie, a powstały wcześniej wygaśnie. www.wsip.com.pl i 122 Rozdział 8. Obowiązki alimentacyjne Akcentowanie przez KRiO możliwości zarobkowych i majątkowych zo- bowiązanego przejawia się i w tym, że jeżeli w ciągu trzech lat przed sądo- wym dochodzeniem świadczeń alimentacyjnych, bez powodu pogorszy on swą sytuację majątkową lub też zrzeknie się zatrudnienia lub zmieni je na mniej zyskowne, nie uwzględnia się wynikającej stąd zmiany przy ustalaniu wymiaru alimentów. Zobowiązany do alimentowania rodzeństwa może uchylić się od świad- czeń alimentacyjnych, jeżeli są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub dla jego najbliższej rodziny. Sposób realizacji obowiązków alimentacyjnych Świadczenie alimentów w praktyce sprowadza się do przekazywania uprawnionemu cyklicznie, z reguły raz w miesiącu, kwoty pieniężnej. Sąd ro- dzinny orzekając o zakresie obowiązku alimentacyjnego, określa konkretną ich wysokość. Może ją jednak również określić poprzez wskazanie ułamka kwoty miesięcznych dochodów osiąganych przez zobowiązanego. Orzeczenia tego rodzaju wydawane bywają najczęściej w okresach wysokiej inflacji pie- niądza. Sąd Najwyższy dopuścił możliwość procentowego określania wysoko- ści alimentów jedynie w sytuacjach, gdy uprawniony i zobowiązany korzysta- ją z podobnej stopy życiowej, a zobowiązany ma stałe źródła dochodów. Trzeba jednak pamiętać, iż jedną z istotnych wad takiego określania wysokości ali- mentów jest niemożność przyznania wierzycielowi świadczeń z funduszu alimentacyjne- go. Muszą być one bowiem przyznawane w konkretnej kwocie, jeśli ZUS ma mieć pod- stawę do przyznania konkretnej kwoty takich świadczeń. Sąd Najwyższy dopuścił też orzekanie wysokości alimentów poprzez wskazywanie ułamka zarobków z jednoczesnym określeniem minimalnej kwoty świadczeń (na przykład 30%, jednak nie mniej niż 250 zł). Słabość takiego sposobu orzekania o wysokości alimentów wyraża pytanie: jaka kwota - owe 30%, które mogą wynosić na przykład 350 zł, czy też może wymieniona w orzeczeniu kwota 250 zł - stanowi pułap możliwości zarobkowych i majątkowych dłużnika, a zarazem pułap usprawiedliwionych potrzeb wierzyciela? Każda odpowiedź budzi poważne wątpliwości co do zgodności z określonymi w KRiO przesłankami istnie- nia obowiązków alimentacyjnych. Wykonanie obowiązku alimentacyjnego może również polegać na osobi- stych staraniach o utrzymanie i wychowanie uprawnionego dziecka, które nie Zmiana zakresu i wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego 123 jest w stanie utrzymywać się samodzielnie. W ten sposób ów obowiązek wy- konuje znaczna liczba matek samotnie wychowujących dzieci, jak też kobiet zamężnych, które „prowadząc dom", przyczyniają się do zaspokajania po- trzeb rodziny, którą przez swój związek małżeński założyły (art. 27 KRiO). Warto wiedzieć, iż alimenty mogą być również świadczone w naturze, co miało nie- gdyś znaczenie w stosunkach wiejskich. Zmiana zakresu i wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego W razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia dotyczącego obowiązku alimentacyjnego. Owa zmiana orzeczenia może polegać zarówno na zmianie wysokości wypłacanych alimentów, jak i na orzeczeniu wygaśnię- cia obowiązku alimentacyjnego. Żądanie zmiany orzeczenia może złożyć za- równo wierzyciel alimentacyjny, którego potrzeby z rozmaitych przyczyn wzrosły, jak i dłużnik, jeżeli uzna, iż nie jest w stanie świadczyć na dotych- czasowym poziomie, gdyż zmniejszeniu uległy jego zarobkowe i majątkowe możliwości. Przez zmianę stosunków należy rozumieć wszelkie zmiany w statusie eko- nomicznym stron, powodujące zmianę zakresu usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego lub zmianę zakresu możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego. Zmiana stosunków może więc doprowadzić zarówno do zmiany zakresu (podwyższenia lub obniżenia) obowiązku alimentacyjnego, jak również do jego wygaśnięcia. Szczególnym przykładem owej zmiany jest wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka wskutek osiągnięcia przezeń samodzielności ekonomicznej w takim wymiarze, że może ono sa- modzielnie zaspokajać swoje potrzeby. Zdolność do samodzielnego utrzymy- wania się może nastąpić zarówno przed, jak i po osiągnięciu pełnoletności i to ona jest kryterium decydującym o wygaśnięciu obowiązku alimentacyjnego rodziców. Wbrew potocznemu mniemaniu nie jest nim osiągnięcie przez dziecko pełnoletności. Obowiązkiem rodziców jest wszak - w miarę swych sił - umożliwienie dziecku zdobycia wykształcenia stosownie do jego uzdolnień, a więc również wykształcenia wyższego. Co więcej, w wypadku, gdy kwalifikacje dziecka nie zapewniają mu odpowiedniego pozio- mu życia i zamierza ono podjąć studia wyższe, nie zwalnia rodziców od obowiązków ali- mentacyjnych ta tylko okoliczność, że dziecko jest już w stanie utrzymać się samodziel- nie oraz że przed podjęciem studiów już pracowało i pobierało wynagrodzenie za pracę. Jeżeli jednak dziecko pełnoletnie, już przygotowane do pracy, zaniedbuje studia, nie zda- jąc z własnej winy we właściwym terminie egzaminów, w szczególności, gdy powtarza www.wsip.com.pl 124 Rozdział 8. Obowiązki alimentacyjne , , . > lata studiów, ustaje obowiązek rodziców dalszego dostarczania mu alimentów. W każ- dym takim przypadku rolą sądu jest wyważenie, czy zgłaszane przez dziecko w danych okolicznościach potrzeby są usprawiedliwione oraz, czy rodzice mają dostateczne możli- wości zarobkowe lub majątkowe, by żądaniom dziecka sprostać. Jeżeli dziecko nie może osiągnąć takiej zdolności z powodu swej niepeł- nosprawności, wówczas obowiązek rodziców trwa nadal w niezmienionym zakresie niezależnie od wieku dziecka. Zabezpieczenie wykonania obowiązków alimentacyjnych Dążąc do pogodzenia interesów wierzycieli alimentacyjnych z prawem do swobody poruszania się, w tym również do wyjazdów zagranicznych, Sąd Najwyższy wskazał sposoby zabezpieczenia wykonania obowiązków alimen- tacyjnych przez osoby, które zamierzają wyjechać poza granicę kraju. W spo- sób szczególny dotyczy to obowiązku alimentacyjnego rodziców wobec ma- łoletnich dzieci. Zabezpieczenie to może nastąpić przez: - złożenie na książeczce PKO sumy pieniężnej należnych alimentów, obli- czonej za okres do osiągnięcia przez dziecko możności samodzielnego utrzymania się; - zabezpieczenie sum odpowiadających świadczeniu alimentacyjnemu na nieruchomościach, ruchomościach lub wierzytelnościach i prawach dłużnika; - umowę poręczenia, w której poręczyciel zobowiązuje się wobec dłużni- ka wierzyciela spełnić zobowiązanie alimentacyjne dłużnika, jeżeli ten nie wywiąże się ze swoich obowiązków. W związku z tym, że zabezpieczenie przysługujących dziecku alimentów należy do istotnych spraw dziecka, rodzice muszą kwestię tę rozstrzygnąć wspólnie. W razie braku porozumienia między nimi (co w spornych sprawach alimentacyjnych jest regułą) sprawę rozstrzyga sąd. Sąd też ocenia, czy przedstawiona przez strony propozycja zabezpieczenia świadczeń alimenta- cyjnych właściwie chroni dobro dziecka. Dochodzenie i egzekucja alimentów W sprawach o alimenty właściwy jest zarówno sąd miejsca zamieszkania pozwanego, jak i sąd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania powoda (tzw. właściwość przemienna - art. 32 KPC). Z powództwem może wystąpić osoba uprawniona do alimentacji, jej przedstawiciel ustawowy, pełnomocnik, Dochodzenie i egzekucja alimentów 125 prokurator, właściwa organizacja społeczna, a także ośrodek pomocy społecz- nej, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o prokuraturze (art. 46 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej). Osoba dochodząca alimentów jest z urzędu zwolniona od kosztów sądo- wych („z urzędu", to znaczy, że nie musi o zwolnienie z kosztów składać wniosku). W sprawach o alimenty sąd nie jest związany żądaniem pozwu. Oznacza to, że może orzec alimenty w kwocie wyższej od tej, jakiej żądał uprawniony. Sąd ma bowiem obowiązek orzec alimenty w takiej kwocie, na jaką wskazuje zebrany materiał dowodowy. Wynika to z faktu, że prawo alimentacyjne two- rzą normy bezwzględnie obowiązujące, których nie może modyfikować nawet zgodna woła stron i to one, a nie strony stosunku alimentacyjno-prawnego, przesądzają o zakresie obowiązku. W toku procesu o alimenty sąd może działać z urzędu i wydawać zarzą- dzenia zobowiązujące dłużnika do świadczenia alimentów jeszcze przed wy- daniem ostatecznego wyroku w sprawie. ; Wyrokowi alimentacyjnemu sąd nadaje z urzędu rygor natychmiastowej wykonalności i klauzulę wykonywalności oraz doręcza go wierzycielowi. W ten sposób uprawniony może od razu wystąpić do komornika z wnioskiem o wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Jeżeli dłużnik odbywa karę pozba- wienia wolności, wierzyciel może złożyć wyrok wraz z klauzulą bezpośrednio naczelnikowi zakładu karnego. Komornik po otrzymaniu wyroku zaopatrzonego w klauzulę wykonalności ma obowiązek przeprowadzenia z urzędu dochodzenia w celu ustalenia zarob- ków i majątku dłużnika oraz jego miejsca zamieszkania. Wyegzekwowane przez niego kwoty są przeznaczane na zaspokajanie roszczeń alimentacyjnych przed roszczeniami z innych tytułów (na przykład obowiązku zwrotu długu, wyrówna- nia wyrządzonej szkody). . Preferencje przy ściganiu alimentów polegają też m.in. na tym, że na ich pokrycie można potrącić aż 3/5 kwoty przysługujących dłużnikowi wynagro- dzeń za pracę i sum przyznawanych mu przez Skarb Państwa na cele specjal- ne, takie jak na przykład stypendia. W pełnej wysokości można dokonywać potrąceń z kwot zajętych przez komornika na rachunkach bankowych dłużnika. Należy stwierdzić, że od kilkudziesięciu lat ustawodawca dokonywał szeregu zmian prawa, aby doprowadzić do realizowania przez dłużników alimentacyjnych ich obowiąz- ków. W związku z tym, że nie przynosiło to zadowalających efektów w 1974 r. - wzorem kilku innych państw, w tym zwłaszcza krajów skandynawskich - powołano do życia fun- dusz alimentacyjny. www.wsip.com.pl 126 Rozdział 8. Obowiązki alimentacyjne Fundusz alimentacyjny Fundusz alimentacyjny, którego dysponentem jest ZUS, powołany został ustawą z 18 VII 1974 r. (tj. Dz. U. 1991, Nr 45, poz. 200) w celu: - wzmożenia opieki nad dziećmi i innymi osobami znajdującymi się w trudnej sytuacji materialnej z powodu niemożności wyegzekwowania świadczeń alimentacyjnych (funkcja socjalna) - zwiększenia odpowiedzialności osób zobowiązanych do alimentacji j (funkcja dyscyplinująca). Funkcja socjalna funduszu jest realizowana poprzez przyznanie prawa do i świadczeń osobom, które spełniają wszystkie wymienione niżej przesłanki: - mieszkają w Polsce; . , . ., - mają alimenty zasądzone orzeczeniem sądu zaopatrzonym w klauzulę | wykonalności; - dochodzą ich w drodze egzekucji komorniczej; - egzekucja alimentów jest częściowo lub całkowicie (do wysokości | świadczeń z funduszu) nieskuteczna; - ich miesięczny dochód na jedną osobę nie przekracza określonej w usta-^ wie wysokości; - nie otrzymują pełnego utrzymania z funduszów państwowych lub spo-J łecznych (na przykład pełniąc zasadniczą służbę wojskową lub przeby-j wając w domu dziecka); - nie otrzymują zasiłków dla dzieci żołnierzy oraz osób spełniających za-| stępczo obowiązek służby wojskowej zobowiązanych do alimentacji. Kontynuacja wypłaty świadczeń na rzecz osób dorosłych, którym przy-1 znano je przed osiągnięciem pełnoletności, jest możliwa, o ile kontynuują oni naukę w szkole lub są uznane za osobę w znacznym lub umiarkowanym stop-1 niu niepełnosprawną. Poza tym przypadkiem świadczenia z funduszu alimen-j tacyjnego mogą otrzymywać osoby dorosłe, o ile ukończyły 50 lat. Brak którejkolwiek z wymienionych przesłanek w okresie wypłacania świad-1 czeń sprawia, iż ZUS ma obowiązek wydania decyzji o zaprzestaniu ich wypłaty, j Świadczenia, do których uprawnionych jest z górą 400 tys. wierzycieli ali- j mentacyjnych, wypłacane są w kwocie zasądzonych alimentów, nie wyższej jed- i nak niż 30% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ogłaszanego przez Pre- zesa GUS, stosownie do przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników j iichrodzin. ... , Gdy alimenty zasądzono w kwocie 600 zł, a 30% średnich zarobków wyniesie 500 zł, wówczas z funduszu wypłacana będzie ta druga kwota. Jeżeli zaś - przy tej samej wyso- kości 30% średnich zarobków - sąd zasądzi alimenty w kwocie 200 zł, to z funduszu wy- płacona zostanie kwota równa zasądzonym alimentom. Fundusz alimentacyjny 127 Z wnioskiem o świadczenia wystąpić może: - osoba uprawniona do alimentacji; - ośrodek pomocy społecznej; - organizacja społeczna właściwa według przepisów o postępowaniu cy- wilnym. Wniosek składa się do ZUS za pośrednictwem komornika prowadzącego postępowanie egzekucyjne, który przekazuje go wraz z informacją na temat bezskuteczności egzekucji alimentów. ZUS wydaje decyzję w sprawie przyznania świadczeń i rozpoczyna wy- płatę, poczynając od miesiąca, w którym został złożony należycie sporządzo- ny wniosek. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego są świadczeniami zastępczymi wobec niewyegzekwowanych alimentów. Oznacza to, że ktoś kto nie jest uprawniony do alimentacji, w zasadzie nie może otrzymywać świadczeń z funduszu. Wyjątkiem jest możność kontynuowania przez ZUS wypłaty wcześniej przyznanych świadczeń przez okres nie przekraczający 9 miesięcy od śmierci dłużnika alimentacyjnego w sytuacji, gdy uprawniony nie otrzy- mał z innego źródła stałego wsparcia. Osoby pobierające świadczenia, a także ich dłużnicy alimentacyjni oraz organy egzekucyjne, instytucje państwowe i organizacje społeczne, mają obowiązek udzielania na żądanie ZUS wyjaśnień oraz informacji co do oko- liczności mających wpływ na wypłatę świadczeń z funduszu. Osoba, która bezpodstawnie pobrała świadczenia, obowiązana jest do ich zwrotu. Decyzja ZUS w tej kwestii wykonywana jest w trybie egzekucji administracyjnej świadczeń pieniężnych. Po rozpoczęciu wypłaty świadczeń ZUS przystępuje do postępowania eg- zekucyjnego prowadzonego wobec dłużnika alimentacyjnego osoby uprawnio- nej. Dysponent funduszu zmierza w ten sposób do realizowania jego funkcji dyscyplinującej. ?: Warto zauważyć, iż oddziaływanie to dotyczy jedynie tego spośród zobowiązanych do alimentacji, którego postawa doprowadziła do wypłacania świadczeń z funduszu. Po- zostali członkowie rodziny osoby uprawnionej nie są poddani jakiemukolwiek nacisko- wi, by przejąć obowiązki alimentacyjne wobec uchylania się od ich wykonywania przez dłużnika zobowiązanego w pierwszej kolejności. Funkcjonowanie funduszu doprowadzi- ło bowiem do zaniku kodeksowego obowiązku alimentacyjnego osób zobowiązanych w dalszej kolejności. Powstała patologiczna sytuacja, w której ZUS stał się drugim i ostatnim (by nie rzec niezastąpionym) „krewnym" osoby uprawnionej. Jeżeli zważyć, iż świadczenia z funduszu alimentacyjnego wypłacane są obecnie w 90% z dotacji budżeto- wej, a więc z kwot uzyskanych od podatników, uznać trzeba takie rozwiązanie za z grun- tu niesprawiedliwe, a wobec tych krewnych uprawnionego, którzy zostają „zwolnieni" www.wsip.com.pl 128 Rozdział 8. Obowiązki alimentacyjne z obowiązków przez ZUS, mając możliwości majątkowe lub/i zarobkowe, by alimento- wać uprawnionego wręcz za demoralizujące. Skala zjawisk jest znacząca. O ile do końca lat 80. ściągano od dłużników około 40-50% kwot wydatkowanych w formie świadczeń na rzecz ich wierzycieli, to od kilku- nastu lat skuteczność egzekucji na rzecz ZUS niewiele przekracza ...10%. Tak więc naj- pierw - w wyniku wskazanych wyżej błędnych uregulowań - „zwolnieni" zostali z obo- wiązków alimentacyjnych dalsi krewni osób uprawnionych do świadczeń z funduszu, a od kilku lat skutecznie unika komorniczej egzekucji prawie 90% dłużników, za których świadczenia na rzecz ich wierzycieli wyłożył ZUS. W ten sposób cały niemal ciężar utrzymania osób uprawnionych do świadczeń spoczywa obecnie na podatnikach. Od momentu przystąpienia ZUS do postępowania egzekucyjnego kwoty ściągnięte przez komornika od dłużnika alimentacyjnego przekazywane są te- mu zakładowi aż do pełnego pokrycia jego należności. Równe są one sumie wypłaconych świadczeń powiększonej o 5%, gdyż tyle wynosi opłata ściąga- j na na pokrycie kosztów związanych z działalnością funduszu. Dopiero po za- i spokój eniu roszczenia ZUS kwoty wyegzekwowane od dłużnika mogą być ' przekazywane jego wierzycielowi alimentacyjnemu. PROBLEMY DO DYSKUSJI I. Do sądu wpłynął pozew o zasądzenie alimentów na rzecz 65-letniego Jana, który jest | ciężko chory, nie ma prawa do świadczeń rentowych ani emerytalnych, korzysta jedynie ze świadczeń pomocy społecznej. Pozwanym jest Piotr, syn Jana, 40-letni żonaty mężczyzna, oj-1 ciec trojga dzieci, człowiek dosyć majętny, rzemieślnik posiadający warsztat samochodowy, j Piotr nie widział ojca od 34 lat, kiedy to po śmierci matki, a wobec alkoholizmu ojca, umie- j szczony został w domu dziecka. Czy sąd winien zasądzić od Piotra alimenty na rzec Jana? Zob. teza VIII uchwały Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Administracyjna z 16 XII] 1987 r., Monitor Polski 1988, Nr 6, poz. 60. II. Jakie, Twoim zdaniem, powinny być relacje pomiędzy, mającymi charakter ro- dzinny obowiązkami alimentacyjnymi, a świadczeniami wypłacanymi z funduszów pań- stwowych lub społecznych? Jak relacje te winny wyglądać w świetle zasady pomocni- czości (zobacz rozdział 6)? PYTANIA ' ''" : ..•?..?.-?,.••? 1. Pomiędzy jakimi osobami może dojść do powstania obowiązków alimentacyjnych? 2. Od czego zależy wysokość zasądzonych alimentów? 3. Dlaczego stwierdzenie, iż wysokość alimentów zależy od zarobków osiąganych przez| dłużnika jest błędne? 4. Którzy spośród ubiegających się o alimenty nie muszą wykazywać, iż popadli w nie-1 dostatek? 5. Kiedy powstaje obowiązek alimentacyjny osób zobowiązanych do alimentowania] uprawnionego w dalszej kolejności? 