PORTRET Z DIAMENT�W J�zef Lenart Obwolut� projektowa� JANUSZ GiRABIA�SKI Zdj�cia J�ZEF LENART, ROMAN BIESIADA oraz Agencja �Novosti" FR1NTED' IN POLAND Iskry Warszawa 1966 1. Wysoki lot Pierwszy skok � 2900 kilometr�w, drugi � ponad 1500. Siedem godzin lotu. Wy�ej Dhaulagiri, Cho-gori, Mont Everestu. Pami�tam takie zdj�cie Jerzego Hajdukiewicza z dhaulagirskiej wyprawy: �Morze mgie� nad Nepalem i Indi�". O�nie�ona, lodowata gra� wyrastaj�ca nad biel chmur. �Dach �wiata"... Jest bo w tym nazwaniu co� z poczucia sko�czono�ci materii daj�cej oparcie ludzkiemu �yciu. Ona w�a�nie, ta dotykalna � zdaje si� nam wyznacza� granice. A to ju� nieprawda. Te granice � odwiecznie nieprzekraczalne � �ami� si�. Cz�owiek wchodzi w nowy dla siebie wymiar. Realnie, fizycznie. Nad syberyjskimi przestrzeniami codziennie wkracza we� tysi�ce ludzi lataj�cych pasa�erskimi odrzutowcami. Wysoko�ci �dachu �wiata": Dhaulagiri � 8222 metr�w, Chogori � 8611 metr�w, Mont Everest � 8848. Lecimy wy�ej � ponad tysi�c metr�w wy�ej najwy�szego szczytu, zdobytego trudem wielu wypraw. Kiedy u�wiadamiam sobie ten trud, �atwo��, z jak� Tupolew wznosi si� ponad �w �dach �wiata" pokonuj�c granice naszej ludzkiej ziemi � tak, ta �atwo�� wydaje mi si� blu�nieristwem. I mnie blu�nierstwo przychodzi na r my�l � owe tysi�c metr�w ponad granic� ziemi jest ju� kosmosem, w kt�rym s�oneczno�� nieba staje si� tak g��boka, �e b��kit czernieje. P� godziny po starcie z lotniska Domodiedowo ju� jeste�my w tym nowym wymiarze. Temperatura na zewn�trz � minus 55 stopni. Rozjarzona Moskwa zosta�a za nami wysok� �un�. A pod nami Kaza� � �miesznie ma�y st�d � rzucona w granatow� przestrze� wyspa albo �ci�lej: suma bez�adnie rozrzuconych punkt�w �wietlnych. Wiecz�r zgas� na godzin�, mo�e p�torej, na P�nocy teraz jeszcze ja�nieje seledyn uchodz�cej ju� w kr�g bieguna bia�ej nocy, kt�ra tli si� na ob�o�ciach skrzyde�. Na Wschodzie, gdzie lecimy, jest czarno i czuje si� blisko�� wielkich gwiazd. Stewardessa przechadza si� od czasu do czasu pomi�dzy fotelami. Mo�e oiwo (wkroczenie w inny wymiar komu� zaszkodzi�o? Nie. �pi�. �pi� nawet najwytrwalsi �ceuwacze" � ostatni zasn�� ten cz�owiek w okularach czytaj�cy Polsz� i przygl�daj�cy mi si� z zainteresowaniem, jakby chcia� zagada�. S�siad z fotela przede mn� wyrzuci� r�ce nad g�ow�, na wysokie, obci�gni�te biel� oparcie. Tak pewnie sypia normalnie, w ��ku. A ten jasny p�kr�g polarnej nocy powoli rozszerza si� i wida�, jak pe�znie ku pu�apowi granatowego nieba, wygaszaj�c gwiazdy. To jest tak, jakby �wit przychodzi� iz P�nocy. Narodziny dnia, tak nieuchwytne tam � na ziemi � tu jawi� si� intensywnie. Pomi�dzy moc� a p�o-mieniej�cym kr�giem s�o�ca jest chwila zaledwie, ale tak nasycona �wiat�em, �e jego materialno�� pozwala si� dotyka� nieomal jak woda, jak p�ynny, ostudzony metal. Dynamika zmienia nasze zwyk�e odczucia, odbieraj�c zjawisku delikatno�� powolnych przemian od brzasku do pe�ni dnia, zabija niegdysiejsz� poetycz-no��, domaga si� jakiej� nowej estetycznej miary. Potem pod nami jest zwarty masyw ni�u rozci�gni�tego na tysi�c kilometr�w. Tam, na dole, pewnie mroczno od tego i deszczowo. Tu � o�lepiaj�ca bia�o�� lodowej pustyni, gdzieniegdzie o przydymionej jakby powierzchni, a nad tym i nad nami � g��boki, prawie granatowy b��kit, ska�ony pasmami mg�y rozci�gni�tej wysokim podmuchem wiatru. Gdy si� ten ni� przerzedza, ;w bia�ej pustyni obrze�onej masywami �a�cuch�w g�rskich tworz� si� wielkie, szarosine jeziora � na ich dnie jest ziemia. Tajga � ciemniejsza nieco od zenitu nieba. B�yszcz� w niej kr�te meandry rzek. Dalej ju� cuimuluisy. Samolot wp�ywa pomi�dzy nie jak w wielkie krzewy koralowe. Z daleka maj� skaln� wr�cz konsystencj�, dotkni�te skrzyd�em s� mi�kkie, do�� jednak twarde, by zachwia� r�wnowag� lotu. Lecimy wi�c we wstrz�sach, podrzutach, zapa�ciach � lecimy ju� ku ziemi, w �normalny wymiar". W prze�witach � Angara z d�ugimi kolcami zatok powbijanymi mi�dzy pag�ry poros�e tajg�. Ju� nie tyle Angara, co jezioro. Przelatujemy pomi�dzy Bajka�eni a irkuck� tam� � pierwsz� z angarskiej kaskady. Na dole Franz Taurin zapewne oczekuje l�dowania. Rzeczywi�cie � oczekiwa�. Nie sani: z Dymitrem Milukowem, kt�ry r�wnie� � pr�cz tego, �e pracuje w Obkomie partii -� jest pisarzem. Zjedli�my �niadanie w hotelu. A potem spa�. Nied�ugo � na godzin�, p�torej. Nawet nie warto si� rozbiera�... Ale� tam! Obudzi�em si� o si�dmej wieczorem. Dzie� zachwia� si� zupe�nie, straci� proporcje �� bo ten lot sprawi�, �e dwa dni, wczorajszy i dzisiejszy, zesz�y si� w jeden, wyd�u�ony nadmiernie. Jeszcze raz do�wiadczam owego rozbicia naturalno�ci, wytr�cenia z r�wnowagi czasu, zam�cenia rytmu. Tam, w g�rze, odczuwa�em to jako pi�kno, teraz wywo�uje we mnie pomieszanie. Czuj� w tym dysharmoni�, nawet brutalno�� pogwa�cenia czasu, nawet brzydot� tego dnia � nie dnia, w kt�rym ranek okaza� si� po�udniem. Odbior� sobie te pi�� godzin czasu, kt�ry sczez� w przestrzeni mi�dzy Moskw� a Irkuckiem. Sczez�. Roztopi� si�... Odbior� sobie � w powrotnym locie, jak odbiera�em dwa lata temu swoje roztopione osiem godzin pomi�dzy Chabarowskiem a Moskw�. 