6. Podaj przesłanki powstania prawa do świadczeń z funduszu alimentacyjnego. OPIEKA PRAWNA Literatura: Ignatowicz, s. 397-428; Smyczyński, s. 417-458; Strzebińczyk, s. 399-429; Winiarz, s. 295-316; Komentarz, s. 804-882; System, s. 1093-1213. T. Bulenda, J. Zabłocki Ludzie niepełnosprawni a prawo. Warszawa 1994; S. Kalus Opieka nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie. Katowice 1989; L. Kociucki Opieka nad małoletnim. Warszawa 1993; J. Marciniak Treść i sprawowanie opieki nad małolet- nim. Warszawa 1975. Zaznaczyć należy na wstępie, iż opieka prawna może dotyczyć zarówno dzieci, jak i osób dorosłych, tych mianowicie, które zostały całkowicie ubez- własnowolnione. Wobec dzieci opieka prawna ma pełnić rolę surogatu wła- dzy rodzicielskiej w sytuacji, gdy dziecko - z rozmaitych powodów -jej nie podlega. W związku z tym do spraw z zakresu opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej. Wobec dorosłych natomiast opiekę usta- nawia się w konsekwencji orzeczenia przez sąd ich całkowitego ubezwłasno- wolnienia. Orzeczenie takie może zostać wydane w celu ochrony osób cho- rych psychicznie, niedorozwiniętych umysłowo lub w inny sposób zaburzo- nych psychicznie i z tego powodu nie potrafiących kierować samodzielnie swoim postępowaniem. Ustanowienie wobec nich opieki (a wobec ubezwła- snowolnionych częściowo kurateli) ma zapewnić im ochronę przed szkoda- mi, jakie mogą sobie sami wyrządzić, dokonując samodzielnie czynności pra- wnych bez należytego ku temu rozeznania. Jak już wyżej wspomniano, sprawowanie opieki prawnej nie jest formą pieczy zastępczej, gdyż nie musi wiązać się ze wspólnym zamieszkiwaniem opiekuna i podopiecznego. Cechą instytucji powołanych do sprawowania www.wsip.com.pl 130 Rozdział 9. Opieka prawna pieczy zastępczej nad dzieckiem pozbawionym czasowo lub trwale pieczy ro- dziców jest zamieszkiwanie w nich przez dziecko. Jakkolwiek dawno sfor- mułowany postulat łączenia opieki prawnej z pieczą faktyczną (a więc zwła- szcza ze wspólnym zamieszkiwaniem podopiecznego z opiekunem) w większości przypadków znajduje odbicie w orzeczeniach sądów, to jednak istnieją w tym względzie liczne wyjątki. Dla rozróżnienia pomiędzy pieczą zastępczą a opieką prawną istotne jest przede wszystkim to, że wyjątki te do- puszczone są przez przepisy KRiO o opiece. Nad wychowankami placówek opiekuńczo-wychowawczych, nad którymi nikt nie sprawuje władzy rodzicielskiej, opiekę prawną sprawować może zarówno ktoś z grona wychowawców, jak i inne osoby na przykład krewni. Podobnie rzecz się ma z osobami ubezwłasnowolnionymi całkowicie, nad którymi opiekę sprawować może zarówno pracownik domu pomocy społecznej, jak i ktoś z członków rodziny lub oso- ba obca. Opieka nad małoletnim Ustanowienie opieki Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy właściwy według miejsca zamieszkania podopiecznego, a jeśli nie ma on miejsca zamieszka- nia, wówczas właściwym jest sąd miejsca jego pobytu. Sąd ustanawia opiekę z urzędu, tzn. ma on obowiązek ustanowić ją, o ile zaistnieją po temu podsta- wy prawne. Na tym polega powszechny charakter opieki. Jeśli chodzi o opiekę nad małoletnimi, to obowiązek jej ustanowienia po- wstaje, gdy rodzice dziecka: -nie żyją; ??? _ ?? ' -••'• "' •- '?^?-: -sąnieznani; i.; ;. ?<,??;.?•;..>•:%.;...;;.;??•.; w Na przykład wówczas, gdy dziecko zostało znalezione i nie zdołano ustalić tożsamości rodziców. . .,..,. . , ; ..,?.... ..; ... . - nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych; 'J Gdy rodzice są małoletni często zdarza się, że opiekę nad ich dzieckiem do czasu osią- gnięcia przez nich pełnoletności sprawują dziadkowie. - zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej nad dzieckiem; - nie sprawują władzy rodzicielskiej w wyniku jej zawieszenia; -nie sprawują władzy rodzicielskiej, gdyż ojcu, którego ojcostwo zostało ustalone przez sąd, nie została ona przyznana, matce zaś nie przysługuje z j akiegokolwiek innego powodu. \ ..• j.. . Opieka nad małoletnim 131 Opiekun Od ustanowienia opieki dla osoby, która tego wymaga, odróżnić na- leży ustanowienie dlań opiekuna, czyli nałożenie obowiązków związanych ze sprawowaniem opieki nad konkretną osobą. Sąd ustanawia opiekę dla A i powołuje opiekuna w osobie B. Śmierć B nie powoduje wygaśnięcia opieki ustanowionej dla A. W jej wyniku sąd musi powołać nowego opiekuna. Zwykle opiekę sprawuje jedna osoba. Małżonkowie mogą jednak sprawo- wać opiekę wspólnie. Opiekun musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych, posiadać peł- nię praw publicznych, rodzicielskich lub opiekuńczych, a nade wszystko da- wać rękojmię należytego wywiązywania się z obowiązków opiekuna. Opie- kunem winna być osoba wskazana przez rodziców dziecka, chyba że na przeszkodzie stałby wzgląd na jego dobro. W sytuacjach, w których koniecz- ność ustanowienia opieki wynika z faktu pozbawienia rodziców władzy ro- dzicielskiej, trudno z reguły liczyć, by rodzice ci dokonali właściwego wybo- ru opiekuna dla swego dziecka. W dalszej kolejności kandydata na opiekuna poszukiwać należy wśród krewnych lub innych osób bliskich dziecku albo rodzicom. W przypadku braku takich osób lub z braku w tym gonie osób da- jących rękojmię należytego sprawowania opieki sąd zwraca się do organu gminy lub organizacji społecznej (na przykład Komitetu Ochrony Praw Dziecka lub Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, których agendom znana jest sy- tuacja danego dziecka), a gdy dziecko przebywa w placówce opiekuńczo-wy- chowawczej, zakładzie wychowawczym itp., to również do tych placówek, z prośbą o wskazanie kandydata na opiekuna. Jeżeli istnieje potrzeba ustano- wienia opieki prawnej nad dzieckiem umieszczonym w rodzinie zastępczej, sąd powierza opiekę tej rodzinie. Sytuacja taka zaistnieje, gdy utworzona zostanie rodzina zastępcza dla dziecka, wo- bec którego istnieje konieczność ustanowienia opieki oraz wówczas, gdy dziecko umie- szczono w rodzinie zastępczej na podstawie orzeczenia sądu o ograniczeniu władzy ro- dzicielskiej, a następnie rodzice dziecka zostali owej władzy pozbawieni całkowicie lub na przykład zmarli. v. '.:.>;.;/??.; r^ < Sprawowanie opieki Objęcie opieki jest co prawda prawnym obowiązkiem, jednakże nie zdarza się, aby sąd ustanowił opiekunem osobę, która nie wyra- ża na to zgody. Byłoby to sprzeczne z zasadą dobra dziecka. Do sprawowania opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej z zachowa- niem odrębności wynikającej z przepisów o opiece. Opiekun jest przedstawi- cielem ustawowym podopiecznego. Ma on obowiązek sprawowania pieczy, zarówno nad osobą podopiecznego, jak i nad jego majątkiem, podlegając www.wsip.com.pl 132 Rozdział 9. Opieka prawna I i przy tym nadzorowi sądu. Opiekun winien uzyskiwać zgodę sądu we wszyst- kich ważniejszych sprawach, które dotyczą zarówno osoby, jak i majątku podopiecznego. Odróżnia to istotnie jego pozycję od pozycji, jaka względem dziecka przysługuje rodzicom. Rodzice bowiem w sprawowaniu władzy ro- dzicielskiej nie podlegają nadzorowi. Ich pozycję chroni m.in. zasada autono- mii rodziny, od której respektowania sąd może odstąpić jedynie w obliczu za- grożenia dobra dziecka. Sprawując pieczę nad osobą podopiecznego, opiekun ma obowiązek wy- chowywania go, kierowania nim, zapewnienia mu należytej egzystencji, ochrony jego interesów, a także -jeśli podopieczny nie ma gdzie mieszkać - przyjęcia go do swego mieszkania. Podobnie jak rodzic, opiekun może też wnioskować o umieszczenie podopiecznego w rodzinie zastępczej lub pla- cówce opiekuńczo-wychowawczej. Ma również kompetencje, by zwrócić się do sądu w przypadku zatrzymania dziecka przez osobę nieuprawnioną. Podopieczny winien jest opiekunowi posłuszeństwo. Powinnością opieku- na jest jednak wysłuchanie podopiecznego przed powzięciem decyzji w waż- niejszych sprawach, które go dotyczą. W miarę możliwości - o ile, rzecz jasna, pozwala na to rozwój umysłowy dziecka - opiekun winien też uwzględnić jego rozsądne życzenia. Sprawowanie pieczy nad majątkiem opiekun rozpoczyna od sporządzenia inwentarza. Inwentarz sporządza opiekun także później, czyli w czasie spra- wowania opieki, a to w przypadku nabycia przez podopiecznego majątku. Je- śli majątek podopiecznego jest nieznaczny, wówczas sąd może zwolnić opie- kuna z obowiązku sporządzenia inwentarza. Sąd może również nakazać złożenie do sądowego depozytu kosztowności, papierów wartościowych i in- nych dokumentów podopiecznego. Jeżeli chodzi natomiast o gotówkę podo- piecznego, to - o ile nie jest ona niezbędna dla zaspokajania jego uzasadnio- nych potrzeb - opiekun obowiązany jest przekazać ją do instytucji bankowej. Podejmowanie jej jest każdorazowo uzależnione od zezwolenia sądu. W razie zwolnienia z opieki lub jej ustania opiekun ma obowiązek złoże- nia w ciągu 3. miesięcy rachunku końcowego z zarządu majątkiem. Reprezentacja ustawowa podopiecznego przez opiekuna jest ograniczona na podobieństwo ograniczeń, jakie KRiO nakłada w tym względzie na rodzi- ców. Opiekun nie może bowiem reprezentować osób pozostających pod jego opieką przy czynnościach prawnych pomiędzy nimi, a także przy czynno- ściach prawnych pomiędzy jedną z tych osób a opiekunem albo jego małżon- kiem, zstępnym, wstępnym lub rodzeństwem, chyba że czynności te polega- łyby na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz podopiecznego. Opiekun może mieć kilku podopiecznych, o ile nie ma sprzeczności pomię- dzy ich interesami. Opiekę nad rodzeństwem winna sprawować jedna osoba. : Opieka nad małoletnim 133 Trudności ze znalezieniem osób chętnych do sprawowania opieki wiążą się niewąt- pliwie z tym, że jest ona bezpłatna. Jedynie w sytuacji, gdy ze sprawowaniem opieki związany jest zarząd majątkiem, wymagający znacznego nakładu pracy, sąd opiekuńczy może - na żądanie opiekuna - przyznać mu stosowne wynagrodzenie okresowe albo jed- norazowe w dniu ustania opieki lub zwolnienia z niej. W żadnym razie opiekun nie może żądać wynagrodzenia za sprawowanie pieczy nad osobą podopiecznego. Jeżeli opiekun poniósł w związku ze sprawowaniem opieki nakłady i wydatki, wów- czas może żądać ich zwrotu. Bezpłatności opieki przypisać należy pasywność przejawianą przez wielu opieku- nów. Rzetelne wypełnianie obowiązków opiekuna nie dość, że bezpłatne to jeszcze nara- ża opiekuna niekiedy na koszty, a co najmniej uniemożliwia w tym czasie zarobkowanie. Postulat wynagradzania opiekunów z majątku podopiecznego lub/i z funduszów gminy lub budżetu państwa wydaje się zasadny. , ., . Nadzór Sąd opiekuńczy ma nadzór nad sprawowaniem opieki. Sprowadza się on do nałożenia na opiekuna obowiązku zaznajamiania sądu z jego dzia- łalnością poprzez składanie - nie rzadziej niż co roku - sprawozdań doty- czących osoby podopiecznego oraz rachunków z zarządu majątkiem, które to rachunki sąd zatwierdza. Sąd może zwolnić z obowiązku przedstawiania szczegółowych rachunków, jeśli dochody z majątku podopiecznego nie przekraczają wydatków związanych z jego utrzymaniem i wychowaniem. Oprócz tego sąd może żądać od opiekuna wyjaśnień we wszystkich spra- wach należących do zakresu opieki i przedstawiania dokumentów związa- nych z jej sprawowaniem, udzielać mu wskazówek i wydawać polecenia. Ustanie opieki, zwolnienie opiekuna Opieka prawna została pomyślana ja- ko instytucja trwała, której ustanie następuje z mocy prawa dopiero wraz z osiągnięciem przez podopiecznego pełnoletności jedynie z wyjątkiem sytu- acji, gdy zostanie wcześniej przywrócona władza rodzicielska jego rodzicom lub też, gdy zostanie on przysposobiony. Przewidziane są jednak regulacje dopuszczające wcześniejsze zwolnienie opiekuna z jego funkcji. Z ważnych powodów, takich jak na przykład choro- ba, zmiana miejsca zamieszkania, na żądanie opiekuna sąd może go zwolnić z opieki. Sąd ma obowiązek zwolnić opiekuna, jeśli nie jest on zdolny do sprawowania opieki z przyczyn faktycznych (na przykład z powodu istotnego pogorszenia stanu zdrowia) lub prawnych (bo na przykład stracił pełną zdol- ność do czynności prawnych, został pozbawiony praw opiekuńczych) lub do- puszcza się czynów lub zaniedbań naruszających dobro podopiecznego. www.wsip.com.pl 134 Rozdział 9. Opieka prawna Opieka nad osobą dorosłą ubezwłasnowolnioną całkowicie Wstęp Zagadnienia prawne związane z opieką nad osobą dorosłą ubezwła- snowolnioną całkowicie nie odbiegają znacznie od regulacji dotyczących opieki nad małoletnim. KRiO poświęca tej instytucji zaledwie 3 przepisy, przy czym w pierwszym z nich odsyła do odpowiedniego stosowania przepi- sów o opiece nad małoletnim. Dwa uregulowania specyficzne dla opieki nad osobą dorosłą dotyczą do- boru opiekuna i sposobu ustania opieki. KRiO stanowi, że -jeżeli nie byłoby to sprzeczne z dobrem ubezwłasnowolnionego - opiekę nad nim winien spra- wować przede wszystkim jego małżonek, a w braku tegoż jego ojciec lub matka. Co do ustania opieki, to dochodzi do tego z mocy prawa wraz z uchy- leniem ubezwłasnowolnienia lub zmianą ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe. Instytucja ubezwłasnowolnienia stała się szczególnie istotna dla pracow- ników socjalnych w związku z obowiązkami, jakie spadły na pomoc społecz- ną po uchwaleniu ustawy z 19 VIII 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. 1994, Nr 111, poz. 535). Nakłada ona na służby socjalne między in- nymi obowiązek podejmowania działań zmierzających do roztoczenia opar- cia społecznego nad chorymi psychicznie (art. 8 i 9), a na osoby kierujące szpitalami psychiatrycznymi i domami pomocy społecznej obowiązek podej- mowania działań zmierzających do takiego uregulowania sytuacji prawnej osób chorych psychicznie, która w sposób możliwie pełny zapewniałaby im należytą ochronę. Ubezwłasnowolnienie ma też znaczenie w pracy nauczycieli i wycho- wawców placówek oświatowych i opiekuńczo-wychowawczych. W wielu bowiem szkołach i placówkach sprawujących opiekę całkowitą uczą się lub przebywają dzieci niedorozwinięte umysłowo lub chore czy też zaburzone psychicznie. W odbiorze społecznym ubezwłasnowolnienie wiąże się z naznaczeniem osoby, wobec której jest orzekane. Potencjalny wnioskodawca często nie podejmuje więc kroków prawnych, lękając się reakcji otoczenia lub samej osoby wymagającej ubezwłasnowolnienia. Ta psychologiczna trudność win- na jednak być pokonywana. Warto zwrócić uwagę, iż ustawa o ochronie zdrowia psychicznego wręcz nakazuje kierownikom szpitali psychiatrycznych składanie do prokuratury wniosków o ubezwłasnowolnienie, w tych przypadkach, w których spełnione są po temu przesłanki, a także informowania sądów o faktach zaniedbywania swych obowiązków przez opiekunów prawnych osób przebywających w ich instytucjach. Opieka nad osobą dorosłą ubezwłasnowolnioną całkowicie 135 Przesłanki ubezwłasnowolnienia Ubezwłasnowolnić można jedynie osobę: - chorą psychicznie \ która z tego powodu nie jest - umysłowo niedorozwiniętą lub > w stanie samodzielnie kiero- - w inny sposób zaburzoną psychicznie ) wać swym postępowaniem Tak więc nie każda choroba psychiczna, jak i nie każdy rodzaj niedoro- zwoju umysłowego lub zaburzeń psychiki, stanowi podstawę do ubezwłasno- wolnienia. Chodzi jedynie o takie ich przejawy, które powodują, iż dana oso- ba nie jest w stanie sama kierować swym postępowaniem. Tylko wówczas wymaga ona wsparcia opiekuna, gdyż tylko wówczas konieczne jest zapew- nienie ochrony przed nierozważnymi (niekorzystnymi dla niej samej) jej działaniami na gruncie prawa. Procedura Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okrę- gowych miejsca zamieszkania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. W braku miejsca zamieszkania właściwy jest sąd miejsca jej pobytu. Z racji rangi spraw o ubezwłasnowolnienie, w których idzie wszak o ingerencję w sfe- rę wolności człowieka, sąd rozpoznaje je w składzie 3 sędziów zawodowych. Wniosek o wszczęcie postępowania może zgłosić małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewni w linii prostej, rodzeństwo, przedsta- wiciel ustawowy (na przykład opiekun prawny 15-letniego głęboko upośle- dzonego dziecka), a także prokurator. ?''•'?'•'?'•' -" i;:i' •"'-, '?'?': i:C!': <--"?• '-'-' '«'<'• Wbrew potocznemu mniemaniu kompetencji do złożenia wniosku nie ma żadna inna osoba, ani też instytucje, takie jak ośrodki pomocy społecznej, domy pomocy społecznej, szpitale psychiatryczne, czy też placówki opiekuńczo-wychowawcze. Widząc koniecz- ność orzeczenia ubezwłasnowolnienia danej osoby, mogą oni wystąpić ze stosownym wnioskiem do prokuratora. Ten zaś - po zapoznaniu się z okolicznościami -jeśli uzna to za celowe, wystąpi do sądu. Istotne, zwłaszcza dla osób związanych z placówkami opieki całkowitej, jest rów- nież to, że wniosek do prokuratora można złożyć na rok przed osiągnięciem przez wy- chowanka pełnoletności. Chodzi o to, by uniknąć sytuacji, w której spóźnione orzeczenie doprowadziłoby do niepowetowanych strat dla interesów wychowanka. Kto zgłosi wniosek w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny. Sąd rozpoznając sprawę, opiera się m.in. na opinii biegłych psychiatrów. Może też zarządzić obserwację osoby, która ma być ubezwłasnowolniona w szpitalu psychiatrycznym. W trakcie postępowania sąd ma też obowiązek wysłuchania jej, co powinno odbyć się w obecności lekarza. Sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie, przesyła do sądu opiekuńczego odpis prawomocnego postanowienia w tym względzie. Na tej podstawie sąd www.wsip.com.pl 136 Rozdział 9. Opieka prawna opiekuńczy wszczyna postępowanie o ustanowienie opiekuna dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie lub kuratora dla osoby ubezwłasnowolnio- nej częściowo. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu wymienia przyczyny, dla których zo- stało wydane. Sąd ma obowiązek uchylenia go, jeżeli przyczyny owe ustaną. Sąd może też -jeśli zmianie ulegnie stan zdrowia osoby chorej psychicznie - zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite i odwrotnie. Skutki prawne ubezwłasnowolnienia Dla uchwycenia skutków ubezwła- snowolnienia należy przedstawić określone w pierwszej księdze KC reguły, we- dle których osoby fizyczne mogą „poruszać się" na gruncie prawa cywilnego, a w tym dokonywać czynności prawnych, takich jak zawieranie umów, sporzą- dzanie testamentów i in. KC dzieli ogół osób fizycznych na: • Osoby, które nie ukończyły 13. roku życia i zrównane z nimi osoby, które zostały wyrokiem sądu całkowicie ubezwłasnowolnione. Nie mają one zdolności do czynności prawnych i nie mogą ich skutecznie dokony- wać (czynności dokonywane przez nich są nieważne). Wyjątkiem są umowy należące do umów zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Taka umowa za- warta na przykład przez dziecko kupujące pieczywo staje się ważna z chwilą jej dokona- nia pod warunkiem, że nie doszło przy transakcji do rażącego pokrzywdzenia dziecka. W imieniu dziecka i na jego rzecz czynności prawnych dokonują jego przedstawiciele ustawowi, którymi są rodzice lub opiekunowie. Orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego powoduje więc, że osoba pełnoletnia (lub niepełnoletnia, która ukończyła 13 lat) traci zdolność do wykonywania czynności prawnych. Nie mogąc skutecznie ich dokonywać, nie może działać na swą niekorzyść (nie może też na przykład ponieść negatywnych konsekwencji swych działań dokona- nych za czyjąś namową). Przy czynnościach prawnych reprezentowana jest ona bowiem przez wyznaczonego przez sąd opiekuna. • Osoby, które ukończyły lat 13, ale nie są pełnoletnie i zrównane z nimi osoby częściowo ubezwłasnowolnione. Mają one ograniczoną zdolność do czynności prawnych, co przejawia się w możli- wości dokonywania wszelkich czynności prawnych, jednakże za zgodą przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna lub kuratora). Bez owej zgody osoba ta może zawierać jedynie umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, może też dyspono- wać swym zarobkiem i przedmiotami oddanymi jej przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku. ...;:'. ,?-. • Osoby, które osiągnęły pełnoletność, i mają pełną zdolność do czynno- ści prawnych. Kuratela 137 Tak więc podstawowym skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest ograniczenie osoby pełnoletniej w jej zdolności do dokonywania czynności prawnych, a skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest całkowite po- zbawienie tej zdolności. Pamiętać jednak trzeba i o tym, że osoba ubezwła- snowolniona częściowo - nie mając pełnej zdolności do czynności prawnych -nie może również m.in.: - sprawować władzy rodzicielskiej nad swym dzieckiem; ' - przysposobić dziecka; - sporządzić testamentu; ....... ....,,,, - uznać dziecka bez zgody przedstawiciela ustawowego; - brać biernego i czynnego udziału w wyborach. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może ponadto zawrzeć związ- ku małżeńskiego oraz uznać dziecka. Kuratela Kuratela jest instytucją prawną służącą ochronie interesów majątkowych osób, które tej ochrony wymagają. Kuratora ustanawia się jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie. Ustanowienie kuratora przewidziane jest m.in. dla: - osób częściowo ubezwłasnowolnionych (powołany jest on do reprezen- towania takiej osoby i sprawowania zarządu jej majątkiem, o ile sąd opiekuńczy tak postanowi); - dzieci poczętych (jeśli wymaga tego ochrona ich przyszłych praw, na przykład spadkowych; kuratela ustaje z chwilą urodzenia dziecka); - osób ułomnych (ustanawia się go na wniosek osoby ułomnej, a zakres jego uprawnień i obowiązków określa sąd opiekuńczy); - dla strony postępowania prawnego nieznanej z miejsca pobytu (rolą ku- ratora jest tu przede wszystkim ustalenie miejsca pobytu osoby nieobec- nej i zawiadomienie jej o stanie sprawy); - nie żyjącego domniemanego ojca w postępowaniu o ustalenie lub za- przeczenie ojcostwa. PROBLEMY DO DYSKUSJI W jaki sposób przekonać 17-letniego wychowanka, ucznia szkoły specjalnej, który- jak każdy w jego wieku - oczekuje na osiągnięcie pełnoletności, o konieczności częścio- wego ubezwłasnowolnienia. (Po osiągnięciu pełnoletności w każdej chwili może on opu- ścić placówkę, w której zamieszkuje i mając pełną zdolność do czynności prawnych mo- że zawierać wszelkie umowy.) www.wsip.com.pl r 138 Rozdział 9. Opieka prawna PYTANIA ...........' ' '? 1. Wymień sytuacje, w jakich dochodzi do ustanowienia opieki. 2. Czy sąd ustanowi opiekę, gdy matka dziecka nie żyje, a ojciec ma władzę rodzicielską ograniczoną poprzez umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej? 3. Kto może zostać opiekunem prawnym? 4. Jakie są przesłanki ubezwłasnowolnienia? 5. Czy dyrektor domu pomocy społecznej może wystąpić do sądu o ubezwłasnowolnie- nie mieszkańca domu? 6. Co to jest zdolność do czynności prawnych i jaki jej zakres przysługuje: dziecku w wieku 10 lub 16 lat, ubezwłasnowolnionej częściowo osobie dorosłej, ubezwłasno- wolnionej całkowicie osobie dorosłej? 7. Jakie ma uprawnienia i obowiązki opiekun? *?*'?' •i'>-f;1iV.'ł.i; v"'y.-'' ;? '?:'.!. -???.•'.M'>j'.?«.?'?;*:• OCHRONA RODZINY W PRZEPISACH PRAWA KARNEGO Literatura: K. Buchała, A Zoil Polskie prawo karne. Wyd. II Warszawa PWN 1997; Dzieci w prostytucji i pornografii. Wybrane materiały ze Światowego Kongresu. Szto- kholm 1996, Red. E. Czyż, Helsińska Fundacja Praw Człowieka Warszawa 1996; Dziec- ko krzywdzone. Próba opisu zjawiska. Red. E. Czyż, J. Szymańczyk. Warszawa 1995; M. Filar Podstawy odpowiedzialności karnej w nowym kodeksie karnym. „Palestra" 1997 nr 11-12; L. Gardocki Prawo karne. Wyd. 3. Warszawa C.H. BECK 1998; R. Góral Ko- deks karny -praktyczny komentarz. Warszawa Wydawnictwo ZPP 1998; V. Konarska- Wrzosek Ochrona dziecka w polskim prawie karnym Toruń 1999; K. Marzec-Holka Nie będziesz bił dziecka swego! Studium z zakresu profilaktyki społecznej. Bydgoszcz 1994; I. Pospiszyl Przemoc w rodzinie. Warszawa 1994; A. Ratajczak Przestępstwa prze- ciwko rodzinie, opiece i młodzieży w systemie polskiego prawa karnego (zagadnienia wy- brane). Warszawa 1980. Wstęp ....... ,,.,........... ?. ..-.•.??•;.. ?' .'.: '.'?/,, ? Zagadnienie prawnokarnej ochrony rodziny dalece wykracza poza kata- log przestępstw zawarty w rozdziale XXVI KK „Przestępstwa przeciwko ro- dzinie i opiece". Poza nimi istnieje bowiem szereg innych przestępstw szcze- gólnie często popełnianych na tle konfliktów rodzinnych i rozmaitych przejawów patologicznych relacji pomiędzy osobami wspólnie ze sobą za- mieszkującymi. Również one wymagają omówienia w niniejszym opracowa- niu. Omówienie poszczególnych przestępstw należy poprzedzić jednak zapo- znaniem czytelnika z podstawowymi informacjami na temat prawa karnego i najważniej szymi j ego poj ęciami. www.wsip.com.pl 140 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego Prawo karne - podstawowe pojęcia Prawo karne uregulowane jest ustawą z dnia 6 VI 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. 1997, Nr 88, poz. 553), która weszła w życie 1 września 1998 r. Wraz z nią zaczęły również obowiązywać uchwalone tego samego dnia dwa inne nowe kodeksy - Kodeks postępowania karnego (KPK) i Kodeks karny wyko- nawczy (KKW). KK zawiera definicje podstawowych pojęć dotyczących tej gałęzi prawa, określa zasady odpowiedzialności za dokonanie przestępstw, zawiera dyrek- tywy orzekania przez sądy w sprawach karnych oraz - z czego akt ten jest szczególnie znany - wyznacza katalog czynów zakazanych pod groźbą kary. KPK i KKW zawierają natomiast uregulowania o charakterze formalnym, to jest takie, które służą realizacji norm prawa materialnego. Pierwszy z tych ko- deksów jest aktem prawnym szczegółowo regulującym tryb postępowania w sprawach o czyny uregulowane w KK. KKW reguluje natomiast ważką kwestię wykonywania orzeczonych przez sądy kar. ,.,,., . Art. 148 KK wyznacza normę zakazującą zabijania ludzi pod groźbą kary (prawo materialne), natomiast w przepisach KPK i KKW (prawo formalne) uregulowano sposób postępowania odpowiednich organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości prowadzący do wykrycia, oskarżenia i osądzenia sprawcy, a następnie wykonania orzeczonej wobec niego kary przewidzianej w prawie karnym materialnym. Przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obo- wiązującą w momencie jego dokonania. Musi to być czyn przez sprawcę za- winiony, o większej niż znikomej społecznej szkodliwości. Może on polegać zarówno na działaniu, jak i na zaniechaniu działania. Na zaniechaniu (nakazanego) działania polega na przykład przestępstwo nieudziele- nia pomocy osobie znajdującej się w położeniu grożącym bezpośrednio niebezpieczeń- stwem utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 162 § 1 KK). Jak powiedziano, czyn zabroniony staje się przestępstwem, jeżeli spraw- cy można przypisać winę jego popełnienia. Przestępstwo może być popeł- nione zarówno z winy umyślnej, gdy sprawca dokonuje czynu zabronionego, ponieważ ma taki właśnie zamiar (chce tego), albo przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi (tzw. zamiar ewentualny), lub też z winy nie- umyślnej, jeżeli sprawca nie ma zamiaru jego popełnienia, jednakże popełnia go na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okoliczno- ściach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. • - ?• ...... ... Prawo karne - podstawowe pojęcia 141 Przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci człowieka popełnia dróżnik, który nie zamknął przejazdu przez tory, w wyniku czego doszło do zderzenia samochodu z pociągiem. Nie miał on zamiaru doprowadzenia do śmierci ofiary zdarzenia. Nie zacho- wał jednak wymaganej ostrożności, chociaż powinien był przewidzieć, jakie to może spowodować skutki. Odpowiedzialności karnej podlegają osoby, które ukończyły 17. rok ży- cia. Jednakże nieletni, który ukończył 15 lat, a dopuścił się któregoś spośród szczególnie ciężkich przestępstw wymienionych w art. 10 § 2 KK (cytowany w rozdziale 11 może odpowiadać na zasadach przewidzianych w KK, jeśli przemawiają za tym okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, a zwłaszcza bezskuteczność stosowanych wcześniej środków wychowawczych lub poprawczych. ?'? ?? - Na gruncie KK odpowiedzialność ponosi się nie tylko za dokonanie prze- stępstwa, ale również za: - usiłowanie jego dokonania (gdy sprawca w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego po- pełnienia, lecz zamierzonego skutku nie osiąga); -podżeganie, czyli nakłanianie do popełnienia przestępstwa; - czynienie przygotowań do dokonania, któregoś z wymienionych w usta- wie przestępstw (na przykład przygotowanie odpowiednich maszyn do fałszowania pieniędzy podlega karze nawet wówczas, gdy sprawca je- szcze ich ani razu nie wykorzystał); -pomocnictwo, czyli umyślne ułatwianie swoim zachowaniem dokona- nia przestępstwa przez inną osobę, na przykład obserwowanie terenu w czasie dokonywania włamania przez wspólników; - kierowanie wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wy- korzystanie uzależnienia innej osoby od siebie poprzez polecenie jej do- konania takiego czynu. Za podżeganie i pomocnictwo odpowiedzialność karna jest taka, jak za sprawstwo. Za usiłowanie zaś sprawca podlega odpowiedzialności w grani- cach swego zamiaru. Grozi mu więc sankcja taka, jaka byłaby go spotkała, gdyby zrealizował swój zamiar. ,;. : .,.;:, ?>?. ?? •• ;. .. Prawo karne nie traktuje nikogo łagodniej tylko z tego powodu, że nie udało mu się dokonać czynu, jaki sobie zamierzył i starał się zrealizować. Okoliczności osobiste wyłączające, łagodzące lub też zaostrzające odpo- wiedzialność karną uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą. Podżegacz odpowiada za nakłanianie do przestępstwa osobę niepoczytalną pomimo tego, iż osobie tej z powodu jej niepoczytalności nie można przypisać winy i ona sama nie poniesie odpowiedzialności. . .^j-i *«•:..? ?-? • ?:: : . : www.wsip.com.pl I 142 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego Przypisy zawierają szereg możliwości złagodzenia sankcji wobec osób usiłujących dokonać przestępstwa, podżegaczy, pomocników. KK wymienia kilka sytuacji, w których ze względu na brak elementu wi- ny w działaniu osoby, która dokonała czynu karalnego, dochodzi do wyłącze- nia jej odpowiedzialności karnej. Najistotniejsze to: obrona konieczna, stan wyższej konieczności i niepoczytalność. Otóż, nie popełnia przestępstwa, kto odpiera bezprawny bezpośredni zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem {obrona konieczna). Istotne jest, aby stosując obronę konieczną, się- gać po środki współmierne do stopnia niebezpieczeństwa zamachu. Jeśli bo- wiem do odparcia zamachu dojdzie przy użyciu środków niewspółmiernych, wystąpi wówczas przekroczenie granic obrony koniecznej, co może wiązać się z pociągnięciem do odpowiedzialności karnej. Sąd może zastosować w ta- kiej sytuacji nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić w ogóle od jej wy- mierzania. Sąd ma natomiast obowiązek odstąpienia od wymierzenia kary, je- śli przekroczenie granic obrony koniecznej wynikało z usprawiedliwionego okolicznościami zamachu strachu lub wzburzenia. ,, , ;; W praktyce pojawiają się budzące kontrowersje sprawy karne o czyny, co do których istnieje spór, czy popełniono je w ramach obrony koniecznej, czy też przekraczając jej granice. W niedalekiej przeszłości roztrząsano, czy działał w ramach obrony koniecznej mężczyzna, strzelający z pistoletu (zresztą ze skutkiem śmiertelnym) do uciekającego złodzieja, który dopiero co ukradł radio z jego samochodu. Podobne spory wywoływał przypadek kobiety mieszkającej na uboczu małej miejscowości, gdzie w niedalekiej przeszłości dokonano kilku włamań. Kobieta wystraszyła się trzech mężczyzn wspinają- cych się na stojący w jej ogrodzie słup telefoniczny i strzeliwszy do jednego z nich spo- wodowała jego śmierć. Stan wyższej konieczności, który również wyłącza odpowiedzialność kar- ną, zachodzi w przypadku, gdy ktoś poświęca jedno dobro dla ratowania in- nego dobra, przy czym niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć. O ile zniszczenie drzwi może być przestępstwem, to nie będzie nim zniszczenie ich gwoli ratowania osób znajdujących się w pomieszczeniu, w którym ulatnia się gaz, a wcześniejsze próby otwarcia drzwi spełzły na niczym. Nie popełnia również przestępstwa, kto z powodu niedorozwoju umysło- wego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w chwili czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swym po- stępowaniem (niepoczytalność). Jeżeli zaś poczytalność sprawcy była ograni- czona, wówczas czyn jego jest przestępstwem, jednakże sąd może orzec wo- bec niego karę z zastosowaniem nadzwyczajnego jej złagodzenia. i ?.::hr.i:::, .f^riłjb. Prawo karne - podstawowe pojęcia 143 Wyłączenie, jak też ograniczenie, odpowiedzialności nie dotyczy jednak osób, które dotknęła niepoczytalność z powodu wprawienia się przez nich w stan odurzenia. Popełnienie czynu zabronionego w stanie całkowitej niepoczytalności przez osobę, której przebywanie na wolności grozi poważnym niebezpieczeń- stwem dla porządku prawnego, nakłada na sąd obowiązek wydania orzecze- nia o umieszczeniu sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym. Czasu pobytu w zakładzie nie określa się z góry (nie jest to bowiem kara, lecz środek zabezpieczający). Sąd orzeknie zwolnienie sprawcy, jeżeli jego dalsze pozostawanie w zakładzie nie będzie konieczne. W razie potrzeby, w ciągu 5 lat od zwolnienia z zakładu, sąd może zarządzić ponowne umieszczenie w nim sprawcy. Jeżeli chodzi o sprawców czynów karalnych popełnionych w stanie ogra- niczonej poczytalności, to sąd skazując ich na tzw. bezwzględną karę pozba- wienia wolności (bez warunkowego zawieszenia jej wykonania) może orzec umieszczenie w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne. Gdy zaś orzeczona kara pozbawienia wolności nie przekracza 3 lat, a wyniki leczenia lub rehabilitacji przemawiają za zwol- nieniem sprawcy z odbywania kary, sąd może orzec warunkowe zwolnienie, stosując wobec skazanego dozór kuratora. W przypadku skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo popełnione w związku z nałogo- wym używaniem alkoholu lub innego środka odurzającego, sąd może orzec umieszczenie sprawcy przed odbyciem kary w zakładzie leczenia odwykowe- go na czas nie krótszy niż 3 miesiące i nie dłuższy niż 2 lata. , •?. • i Kodeks karny przewiduje następujące kary: -grzywna; "'"'. ' ' ' . . i - ograniczenie wolności (trwa od 1 do 12 miesięcy i sprowadza się do za- kazu zmieniania miejsca stałego pobytu bez zgody sądu oraz do wykony- wania pracy wskazanej przez sąd i obowiązku składania sądowi wyja- śnień dotyczących przebiegu odbywania kary); - pozbawienie wolności (trwa od 1 miesiąca do 15 lat); - kara 25 lat pozbawienia wolności; - kara dożywocia. Poza karami KK przewiduje również orzekane obok nich środki karne: - pozbawienie praw publicznych; Sprowadza się ono m.in. do utraty czynnego i biernego prawa wyborczego, zaka- zu pełnienia funkcji w organach państwowych i samorządowych, utraty stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowca i in. www.wsip.com.pl 144 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego - zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego za- wodu lub prowadzenia działalności gospodarczej; Sąd może orzec taki zakaz, jeśli popełniony czyn związany był z nadużyciem owego stanowiska lub wykonywanego zawodu lub wówczas, gdy dalsze zajmowanie stano- j wiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym prawem. - zakaz prowadzenia pojazdów; Sąd może go orzec, skazując za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komu- • nikacji. Ma zaś obowiązek orzec ów zakaz, jeśli sprawca dokonał takiego przestęp- i stwa pod wpływem alkoholu lub innego środka odurzającego lub też zbiegł z miej-1 sca wypadku. ; - przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa (chyba, że podle- i gają zwrotowi osobie pokrzywdzonej lub innej osobie); ; - obowiązek naprawienia szkody spowodowanej przestępstwem; Sąd orzeka ten środek na wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby j wobec sprawcy śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia narządu cia- ] ła lub rozstroju zdrowia, przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu. - świadczenie pieniężne na cel społeczny; '??, <>;:..-. \' > Sąd może je orzec w maksymalnej wysokości trzykrotnego najniższego wynagro- dzenia, jeśli odstępuje od wymierzenia kary. - podanie wyroku do wiadomości w środkach masowego przekazu. Rodzaj i wymiar kary w konkretnym przypadku ustala sąd, kieruj ąc się wła- snym uznaniem w granicach przewidzianych w ustawie („podlega karze pozba- wienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat", „podlega karze pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności albo grzywny" itp.), bacząc by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy. Wymienia się następujące dyrektywy sądowego wymiaru kary, czyli swego rodzaju kryteria, którymi kieruje się sąd, wydając w konkretnej sprawie wyrok: - stopień społecznej szkodliwości czynu (rodzaj i rozmiar ujemnych na- stępstw przestępstwa, sposób działania sprawcy, okoliczności czynu); - cele kary w zakresie jej społecznego oddziaływania, czyli tzw. prewen- cja ogólna (poprzez skazanie sprawcy; odstraszanie innych osób od po- , pełnienia określonych przestępstw; wpływanie na kształtowanie świa- domości prawnej społeczeństwa); - cele zapobiegawcze i wychowawcze kary, czyli tzw. prewencja indywi- • dualna (wzgląd na właściwości i warunki osobiste danego sprawcy, spo- sób jego życia przed popełnieniem przestępstwa, a także zachowanie się ... ..., :? ...,...;. ;t. . t,.