2. Normalny wymiar W�a�ciwie �� co to jest �normalny wymiar"? Rakiety trafi�y w Ksi�yc, inne zagubi�y si� w przestrzeni kosmicznej, lec�c w kierunku Wenus. Nie ma ju� �dachu �wiata" i w naszych czasach jest to tak samo normalne, jak to, �e �yjemy. Po prostu � poszerzamy granice naszego ludzkiego �wiata. Mont Everest zosta� ucz�owieczony w chwili, gdy na jego szczycie stan�� Hillary wesp� z Tensingiem Norkayem. Tylko trudno si� przyzwyczai� � wci�� i na nowo trudno � do tego, co nas zmusza poszerza� nasze w�asne granice. Zw�aszcza te, w kt�rych zd��yli�my si� ju� wygodnie urz�dzi�. Szanujemy pionier�w, ale jeste�my zbyt leniwi, by im towarzyszy� w zdobywczych pochodach. Leniwi i wygodni. Szanujemy pionier�w i nienawidzimy ich w�wczas, gdy pragn� nas przekona� o potrzebie przezwyci�enia w�asnych granic wysi�kiem woli, wyobra�ni, my�li opanowuj�cej nowy obszar rzeczywisto�ci ludzkiej, kt�ry nale�y przemieni� w do�wiadczenie. Jak�e r�ne bywaj� nasze �normalne wymiary"! M�j Australijczyk nazywa si� ca�kiem po polsku � Skarbek i twierdzi, �e go polityka nie interesuje. Sie- dzimy przy kolacji i rozmawiamy po polsku. Ch�opak jest przystojny � wysoki, szczup�y, nosi okulary z dobrej firmy. Jest in�ynierem. Drugie pokolenie polskich emigrant�w, dla kt�rych przedwojenny kraj nie by� zbyt szczodry, wi�c wyje�d�ali w nieznane, poszukuj�c lepszego losu. Fakt � byli to ludzie dynamiczni, je�li sta� ich by�o na takie decyzje. Co� z tego w nim pozosta�o, skoro si� wybra� � dwa lata po uko�czeniu politechniki � w podr� dooko�a globu. Ale tylko �co�" � to znaczy ciekawo�� �wiata. Bezinteresowna w miar� i tyle� p�ytka. Podobnie podr�uj� sze��dziesi�cioletnie Amerykanki jedz�ce przy s�siednim stoliku. Nie by�by cz�owiekiem w pe�ni kulturalnym, gdyby sobie nie �zaliczy�" Europy i kilku innych kraj�w, w�r�d kt�rych Zwi�zek Radziecki jest obecnie najmodniejszy. Amerykanki m�wi�: �podr�e kszta�c�". On nieco inaczej. �Podr�e stanowi� nieod��czny element kultury wsp�czesnego cz�owieka". Wi�c �zaliczy�" ju� do swojej kultury Japoni�, teraz �zalicza" Roisj� z Chabarowskiem, Irkuckieni i Moskw�. Potem b�dzie Warszawa � stolica kraju ojc�w � nast�pnie Pary�, Zurych, Londyn. �I co� ze Skandynawii..." � Polityka mnie nie interesuje, nigdy si� nie zajmowa�em polityk�. I zaraz: � A pan pisze ksi��ki polityczne? Nie by�o w tym ciekawo�ci, raczej ch��d. U�miechn��em si�. � Nie, prosz� pana... Politycznie to ja my�l�, a pisz� to, co my�l�. Forma tego czasem nazywa si� proz�. M�wi �aha", jakby poj��, ale bez przekonania cz�owieka, kt�ry poj��, tak, jakby pos�ysza� informacj� o rzeczy sobie nie znanej, obcej i nieco podejrzanej. Owo �podejrzanej" jest w tym �aha" wyra�ne, acz f skrywane � bo Australijczyk to cz�owiek kulturalny. Moje z lekka prowokacyjne (wyznanie przywiod�o go ku granicy w�asnego �normalnego wymiaru". Nie mia�em zamiaru wyprowadza� go ze� � lepiej zagrajmy w szachy. Nie�le gra. A Milukow, kt�remu o tym m�wi�, nie mo�e poj�� sensu takiej podr�y, jak� przedsi�wzi�� Australijczyk. Milukow my�li kategoriami spo�ecznej u�yteczno�ci i te s� miar� sensu ludzkiego przedsi�wzi�cia. � In�ynier i do tego m�ody � troch� za wcze�nie na dwuletni odpoczynek... Straci te dwa lata. Pisze chocia�? Nie pisize... �eby cho� pisa�... Ludzie by z tego mieli jaki� po�ytek. Dima Milukow jest autorem ksi��ki �Przebudzona tajga", kt�rej bohaterami s� budowniczowie kolei Aba-kan-Tajszet, na tej budowie sp�dzi� szmat czasu. Nie potrafi poj�� � jak mo�na spo�ytkowa� swoje �ycie wy��cznie dla siebie. Takie podej�cie do �ycia tr�ci mu egoizmem. Czyli jest poza granic� tego, co sk�onny jest uzna� za �wymiar normalny". 3. Energia Pawe� Silinski patrzy na mnie swoimi ma�ymi oczami p�-Azjaty, zaplata palce, lekko si� u�miecha, najwidoczniej rad z naszego powt�rnego spotkania po dwu latach. D�ugo milczy i ten czas wype�nia migotanie my�li w w�skich szparach jego powiek � wiem, �e s� to my�li przyjazne. �Co si� zmieni�o w ci�gu tych dwu lat?" � powtarza raz i drugi. Chodzi o Syberi�. O �jego", to znaczy o Wschodni� Syberi�, w kt�rej przed trzystu laty jego pradziad Jefim Perfiliew � jeden z pierwszych zdobywc�w id�cych w kierunku wytyczo- 10 nym przez Jermaka � zak�ada� kozackie ostrogi. Ale Pawe� Paw�owicz ma ochot� na razie na �mniejszy wymiar" � prywatny. Przekroczywszy pi��dziesi�tk�, w nawale prac zwi�zanych z planowaniem industrialnych ofensyw � zdoby� tytu� naukowy. �Kandydat nauk..." � Przez tyle lat nie mog�em si� na to zdoby�... Wszystko by�o wa�niejsze, a� dopiero na staro��... Staro��! Pow�ci�gana energia a� promienieje z tego cz�owieka. �miej� si�. Przychodzi mi na my�l, �e taki w�a�nie musia� by� Perfiliew, kt�ry � by pokrzywdzonym Buriatom da� satysfakcj� � kaza� przywi�za� za nogi do ko�skich ogon�w siedmiu kozak�w z awanturniczych oddzia��w Pochabowa. Kiedy Pawe� Silinski m�wi, musi widzie� twarz. Gdy si�gam po pi�ro, milknie nieraz wp� s�owa i czeka, a� sko�cz� notowa�. Dopiero gdy unosz� wzrok, zn�w zaczyna powoli ci�gn�� s�owa. � Wi�c... Przede wszystkim Brack. W zasadzie sko�czyli�my budow� elektrowni na Angarze... � Co to znaczy �w zasadzie"? � Brackie Morze jeszcze nie jest wype�nione, GES nie osi�gn�a pe�nej mocy, do czterech i p� tysi�ca MW zainstalowanej mocy brak jeszcze dziewi�ciuset MW, W najbli�szym czasie zmontujemy tam cztery ostatnie turbozespo�y. Ale ju� teraz budowniczowie poszli dalej � na p�noc, do Usfllima, gdzie powstanie trzeci stopie� an-garskiej kaskady o mocy pi�ciu tysi�cy MW. B�dzie to najwi�ksza w �wiecie moc zainstalowana- w elektrowni wodnej. Usfllimska GES pod tym wzgl�dem zdystansuje Bradk�. Praktycznie jednak Bracka pozostanie pierwsz�, je�li idzie o produkcj� energii, decyduje o tym si�a spadku wody. �Przy uj�ciu Ilima do Anga-ry budujemy osad� budowniczych tamy, tam ju� nieco 11 inaczej ni� u pocz�tk�w budowy Brackiej GES � nie b�dzie si� mieszka� w namiotach w pi��dziesi�ciostop-niowe mrozy, drogi przetarte w angarskiej tajdze, Brack jest siln� baz�". Ale to nie jest wszystko, je�li idzie o energi�. �W ci�gu tych dwu lat, gdy was tu nie by�o, uruchomili�my Manaka�sk� GES. To wielka rzecz � elektrownia na Manakanie. Nie pod wzgl�dem mocy, w zestawieniu z Brack� jest ona niewielka. Ma-nakan to nie Angara. Ale jest to pierwsza elektrownia wodna zbudowana na wiecznej marz�oci. Bardzo nam si� przyda to do�wiadczenie przy budowie GES na Wiluju". Na Wiluju. Na diamentono�nym, dzikim Wiluju. Elektrownia wodna najdalej wysuni�ta na P�noc, w bezpo�rednim pobli�u ko�a podbiegunowego. Energia dla Niurby, Da�dynu, Mirnego, dla kraju kimberli-towych, diamentono�nych komin�w. Manakan jest dla z�ota, to znaczy dla Bodajbo, Miasto dr�g przep�ukuj�cych dna i brzegi z�otono�nych potok�w, rzucone w w�sk� dolin� Witimia, pomi�dzy wysokie, ponure, a urzekaj�ce dzikim pi�knem G�ry Stanowe. � Diamenty, z�oto... � zastanawia si�. � To nie wszystko. Tam ziemia kryje znacznie wi�cej bogactw. Energia jest kluczem, kt�rym to si� otwiera. Od tego zaczyna si� rozmach. Po chwili: � Polecicie zn�w do Bracka? � Mam taki zamiar. � No to sami zobaczycie, co to jest energia. Teraz tam ju� niekoniecznie trzeba lecie�, mo�na w ci�gu dziesi�ciu godzin dop�yn�� wodolotem. �Meteor" p�ynie z szybko�ci� siedemdziesi�ciu kilometr�w na godzin�. W hallu hotelowym wisi rozk�ad rejs�w. Zwyk�y statek pokonuje t� odleg�o�� w ci�gu dwu i p� doby. Tyle� p�ynie si� z Portu Bajka� do Ni�nie Angarska le��cego u p�nocno-wschodniego kra�ca Bajka�u. Reklama zachwala pi�kno brzeg�w Brackiego Morza. Pawe� Silinski r�wnie�: � Koniecznie p�y�cie wodolotem, cho�by w jedn� stron�. Na przysz�o�� Pawe� Paw�owicz obiecuje wi�ksze atrakcje � podr� statkiem od delty Selengi a� do Leningradu, Gdyni, Kopenhagi i jeszcze dalej. Do Casablanki i Pireusu. Jak? Bajka�em, kaskad� Angary i Je-niseju do Oceanu Lodowatego � a dalej wszystko ju� proste. � Nnno... Niezupe�nie. Jak si� te odrzutowce wodne b�d� przedostawa� przez tamy? Macie zamiar budowa� �luzy? �achn�� si�: � Kto by si� dzi� tym zajmowa�! Trzeba b�dzie zainstalowa� przeno�niki, znacznie ta�sze. To nie taki zn�w wielki problem przenie�� statek o wadze tysi�ca ton. Zarazi� mnie t� wizj�. � Istotnie, to �aden problem teoretyczny. Raczej ekonomiczny. Ale na zim� b�dziecie musieli wyposa�y� si� w ca�� flotyll� lodo�amaczy. Zgadza si� � b�d� musieli. I gdy przyjdzie na to czas, rzecz nie b�dzie przedstawia�a szczeg�lnych trudno�ci. A kiedy przyjdzie na to czas? Pytanie o tyle bezsensowne, o ile �cis�e terminy nie pasuj� do wizji. Bo to przecie� nie plan � to wizja. Wychodz�ca naprzeciw dziko�ci bajkalskich g�r i surowej przyrodzie P�nocy. Ale te� wychodz�ca naprzeciw wszystkim tym bogactwom, jakie kryje w sobie czasza Bajka�u, Saja-n�w, angarskiej i jenisejskiej tajgi. A to przecie� czyni t� wizj� realn� mo�liwo�ci� ekonomiczn�. Dar wyzwalania wyobra�ni � czy to cecha jego zawodu? Jego wyobra�nia jest chyba z gatunku artys- 