-.: Prawo karne - podstawowe pojęcia 145 po jego popełnieniu, motywy, jakie skłoniły go do dokonania przestęp- stwa, współdziałanie z nieletnim przy popełnieniu przestępstwa, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na nim obowiązków, ewentualne staranie o naprawienie wyrządzonych szkód lub zadośćuczynienie w innej for- mie społecznemu poczuciu sprawiedliwości). Wymierzając karę nieletniemu (zob. rozdział 11) lub młodocianemu, czy- li sprawcy, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat, sąd powinien ponadto kierować się przede wszystkim tym, aby go wychować. Poza powyższymi dyrektywami przepisy KK zawierają szereg szczegóło- wo uregulowanych instytucji pozwalających sądowi na dostosowanie sankcji do niezmiernie wszak zróżnicowanych konkretnych sytuacji. W szczególno- ści wskazać należy na możliwość zaostrzenia wymiaru kary ponad górny pu- łap przewidziany za dane przestępstwo wobec osób: - popełniających przestępstwa kolejny raz {recydywa); - dokonujących podobnych do siebie przestępstw seryjnie w niewielkich odstępach czasu {przestępstwo ciągłe). ... . ._,,_., Z drugiej strony istnieją też instytucje pozwalające sądowi na łagodniej- sze potraktowanie sprawcy przestępstwa, niż to wskazuje określona w przepi- sie dolna granica zagrożenia karą. Najistotniejsze z nich to: • Odstąpienie od wymierzonej kary za przestępstwo i zastosowanie jedy- nie środka karnego Jest ono dopuszczalne, jeśli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolno- ści nie przekraczającą 3 lat, a społeczna szkodliwość popełnionego czynu nie jest znaczna. • Warunkowe umorzenie postępowania Sąd może je orzec, gdy: •,,.- a) wina sprawcy i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne; b) okoliczności popełnienia nie budzą wątpliwości; , ': c) sprawca nie był dotychczas karany za przestępstwo umyślne; ?'*.?•• d)jego postawa, właściwości i warunki osobiste uzasadniają przypuszczenie, że będzie on przestrzegał porządku prawnego. Warunkowe umorzenie postępowania jest orzekane na okres próby od roku do lat 2. Postępowanie karne jest podejmowane w razie popełnienia w tym okresie przestęp- stwa umyślnego, za które sprawca został prawomocnie skazany. Może być też ono podjęte w razie uchylania się przez sprawcę od dozoru, nałożonych nań obowiąz- ków, wykonania zawartej z pokrzywdzonym ugody, rażącego naruszania porządku prawnego. www.wsip.com.pl 146 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego • Nadzwyczajne złagodzenie kary Sąd może sięgnąć do tej instytucji m.in. w tych przypadkach, w których przepisy wyra- źnie na to pozwalają, a także wówczas, gdy sprawcą jest młodociany, jeśli sprawca czy- nu zdecydował się na ujawnienie organom ścigania informacji dotyczących osób ucze- stniczących w popełnieniu przestępstwa i istotnych okoliczności jego popełnienia oraz w sytuacji, gdy nawet najniższa kara przewidziana za przestępstwo byłaby niewspół- miernie surowa. • Orzeczenie kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania Orzeczenie takie sąd może wydać, gdy wymierzona w wyroku kara nie przekracza 2 lat pozbawienia wolności, a jej wykonanie nie jest konieczne dla osiągnięcia wobec spraw- cy celów kary, w szczególności zaś do zapobieżenia powrotowi sprawcy do przestęp- stwa. Okres zawieszenia jest zarazem okresem próby i wynosi: - od 2 do 5 lat w wypadku, gdy sąd warunkowo zawiesza karę pozbawienia wolności; - od roku do 3 lat, w razie warunkowego zawieszenia wykonania kary grzywny lub kary ograniczenia wolności; - od 3 do 5 lat, gdy sprawcą jest młodociany. Kara zostanie wykonana („odwieszona"), jeśli w okresie próby sprawca dokona podob- nego przestępstwa z winy umyślnej i zostanie za nie skazany na karę pozbawienia wol- ności. Kara może też zostać wykonana w razie ponownego rażącego naruszania przez sprawcę porządku prawnego, uchylania się przez niego od uiszczenia grzywny, dozoru oraz wykonania nałożonych na niego przez sąd obowiązków lub środków karnych. • Warunkowe zwolnienie z odbycia reszty kary Możliwość taka istnieje, gdy postawa skazanego, jego właściwości i warunki osobiste, sposób życia oraz zachowanie zarówno po popełnieniu przestępstwa, jak i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, iż po zwolnieniu będzie przestrzegał porząd- ku prawnego. Część szczególna KK zawiera przepisy pogrupowane wedle kryterium ro- dzaju dóbr, jakie chronią. Wymienia ona w kolejności przestępstwa przeciwko: - pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne; m.in. planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie lub prowadzenie wojny napastniczej, ludobójstwo, pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych; - Rzeczpospolitej Polskiej; m.in. zdrada główna, zamach stanu, szpiegostwo, zamach na Prezydenta RP; - obronności; ,,-.,, : m.in. dywersja, służba w obcym wojsku, uchylanie się od służby wojskowej; - życiu i zdrowiu; , ,. , ? b ,<.>..??:-.-,i i .< ?? -••?? j ?•??•...•--? >?--;-• :, , . ?•;;'.-.•?,•. bigamia, znęcanie się, rozpijanie małoletniego, niealimentacja, porzucenie dziecka lub osoby bezradnej, a także uprowadzenie lub zatrzymanie; - czci i nietykalności cielesnej; zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej; ?. /'?'.!..??._ i -?-.-.????.• - prawom pracownika; - działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego; m.in. naruszenie nietykalności i czynna napaść na funkcjonariusza, zniewaga funkcjo- nariusza lub organu, łapownictwo, nadużycie władzy; - wymiarowi sprawiedliwości; '" ; m.in. fałszywe zeznania, tworzenie fałszywych dowodów, niezawiadomienie o prze- stępstwie; - wyborom i referendum; .- ., . .... !; m.in. naruszenie tajności głosowania; -.?•?'?,,•? <. , - porządkowi publicznemu; m.in. nielegalna adopcja, udział w zorganizowanej grupie albo w związku mającym na celu popełnianie przestępstw, nielegalne posiadanie broni palnej; >..\- ;, www.wsip.com.pl 148 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego - ochronie informacji; m.in. naruszenie tajemnicy państwowej, naruszenie tajemnicy korespondencji; - wiarygodności dokumentów; - mieniu; m.in. kradzież, kradzież z włamaniem, rozbój, przywłaszczenie, niszczenie lub uszka- dzanie mienia, paserstwo; - obrotowi gospodarczemu; m.in. niegospodarność, oszustwo ubezpieczeniowe, kredytowe lub subwencyjne, pra- nie brudnych pieniędzy; - obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi. ' '-' >fl' Należy dodać, że poza KK również w około 50 innych ustawach są wy- mieniane czyny karalne wraz z sankcjami za ich dokonanie. Przestępstwa przeciwko rodzinie Wielożeństwo - art. 206 KK. Karze grzywny, ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do lat 2 podlega ten, kto zawiera małżeństwo po- mimo, iż pozostaje już w ważnie zawartym związku małżeńskim. Uznanie wielożenstwa za przestępstwo jest konsekwencją przyjęcia monogamii jako zasady polskiego prawa małżeńskiego. Rozpijanie małoletniego - art. 208 KK. Tej samej karze, co sprawca wie- lożenstwa podlega ten, kto rozpija małoletniego, dostarczając mu napoju al- koholowego, ułatwiając jego spożycie lub nakłaniając go do jego spożycia. Znęcanie się - art. 207 KK. Znęcanie się jest to działanie polegające na umyślnym zadawaniu bólu fizycznego lub dolegliwych cierpień moralnych, powtarzające się albo jednorazowe, lecz intensywne i rozciągnięte w czasie (bicie, grożenie, znieważanie, głodzenie, niszczenie mienia i in.). Sprawca te- go przestępstwa podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Pokrzywdzonym przestępstwem znęcania się jest z reguły osoba należąca do kręgu osób najbliższych sprawcy (małżonek, wstępny, zstępny, rodzeń- stwo, powinowaty, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu). Znęcanie się może być skierowane na inną osobę pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy. Jest w takim położeniu osoba, która nie potrafi przeciwstawić się znęcaniu z obawy przed pogorszeniem swoich do- tychczasowych warunków życiowych w postaci utraty pracy, środków utrzy- mania, mieszkania. Typowym przykładem pozostawania w stosunku zależności ;. , ? i, r ,-is • ?,:. t. .« . Znęcanie się jest obok niealimentacji najczęściej popełnianym przestępstwem spo- śród tych, których ofiarami są osoby bliskie sprawcy. W 1997 r. skazano za znęcanie się niespełna 13,9 tys. osób (o około 500 więcej niż w roku 1996). W tej liczbie niespełna ty- siąc spraw zakończyło się skazaniem sprawcy na bezwzględne pozbawienie wolności, a w około 12,5 tys. spraw sąd orzekł karę pozbawienia wolności z warunkowym zawie- szeniem jej wykonania. Zdecydowana większość sytuacji związanych ze znęcaniem się ma swe podłoże w nadużywaniu przez sprawców alkoholu. Z reguły też sprawca przestępstwa znęcania się popełnia jednocześnie wobec pokrzywdzonych i inne przestępstwa, takie jak pobicia, zniewagi, uszkodzenia ciała i inne. Uchylanie się od alimentacji - art. 209 KK. Przestępstwo to polega na: - uporczywym (nacechowanym złą wolą i nieustępliwością) uchylaniu się od wykonywania obowiązku dostarczania środków utrzymania ciążącego na sprawcy z mocy ustawy (obowiązek alimentacyjny) lub orzeczenia sądo- wego (postanowienie sądu o zabezpieczaniu powództwa w sprawie o ustale- nie ojcostwa i alimenty, wyrok przyznający rentę z tytułu umowy dożywocia, wyrok ustalający rentę odszkodowawczą - art. 446 § 2 KC); - narażaniu w ten sposób pokrzywdzonego na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Kodeks przewiduje za jego popełnienie możliwość orzeczenia grzywny, kary ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. Ściganie przestępstwa niealimentacji następuje na wniosek pokrzywdzo- nego, organów pomocy społecznej (zmuszonych wszak przejmować na siebie utrzymywanie pokrzywdzonych) lub innej właściwej instytucji. Jeżeli jednak pokrzywdzonemu przyznano świadczenia z funduszu alimentacyjnego, ściga- nie odbywa się z urzędu. Przestępstwo niealimentacji jest najbardziej drastycznym wycinkiem szerokiego pro- blemu uchylania się od realizacji obowiązków dostarczania środków utrzymania. W la- tach 1996-1997 liczba skazań z dawnego art. 186, który był odpowiednikiem obecnego art. 209 KK, wynosiła około 20 tys. (w 1993 r. - 15,3 tys.), z czego w około 75% spraw sądy orzekały karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, www.wsip.com.pl ? 150 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego a w około 16% kara pozbawienia wolności miała charakter bezwzględny. Niski odsetek ! wyroków skazujących sprawców przestępstwa niealimentacji na bezwzględną karę po- j zbawienia wolności wynika po części z wątpliwości co do sensu umieszczania tych osób j w zakładach karnych w sytuacji, gdy możliwości zarobkowania przez więźniów (i spła- j cania długów) są ostatnimi laty bardzo utrudnione. ,,,.,, Porzucenie małoletniego poniżej lat 15 lub osoby nieporadnej - art. 210 j KK. Jest to przestępstwo, którego sprawcą może być jedynie osoba obowią- zana do troski o pokrzywdzonego. Obowiązek ten może wynikać z przepisóv prawa (na przykład rodzice wobec dziecka, wychowawca wobec dzieck umieszczonego w placówce, pracownik socjalny wobec osoby mieszkającej w domu pomocy społecznej), z mocy orzeczenia sądowego (rodzice zastę czy wobec przyjętego do siebie dziecka, opiekun wobec podopiecznego), cz też z umowy (opiekunka do dziecka). Za czyn ten grozi kara do 2 lat pozba4 wienia wolności. Jeżeli jednak jego następstwem będzie śmierć pokrzywdzo-J nego, sankcja jest zaostrzona (od 6 miesięcy do 8 lat). Uprowadzenie lub zatrzymanie małoletniego poniżej lat 15 lub osoby me-1 poradnej - art. 211 KK. Za czyn ten grozi kara do 3 lat pozbawienia wolno-' ści. Prawo i obowiązek opieki lub nadzoru mają rodzice, opiekunowie, pra- cownicy odpowiednich zakładów i placówek. W rozumieniu omawianego przepisu przestępstwem jest uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka przez je- go rodzica, jeśli w wyroku rozwodowym sąd powierzył dziecko jego byłemu współmałżonkowi. Zgoda małoletniego lub nieporadnego na przebywanie u osoby, która ją zatrzymała nie zmienia oceny prawnej czynu (ma to często miejsce, gdy sprawcy przyjmują do swego domu dzieci w trakcie ich ucie- czek od rodziców, z zakładów czy placówek). Inne przestępstwa szczególnie często popełniane przeciwko osobom bliskim Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Agresja, do jakiej dochodzi po- między członkami grupy rodzinnej, powoduje, iż ofiarami zabójstw i mor- derstw, a zwłaszcza zabójstw w afekcie, czyli pod wpływem silnego wzburze- nia usprawiedliwionego okolicznościami (art. 148 KK), są osoby bliskie sprawcy czynu. Zabójstwo podlega karze od 8 lat pozbawienia wolności wzwyż, karze 25 lat pozbawienia wolności lub karze dożywotniego pozbawienia wolności. Morderstwo jest formą zabójstwa nacechowaną szczególnym okrucieństwem sprawcy i dokonaniem przez niego przestępstwa ze szczególnie niskich motywów i-,,,r , Inne przestępstwa szczególnie często popełniane... 151 albo też popełnienia go przy użyciu broni palnej. Sankcja za dokonanie mor- derstwa jest zaostrzona, sankcja zaś przewidziana za zabójstwo w afekcie zła- godzona, w stosunku do sankcji za zabójstwo. Dzieciobójstwo, czyli zabicie noworodka pod wpływem silnego przeżycia związanego z przebiegiem porodu, znacznym zniekształceniem dziecka lub szczególnie trudną sytuacją osobistą oraz zabicie dziecka nienarodzonego (aborcja), to przestępstwa wypływające ze szczególnego rodzaju agresji, do- konywane wyłącznie w kręgu osób najbliższych. Warto podkreślić, iż za przerwanie ciąży z naruszeniem przepisów ustawy odpowiedzialność karną ponosi osoba, która przeprowadziła zabieg. Mogą też ponieść odpowiedzial- ność osoby namawiające kobietę do poddania się nielegalnej aborcji lub po- magające jej w tym. Matka dziecka, za której zgodą doszło do przerwania cią- ży, odpowiedzialności karnej nie ponosi. W konsekwencji konfliktów rodzinnych dochodzi często do popełniania przestępstw godzących w zdrowie pokrzywdzonych. Szczególnie groźnym jest spowodowanie u ofiary ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 KK) w posta- ci pozbawienia wzroku, słuchu, mowy, a także innego ciężkiego kalectwa, cięż- kiej nieuleczalnej lub długo trwałej choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, trwałego istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała. Sankcja jest surowsza (od 2 do 12 lat), jeżeli w następstwie zdarzenia ofiara przestępstwa zmarła. ,, u> ?:.. ; >-4-. ..?•;. Kara od 3 miesięcy do 5 lat grozi też za spowodowanie innych niż wy- mienione wyżej naruszeń czynności narządów ciała lub rozstroju zdrowia (art. 157 § 1 KK). Kodeks różnicuje sankcje za ten czyn w zależności od tego, ja- kie wywoła on skutki. Sankcja jest niższa, a ściganie przestępstwa odbywa się z oskarżenia prywatnego, gdy skutki czynu nie trwają dłużej niż 7 dni (grzywna, ograniczenie wolności do lat 2 - art. 157 § 2) lub jeśli sprawca działał nieumyślnie (grzywna, kara ograniczenia wolności lub jej pozbawie- nie do roku - art. 157 § 3). Jeśli skutki czynu trwają dłużej niż 7 dni, oskar- życielem w sprawie jest prokurator. Jeżeli zaś pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa z art. 157 § 3 odbywa się na jej wniosek. Kara do 3 lat pozbawienia wolności grozi za udział w bójce (połączone z naruszeniem nietykalności starcie co najmniej trzech osób, z których każda jest zarówno w roli napastnika, jak i napadniętego) lub pobiciu (czynne wy- stąpienie co najmniej dwóch osób przeciwko innej osobie lub osobom, w którym naraża się człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty ży- cia albo też ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub innego naruszenia czynno- ści narządu ciała, lub rozstroju zdrowia (art. 158 § 1 KK). ? . Przestępstwem jest sam udział w bójce lub pobiciu, nawet gdyby nie wy- wołał on u pokrzywdzonych wymienionych wyżej skutków. Jeżeli natomiast www.wsip.com.pl 152 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego dojdzie do następstwa w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub do śmierci człowieka, sankcja staje się surowsza (odpowiednio kara pozbawie- nia wolności od 6 miesięcy do 8 lat i od roku do lat 10). Z mocy art. 217 KK przestępstwem ściganym z oskarżenia prywatnego jest również samo tylko uderzenie człowieka lub naruszenie jego nietykalno- ści cielesnej w inny sposób, a więc także takie zachowanie, które nie pozosta- wia na ciele ofiary żadnych śladów. Czynem karalnym na gruncie polskiego prawa (art. 160 KK) jest naraża- nie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkie uszko- dzenie ciała lub ciężki rozstrój zdrowia. W sposób szczególny dotyczy to sy- tuacji, kiedy sprawca ma obowiązek troszczenia się o osobę narażaną na niebezpieczeństwo (na przykład rodzice względem dzieci, wychowawca wo- bec wychowanka). Takim narażeniem może być na przykład pozostawienie małego dziecka samego w mieszkaniu na dłuższy czas (na dobę, dwie). Do popełnienia przestępstwa dochodzi już wówczas, gdy osoba pokrzywdzona została jedynie narażona na uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia, do czego jednak nie doszło. Spośród przestępstw przeciwko wolności szczególną uwagę należy zwró- cić na groźbę karalną i zmuszanie. Karze pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności albo grzywny podlega ten, kto grozi innej osobie po- pełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę najbliższych, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona {groźba ka- ralna - art. 190 KK). Dobrem chronionym przed groźbą karalną jest wolność pojmowana jako wolność od strachu. Ściganie za to przestępstwo następuje na wniosek osoby pokrzywdzonej. Karze podlega też czyn określany jako zmuszanie, polegający na stosowa- niu przemocy lub gróźb karalnych w celu zmuszania innej osoby do określo- nego działania, zaniechania lub znoszenia zachowania sprawcy. Rozdział XXV zawiera przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Najbardziej drastyczną formą naruszenia tej sfery jest zgwałcenie (art. 197 KK). Przestępstwo zgwałcenia popełnia ten, kto prze- mocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obco- wania płciowego (grozi za to kara od roku do 10 lat pozbawienia wolności) lub też doprowadza w ten sposób ofiarę do poddania się innej niż obcowa- nie płciowe czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności (za- grożenie karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat). Sankcja jest zaostrzona (od 2 do 12 lat pozbawienia wolności) w przypadku, gdy spraw- ca zgwałcenia działa ze szczególnym okrucieństwem, które rozumiane jest jako zachowanie sprawcy znacznie wykraczające poza potrzebę przełama- nia oporu ofiary, zmierzające do poniżenia jej, zadania cierpień fizycznych -,->--? - • (->? Inne przestępstwa szczególnie często popełniane... 