13 tycznych � udziela si� z niewielu wypowiedzianych zda�. Ma j� i chyba w�a�nie dlatego jest planist�. Zbyt wielu jest planist�w bez wyobra�ni, by j� mo�na przypisa� do zawodu. I jeszcze pasja wewn�trzna. Ten cz�owiek jest nadzwyczaj oszcz�dny w s�owach � i ona w�a�nie, przesycaj�c je, nadaje im g��bsze, wprost nie nazwane znaczenie. Taki jest pocz�tek naszej rozmowy o problemach komunikacyjnych Syberii. Bo komunikacja � to drugi klucz do jej bogactw. �Zako�czyli�my elektryfikacj� transsyberyjskiej magistrali kolejowej na odcinku od Moskwy do Bajka�u. Ponad pi�� tysi�cy kilometr�w. Skr�ci�o to czas podr�y z sze�ciu do trzech i p� doby. Ponadto budujemy lini� kolejow� Abakan-Tajszet. To nie�atwa rzecz � g�ry, wi�c trzeba przebija� tunele. Gdzie indziej zn�w b�oto. Przeci�ga si� ta budowa, a chcia�oby si� ju� dobra� do Sajan�w. Ich bogactwa wci�� jeszcze pozostaj� we w�adaniu geologii, ale jak ju� zbudujemy kolej, zaczniemy otwiera� ten saja�-s,ki skarbiec. Oczywi�cie � jedna linia kolejowa nie za�atwia ca�ej sprawy, to jest zaledwie pocz�tek rozwi�zywania problem�w komunikacyjnych we Wschodnim Sajanie. Plany ca�o�ciowe opracowuje w tej chwili Moskiewski Instytut Komunikacji". ��� A Tajszet � co si� dzia�o w ci�gu tych dwu lat w Tajszeoie? Silinski pociera czo�o. D�u�sz� chwil� patrzy w okno, na rozs�oneezniony skwer. � Na razie w Tajszecie nie ruszyli�my z miejsca. Teraz przyszed� czas innego metalu ni� �elazo i czas chemii. �elazo jest na drugim planie. Poza tym tajsze-cki kombinat czarnej metalurgii powinien by� wi�kszy, ni� pocz�tkowo zak�adano, koryguje si� wi�c program inwestycji. Tajszet jeszcze poczeka par� lat. Nie da si� w niesko�czono�� rozci�ga� frontu bud�w. Mo�liwo�- 14 ci mamy wiele, jest w czym wybiera�, wi�c wybieramy. Wybieraj� � mi�dzy innymi wybrali markowsk� naft�. Pierwsz� wielk� naft� na obszarze od Uralu po Sachalin. Kiedy dwa lata temu wytrysn�a w Markowie nad Len� ponad wysoko�� wie�y wiertniczej, musiano uzna� jej priorytet przed �elazem. A Bajka�? Bajka�, to te� chemia. �Powstaje w tej chwili miasto Bajkalsk, a w nim kombinat celulozowy. Dzi�ki krystalicznej wodzie jeziora, b�dzie to najwarto�ciowsza z mo�liwych celuloz. Miasto' liczy ju� dziesi�� tysi�cy mieszka�c�w". � To wszystko? Silinski chwil� popatruje na mnie nieco ubawiony. � Chodzi o plan, o bajkalski plan, o kt�rym m�wi�a mi przed dwoma laty Wala Ga�kina w Instytucie Lim-nologicznym. � A, o plan... � u�miecha si�. � Jest takie syberyjskie powiedzonko. Sto rubli nie pieni�dz, sto kilometr�w nie odleg�o��. Dla Bajka�u � dwa lata nie termin. To wielki kompleks problem�w � Bajka�. No tak, zn�w potkn��em si� o wymiary. To� to nie Morskie Oko... Dwa tysi�ce kilometr�w brzegu. G��bia w�d, tajgi, g�r Hamar-Dabanu, Barguzinu, Przymorskiego Masywu. Wszystko trzeba zbada� mo�liwie najdok�adniej. Jezioro jest �ywe, formuje si� w codziennych niemal wstrz�sach tektonicznych � trzeba znale�� rejony najmniej dynamiczne, gdzie mo�liwa jest budowa. Ale to ma�o �� gdzie. Trzeba odpowiedzie� na pytanie � jaka jest mo�liwa i z czego. Ochrona przyrody, warunki rybo��wstwa i my�listwa, eksploatacji drzewa, zasoby mineralne w niedost�pnych g�rach i tajdze �� to s� problemy, kt�re nale�y zbada�, zanim b�dzie mo�liwe sformu�owanie planu. Te dwa lata, to okres intensywnej pracy naukowej 15 dziesi�tk�w ekspedycji. I jednocze�nie burzliwego rozwoju irkuckiego o�rodka naukowego. Na stoku po drugiej stronie Angary, tam gdzie si� rozrzedza �elazny las wie� wysokiego napi�cia niedaleko tamy Irkuckiej GES � uko�czono budow� Miasteczka Politechniki. Powsta�y nowe Instytuty � Chemiczny, Energetyczny i Geologiczny. � Je�li was szczeg�lnie interesuj� Sajany, id�cie do Instytutu Geologii, do Michaiia Odincowa albo Floren-sowa. Mo�e ich zastaniecie. Je�li nie zaszyli si� w g�rach. Bo to teraz sezon. Naukowcy s� �w polu", jak przysta�o na geolog�w. � W razie czego poszukam ich w g�rach, Pawle Pa-w�owiczu. Roze�mia� si�,: � Szukajcie! Sajany du�e. Du�e i bogate. 4. Spos�b my�lenia Aleksander Makarow � sekretarz irkuckiego Obko-mu partii. Ros�y, czterdziestoletni m�czyzna w fotelu za poka�nym biurkiem. Weszli�my z Taurinem i Milu-kowem, uni�s� si� za biurkiem, wyci�gn�� d�o� do powitania i od razu z westchnieniem ulgi: � No, nareszcie Polak! � Dlaczego nareszcie? � Zatrz�sienie cudzoziemc�w na Syberii, Amerykanie, Anglicy, Francuzi, Czesi. A Polak�w w tym t�umie nie wida�. Z kim jak z kim, ale z wami my, Sybiracy, mamy stare zwi�zki. Tu �yli Dybowski, Czerski, Czeka-nowski, maj� u nas swoje strumienie i g�ry... Je�li dobrze pogrzeba� w rodowodach, co pi�ty Sybirak oka�e si� z polskiej krwi. Nie czujecie tego � Owszem, czuj�. � Roze�mia�em si�. Sprawi� mi 16 przyjemno�� tym powitaniem. Serdecznym, kawaleryjskim, z lekka sarkastycznym. I na ten sarkazm trzeba by�o odpowiedzie�. � Owszem, czuj� to �� mo�e w�a�nie dlatego Syberia mnie tak przyci�ga? A w og�le � ludek pisz�cy mieszczanieje. Polowa� ju� nie umiemy, chodzi� po g�rach i tajdze... Ludek pisz�cy nie bardzo ch�tnie spotyka si� z histori�, kiedy ta si� staje. To znaczy, kiedy przesz�e przemienia si� w przysz�e. Ludek wali w kurorty Po�udnia. � Ot co! Pomy�la� chwil�, u�miechn�� si� do siebie, po czym odsun�� si� z fotelem od biurka. Usiad� z nami przy stole. �Co chcecie zobaczy� na Syberii?" K�opotliwe pytanie. Nic nie chc� zobaczy� � wszystko chc� zobaczy�. I poj��. Tote� kiedy mi radzi zrezygnowa� z podr�y do Bodajbo na rzecz rodz�cego si� nad Len� markowskiego zag��bia naftowego � godz� si� ch�tnie. Nie z�oto jest istotne, i nawet nie nafta �- co� niepor�wnanie wi�kszego: �wiat ludzki, kt�ry tu si� rodzi. Wiedzie� � jak i z czego. To znaczy � domy�la� jego jutrzejszy obraz z dzisiejszych poczyna�, reali�w, sytuacji. Wi�c m�wimy o tych poczynaniach, realiach, sytuacjach ��� najlepszy spos�b na unikni�cie patetycznej retoryki. Gest zako�czony machni�ciem r�ki: � Wschodnia Syberia powinna specjalizowa� si� przede wszystkim w rozwijaniu energoch�onnych i cie-p�och�onnych ga��zi produkcji. Je�li metal � to aluminium. Tona aluminium potrzebuje 16 tysi�cy kWh energii � energi� mamy w Bracku, w Irkucku, b�dziemy mieli w Usfllimiu. Oto dlaczego mi�dzy innymi powstaje w Anziobie zak�ad aluminiowy. Bez tego metalu dzi� r�wnie trudno �y�, jak bez �elaza � lot�w bez niego wyobrazi� sobie nie spos�b. Tam gdzie mo�~ 2 � Portret z diament�w 17 I na, zast�pujemy aluminium ci�sze metale � na przyk�ad w budownictwie. To nic nowego, oczywi�cie � �yjemy ju� w czasie, gdy kolej �elazna przestaje by� wyznacznikiem poziomu cywilizacji; jest to czas, w kt�rym nowy typ samolotu starzeje si� ju� w kilka miesi�cy po jego wyprodukowaniu. Inny kierunek �� chemia. Na mapie sprzed dziesi�ciolecia Angarsk jest miastem licz�cym dwadzie�cia pi�� tysi�cy mieszka�c�w � dzi� si�ga dwustu tysi�cy. Chemia � to tak�e Brack i Bajkalsk. Kombinaty drzewne. Nigdzie na �wiecie nie ma lepszych warunk�w dla produkcji specjalnych gatunk�w celulozy. Drzewo i tania energia. Gdzie znajdziecie wod� tak krystaliczn� jak w Bajkale i An-garze? � Jeszcze tylko w Morzu Sargassa. � Owszem, nawet wi�ksza przezroczysto��... � przypomnia� sobie. Zaraz podj��: � Czyst� wod� mo�na otrzyma� z ka�dego wodnego cieku, ale to wymaga skomplikowanych i kosztownych zabieg�w. Zaiste � wielki to podarek od natury, ten nasz Siedoj i jego c�ra. � A wi�c papier? � Papier, meble, budulec, kalafonia � to r�wnie�. Ale m�wimy o chemii. Celuloza to plastyki. S�dz�, �e w niedalekiej przysz�o�ci zrezygnuje si� z �elaza na przyk�ad w produkcji karoserii samochod�w, coraz wi�ksze zastosowanie maj� plastyki w budownictwie. A w��kno syntetyczne � to kolosalna sprawa. Taki Tupolew, gdy siada na lotnisku... Guma po prostu si� topi. Widzieli�cie? W miejscu, gdzie taki okr�t powietrzny siada i wyhamowuje, beton jest czarny jak smo�a. Osiem, dziesi�� l�dowa� i opony nadaj� si� do wyrzucenia. Ta celuloza pozwoli nam zwi�kszy� o�miokrotnie wytrzyma�o�� opon. To ju� jest co�! Oba kombinaty � gdy osi�gn� pe�n� moc produkcyjn� � dadz� nam znacznie wi�cej celulozy tego rodzaju, ani�eli wynosi aktualna produkcja1 USA. Plastyk i marmur... �Dawniej marmurem strojono pa�ace, troch� to przenikn�o w nasz wiek dwudziesty. Teraz marmur idzie na przemia� do cementowni slu-dianskiej. Mocna � milion ton cementu. Portland�500, nied�ugo zaczniemy produkowa� jeszcze lepszy � Portland�600. W tej nowej, prawdziwie dwudziestowiecznej postaci marmury Ku�tuku i Sludianki s�u�� do budowy tam angarskiej kaskady i produkcji prefabrykat�w budowlanych � dla most�w, dom�w mieszkalnych, korpus�w fabrycznych. Mo�liwo�ci s� o wiele bogatsze � wapnie Ku�tuku i Sludianki stwarzaj� perspektyw� rozwoju chemii. Ale to nie jedyne miejsce dla realizacji takiej mo�liwo�ci. Na bajkalskiej wyspie Olchon wystaj� z wody bia�e, niebieskie, zielone ska�y � surowiec chemiczny stoi lity i czysty, tylko odr�ba� i podda� chemicznej reakcji. A talk onocki! Wreszcie w�giel starego czeremchowskiego zag��bia. Dobry w�giel, ale niezupe�nie dobry na tradycyjny u�ytek. Je�li przyjrze� mu si� od strony mo�liwo�ci chemii � jest �wietny. Ale to tylko jeden aspekt w�glowej sprawy. Mo�emy si� nawet bardzo stara�... Dop�ki jednak b�dziemy pali� tym w�glem, nie ma mowy 0 takiej czysto�ci naszych miast, jakiej sobie �yczymy. Palimy p�koksem, ale to wci�� nie to... A ten w�giel ma du�o