153 lub moralnych itp. oraz wówczas, gdy dopuszcza się on zgwałcenia, działa- jąc wspólnie z inną osobą. Należy podkreślić, iż zgwałceniem jest również doprowadzenie do obcowa- nia płciowego, poddania się innej czynności seksualnej lub wykonanie takowej czynności wymuszone przemocą, groźbą lub podstępem przez małżonka. W latach 1996 i 1997 sądy rejonowe wydały po około 800 wyroków w sprawach o zgwałcenie, a sądy wojewódzkie po około 300 wyroków w sprawach o zgwałcenie zbiorowe lub/i połączone ze szczególnym okrucieństwem. Wychodząc z założenia, iż zachowania seksualne powinny być aktami wolnymi, a więc dokonywanymi zarówno dobrowolnie, jak i świadomie, ustawodawca uznał za przestępstwo wykorzystywanie bezradności innej oso- by lub wynikającego z upośledzenia umysłowego lub choroby psychicznej braku zdolności tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem i doprowadzenie jej do obcowania płciowego lub pod- dania się innej czynności seksualnej albo do wykonywania takiej czynności (art. 198 KK). Zgoda osoby pokrzywdzonej ze względu na jej szczególną sy- tuację, której sprawca jest świadomy, nie uchyla karalności czynu. Czynem karalnym jest również nadużycie stosunku zależności (występu- je on na przykład między zwierzchnikiem a podwładnym, nauczycielem a uczniem) lub wykorzystanie krytycznego położenia poprzez doprowadzenie innej osoby do obcowania płciowego lub poddania się innej czynności seksu- alnej, albo do wykonania takiej czynności (art. 199 KK). Ściganie przestępstw określonych w art. 197, 198 i 199 KK, ze względu na ich specyficzny charakter, następuje na wniosek pokrzywdzonego. Szczególny ładunek szkodliwości społecznej mają te przestępstwa prze- ciwko wolności seksualnej, których ofiarami są dzieci (czyny lubieżne). Karę od roku do 10 lat pozbawienia wolności przewiduje art. 200 KK za doprowa- dzenie małoletniego poniżej lat 15 do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, a także za utrwalanie treści pornograficznych z udziałem dzieci. Karalne jest również prezentowanie małoletnim, którzy nie ukończyli lat 15, treści pornograficz- nych i udostępnianie im przedmiotów mających taki charakter. Art. 201 KK ustanawia sankcję karną (od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności) za kazirodztwo, czyli obcowanie płciowe z wstępnymi, zstępnymi, przysposabiającymi, przysposobionym, bratem i siostrą. Agresja w stosunkach rodzinnych przejawia się niekiedy poprzez niszcze- nie przedmiotów, ich wyprzedawanie, wynoszenie z domu. Art. 278 KK mia- nem przestępstwa określa zabranie w celu przywłaszczenia cudzego mienia www.wsip.com.pl 154 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego ruchomego, co dotyczy m.in. przywłaszczenia przez jednego z małżonków rzeczy będących składnikami małżeńskiej wspólności ustawowej (nie są to bowiem przedmioty tego małżonka, gdyż jego właścicielami są małżonkowie wspólnie). Gdy pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie nastąpi do- piero po złożeniu przez niąwniosku. •,,;?> •.,.?,;*; :»;?. ;-? ?;v* Dylematy prawnokarnej ochrony rodziny Przemoc w rodzinie nie jest zjawiskiem wyizolowanym. Przeciwnie, przejawy przemocy są wszechobecne. Wystarczy wskazać na zorganizowaną i funkcjonującą z ostentacją przestępczość, w tym przestępczość zorganizo- waną, na zjawisko tzw. fali (i to nie tylko w wojsku, ale również w szkołach i to nawet w niektórych szkołach wyższych), brutalność oraz perwersyjność programów telewizyjnych i filmów itp. Powszechność tego zjawiska dopro- wadziła do sytuacji, być może najgorszej, do banalizacji zła. Głębszych przyczyn zjawiska przemocy w rodzinie poszukiwać też należy w słabnięciu więzi rodzinnych, co przejawia się we wzroście konfliktów mał- żeńskich, relatywnym zmniejszeniu wartości dzieci dla rodziców (są dobra konkurencyjne), dyferencjacji norm i wartości u poszczególnych członków ro- dziny (upadek autorytetu i przywództwa ojca), indywidualizm form aktywno- ści, stylu życia, wzorców kariery (Z. Tyszka Rodzina w świecie współczesnym. W: H. Cudak Rodzina polska u schyłku XX wieku. Łowicz 1997). Niektóre aspekty szeroko rozumianej przemocy w rodzinie były tłem uwag poczynionych na temat niealimentacji, zjawiska określanego mianem sieroctwa społecznego, rozwodów. Zagadnienia te nie mają zwykle aspektu prawnokarnego, jednak zawsze podłożem poszczególnych spraw są mniejsze, czy też większe konflikty, a w tym i agresja. Tak jak można mówić o rozmai- tych formach i rozmaitym nasileniu agresji, tak też rozmaite są środki - wśród nich środki prawne - zmierzające do tego, by jej przeciwdziałać. Pod- powiedzenie ofierze na przykład przez pracownika socjalnego, iż w jej sytua- cji zaistniała konieczność odwołania się do norm prawa karnego, będzie o ty- le zasadne, o ile zawiodły inne metody przeciwdziałania. Jednocześnie warto podkreślić, iż sięgnięcie po środki prawne nie zwalnia od podejmowania wo- bec danej rodziny stosownych działań pomocowych. Przeciwnie, stanowczo trzeba stwierdzić, iż wspieranie ich jest właśnie wówczas szczególnie ko- nieczne. Istotna rola pracowników socjalnych w przeciwdziałaniu przemocy w ro- dzinach wynika z faktu, iż to właśnie do nich zwracają się często o pomoc osoby pokrzywdzone lub świadkowie przemocy. Oni też potrafią dostrzec i.1.:-.r, ,v,..j • •?,: •: Dylematy prawnokarnej ochrony rodziny 155 tkwiące w danej rodzinie zło. Często jako pierwsi - nie licząc domowników - mogą doprowadzić, tam gdzie to konieczne, do wszczęcia postępowania kar- nego. Poza sytuacjami, w których akcent należy położyć na pracę socjalną, istnieją również sytuacje wymagające podjęcia natychmiastowych radykal- nych działań, aby jednoznacznie i możliwie skutecznie przeciwstawić się przypadkom, w których nasilenie patologii i agresji do tego zmusza. Przypomnieć należy, powoływany już, art. 304 KPK stanowiący, iż każdy dowie- dziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek za- wiadomić o tym prokuratora lub policję, a na instytucjach państwowych i samorządo- wych, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, spoczywa obowiązek prawny niezwłocznego zawiado- mienia o tym prokuratora lub policji oraz przedsięwzięcia niezbędnych czynności do cza- su przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestęp- stwa. Z kolei art. 240 KK zawiera sankcję karną wobec osób, które mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu, usiłowaniu lub też dokonaniu wymienionych w nim niektórych szczególnie ciężkich przestępstw, nie powiadomią o tym organu powo- łanego do ścigania. . . Niechęć wobec sięgania po środki prawne wynika z silnej, pomimo wszy- stko, psychicznej więzi ofiary ze sprawcą. Ofiara domyśla się - z reguły traf- nie - że sięgnięcie po te instrumenty nie scali rodziny, lecz być może defini- tywnie przesądzi ojej rozpadzie. Na to nie jest jednak gotowa. Niechęć owa (rezerwa) bierze się też z poczucia osaczenia, czasami swoistego psychiczne- go uzależnienia ofiary od agresora oraz jej niewiary w skuteczność działań prawnych. Ta ostatnia przyczyna ma niestety mocne uzasadnienie w praktyce społecznej. Wielce wymowne są chociażby dane liczbowe na temat przestępstwa seksualnego wykorzystywania dzieci, do którego dochodzi wszak najczęściej w najbliższym otocze- niu dziecka (rodzina, placówka opiekuńcza). Agresorem jest zwykle osoba dziecku zna- na i bliska. Otóż na 1492 ujawnionych przestępstw tego rodzaju w 1994 r. skazań odno- towano 448, z czego jedynie około 40% spośród sprawców (około 200 osób) skazano na kary bezwzględne pozbawienia wolności. Innymi słowy około 1200 sprawców czynów mieszka nadal wraz ze swymi ofiarami, chyba że zostały one (ofiary) umieszczone poza rodziną. Liczby te dają wiele do myślenia o tym, co dzieje się z ofiarą przemocy od mo- mentu czynu do wydania orzeczenia przez sąd i później (J. Szymańczyk Seksualne wyko- rzystywanie dzieci. Biuro Studiów i Analiz Kancelarii Sejmu, 1-494, kwiecień 1997). Swój udział w budowaniu owej rezerwy u ofiar przemocy ma również do- tychczasowa postawa policji, prokuratorów i sędziów wykazujących niechęć do stosowania interwencji adekwatnych do stopnia zawinienia agresora, www.wsip.com.pl 156 Rozdział 10. Ochrona rodziny w przepisach prawa karnego a także przewlekłość procedur prawnych, w czasie których ofiara poddawana jest presji rodziny i środowiska celem wycofania oskarżeń lub skłonienia do skorzystania z prawa do odmowy składania zeznań, jakie przysługuje osobie ? najbliższej oskarżonemu. •- ••?? ;• , ,<.« W tym kontekście istotny wydaje się przepis ustawy o policji stanowiący, iż poli- cjant, który przy wykonywaniu czynności służbowych przekroczył uprawnienia lub nie dopełnił obowiązku, naruszając w ten sposób dobra osobiste obywatela, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5 (art. 142 ust. 1). Odnosi się on m.in. do wszelkich przeja- wów opieszałości policjantów w trakcie interwencji w sprawach dotyczących agresji w rodzinach. ,.-.. . -... Wydaje się, że poza zmianą praktyki funkcjonowania organów policji, prokuratury i sądów, konieczne jest stworzenie odpowiedniej infrastruktury wspierającej ofiary przemocy na tyle rozbudowanej i dostępnej, by pokrzyw- dzeni mogli dostrzec w niej alternatywę dla swego losu. Próbą działania na rzecz ofiary przemocy w rodzinach jest wprowadzanie przez rząd i Państwo- wą Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych programu wspiera- nia ofiar przemocy w rodzinie „Niebieska linia". PROBLEMY DO DYSKUSJI Czy przewidziane w KK kary i środki karne są wystarczające, aby przyczynić się do powstrzymania przestępczości? Czy umieszczenie wśród kar kary śmierci skuteczniej powstrzymywałoby przed dokonywaniem najcięższych zbrodni? PYTANIA 1. W jaki sposób, poza dokonaniem czynu karalnego (sprawstwem), można popełnić przestępstwo? 2. Wymień kary i środki karne przewidziane w KK. 3. Od czego zależy wysokość wymierzonej przez sąd kary? 4. Co to jest prewencja ogólna? 5. Kiedy sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne? Czy jest to tożsame z uniewinnieniem oskarżonego? 6. Wymień dobra chronione w poszczególnych rozdziałach części szczególnej KK. 7. Na czym polega przestępstwo niealimentacji? 8. Na czym polega przestępstwo znęcania się? 9. Czym różni się bójka od pobicia? 10. Wymień i omów przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. I Ht- POSTĘPOWANIE W SPRAWACH NIELETNICH Literatura: P. Górecki, S. Stachowiak Ustawa o postępowaniu w sprawach nielet- nich. Komentarz. Zakamycze 1998; K. Gromek Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich Warszawa Wydawnictwo Prawnicze 2001; K. Grześkowiak, A. Krakowski (Red.). W. Patulski, E. Warzocha Ustawa o postępowaniu w sprawach nie- letnich. Komentarz. Warszawa Wyd. Prawnicze 1991; A. Krakowski (Red.) Dewiacje społeczne i ich kontrola. Warszawa IPSiR 1992; Z. Sienkiewicz System sądowych środ- ków wobec nieletnich w prawie polskim. Wrocław Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego 1989; B. Stańdo-Kawecka Prawne podstawy resocjalizacji Zakamycze 2000; A. Strzem- bosz Postępowanie w sprawach nieletnich w prawie polskim. Lublin RW KUL 1984; ten- że System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem spo- łecznym. Lublin RW KUL 1985. Nieletni ) Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (UPN) uchwalona 26 paź- dziernika 1982 r. (Dz. U. Nr 35, poz. 228) weszła w życie 13 czerwca 1983 r. Uchwalono ją w celu przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nielet- nich i stworzenia warunków powrotu do normalnego życia tym spośród nich, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społeczne- go. Celem UPN jest również dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo-wy- chowawczej rodzin i ich poczucia odpowiedzialności za wychowanie dzieci. Jak wskazuje sama nazwa omawianej ustawy, zawiera ona regulacje doty- czące środków oddziaływania wobec grupy młodzieży określonej mianem nieletni. Należy odróżniać pojawiające się w aktach prawnych i w literaturze prawniczej pojęcia: nieletni i małoletni. To ostatnie pojęcie - używane zwła- szcza w prawie cywilnym - obejmuje wszystkie osoby niepełnoletnie. Nielet- nim jest natomiast każdy, kto został objęty postępowaniem uregulowanym w UPN, a więc są to: www.wsip.com.pl I 158 Rozdział 11. Postępowanie w sprawach nieletnich • Osoby, które nie ukończyły 18 lat, a objęte zostały postępowaniem w związku z zapobieganiem lub zwalczaniem demoralizacji. Przez demoralizacją ustawa rozumie w szczególności naruszanie zasad współżycia, popełnianie czynów zabronionych, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego i kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków odurzających, nierząd, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych itp. Nie ma określonej prawnie dolnej gra- nicy wieku, od której można takie postępowanie wszcząć, aczkolwiek jest jasne, że nie może ono dotyczyć dzieci na tyle małych, że nie mają rozeznania sensu swych czynów. • Osoby, które ukończyły lat 13, ale nie ukończyły lat 17 i toczy się wobec nich postępowanie o dokonanie czynu karalnego, przez który UPN ro- zumie przestępstwo lub przestępstwo skarbowe oraz niektóre wykrocze- nia (m.in. przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu, mieniu, bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji, urządzeniom użytku pu- blicznego). • Osoby, wobec których są wykonywane orzeczone przez sąd dla nielet- nich środki wychowawcze lub poprawcze, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez nich 21. roku życia. I Środki stosowane wobec nieletnich Wobec nieletnich mogą być stosowane: ?. ? - środki wychowawcze; - środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym; - środek leczniczo-wychowawczy; - kara. Środki wychowawcze Środkami wychowawczymi są w szczególności: - upomnienie; - zobowiązanie do określonego zachowania (na przykład naprawienie -,:?' wyrządzonej szkody, przeproszenia pokrzywdzonego, podjęcia nauki -?????« lub pracy, zaprzestania spożywania alkoholu, a także innych środków odurzających); - nadzór (rozumiany jako odpowiedzialny nadzór rodziców, nadzór kura- . tora lub - związany z poręczeniem za nieletniego - nadzór organizacji />.-? społecznej, zakładu pracy lub osoby godnej zaufania); - : - skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą; - umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania •:. zawodowego, w rodzinie zastępczej, w placówce opiekuńczo-wycho- wawczej lub w ośrodku szkolno-wychowawczym; . ? , ? ' -!-j- Środki stosowane wobec nieletnich 159 - przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnionym czynem; f : - zakaz prowadzenia pojazdów; - inne środki zastrzeżone w UPN dla sądu rodzinnego, jak też środki przewidziane w KRiO. Orzeczone przez sąd środki, które wiążą się ze sprawowaniem władzy ro- dzicielskiej ustają z chwilą ukończenia przez nieletniego 18 lat (umieszczenie w rodzinie zastępczej, domu dziecka), pozostałe zaś mogą trwać do ukończe- nia 21 lat. Sąd może jednak orzec wcześniejsze ich uchylenie. Sąd może w trakcie stosowania środka zmienić go na inny, w tym m.in. środek wychowawczy może zmienić na leczniczo-wychowawczy. Środek poprawczy Środek poprawczy, czyli umieszczenie w zakładzie po- prawczym sąd może zastosować wobec nieletniego, który: -ukończył 13 lat; ': ? ??(?.•?>??>?: • :-. r-;»tó.? • >..), .?.. - 280 KK (rozbój) może odpowiadać karnie (a więc nie na podstawie UPN, lecz KK), o ile jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze i poprawcze okazały się nieskuteczne. Każdorazowo sąd ocenia, czy w danym przypadku należy sięgnąć do KK, czy też orzec na podstawie UPN. Sąd karny rozpoznaje również sprawę przeciwko nieletniemu, który dopuścił się czynu karalnego, a wszczęto przeciwko niemu postępowanie po ukończeniu przez niego 18 lat. Środki wobec rodziców nieletniego Rozpatrując sprawę nieletniego, sąd rodzinny może przedsięwziąć środki również wobec jego rodziców lub opiekunów. W każdym stadium postępo- wania może zobowiązać ich do poprawy warunków wychowawczych, zdro- wotnych lub bytowych nieletniego, do współpracy ze szkołą, poradnią psy- chologiczno-pedagogiczną, zakładem pracy, lekarzem. W orzeczeniu kończącym postępowanie może ponadto zobowiązać rodziców lub opieku- nów nieletniego do naprawienia w całości lub w części szkód, jakie swym czynem wyrządził. Jeżeli demoralizacja nieletniego wynika z zawinionego przez rodziców niewykonywania obowiązków wobec niego, wówczas sąd może powiadomić o tym zakład pracy, w którym rodzice nieletniego są zatrudnieni. W razie uchylania się rodziców lub opiekunów od wykonania nałożonych na nich obowiązków sąd może orzec wobec nich karę pieniężną. www.wsip.com.pl 162 Rozdział 11. Postępowanie w sprawach nieletnich Postępowanie - podstawowe zasady Każdy kto stwierdzi okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, ma społeczny obowiązek przeciwdziałania temu poprzez na przykład powia- domienie o tym rodziców, opiekunów, szkoły, sądu rodzinnego, policji. Co do policji i sądu rodzinnego, to istnieje obowiązek powiadamiania ich również w razie popełnienia przez nieletniego czynu karalnego. Instytucje państwowe i organizacje społeczne, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego ściganego z urzędu, są dodatkowo obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub po- licję oraz przedsięwziąć kroki w celu niedopuszczenia do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynu. Sprawy nieletnich należą do właściwości sądu rodzinnego miejsca zamie- szkania lub ewentualnie miejsca pobytu nieletniego. Sędzia prowadzący spra- wę może jednak zlecić policji lub kuratorowi dokonanie określonych czynno- ści (na przykład przesłuchania). Jeżeli nieletni będący wychowankiem zakładu poprawczego popełni czyn karalny przed ukończeniem 17 lat, wówczas sprawę rozpoznaje dyrektor za- kładu w trybie dyscyplinarnym. W wypadku skomplikowanego charakteru czynu sprawę, na wniosek dyrektora, może rozpoznać (również w trybie dys- cyplinarnym) sędzia rodzinny, nadzorujący dany zakład poprawczy. Sędzia ten rozpoznaje też ewentualne zażalenia złożone przez wychowanka na decy- zję wydaną przez dyrektora. Najistotniejszą cechą postępowania w sprawach nieletnich jest powiąza- nie postępowania wykonawczego (stosowania orzeczonych środków) z po- przedzającymi je postępowaniami: wyjaśniającym i rozpoznawczo-orzekają- cym. Oznacza to, że sąd rodzinny sam sprawę wszczyna, sam ją rozpoznaje i w zasadzie sam wykonuje wydane przez siebie orzeczenia. Taka konstrukcja jest uzasadniana tożsamością celów przyświecaj ących poszczególnym postę- powaniom, jakimi są: profilaktyka, resocjalizacja, przeciwdziałanie demora- lizacji, stwarzanie warunków do powrotu do normalnego życia, dobro nielet- nich. Postępowanie w sprawach nieletnich różni się bowiem od klasycznego postępowania sądowego tym, że jego głównym celem nie jest wydanie orze- czenia końcowego, lecz spełnienie założeń procesu wychowawczo-resocjali- zacyjnego. Główną dyrektywą jego prowadzenia jest kierowanie się przede wszystkim dobrem nieletniego i dążenie do osiągnięcia korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu, biorąc pod uwagę jego osobowość, a zwła- szcza wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, przyczyny oraz stopień demoralizacji, charakter środowiska jak również warunki wychowania. •s.