sk�adnik�w nie p�on�cych, co podnosi jego warto�� z punktu widzenia chemii". Marzy mu si� chemia w�glowa, ale jeszcze bardziej marzy mu si� miasto z powietrzem jak bajkalska woda. Tote� z entuzjazmem m�wi o ostatnim, sprzed kilku dni, odkryciu geolog�w. Wiercili w poszukiwaniu gazu � dobrze wiercili, tak dobrze, �e si� nawet nie spodziewali. Przed czterema dniami nast�pi� wybuch 1 z odwiertu uchodzi oko�o czterystu tysi�cy kubik�w I 18 19 gazu w ci�gu doby � �ywio�. Teraz tam si� toczy ci�ki b�j o jego opanowanie. Zn�w chemia � nowa jej mo�liwo��. Ale i perspektywa eliminacji w�gla, przynajmniej w du�ej mierze. � W niedalekiej przysz�o�ci w oparciu o te z�o�a zgazyfikujemy Irkuck, Szelechowo, Angarsk, Czerem-chowo, Usoli�, Tajszet i Brack. B�dzie to fakt o wielkim znaczeniu dla wzrostu kultury �ycia ca�ego angarskiego okr�gu przemys�owego. �To prawda -� chemia stwarza du�e zapotrzebowanie na kalorie, budujemy wi�c r�wnie� energetyk� ciepln�, w�glow�. Istotne jest jednak, �e nie ca�a energetyka nasza ma ten charakter, a r�wnie� i nie ca�e ciep�ownictwo b�dzie oparte na w�glu". Tak, gdy powietrze czyste � l�ej �y�. Dobrze, �e sekretarz to rozumie. �e tak dobrze to rozumie. Potem Makarow m�wi� o Usfllimskiej GES. Mieli k�opot z t� budow�. � A wszystkiemu winien Krasnojarsk! Powiedzia� to p�artem. Napi�cie spor�w ju� min�o, ale czuje si�, i� ich �r�d�o jeszcze nie jest odleg�e. Je�li w og�le mo�na m�wi� o jego odleg�o�ci. Bo pomi�dzy Wschodni� Syberi� a Kr asno jarskim Krajem toczy si� ciche wsp�zawodnictwo � wy�cig w rozwoju gospodarczym wyzwala lokalne patriotyzmy i wywo�uje walk� o lokalizacj� i pierwsze�stwo realizacji wielkich inwestycji, do jakich niew�tpliwie zalicza si� Usfilimska, Jenisejska, czy Szuszenskaja GES. Budowa Brackiej GES jest na uko�czeniu � kt�ra z tych trzech zrodzi si� po niej? Kolej by�a na budow� jenisejska tu� poni�ej uj�cia Angary. Ale gdy zacz�to intensywniej wype�nia� zbiornik bracki, Angara w dolnym biegu pocz�a ukazywa� �achy swojego dna �� �wietna okazja dla geolog�w. Badali to dno i okaza�o si�, �e w projektowanym rozlewisku jenisej- 20 skiego sztucznego jeziora zalegaj� zasoby bogatych rud o�owianych o �wiatowym znaczeniu. Oczywi�cie � zala� to wod� niepodobna. Dokumentacja Jenisejskiej GES posz�a ad acta � chyba na bardzo d�ugo. W tym stanie rzeczy �krasno jarscy" �-jak ich nazywa Makarow� chcieli przyst�pi� do budowy elektrowni wodnej w Szuszenskoje. To samo Szuszenskoje, w kt�rym Lenin by� na zes�aniu. Wkr�tce minie stulecie urodzin Lenina � elektrownia wodna by�aby najlepszym pomnikiem cz�owieka1, kt�ry kiedy� powiedzia� i� �komunizm to w�adza radziecka plus elektryfikacja". Nie�le pomy�lane. Ale pomy�lane bardziej ideologicznie ni� ekonomicznie. Tak na dobr� spraw�... Czy� wszystkie elektrownie wodne � pocz�wszy od tej pierwszej z leninowskiego planu, kt�ry nawet fantasta Herbert Wells nazwa� w�wczas utopijnym, od Wo�-chowskiej GES, a� po kaskad� Angary � nie s� pomnikami Lenina? Sp�r poszed� o ekonomi� � gdzie si� op�aca budowa� wcze�niej: w Szuszenskoje czy w Usfllimiu. Ekonomia przemawia raczej za UstTlimem. Aleksander Makarow wylicza argumenty. � Po pierwsze... Istnieje ju� zgrany kolektyw budowniczych Brackiej GES, za�oga sformowana z ogromnym trudem i z wielkim nak�adem koszt�w. Ludzie przyjechali w tajg�, w pionierskie warunki, zimowali w namiotach, zbudowali wszystko od podstaw � r�wnie� w�asne domy. Chc� �y� w tych domach. I � co nie jest bez znaczenia � ju� umiej� ze sob� pracowa�, rozumiej� si� wp� s�owa. To zesp�, kt�ry stworzy� swoj� epopej�, chlubi si� tym. Wielkie wsp�lne prze�ycie zrodzi�o silne mi�dzyludzkie wi�zy, kt�rych bez wyra�nej konieczno�ci rozrywa� nie wolno. Tam, w Szuszenskoje, trzeba by zaczyna� wszystko od nowa. 21 Od tajgi i zimowania w namiotach. Usf Ilim mo�e budowa� bracka za�oga w ca�o�ci. Nowe miejsce pracy le�y zaledwie dwie�cie pi��dziesi�t kilometr�w poni�ej brackiej tamy. � Wiecie jak to jest? �� wtr�ca si� Franz Taurin.� Uczestniczy�em w budowie irkuckiego stopnia kaskady. W ko�cowej fazie budowy pracowa�o tam siedem tysi�cy ludzi. To ju� by�a kadra. Ta kadra wytopi�a si� � jak stal z rudy � z dwudziestu dziewi�ciu tysi�cy tych, co przeszli przez budow� w czasie jej trwania. Makarow potwierdza t� informacj� skinieniem g�owy, potem odgina nast�pny palec. � Po wt�re... Warunki w Usfllimiu s� niemal identyczne z brackimi. Taki sam prze�om rzeki przez granitowe ska�y, odleg�o�� brzeg�w tak samo o�miusetme-trowa. Niepotrzebna jest nowa dokumentacja, wystarcz� niezbyt kosztowne korekty dokumentacji brackiej. Estakady... Tysi�ce ton uorganizowanej stali. Rozmiarami pasuj� niemal idealnie � wszystko da si� wykorzysta� po raz wt�ry. Oddycha g��boko i zaraz podejmuje: � Po trzecie... Dzi�ki temu wszystkiemu czas budowy Usfllimskiej GES zostanie skr�cony. Brack� wznosili�my osiem lat. Jestem pewien, �e Usfllimska stanie za pi��. Si�a tych argument�w wydaje si� nie do odparcia. I chyba nie tylko dla Makarowa, skoro w Usfllimiu zacz�to z pe�nym rozmachem budowa� osiedle budowniczych tamy. W Bracku ju� si� demontuje d�wigi dolnej estakady � pop�yn� na P�noc, w g��b angarskiej tajgi. A Szuszenskoje? � Szuszenskoje te� si� zaczyna budowa�. Postanowiono w ko�cu budowa� obie elektrownie jednocze�nie. Ale prymat przyznano Usfllimskiej... 