-,! v.u) . Postępowanie - podstawowe zasady 163 O wszczęciu takiego postępowania zawiadamia się rodziców lub opieku- nów nieletniego. Zawiadomienie szkoły i zakładu pracy nieletniego nie jest obowiązkowe. Jeśli nieletni dopuścił się czynu karalnego wespół z dorosłym, wówczas prokurator prowadzący postępowanie przygotowawcze przekazuje sprawę nieletniego sądowi rodzinnemu. W szczególnych przypadkach, gdy czyn nie- letniego pozostaje w ścisłym związku z czynem osoby dorosłej, a dobro nielet- niego nie stoi temu na przeszkodzie, prokurator wszczyna lub prowadzi śledz- two także wobec nieletniego. Po jego ukończeniu sąd podejmuje jedno z trzech możliwych rozstrzygnięć, a mianowicie: - przekazuje sprawę nieletniego sądowi rodzinnemu; -przekazuje sprawę z aktem oskarżenia sądowi właściwemu według przepisów KPK (dotyczy to przypadków, w których konieczne jest łącz- ne rozpoznanie sprawy osoby dorosłej i nieletniego. Sąd karny prowa- dzi wówczas postępowanie z zastosowaniem przepisów UPN); - orzeka o umorzeniu postępowania. W postępowaniu w sprawach nieletnich stronami są nieletni, jego ro- dzice lub opiekun oraz prokurator. Nie jest natomiast stroną pokrzywdzo- ny. Może on jednak uczestniczyć w rozprawie (być na niej obecny) i zgła- szać wnioski dowodowe. Przy wysłuchaniu nieletniego - dążąc do zapewnienia mu pełnej swobody wypowiedzi - należy zmierzać do stworzenia warunków zbliżonych do natu- ralnych, unikając wielokrotnego powtarzania tej czynności. Ma temu służyć m.in. obecność rodziców lub opiekunów albo obrońcy, ewentualnie nauczy- ciela lub przedstawiciela organizacji społecznej zajmującej się sprawami wychowania. W razie potrzeby nieletni kierowany jest na badanie do rodzinnego ośrod- ka diagnostyczno-konsultacyjnego lub innej placówki specjalistycznej. Bada- nia takie są obowiązkowe, jeżeli wobec nieletniego ma zapaść orzeczenie o umieszczeniu w: zakładzie wychowawczym lub innej placówce opiekuń- czo-wychowawczej, publicznym zakładzie opieki zdrowotnej lub zakładzie pomocy społecznej albo w zakładzie poprawczym. Jeżeli zostaną ujawnione okoliczności przemawiające za umieszczeniem w zakładzie poprawczym, a zachodzi obawa ukrycia się nieletniego, zatarcia przezeń śladów czynu albo nie można ustalić jego tożsamości, wówczas sąd może umieścić go w schronisku dla nieletnich, które pełni funkcję zbliżoną do tej, jaką wobec dorosłych spełniają areszty. Z tych samych przyczyn nieletni może też zostać zatrzymany na 48 godzin w policyj- nej izbie dziecka. Musi zostać niezwłocznie zwolniony, jeśli po tym czasie nie zostanie www.wsip.com.pl 164 Rozdział 11. Postępowanie w sprawach nieletnich wydane postanowienie o umieszczeniu go w schronisku lub innej placówce opiekuńczo- -wychowawczej. , , , : .-,. i::\!->'-:iy.%.;* ?'-••::,-,,: www.wsip.com.pl 172 Rozdział 12. Ochrona praw dzieci •' :;>;:^ Konwencja o Prawach Dziecka - założenia i cele ; KoPD została uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 listopada 1989 r. Polska ratyfikowała Konwencję 30 września 1991 r., po czym została ona ogłoszona w Dzienniku Ustaw Nr 120, poz. 526. Na mocy art. 87 Konsty- tucji RP KoPD, jako ratyfikowana przez Polskę umowa międzynarodowa, jest elementem systemu obowiązującego powszechnie w Polsce prawa. Przyczyny uchwalenia KoPD i cele tego dokumentu wymienione zostały w preambule i kilku początkowych artykułach części I. Idąc za stwierdzenia- mi zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., Genew- skiej Deklaracji Praw Dziecka z 1924 r. oraz Deklaracji Praw Dziecka ONZ z 1959 r., wskazano tam w szczególności na potrzebę traktowania dzieci jako samodzielnych podmiotów oraz na konieczność roztoczenia nad nimi szcze- gólnej opieki i troski, w tym również właściwej ochrony prawnej. Kluczowe dla Konwencji pojęcie dziecka nie zostało w tym dokumencie zdefiniowane w sposób, który nie budziłby wątpliwości. Z jednej bowiem stro- ny w preambule mowa jest o potrzebie ochrony dzieci „zarówno przed, j ak i po urodzeniu", z drugiej zaś w art. 1 KoPD, którego ranga normatywna jest dale- ce mocniejsza od treści preambuły, określono dziecko jako „istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność". .'?:i Jedna z najistotniejszych idei przyświecających Konwencji sprowadza się do tezy, iż najskuteczniejszym sposobem ochrony praw dzieci jest wspieranie ich rodzin (zobacz o zasadach prymatu rodziny w wychowaniu dziecka i po- mocniczej roli państwa - rozdziały 5 i 6). W preambule do KoPD stwierdzono, iż „rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowi- sko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powin- na być otoczona niezbędną ochroną i wsparciem, aby mogła w pełnym zakresie wypełniać swoje obowiązki w społeczeństwie". Dodano też, że dziecko „dla pełnego i harmonijnego rozwoju osobowości powinno wychowywać się w śro- dowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia". Konse- kwencją tych założeń jest brzmienie art. 18 ust. 2 KoPD. Głosi on, iż: „W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej konwencji pań- stwa-strony będą okazywały odpowiednią pomoc rodzicom oraz opiekunom prawnym w wykonywaniu przez nich obowiązków związanych z wychowywa- niem dzieci oraz zapewnią rozwój instytucji, zakładów i usług w zakresie opie- ki nad dzieckiem". "O* ' » • • ,.' Założeniem ochrony praw dziecka - jasno wyrażonym w przepisach KoPD -jest roztoczenie jej nad każdym dzieckiem bez względu na jego rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne, status majątkowy, ,-,:.<*? Katalog praw dziecka 173 niepełnosprawność, cenzus urodzenia lub jakikolwiek inny cenzus zarówno tego dziecka, jak i jego rodziców bądź opiekunów prawnych. Obowiązkiem władz państwowych jest podejmowanie właściwych kroków dla zapewnienia ochrony dziecka przed wszelkimi formami dyskryminacji lub karania go ze względu na status prawny, działalność, wyrażane poglądy lub przekonania re- ligijne rodziców dziecka, opiekunów prawnych lub członków rodziny (art. 2). Konwencja zobowiązuje państwa, które ją ratyfikowały, do podjęcia wszelkich właściwych działań ustawodawczo-administracyjnych dla realiza- cji uznanych w niej praw. Jeśli idzie o prawa o charakterze socjalnym, ekono- micznym i kulturalnym to - zważywszy ich specyfikę - KoPD zobowiązuje sygnatariuszy do wykorzystania maksimum posiadanych środków przy podejmowaniu działań na rzecz ich realizacji oraz - gdy okaże się to koniecz- ne - do podejmowania w tej mierze także działań o charakterze współpracy międzynarodowej. Nadrzędna w polskim prawie rodzinnym zasada dobra dziecka, będąca dyrektywą we wszelkich działaniach prowadzonych na rzecz dzieci, ma swój odpowiednik w Konwencji. Określenie, jakim się KoPD posługuje to „najlep- sze zabezpieczenie interesów dziecka" (art. 3 KoPD). Takie kryterium wy- znaczono wszelkim przedsięwzięciom dotyczącym dzieci, podejmowanym przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze ad- ministracyjne i ciała ustawodawcze. Dla skutecznego „wymuszania" na poszczególnych państwach przestrze- gania ratyfikowanej przez nie Konwencji powołano Komitet Praw Dziecka z siedzibą w Genewie. W skład komitetu wchodzi 10 ekspertów. Ich zada- niem jest rozpatrywanie sprawozdań z wykonywania Konwencji przedkłada- nych przez rządy poszczególnych państw składanych Komitetowi za pośre- dnictwem Sekretarza Generalnego Narodów Zjednoczonych. Komitet może zażądać od rządu danego państwa dalszych informacji odnoszących się do wprowadzenia w życie Konwencji. Katalog praw dziecka \ Spośród wymienionych w Konwencji poszczególnych praw dziecka (tworzących swoisty ich katalog) niektóre były przedmiotem rozważań za- wartych we wcześniejszych rozdziałach, gdzie omówiono je na tle obowiązu- jącego w Polsce ustawodawstwa dotyczącego rodziny. Chodzi tu o prawo dziecka do: -życia (art. 6); : - znajomości swego pochodzenia (art. 7); www.wsip.com.pl 174 Rozdział 12. Ochrona praw dzieci - rodziny i pozostawania pod opieką rodziców (art. 7); - poszanowania więzi rodzinnych dziecka (art. 9); ; ? ? - ustanowienia dlań pieczy zastępczej (art. 20); ? '-??• -ochrony przed wszelkimi formami przemocy (art. 19), w tym ochrony przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych (art. 34); - ochrony w postępowaniu adopcyjnym (art. 21). Wiele uwagi poświęcono również w poprzednich rozdziałach głoszonemu w KoPD prymatowi rodziny w wychowaniu dzieci i szczególnej odpowie- dzialności rodziców za dziecko (art. 5, 18, 27). Ponadto w ramach katalogu praw dziecka Konwencja wymienia prawo do: - tożsamości, to jest aktu urodzenia, nazwiska, obywatelstwa (art. 7); - wolności wypowiedzi (art. 12); .. ? • M ? . - wolności myśli, sumienia i religii (art. 14); - wolności zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń (art. 15); - ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne lub rodzinne dziecka, jego mir domowy lub korespondencję oraz przed zama- chami na jego honor i reputację (art. 16); - dostępu do informacji oraz materiałów pochodzących z różnorodnych źródeł krajowych i międzynarodowych (art. 17); - odpowiedniej ochrony i pomocy dla dzieci starających się o status uchodź- cy (art. 22); - korzystania z możliwie najlepszego stanu zdrowia oraz usług medycznych i rehabilitacyjnych (art. 24); ?:????: >. - korzystania z zabezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczeń społecznych (art. 26); - pełni normalnego życia dla dzieci niepełnosprawnych (art. 23); -poziomu życia odpowiadającego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu (art. 27); - nauki (art. 28, 29); - okresowego przeglądu leczenia i wszelkich innych okoliczności dotyczą- cych umieszczenia dziecka w zakładzie zajmującym się opieką, ochroną lub leczeniem (art. 25); - posiadania własnego życia kulturalnego dla dzieci należących do mniej szóści etnicznych, religijnych, językowych oraz pochodzenia autochtonicznego (art. 30), -. , .?:•, - wypoczynku (art. 31); - ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym (art. 32) i wszelkimi innymi jego formami (art. 36); - ochrony przed nielegalnym używaniem środków narkotycznych i substan- cji psychotropowych (art. 33); ; , Ochrona praw dzieci w działalności organizacji i instytucji 175 - ochrony przed pozbawieniem wolności w sposób bezprawny lub arbitralny, torturami, niehumanitarnym traktowaniem w sytuacji pozbawienia wolno- ści (art. 37); - traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej dla dzieci podejrzanych, oskarżonych lub uznanych winnymi naruszenia prawa karnego (art. 40). Ratyfikując KoPD Polska złożyła zastrzeżenie do art. 7 i 38 oraz deklara- cje wobec treści art. 12-16 i 24 ust. 2 litera f. W odniesieniu do art. 7 stwier- dzono, iż „Rzeczpospolita Polska zastrzega, że prawo dziecka przysposobio- nego do poznania rodziców naturalnych będzie podlegało ograniczeniu poprzez obowiązywanie rozwiązań umożliwiających przysposabiającym za- chowanie tajemnicy pochodzenia dziecka". W zastrzeżeniu do art. 38 okre- ślającego dolną granicę wieku dla osób powoływanych do służby wojskowej na 15 lat, stwierdzono, iż określona w prawie polskim granica wieku poboro- wych nie jest i nie może być niższa od określonej w KoPD. W deklaracji wo- bec treści art. 12-16 dano wyraz stanowisku, iż wykonanie przez dzieci okre- ślonych w tych przepisach praw „dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną". Z kolei w odniesieniu do art. 24 ust. 2 litera f Konwencji stwierdzono, iż „rzeczpospolita Polska uważa, że po- radnictwo dla rodziców oraz wychowanie w zakresie planowania rodziny po- winno pozostawać w zgodzie z zasadami moralności". KoPD jest najważniejszym, ale nie jedynym dokumentem międzynarodowym doty- czącym ochrony praw dzieci. Poza nim wymienić należy zwłaszcza: Europejską Kon- wencję o Wykonywaniu Praw Dzieci przyjętą przez Komitet Ministrów Rady Europy 25 stycznia 1996 r., Europejską Konwencję o Przysposobieniu Dzieci z 1967 r., Europejską Konwencję o Uznawaniu i Wykonywaniu Orzeczeń dotyczących Pieczy nad Dzieckiem oraz Przywracaniu Pieczy z 1980 r., Europejską Konwencję o Statusie Prawnym Dziecka Pozamałżeńskiego z 1975 r., a także szereg rezolucji i rekomendacji Rady Europy. Ochrona praw dzieci w działalności organizacji i instytucji Jak już wyżej wspomniano, KoPD nakłada na wszystkie instytucje pu- bliczne i prywatne opieki społecznej, sądy, władze administracyjne (także administracji oświatowej i pomocy społecznej) lub ciała ustawodawcze obo- wiązek najlepszego zabezpieczenia interesów dzieci. Poza działaniami usta- wodawczymi przejawiającymi się w zmianach obowiązującego prawa, (gwo- li sprostania międzynarodowym standardom ochrony praw dziecka) także szereg instytucji i organizacji przejawia na tym obszarze sporą aktywność. www.wsip.com.pl 176 Rozdział 12. Ochrona praw dzieci :; ?;;.. Wymienić należy w szczególności działania Rzecznika Praw Obywatel- skich, który przeprowadził szereg kontroli w rozmaitych placówkach opie- kuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych. Badając respektowanie w nich praw dzieci, wystąpił z wieloma zapytaniami i interwencjami do poszczegól- nych ministrów, składał skargi do Trybunału Konstytucyjnego, kwestionując szereg przepisów obowiązującego prawa. •.•??;•*:;. Szczególną rolę w społeczeństwie obywatelskim odgrywają organizacje pozarządowe. Dla promocji i ochrony praw dziecka wiele uczyniły zwłaszcza Komitet Ochrony Praw Dziecka, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Towa- rzystwo Przyjaciół Dzieci. Niektóre z organizacji specjalizują się w działa- niach na rzecz ochrony poszczególnych praw - istnieje wszak szereg niepu- blicznych ośrodków adopcyjno-opiekuńczych. Na rzecz ochrony prawa do życia działa wiele organizacji antyaborcyjnych, znaczna część stowarzyszeń i fundacji koncentruje swe wysiłki na rzecz prawa dzieci do godziwej egzy- stencji ekonomicznej itd. Niemal wszystkie one, realizując swą codzienną działalność statutową, podejmując rozliczne akcje „na rzecz", prowadząc działalność interwencyjną itp., przyczyniają się w sposób znaczący do szero- ko rozumianej edukacji społeczeństwa. ???:??:. , ' ,.:?'???. Można jednak zgłosić wątpliwość co do sensu tworzenia w imię ochrony praw dzie- ci specjalnej ściśle rozumianej partii politycznej, jako instytucji z natury swej prowadzą- cej do konfrontacji świata dzieci ze światem dorosłych. Ochrona praw dzieci zajmuje wiele miejsca w polskich środkach masowej komunikacji. . Niestety, cechą wielu artykułów i audycji, zwłaszcza w początkowym okresie obo- wiązywania KoPD, było promowanie idei ochrony praw dziecka w sposób sprzeczny z założeniami Konwencji, to jest jako praw, które chroniąc dzieci podważają pozycję ro- dziców i innych osób dorosłych (nauczycieli, wychowawców). Szczególną rolę dla promocji i realizacji idei praw dziecka przypisać nale- ży instytucjom systemu oświaty (kuratoriom, szkołom, placówkom). Warto podkreślić, iż preambuła do ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty zawiera stwierdzenie, iż system ów kieruje się wskazaniami zawartymi w Po- wszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz KoPD. Niestety, po upływie dekady od uchwalenia Konwencji, wiedza o prawach dziecka jest wśród kadry pedago- gicznej znikoma, sama zaś Konwencja wzbudza u nauczycieli i wychowaw- ców - znających ją głównie z interwencyjnych reportaży w mediach - poczu- cie zagrożenia. Podobnie odbierana jest w szkołach aktywność działających Ochrona praw dzieci w działalności organizacji i instytucji 177 przy kuratoriach rzeczników praw ucznia czy też na przykład agend Komite- tu Ochrony Praw Dziecka. Dodać do tego trzeba powszechną wśród nauczy- cieli i wychowawców niewiedzę o sposobach rozpoznawania objawów dziec- ka maltretowanego, wykorzystywanego, o sposobach i metodach niesienia pomocy dziecku pokrzywdzonemu, a także brak mechanizmów współpracy z instytucjami działającymi w środowisku na rzecz dziecka i rodziny itp. Tymczasem, wydaje się, iż bez rzetelnych działań edukacyjnych zarówno wśród nauczycieli, jak i uczniów (a poprzez szkołę również wśród rodziców!) stworzenie skutecznej ochrony praw dzieci nie jest możliwe. Zadanie to powinno być przedmiotem działań edukacyjnych skierowanych na kadrę pe- dagogiczną, a także powinno znaleźć należne miejsce w programach studiów pedagogicznych. Dla skuteczniejszej ochrony praw dzieci jest to zadanie bez porównania istotniejsze od tworzenia kolejnych instytucji i organizacji. i Na podstawie art. 72 ust. 4 powstał w Polsce urząd Rzecznika Praw Dziecka. Poza postulatem prowadzenia szeroko zakrojonych działań edukacyjnych sformułować można co najmniej kilka uwag na użytek rozwiązywania kon- kretnych sytuacji zagrożenia lub naruszenia praw dziecka. Przede wszystkim należy mieć świadomość (w szczególny sposób dotyczy to nauczycieli i wychowawców), iż ochrona praw dzieci przestała być tylko postulatem i zagadnieniem należącym jedynie do obszaru etyki. Zyskała ona bowiem - ze wszelkimi tego konsekwencjami - rangę prawną. Ten zaś, kto prawa dzieci łamie, albo mając obowiązek je chronić, uchyla się od tego, nara- ża się na stosowne sankcje (np. dyscyplinarne). Adresaci niniejszego opraco- wania powinni konsekwentnie traktować przeciwdziałanie łamaniu praw dzie- ci jako zawodowy prawny obowiązek (zob. rozdział 1.), nie zaś jako coś, co mieści się wśród zadań fakultatywnych. Przeciwdziałanie łamaniu praw dzieci nie powinno koncentrować się na interwencjach wobec spektakularnych niekiedy przejawów ich łamania. Działań tego rodzaju nie da się uniknąć, jednak na pierwszym planie powin- ny znaleźć się przedsięwzięcia socjalne i pedagogiczne o walorze profilak- tycznym. Dla ochrony prawa dziecka do życia w rodzinie zdecydowanie korzystniejsze jest uczynione w porę skuteczne wsparcie dotkniętej kryzysem rodziny, niż zabranie rodzi- com ich dziecka i umieszczenie go w instytucji pieczy zastępczej. Elementarnym wymogiem skuteczności działań jest znajomość (adresy i telefony) osób i służb, jakie mogą pomóc w rozwiązaniu trudnej sytuacji dziecka, w szczególności: www.wsip.com.pl i 178 Rozdział 12. Ochrona praw dzieci !55' ???" '!i; ' ''•< ''J- '-? - kuratora sądowego właściwego dla danej miejscowości/dzielnicy; - sędziego rodzinnego najbliższego sądu rejonowego; ś * - prokuratora; ? ?.?.??-.? •:-•; -policjanta; • - -pracownika socjalnego; - - ; - ośrodka pomocy społecznej; :?. -v , . : . i-;.:..;;.. - pedagoga szkolnego; ' ? ? ?>-.' - •?? •?? - rzecznika praw ucznia (przy kuratorium); - najbliższej agendy Komitetu Ochrony Praw Dziecka, - innych organizacji pozarządowych zajmujących się omawianą problematy- ką na terenie danej miejscowości. Każda z tych osób i instytucji ma całkowicie lub częściowo odmienne kompetencje niż pozostałe. Chcąc działać (pomagać) skutecznie, należy te kompetencje, choć w ogólnym zarysie, znać, by w sytuacji zagrożenia, gdy wymagany jest pośpiech, nie tracić czasu na poszukiwanie „właściwych drzwi". Naruszenie prawa może dotyczyć bowiem niezaspokojenia potrzeb materialnych, kiedy to należy podjąć współpracę z ośrodkiem pomocy spo- łecznej lub parafią, ale może też polegać na wsparciu dziecka-ofiary przestęp- stwa, kiedy to zwrócić się trzeba do policji, prokuratora, sędziego itd. Spośród potencjalnych współpracowników wykreślić należy osoby egzal- towane, nastawione do problemów ochrony praw dzieci sensacyjnie (jednym z pierwszych ich pomysłów wobec krzywdy dziecka jest nagłośnienie sprawy w mediach). W udzielaniu pomocy dzieciom krzywdzonym niewiele jest rze- czy istotniejszych od dyskrecji. Pomoc udzielana „w cichości" jest skutecz- niejsza, a poza wszystkim nie wolno kupczyć czyimś nieszczęściem. PROBLEMY DO DYSKUSJI Zastanów się, jakie zagrożenia natury wychowawczej niesie prowadzenie edukacji dzieci i młodzieży na temat przysługujących im praw zredukowane wyłącznie do uregulo- wań KoPD, a więc z pominięciem szerszego kontekstu unormowania sytuacji prawnej dziecka w prawie polskim (władza rodzicielska, UPN, KK). (Zobacz M. Andrzejewski Do- my na piasku. Rzecz o sieroctwie i domach dziecka, „W Drodze" Poznań 1997, rozdział „Prawa dzieci"). PYTANIA ? ? . ? .-.??. .;?-?'; -?:-..??? ;??????:? ?. •_ 1. Dlaczego błędna jest teza, iż warunkiem ochrony praw dziecka jest spełnianie przez nie swoich obowiązków? (Sięgnij do uwag o koncepcji praw człowieka). 2. Na czym polega różnica pomiędzy prawną relacją obywatel-władza w państwie totali- tarnym i w państwie demokratycznym? ?;••.-?••' • 3. Co jest źródłem praw człowieka? ' ' Ochrona praw dzieci w działalności organizacji i instytucji 179 4. Na podstawie przepisów KoPD omów wzajemne relacje pomiędzy dzieckiem, rodzi- ną i państwem. 5. Wymień najistotniejsze uniwersalne i regionalne dokumenty ochrony praw człowieka. 6. Wymień kilka praw obywatelskich i politycznych oraz kilka spośród praw socjalnych i wskaż podstawową różnicę pomiędzy nimi. 7. W jaki sposób władze zapewniają swobodę podróżowania, wolność wypowiedzi, pra- wo do prywatności? Przy pomocy jakich instrumentów państwo mogłoby te prawa człowieka ograniczyć? 8. Jakie zastrzeżenia i deklaracje złożyła Polska, ratyfikując KoPD? Jakie są ich motywy? 9. Podaj definicję dziecka zawartą w KoPD. 10. Na kogo KoPD nakłada szczególne obowiązki związane z zapewnieniem realizacji praw w niej zawartych? www.wsip.com.pl ANEKS www.wsip.com.pl 182 Aneks 1. Wniosek o zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego przez kobietę, która nie ukończyła 18. roku życia Szczecin, 30 stycznia 1999 r. Sąd Rejonowy w Szczecinie Wydział V Rodzinny Wnioskodawczyni: Anna Nowak, uczennica, zam. Szczecin, ul. Kwiatowa 21/4, Uczestnicy postępowania: Piotr Kowalski, mechanik, zam. Piła, ul. Pogodna 88/3, Zofia Nowak, rencistka, ; . zam. Szczecin, ul Kwiatowa 21/4, Rajmund Nowak, robotnik, zam. Szczecin, ul. Kwiatowa 21/4, Wniosek małoletniej o udzielenie jej zezwolenia na zawarcie małżeństwa Wnoszę o udzielenie mi, tj. Annie Nowak, urodzonej 1 kwietnia 1982 r. w Czaplinku, córce Zofii i Rajmunda małżonków Nowak, zezwolenia na zawarcie związku małżeń- skiego z Piotrem Kowalskim, urodzonym 1 maja 1977 r. w Świnoujściu, synem Jana i Marii małżonków Kowalskich. Uzasadnienie Urodziłam się 1 kwietnia 1982 r., jako córka Zofii i Rajmunda małżonków Nowak. Dowód: skrócony odpis aktu urodzenia. W 1997 r. ukończyłam szkołę podstawową, a obecnie jestem uczennicą drugiej klasy w Zasadniczej Szkole Zawodowej w Szczecinie przy ul. Odrzańskiej 5. Dowód: zaświadczenie ze szkoły. Piotr Kowalski jest z zawodu mechanikiem i pracuje w Fabryce Maszyn Żniwnych w Pi- le. Tam też wraz ze swymi rodzicami mieszka. Po zawarciu związku małżeńskiego za- mierza podjąć pracę w przedsiębiorstwie mechaniki precyzyjnej w Szczecinie. Dowód: zaświadczenie z zakładu pracy. Z Piotrem Kowalskim znamy się od trzech lat i pragniemy zawrzeć ze sobą związek mał- żeński. Obecnie jestem w trzecim miesiącu ciąży. Ojcem dziecka jest Piotr Kowalski. Mój ogólny rozwój czyni mnie zdolną do zawarcia małżeństwa. Dowód: zaświadczenie lekarskie z dnia 15 stycznia 1999 r. Moi rodzice Zofia i Rajmund Nowak nie sprzeciwiają się zawarciu przeze mnie małżeń- stwa z Piotrem Kowalskim. Wyrażają zgodę na nasze wspólne z nimi zamieszkiwanie po zawarciu związku małżeńskiego. Anna Nowak Załączniki: 1) skrócony odpis aktu urodzenia, 2) zaświadczenie z Zasadniczej Szkoły Zawodowej w Szczecinie, 3) zaświadczenie z Fabryki Maszyn Żniwnych w Pile, 4) zaświadczenie lekarskie, 5) odpisy wniosku i załączników. Aneks 183 2. Pozew o unieważnienie małżeństwa t Zielona Góra, 1 lutego 1999 r. Sąd Okręgowy w Zielonej Górze Wydział Cywilny Powódka: Anna Nowak, z domu Piotrowska, .-.....,' nauczycielka, zam. Świebodzin, ul. Jasna 55/22, „ , Pozwany: ,,.,.., Zenon Nowak, kierowca, zam. Brzeg, ul. Słoneczna 22/55, Pozew o unieważnienie małżeństwa Wnoszę o: 1. Unieważnienie małżeństwa zawartego w złej wierze przez pozwanego Zenona Nowa- ka z powódką Anną Nowak z domu Piotrowska, przed kierownikiem Urzędu Stanu Cy- wilnego w Żaganiu dnia 1 lutego 1997 r. (numer aktu małżeństwa 555). 2. Zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów procesu według obowiązujących przepisów. Wnoszę ponadto: 3.0 zażądanie akt sprawy V KP 111/98 z V Wydz. Karnego Sądu Rejonowego w Zamościu Uzasadnienie Pozwany: zawarł małżeństwo z powódką w dniu 1 lutego 1997 r. przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego w Żaganiu. Dowód: akt małżeństwa. Strony nie mają dzieci pochodzących z ich związku. Powódka jest nauczycielką zatrudnioną w Szkole Podstawowej Nr 66 w Świebodzinie i zarabia miesięcznie 620 złotych. Dowód: zaświadczenie o zarobkach. Pozwany jest kierowcą zatrudnionym w przedsiębiorstwie „Eurotrans" w Zielonej Górze, gdzie zarabia miesięcznie 2400 złotych. Dowód: zaświadczenie o zarobkach wydane prze zakład pracy pozwanego. Poza tym strony nie mają majątku. Powódka nie ma nikogo na utrzymaniu. Strony nie zawierały małżeńskiej umowy majątkowej. Do 1 lipca 1998 r. strony zamieszkiwały wspólnie w mieszkaniu pozwanej. Tego dnia po- wódka dowiedziała się, iż przeciwko pozwanemu toczy się przed Sądem Rejonowym w Zamościu postępowanie karne o przestępstwo bigamii. W wyroku, jaki zapadł 3 listopa- da 1998 r., pozwany został skazany na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawie- szeniem jej wykonania. Wyrok ten jest prawomocny. Dowód: akta sądowe V KP 111/98 Sądu Rejonowego w Zamościu. www.wsip.com.pl 184 Aneks Powódka, wychodząc za mąż za pozwanego, działała w dobrej wierze, nie wiedząc o tym, że pozwany zawarł już wcześniej związek małżeński, który nie został rozwiązany. Dowód: przesłuchanie stron. W tej sytuacji powództwo jest uzasadnione. Anna Nowak Załączniki: 1) akt małżeństwa, 2) zaświadczenie o zarobkach powódki, 3) zaświadczenie o zarobkach pozwanego, -?•?•? ? • <>? ? -- 4) odpisy pozwu i załączników. Aneks 185 3. Wniosek o nakazanie wypłacania wynagrodzenia za pracę do rąk małżonka Bolesławiec, 1 września 1999 r. Sąd Rejonowy w Bolesławcu Wydział Rodzinny i Nieletnich Wnioskodawczyni: Genowefa Piotrowska, sprzedawczyni, zam. Bolesławiec, ul. Klonowa 55/22, Uczestnik: Walenty Piotrowski, tokarz, zam. Bolesławiec, ul. Klonowa 55/22, Wniosek małżonka o nakazanie wypłacania wynagrodzenia za pracę współmałżonka Wnoszę o: nakazanie Zakładowi Obróbki Metali Nieżelaznych w Bolesławcu, ul. Jasna 18, aby należne mojemu mężowi Walentemu Piotrowskiemu wynagrodzenie za pracę w tym za- kładzie z zasiłkami rodzinnymi, premiami i dodatkami za pracę w godzinach nadliczbo- wych wypłacał w całości do rąk Genowefy Piotrowskiej, żony uczestnika postępowania. Uzasadnienie Związek małżeński z Walentym Piotrowski zawarłam 1 października 1988 r. Dowód: odpis aktu małżeństwa. Mamy troje dzieci: Sebastiana lat 10, Wojciecha lat 7 i Piotra lat 3. Dowód: odpisy aktów urodzenia. Wraz z dziećmi i mężem zamieszkujemy w Bolesławcu ul. Klonowa 55/22 w mieszkaniu komunalnym. Mąż mój z powodu częstego nadużywania alkoholu i przepijania większości pieniędzy od dawna, to jest od około roku, nie przekazuje zarobionych kwot na zaspokajanie po- trzeb rodziny. Wcześniej też często nadużywał alkoholu, ale część pieniędzy przeznaczał na potrzeby rodziny. Pod wpływem alkoholu mąż często wszczyna awantury, z czego znany jest w sąsiedztwie, a także na policji, gdzie był wiele razy notowany. Mąż, jako tokarz z 15-letnim stażem, zarabia miesięcznie około 1400 złotych, do której to kwoty dodać trzeba jeszcze pobierany na trójkę dzieci zasiłek rodzinny i wynagrodze- nie za pracę w godzinach nadliczbowych. Dowód: informacja, jakiej udzieli księgowość Zakładów Obróbki Metali Nieżelaznych w Bolesławcu. Z mojej wypłaty nie jestem w stanie utrzymać dzieci i siebie oraz pokryć kosztów czyn- szu, prądu itp. Z wymienionymi opłatami zalegamy już od 4 miesięcy. Dowód: pisma ponaglające z Zakładu Energetycznego i z Urzędu Miasta w Bolesławcu. W związku z powyższym uważam, że dobro naszej rodziny, w tym i mojego męża, a zwłaszcza dobro dzieci, wymaga, aby zarobki męża były wypłacane do moich rąk. Genowefa Piotrowska www.wsip.com.pl 186 Aneks Załączniki: ?»WVj ?'"'"< ,u 1) akt małżeństwa, ,.-"- j, 2) skrócone odpisy aktów urodzenia dzieci, 3) pisma z Zakładu Energetycznego z 1 05 1999 r. i z 1.06.1999 r., 4) pismo z Urzędu Miasta w Bolesławcu r. z 1.07. 1999 r., 5) odpis wniosku i załączników. Aneks 187 4. Pozew o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami ??'" Poznań, 2 lutego 1999 r. Sąd Rejonowy w Poznaniu - Wydział VIII Rodzinny Powód: Anna Nowak, zam. Swarzędz, Osiedle Południowe 66/22. Pozwany: Jan Nowak, zam. Swarzędz, Osiedle Południowe 66/22. Pozew o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami Wnoszę o: 1. Zniesienie ustawowej wspólności majątkowej powódki Anny Nowak i pozwanego Jana Nowaka wynikającej z zawarcia przez nich małżeństwa w dniu 1 stycznia 1985 r. przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego w Swarzędzu - numer aktu małżeń- stwa 222. 2. O zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów procesu według norm przepi- sanych prawem. Ponadto wnoszę o 3. Wezwanie na rozprawę świadków: Marię Ratajczak, zam. Swarzędz, Os. Południowe 66/23, Zofię Kaczmarek, zam. Poznań, ul. Majowa 1. Uzasadnienie Strony zawarły związek małżeński 1 stycznia 1985 r. przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego w Swarzędzu. Dowód: odpis aktu małżeństwa. Pozwany od 1996 r. nadużywa alkoholu, przepija wspólnie zarobione pieniądze, trwoni wspólny dorobek, grając hazardowo w karty, zdarza się, że wynosi różne przedmioty na sprzedaż. Ponadto pozwany prowadzi niejasne dla powódki interesy, o czym powódka do- wiedziała się od wierzycieli pozwanego, którzy od pół roku co kilka tygodni nachodzą po- wódkę, żądając zapłacenia długów zaciągniętych przez pozwanego. Chcąc uniknąć egze- kucji komorniczej, powódka zdecydowała się zaciągnąć u rodziny jak również w zakładzie pracy pożyczki. Dowód: pokwitowania zapłaty długów przez wierzycieli powoda Jana Kowalskiego i Marka Malinowskiego. Pomimo tego pozwany nie zmienił postępowania i zaciągnął nowe drugi. Poza tym cią- gle, wręcz każdego dnia, nadużywa alkoholu, a co kilka dnia upija się. Dowód: przesłuchanie świadków oraz stron. - . www.wsip.com.pl 188 Aneks W tych okolicznościach utrzymywanie w naszym małżeństwie wspólności majątkowej godzi w dobro rodziny, w tym zwłaszcza małoletnich dzieci stron, prowadząc na dalszą metę do pozbawienia rodziny środków do życia. Zachodzi zatem ważny powód w rozumieniu art. 52 KRiO, który uzasadnia zniesienie wspólności majątkowej stron. Anna Nowak Załączniki: 1) odpis aktu małżeństwa, 2) pokwitowania spłaty długów pozwanego, .• •?/;,.,-' 3) odpis pozwu i załączników. ? ?• ?.;(! •;;•:. ? ?!.:?,-.', ,;....- 5. Pozew o rozwód (I) Aneks 189 Kraków, 30 stycznia 1999 r. Sąd Okręgowy w Krakowie Wydział II Cywilny Powódka: Anna Nowak, nauczycielka, zam. w Krakowie, ul. Lipowa 222/13. Pozwany: Jan Nowąk, inżynier, . - zam. w Krakowie, ul. Lipowa 222/13. ?•'•• •?•;?•??•?':? : ? -,???? '? ? Pozew o rozwód '' :'':.-'•?"'?•?? '?•???' ; Wnoszę o: ,. ?, .,,„....... . .... ,; 1. Rozwiązanie małżeństwa powódki Anny Nowak z pozwanym Janem Nowakiem, za- wartego 1 czerwca 1990 r. w Urzędzie Stanu Cywilnego w Katowicach, nr aktu małżeń- stwa IV 2213/90 przez rozwód z winy pozwanego. 2. Powierzenie powódce Annie Nowak wykonywania władzy rodzicielskiej nad wspól- nymi dziećmi stron, synem Piotrem, urodzonym 1 lipca 1991 r. w Płocku oraz córką Zo- fią, urodzoną 1 sierpnia 1993 r. w Rzeszowie. 3. Zobowiązanie pozwanego do dostarczania dzieciom środków utrzymania w kwocie po 350 (trzysta pięćdziesiąt) zł miesięcznie na każde dziecko. 4. Zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów procesu według obowiązujących przepisów. . .... ;. •..,...•.-.??,.- .-??,.., •..,-• Ponadto wnoszę o: ..;..,•„-?. ., , • 5. Wezwanie na rozprawę świadków: a) Zofię Kowalską, zam. w Krakowie, ul. Klonowa W122, b) Joannę Piotrowską, zam. Kraków, ul. Lipowa 222/11. 6. Powierzenie pieczy nad dziećmi Piotrem i Zofią na okres procesu powódce Annie No- wak i zobowiązanie pozwanego Jana Nowaka do ponoszenia kosztów częściowego utrzymania dzieci do ukończenia procesu w kwocie po 350 zł na każde dziecko płatne do rąk powódki Anny Nowak. . - o Uzasadnienie Strony zawarły związek małżeński przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego w Katowicach 1 czerwca 1990 r. Dowód: akt małżeństwa. Z małżeństwa tego strony mają dwoje dzieci - syna Piotra urodzonego 1 lipca 1991 r. i córkę Zofię urodzoną 1 sierpnia 1993 r. Dowód: akty urodzenia dzieci. Pożycie małżeńskie początkowo było zgodne. Pierwsze nieporozumienia, a z czasem kłótnie, miały miejsce latem 1995 r. W tym okresie pozwany nawiązał znajomość z JolantąNowicką. Znajomość ta spowodowała coraz dłuższe okresy nieobecności pozwanego w domu, wspól- ne pozwanego i ww. J. Nowickiej spędzanie dni wolnych od pracy, coraz częstsze awantury www.wsip.com.pl 190 Aneks czynione przez pozwanego powódce. Powódka starała się nakłonić męża, aby nie rozbijał rodziny. Jej starania nie zdały sięjednak na nic. Sytuacja w rodzinie pogorszyła się od czasu, gdy pozwany zaczął nadużywać alkoholu i przepijać znaczną część zarobków. Nastąpiło to z dużym nasileniem od jesieni 1997 r. Po pij anemu pozwany awanturował się i często wulgar- nie powódce ubliżał. Dowód: a) Zofia Kowalska, zam. w Krakowie, ul. Klonowa 11/22, b) Joanna Piotrowska, zam. Kraków, ul. Lipowa 222/11, c) przesłuchanie stron. ? ?.-.?.- ? Od jesieni 1997 r. ustała też pomiędzy stronami wszelka więź małżeńska: fizyczna, du- chowa i gospodarcza. Lata poprzedzające decyzję o wystąpieniu o rozwód utwierdziły powódkę w przekonaniu, że nie ma szans na utrzymanie jej małżeństwa z pozwanym. Utrzymanie tego związku nie leży też w interesie dzieci ani w interesie społecznym. W tych warunkach nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia między małżonkami. Dowód: przesłuchanie stron. Powódka jako nauczycielka zatrudniona w Szkole Podstawowej Nr 350 w Krakowie za- rabia miesięcznie 720 złotych. Dowód: zaświadczenie o zarobkach. ' ' ?..???•?? Pozwany zatrudniony jest w Przedsiębiorstwie INSTAL SA, gdzie jego miesięczne za- robki sięgają 3000 zł. Dowód: zaświadczenie z miejsca pracy. ' Strony nie posiadają żadnego majątku, a oprócz dzieci nie mają nikogo na utrzymaniu. Nie zawierały też żadnej majątkowej umowy małżeńskiej. W tej sytuacji względy słuszności przemawiają za tym, aby pozwany płacił na utrzyma- nie dzieci co najmniej po 350 złotych miesięcznie. Ponieważ pozwany zajęty swoim życiem osobistym nie interesuje się dziećmi, wniosek o powierzenie dzieci powódce jest w pełni uzasadniony. Anna Nowak Załączniki: • ?; ?.•.•?; :..,;-.. 1) akt małżeństwa, ? ' ?< :? 2) akty urodzenia dzieci, ? . •-??,•-.?? 3) zaświadczenie o zarobkach powódki, , , < ' ? .,,. , ;. 4) odpis pozwu i załączników. . . ./ 1 6. Pozew o rozwód (II) Powódka: Anna Nowak, nauczycielka, zam. w Krakowie, ul. Lipowa 222/13. Pozwany: Jan Nowak, inżynier, zam. w Krakowie, ul. Lipowa 222/13. Aneks 191 Kraków, 30 stycznia 1999 r. Sąd Okręgowy w Krakowie Wydział II Cywilny 1 ' ' '?