22 Tak zako�czy� si� ten sp�r. My�l� o tym i mam wra�enie, i� sz�o w tym sporze o co� znacznie wi�cej ni� ambicje region�w, a nawet � ni� po�piech czy niecierpliwo�� ludzi pragn�cych jak najszybciej ucywilizowa� najbli�szy sobie pejza�. Sz�o tu chyba r�wnie� o spos�b my�lenia. 5. Rozmowa o cywilizacji Czekali�my z Franzem Taurinem na Makarowa. P� dnia sekretarz wypl�tywa� si� ze splotu codziennych spraw, kt�re tyle� on trzyma w swych r�kach, co one jego. � Szcz�liwy cz�ek z ciebie � powiedzia� potem. �� Mo�esz sobie wybiera� miejsce, czas... Wolny ptak. Ale� tam! Nie wydaje mi si� unieszcz�liwiony t� swoj� �niewol�", jest w swoim �ywiole. To nic, �e zdyszany. Umieramy najcz�ciej od tego, co kochamy, bo to nam zabiera si�y. Mo�e lepiej: mamy szcz�cie umiera� od tego, co kochamy. Ka�dy z nas uwa�a to za ci�ar w chwilach zm�czenia. Czasem swoje uwik�anie odczuwamy jako niewol� � to w�wczas, gdy w zrealizowaniu jakiej� nowej mo�liwo�ci przeszkadza nam odpowiedzialno�� za ju� podj�te. Wiem �� nie odda�by tego ci�aru i tej swojej niewoli za �adn� cen�. A �e jest zm�czony? Jeszcze kilka dni i wyjedzie na urlop. Do Polski. Mo�e w Tatry, mo�e na Mazury, mo�e na Wybrze�e. �P�ki jestem tu, w Irkucku, mam ochot� zobaczy� wszystko naraz, ca�� Polsk�, jeszcze u was nie by�em..." Uwolni� si� wreszcie. Pojechali�my do Listwienicznej, na Bajka�. Tajga. Zaraz po wyje�dzie z miasta na Bajkalski 23 Trakt tajga stoi za rowami � dwie wysokie �ciany lasu o g�stym poszyciu. Mo�e lepiej: dwa strumienie drzew. Bo Wasia � szofer sekretarza Obkomu � wiedzie maszyn� z szybko�ci� stu dwudziestu kilometr�w na godzin�, z rozp�du pokonuj�c wysokie wzniesienia Przymorskiego Masywu. Irkucki zalew wdziera si� w g��b g�r d�ugimi fiordami, nad kt�rymi las stoi dostojny i czarny. Wstrzyma�o nas stado p�dzone po Trakcie. Wasia tr�bi, ale ciel�ta i owce zdaj� si� nie s�ysze�. Ust�puj� powoli, niech�tnie, jakby w obawie, �e pr�dki bieg odbierze im godno��. Przed Niko�� wybieg� na Trakt ch�opiec z wi�zk� ryb nanizanych na witk�. �� Chariusy! � Makarow cmokn��. � Aleksiej Pie-trowicz przyrz�dzi nam takiego chariusa, jakiego nigdy nie mia�e� szcz�cia zakosztowa�. Min�li�my ch�opca. Obejrza�em si� � wymachiwa� za nami pi�ci�, jakby grozi�. Taurin si� roze�mia�: �� Zawiedli�my jego nadzieje, trudno mu to znie��... W czasie tej drogi Makarow m�wi� o nie wykorzystanych bogactwach tajgi. �Nieprzebrane s� te bogactwa, tylko r�k do czerpania... Trzy osoby na kilometr kwadratowy, nawet nie zupe�ne trzy..." � Ile w Polsce? � Oko�o stu. Taurin szybko przeliczy�: � Siedemdziesi�t milion�w mieszka�c�w irkuckiej Syberii! Kiedy to b�dzie? Makarow parska. � W roku dwutysi�cznym mo�e b�dzie, ale w�tpi�. � To zupe�nie bez sensu � m�wi�. �� Po co ma by� siedemdziesi�t milion�w ludzi na tym obszarze? I tak zacz�a, si� nasza rozmowa o nowoczesnej cywilizacji. Bo � c� to za wz�r dla Syberii: zachodnioeuropejska cywilizacja? Ciasno. Stosunki mi�dzyludz- 24 kie w wielkich skupiskach zag�szczaj� si� tak, i� cz�owiek gubi si� w nich, frustruje i podlega wyalienowaniu. Zatraca poczucie zwi�zku z natur�. Marzenie o ucz�owieczeniu ziemi � przecie� to nie to samo co d��no�� do zaludnienia ka�dego jej metra! Jak� przyj�� norm� � chi�sk�, japo�sk�, niemieck�? Norm� miast kolos�w, owego kamiennego �wiata, w kt�rym s�o�ce, ziele�, powietrze i cisza sta�y si� trudno dost�pnym luksusem? � Najbardziej ekonomicznym organizmem miejskim jest miasto p�milionowe, wszystko ju� w nim mo�e by�... Kiepsko si� czuj� w miastach-kolosach. Cz�owiekowi trudno pozna� takie miasto we wszystkich funkcjach, jego �ycie wymyka si� naszej �wiadomo�ci, kt�ra �� przecie� to naturalne! �� pragnie je opano-wa�i To� to miejsce, w kt�rym �yjemy. � Takie miasto jest jak d�ungla. M�wi� o Helsinkach. By�em tam jesieni�. Nowe dzielnice stoj� grupami punktowc�w wpisanych w lesisty, pag�rkowaty pejza�, w zatoki z wyspami. Ka�da che�-mista, granitowa ska�ka jest wyeksponowana w kompozycji pejza�u. Las zachowuje swe mchy, kt�re nie umieraj� od obecno�ci