-? Pozew o rozwód ' ; . ; •, Wnoszę o: 1. Rozwiązanie małżeństwa powódki Anny Nowak z pozwanym Janem Nowakiem, za- wartego 1 czerwca 1990 r. w Urzędzie Stanu Cywilnego w Katowicach, nr aktu małżeń- stwa IV 2213/90 przez rozwód bez orzekania o winie. 2. Powierzenie powódce Annie Nowak wykonywania władzy rodzicielskiej nad wspól- nym dzieckiem stron Marią Nowak urodzoną 2 lipca 1993 r. w Łodzi. 3. Zobowiązanie pozwanego do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania córki w wysokości 400 (czterysta) zł miesięcznie. Ponadto wnoszę o: 4. Wezwanie na rozprawę świadka Zofii Kowalskiej, zam. Kraków, ul. Jasna 55/44. Uzasadnienie Strony zawarły związek małżeński 1 czerwca 1990 r. przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego w Katowicach. Dowód: akt małżeństwa. Z małżeństwa tego strony mają córkę Marię urodzoną 2 lipca 1993 r. Dowód: akt urodzenia. Małżeństwo strony zawarły w 1990 r. po okresie niespełna rocznej znajomości. Począt- kowo było ono zgodne i udane. Do pierwszych większych nieporozumień doszło między stronami w 1995 r. Od tego czasu często wybuchały kłótnie, które czyniły związek coraz trudniejszym do utrzymania. Małżonków dzieliła coraz głębsza różnica poglądów na ro- dzinę, odmienne zainteresowania, dążenia. Ujawniła się, a z czasem pogłębiła, różnica charakterów pomiędzy małżonkami. Ostatecznie doszło do całkowitego zerwania wszelkich więzi uczuciowych łączących małżonków. Następnie ustały całkowicie zarówno więzi fizyczne, jak i gospodarcze. Sy- tuacja taka trwa już niespełna dwa lata. W tej sytuacji nie ma żadnych szans na utrzymanie związku. Utrzymanie go nie leży też zarówno w interesie społecznym, jak i w interesie dziecka, którego wychowaniem od czterech lat zajmuje się wyłącznie powódka, gdyż pozwany nie przejawia w tym wzglę- dzie żadnego zainteresowania. www.wsip.com.pl 192 Aneks Dowód: a) przesłuchanie świadka Zofii Kowalskiej, zam. Kraków, ul. Jasna 55/44, b) przesłuchanie stron. Powódka jako nauczycielka zatrudniona w Szkole Podstawowej Nr 350 w Krakowie za- rabia miesięcznie 720 złotych. Dowód: zaświadczenie o zarobkach. Pozwany zatrudniony jest w Przedsiębiorstwie INSTAL SA, gdzie jego miesięczne za- robki sięgają 2000 zł. ;? ; y; Dowód: zaświadczenie z miejsca pracy. Strony nie posiadają żadnego majątku, a oprócz córki nie mają nikogo na utrzymaniu. Nie zawierały też żadnej majątkowej umowy małżeńskiej. Względy słuszności przemawiają za tym, aby pozwany płacił na rzecz utrzymania i wy- chowania córki co najmniej 400 złotych miesięcznie. Z uwagi na brak zainteresowania pozwanego wychowywaniem córki, wniosek o powierzenie wychowywania jej powódce jest w pełni uzasadniony. Anna Nowak Załączniki: '''"' ' ''" ' '.' ' ???•??•?'?'.- 1) akt małżeństwa, ! . ? ". ?•? •- • ., \ 2) akt urodzenia córki, ' ' ' ' ?•? ?'??? - ' ? ? 3) zaświadczenie o zarobkach powódki, : - 4) odpis pozwu i załączników. •, , ? ., • ? :..,-?., • .>;.., Aneks 193 7. Wyrok rozwodowy Sygn. akt......................... ?-?>?"•? WYROK " W IMIENIU RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ ' "' ;"' ^ ?•?»??:" ... ?•?"? ???'?'? ; •'?-- Dnia. Sąd Okręgowy w......................................Wydział II Cywilny w składzie Przewodniczący:.........................................,....-....................,,.,........ Ławnicy:.......................................................................................... Protokolant:..................................................................................... Po rozpoznaniu w dniu..........................w................................................................... sprawy z powództwa...........................................................................................przeciwko ...............................................................................................o rozwód I. Rozwiązuje przez rozwód małżeństwo..................................................................... ................................................................................................................ zawarte w dniu .........................................................w............................................................za numerem ........................................z winy...................................................(bez orzekania o winie) II. powierza...................................................................................................wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi 1............................................................................................................................................ 2............................................................................................................................................ 3............................................................................................................................................ 4............................................................................................................................................ zastrzegając..............................................................................................................prawo współdecydowania w istotnych sprawach dziecka dotyczących wyboru zawodu i szkoły, leczenia, informowania się o wynikach nauki, osobistych kontaktów w terminach i miejs- cach przez strony ustalonych III. zobowiązuje...............................................do ponoszenia kosztów utrzymania dzieci 1............................................................................................................................................ 2............................................................................................................................................ 3............................................................................................................................................ 4............................................................................................................................................ płatne z góry z ustawowymi odsetkami od dnia zwłoki w płatności każdej raty do rąk ustawowego przedstawiciela............................................................................................... poczynając od dnia prawomocności wyroku w miejsce alimentów ustalonych wyrokiem (ugodą)................................................................................................................................ sygn........................................płatne do................................................każdego miesiąca IV. nie orzeka o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez rozwodzących się małżonków (na czas wspólnego zamieszkania) położonego........................................... www.wsip.com.pl 194 Aneks w ten sposób, że. V. ustala wpis ostateczny na kwotę...................................................................................... i uznaje go za uiszczony; VI. zasądza od.......................................................................................................na rzecz .............................................................tytułem zwrotu kosztów procesu kwotę................. (Koszty procesu między stronami wzajemnie znosi); VII. nakazuje pobrać na rzecz Skarbu Państwa (Kasa Sądu Okręgowego w . .............................................) tytułem opłaty sądowej od............................ kwotę............................................................................................................... PRZEWODNICZĄCY 8. Pozew o zaprzeczenie ojcostwa Aneks 195 Wrocław, 1 października 1999 r. Sąd Rejonowy we Wrocławiu Wydział VII Rodzinny i Nieletnich Powód: Jan Nowak, mechanik, zam. Wrocław, ul. Spadzista 111/22. Pozwani: Jolanta Nowak, kelnerka, zam. Wrocław, ul. Spadzista 111/22, Borys Nowak, zam. Wrocław, ul. Spadzista 111/22. - ... Pozew o zaprzeczenie ojcostwa Wnoszę o: 1. Ustalenie, że pozwany Borys Nowak urodzony 1 września 1999 r., którego matką jest pozwana Jolanta Nowak, nie jest synem Jana Nowaka. 2. Zasądzenie od pozwanych na rzecz powoda kosztów procesu wg norm przepisanych. Uzasadnienie Jolanta Nowak, która jest żoną powoda, urodziła 1 września 1999 r. syna Borysa Nowaka. Dowód: akt urodzenia Borysa Nowaka. Borys Nowak urodził się w trakcie trwania związku małżeńskiego Jana i Jolanty małżon- ków Nowak, jednakże Jan Nowak nie jest jego ojcem. Powód w okresie koncepcyjnym żony nie utrzymywał z nią stosunków cielesnych. W okresie od 1 września 1998 r. do 1 kwietnia 1999 r. powód przebywał stale za granicą. Był przez cały ten okres pracowni- kiem punktu serwisowego firmy Euromasz SA Wrocław w Hiszpanii. W tym czasie nie spotykał się z pozwaną. Po powrocie do kraju dowiedział się, że żona spodziewa się dziecka. Dowód: przesłuchanie stron -? ? ? s ?'???' Jan Nowak Załączniki: 1) akt urodzenia Borysa Nowaka, 2) odpisy pozwu i załączników. www.wsip.com.pl 196 Aneks 9. Pozew o ustalenie ojcostwa i związane z nim roszczenia .-• - t-. . --"::?-..;-. ?? ?••••'•w Olsztyn, 12 maja 1999 r. ;???? ?''•'' • ;'.- Sąd Rejonowy w Olsztynie n' Wydział VI Rodzinny i Nieletnich Powodowie: Waldemar Nowak , . i ,i.; , . .,., działający przez matkę Annę Nowak, ? ; ? . . ,...,, .-.? (j ... , zam. Olsztyn, ul. Północna 55/33. Pozwany: Jan Ptaszyński, ogrodnik, : zam. Giżycko, ul. Południowa 11. . •? •.,-..?,??---,_ y% -.^r-i i;ś^:' -iS""*' '" * Pozew o ustalenie ojcostwa i związane z nim roszczenia ? '' : Wnoszę o: 1. Ustalenie, że pozwany Jan Ptaszyński jest ojcem Waldemara Nowaka, urodzonego 22 marca 1999 r. w Olsztynie, syna Anny Nowak, którego akt urodzenia sporządzono w Urzędzie Stanu Cywilnego w Olsztynie pod numerem 1234. 2. Nadanie Waldemarowi Nowakowi nazwiska Ptaszyński. 3. Orzeczenie, że pozwanemu Janowi Ptaszyńskiemu nie będzie przysługiwała władza rodzicielska nad Waldemarem Ptaszyńskim. 4. Zasądzenie od pozwanego Jana Ptaszyńskiego na rzecz małoletniego Waldemara No- waka do rąk jego matki, powódki Anny Nowak, jako ustawowej przedstawicielki, tytu- łem alimentów kwoty 250 złotych (dwieście pięćdziesiąt) miesięcznie płatnej, poczyna- jąc od dnia 22 marca 1999 r. wraz z odsetkami. 5. O zasądzenie od pozwanego Jana Ptaszyńskiego na rzecz powódki sumy 400 (cztery- stu) złotych tytułem poniesionych kosztów porodu i wyprawki dla dziecka. 6. Nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności w punktach 4 i 5 pozwu. 7. Rozpoznanie sprawy podczas nieobecności powódki na rozprawie. 8. Wydanie wyroku zaocznego w razie nieusprawiedliwionej nieobecności pozwanego na rozprawie. Ponadto wnoszę o: ?...-... ; • . - ..., .. ? _,.. i 9. Wezwanie na rozprawę świadków: , ; ... a) Joanny Wojciechowskiej, zam. Olsztyn, ul. Kręta 11/11, i ;-.:. • .. ;. b) Marii Jankowskiej, zam. Olsztyn, ul. Boczna 22/33. Uzasadnienie Pozwanego Jana Ptaszyńskiego poznałam w lipcu 1994 r. w Giżycku. Nasza znajomość stała się bliższa, gdy w 1997 r. pozwany rozpoczął wieczorowo naukę w Technikum Ogrodniczym w Olsztynie. Spotykaliśmy się często i po jakimś czasie podjęliśmy współ- życie seksualne. We wrześniu 1998 r. stwierdziłam, że jestem w ciąży i powiadomiłam o tym pozwanego. W tamtym czasie kilka razy rozmawialiśmy o zawarciu związku mał- żeńskiego. Po uzyskaniu wiadomości o mojej ciąży pozwany najpierw wypierał się, iż jest ojcem dziecka, a następnie nakłaniał mnie do przerwania ciąży, obiecując pomoc Aneks 197 w załatwieniu zabiegu poza granicami kraju. Ja nie zgodziłam się na to. Pozwany od li- stopada 1998 r. zerwał ze mną znajomość, przestał mnie odwiedzać, ani razu nie wykazał zainteresowania przebiegiem ciąży ani zdrowiem dziecka już po jego urodzeniu. Wiem, że wśród znajomych wypowiadał się w wulgarny sposób o mnie. W czasie znajomości z pozwanym nie utrzymywałam stosunków cielesnych z żadnym innym mężczyzną. Dowód: 1) akt urodzenia Waldemara Nowaka, 2) świadek Joanna Wojciechowska, zam. Olsztyn, ul. Kręta 11/11, .,.>• , 3) świadek Maria Jankowska, zam. Olsztyn, ul. Boczna 22/33, 4) przesłuchanie stron. Pozwany jako ojciec powoda ma obowiązek spełniania wobec niego obowiązku alimen- tacyjnego oraz obowiązek pokrycia kosztów związanych z ciążą i porodem. Pozwany jest właścicielem gospodarstwa ogrodniczego. Jego dochody nie sami dokładnie znane, jed- nak zważywszy standard życia pozwanego, znaczną wielkość kilkunastu posiadanych szklarni i fakt, że zatrudnia w nich kilkunastu pracowników, są one znaczne. Ja zatrudniona jestem jako sprzedawca w sklepie spożywczym PSS Społem i zarabiam miesięcznie 600 zł. ........... Dowód: zaświadczenie o zarobkach. Uważam, że żądana kwota 250 zł miesięcznie tytułem alimentów na rzecz dziecka nie jest dla pozwanego wygórowana. Jeśli chodzi o zasadność żądania kwoty 400 złotych ty- tułem poniesionych kosztów porodu i wyprawki dla dziecka, to składają się na nią koszty lekarstw, jakie zmuszona byłam zakupić w konsekwencji porodu, który miał ciężki prze- bieg, oraz łóżeczka dla dziecka. . ..... . ..-.-; Dowód: rachunki z 10 03 1999 r. i 26 03 1999 r. ' ', " ,- Anna Nowak Załączniki: .........' 1) akt urodzenia Waldemara Nowaka, 2) zaświadczenie o zarobkach powódki, 3) rachunek z 10 03 1999 r, ??? ' •<'? - • 4) rachunek z 26 03 1999 r., 5) odpisy pozwu i załączników. ??' . V ii'''?? www.wsip.com.pl 198 Aneks 10. Wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej v r r ? ' ? :??-' ! zam. Białystok, ul. Wschodnia 17. • : -' ?" 'r..' >'? Uczestnik: ' ; ' ' ' •?' •??.?:,.; x Jan Nowak, robotnik. ' ' : .? ' • • Wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej Wnoszę o: 1) Pozbawienie Jana Nowaka władzy rodzicielskiej nad małoletnim synem Piotrem No- wakiem urodzonym 1 05 1991 r. Suwałkach. Ponadto wnoszę o: , •,?>>:,?.... wezwanie na rozprawę świadków: i ,v a) Marię Kowalską, zam. Białystok, ul. Suwalska 111/22, ,.. ,,. . . b) Janinę Kasińską, zam. Białystok, ul. Wschodnia 12. ,, .. ??., ;,.,.. :, ... ... ". !l ..... ' Uzasadnienie Małoletni Piotr Nowak urodzony 1 maja 1991 r. jest synem Jana Nowaka i Anny Nowak z domu Kowalska. Chłopiec jest od 1995 r. wychowywany przez matkę. Rodzice żyją w separacji od czasu, kiedy to uczestnik postępowania wyprowadził się do mieszkania swojej konkubiny Gertrudy Jankowskiej. W okresie minionych czterech lat Jan Nowak nie przejawiał niemal żadnego zainteresowania synem. Nie pamięta o jego imieninach, urodzinach, a nawet nie robi mu prezentów na święta. Co więcej, w ostatnim okresie na- chodzi po pijanemu wnioskodawczynię, robi jej awantury, ubliżając wulgarnymi słowy zarówno jej, jak i dziecku. W listopadzie 1998 r. uczestnik spotkał na ulicy swego syna wysłanego przez matkę po zakupy i zwymyślał go oraz dotkliwie zbił. Dowód: zeznania świadków Marii Kowalskiej, zam. Białystok, ul. Suwalska 111/22 i Ja- niny Kasińskiej, zam. Białystok, ul. Wschodnia 12. Dziecko boi się ojca. Nie chce samodzielnie chodzić do szkoły, gdyż obawia się, iż może zostać ponownie zbite. Zmiany w zachowaniu dziecka skłoniły wychowawczynię klasy do skierowania chłopca na badania psychologiczne. Stwierdzono u dziecka stany lękowe. Dowód: opinia psychologa szkolnego. W tej sytuacji uważam, iż dobro dziecka wymaga, aby ojciec dziecka - wobec rażących zaniedbań w wykonywaniu swych rodzicielskich obowiązków oraz przejawianej agresji został tej władzy pozbawiony. Anna Nowak Załączniki: a) akt małżeństwa, b) akt urodzenia Piotra Nowaka, c) opinia psychologa, \ d) odpis wniosku i załączników. Aneks 199 11. Pozew o alimenty Wałbrzych, 15 lutego 1999 r. Sąd Rejonowy w Wałbrzychu Wydział VI Rodzinny i Nieletnich Powódka: Anna Nowak działająca w imieniu i na rzecz małoletniej Marii zam. Wałbrzych, ul. Piękna 111/22. Pozwany: Jan Nowak, zam. Wałbrzych ul. Wrocławska 111 /22. Pozew o alimenty Wnoszę o: 1. Zasądzenie od pozwanego Jana Nowaka na rzecz małoletniej córki Marii Nowak tytu- łem alimentów kwoty 350 (trzysta pięćdziesiąt) złotych miesięcznie, płatne do 10. każdego miesiąca, począwszy od dnia 1 grudnia 1998 r. do rąk Anny Nowak - matki ma- łoletniej. 2. Rozpoznanie sprawy podczas nieobecności powódki na rozprawie. 3. Wydanie wyroku zaocznego w razie nieusprawiedliwionej nieobecności pozwanego. 4. Nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności. 5. O zabezpieczenie powództwa przez zobowiązanie pozwanego Jana Nowaka do ui- szczania miesięcznie 350 zł aż do ukończenia sporu. Uzasadnienie Małoletnia Maria Nowak jest córką pozwanego. Rodzice małoletniej pozostają w separa- cji od 1 grudnia 1998 r., kiedy to pozwany opuścił mieszkanie i zaprzestał kontaktów za- równo z żoną, jak i córką, zamieszkując u swych rodziców. Pozwany od tego też dnia za- przestał łożyć na utrzymanie dziecka. Córka ma 10 lat, uczęszcza do szkoły oraz na lekcje języka angielskiego, za które miesięczna opłata wynosi 45 zł. Jako dziecko aler- giczne wymaga częstych konsultacji medycznych i zażywania drogich lekarstw, na które przeznaczam miesięcznie średnio około 50-60 złotych. Moje zarobki jako sprzedawczyni w sklepie spożywczym PSS Społem wynoszą mie- sięcznie 625 złotych. Zarobki męża, który zatrudniony jest jako kierowca w MZK Wałbrzych wynoszą około 1500 zł. Zważywszy, iż w obecnej sytuacji ponoszę koszty eksploatacji mieszkania (czynsz - 200 zł, woda, gaz, energia elektryczna - około 120 zł) żądana wysokość alimentów (350 zł) nie jest wygórowana. Anna Nowak Załączniki: 1) akt urodzenia Marii Nowak, 2) akt małżeństwa Anny i Jana Nowaków, 3) zaświadczenia o zarobkach z PSS Społem, 4) rachunki za lekarstwa powódki, 5) rachunki opłat za lekcje angielskiego, 6) odpis pozwu. www.wsip.com.pl Biblioteka WPedag. 1092003947 Autor w komunikatywny sposób omawia podstawowe przepisy prawa dotyczące spraw rodziny (m.in. rozwodu, alimentów, władzy rodzicielskiej, praw dzieci, opieki zastęp- czej nad dzieckiem). Stawia pytania z pogranicza pedago- giki, prawa, etyki, które mają uzmysłowić pedagogom bli- skość prawa z procesem dydaktyczno-wychowawczym. W książce zamieszczono wykaz instytucji zajmujących się załatwianiem spraw rodzinnych, informacje proceduralne oraz wzory pism urzędowych. Krąg odbiorców tej publika- cji jest wyraźnie określony, są nimi studenci pedagogiki, słuchacze policealnych służb socjalnych, pedagodzy szkol- ni i placówek opieki całkowitej, pracownicy socjalni. ISBN 83-02-08763-7 788302 087639 02