cz�owieka, toczone kamienie moren nie przeszkadzaj� domom i drogom. A wszystko to powi�zane przestronnymi autostradami ulic, w niczym ju� nie przypominaj�cych tego, co�my zwykli nazywa� ulicami-. Przestrze�. Oczywi�cie � takie miasta by�y niemo�liwe w epoce piechur�w, dyli�ans�w, mur�w obronnych. Ale przecie� jest to czas, gdy szybki i tani samoch�d, a tak�e komunikacja lotnicza staj� si� dobrem powszechnym. Ekonomia miejsca? Nakaz oszcz�dzania ka�dego metra sze�ciennego powietrza? Och! nied�ugo sufity mieszka� b�d� przygniata� nas do pod��g! W czasie, gdy nasze 25 niebo podnosi si� coraz wy�ej... Nie mie� nerwicy � jaki� to luksus! . Mo�liwe, �e ciasnota, zaduch i ha�as to konieczno��. Stwarza je ograniczono�� �rodk�w, a tak�e brak miejsca w g�sto zaludnionych krajach. To prawda, tak samo jak prawd� jest, i� nie spos�b by�o wie�� prospekt�w w granicach mur�w obronnych �redniowiecznych miast. Ale przecie� ciasnota ��dzkich ulic zabudowanych famu�ami sk�din�d si� wywodzi � z nieludzkiej ekonomii, w my�l kt�rej najmniej wart oszcz�dzania jest cz�owiek. Syberia ma wszystkie dane, by stworzy� nowy styl cywilizacji. Przestrze�, wspania�� przyrod�, coraz lepsze �rodki opanowywania jednej i drugiej, nieprzebrane bogactwa mog�ce da� podstaw� rozwoju ka�dej nowoczesnej ga��zi przemys�u, �rodki techniczne i energi� zwielokrotniaj�c� mo�liwo�ci ludzkie na tyle, i� perspektyw opanowania tych olbrzymich obszar�w nie trzeba ju� okre�la� miar� nie kontrolowanego przyrostu naturalnego �roboczego mi�sa". Franz Taurin roze�mia� si�: � �ni� ci si� komunistyczne miasta-ogrody... � A tak, Franz, �ni� si�. Bo tu jest du�o miejsca na takie miasta. � Jeszcze troch� po�yjemy � m�wi Makarow. � I jeszcze niejeden geolog zginie w tajdze, zanim zdo�amy j� przemieni� w park. A co si� tyczy Fin�w... Robotnicy tam mieszkaj�, w tych dzielnicach? Oczywi�cie � nie. Tam mieszka fi�ska i szwedzka bur�uazja. Mieszkania i restauracje jak w hollywodz-kich filmach z �ycia wy�szych sfer � to znaczy urz�dzone w kiepskim gu�cie. Ale co si� tyczy architektury, przyrody, uk�ad�w przestrzennych, czysto�ci powietrza � a to kwestia nie tylko py�u, lecz i ha�asu - 26 gust maj� niez�y. Wiedz�, co dobre. Dla siebie wiedz�. Taki powinien by� Brack. Przed dwoma laty, gdy tam by�em po raz pierwszy, zainteresowa�em si� koncepcj� urbanistyczn� tego miasta. Pewnie, �e nie ta elegancja i architektoniczny rozmach, co w dzielnicach fi�skiej bur�uazji. Inne warunki � wok� wielki ocean syberyjskiej tajgi. Brack jest miastem pionierskim. Ale nie spe�niaj�c warunk�w architektonicznej elegancji, Brack ma by� miastem w za�o�eniu spe�niaj�cym wszystkie inne, o kt�rych mowa. Angarsk jeszcze nie, Angarsk budowano wcze�niej, ale Brack ju� tak. Snujemy tego rodzaju refleksje, ale gdy Trakt otwiera przed nami Bajka� � milkniemy. Jezioro za ka�dym razem pora�a pi�knem. Dech zapiera. Tam gdzie An-gara skr�ca �agodnym �ukiem, pod Niko��, wiatr cichnie, lustro wody jest spokojne, zaciemnione odbiciem tajgi porastaj�cej g�ry. Tarn w�a�nie wszerz rzeki, kt�ra ju� podniesiona, jeszcze nie jest w pe�ni irkuckim zalewem � sto d�ugich �odzi, a w ka�dej amator cha-riusa zawzi�cie kr�c�cy ko�owrotek spiningu. � Spece! � m�wi Makarow. � Wiedz�, jak si� ustawia� do chariusa. Min�li�my rozbudowuj�cy si� o�rodek wczasowy u podn�a G�ry Czerskiego, usytuowanej u wyp�ywu Angary z Bajka�u �� sp�dzi�em tu par� dni przed dwoma laty. By� taki �wit, gdy w mokrej od rosy tajdze brodzi�em z �czifem" � Aleksiejem Pietrowiczem � za cedr�wkami. Tamto polowanie szybko si� sko�czy�o � usiedli�my na wysokim brzegu, palili papierosy i rozmawiali o wojnie, kt�r� �czif" odby� w Ba�tyckiej Flocie. � P�niej zajdziemy do �czifa", jest tu jeszcze, cieszy si� dobr� s�aw� i jeszcze lepszym zdrowiem. Nowa droga � jeszcze gruntowa, zasypana kamienia- 27 mi � wije si� stromymi serpentynami pod szczyt. �Tam, na dole �� m�wi sekretarz � budujemy nowe sanatorium i basen, �eby by�o gdzie pop�ywa� i w zimie. A tu � wskazuje szczyt ze ska�kami � tu postawimy restauracj�, a mo�e i hotel, tak, �eby by�o wida� Bajka� i brzeg z Hamar-Dabanem. Dobre miejsce, co?" � Dobre miejsce � m�wi�. � A robotnicy tu przyje�d�aj�? � A jak�e! � �achn�� si�, po czym przyjrza� mi si� uwa�nie i wybuchn�� �miechem. Klepn�� mnie w plecy z rozmachem i poci�gn�� na szczyt g�ry, na ska�k�, kt�ra j� wie�czy, sk�d najlepiej si� patrzy na to jezioro, stworzone przez natur�, by budzi� podziw dla jej surowego i jak�e delikatnego pi�kna. Poszli�my potem grzbietem, g��biej w tajg�, gdzie Franz zapali� p�at brzozowej kory i wrzuci� w susz ogniska. Dopiero pod wiecz�r zeszli�my na d� do �czifa" � na koniak i chariusa, �jakiego jeszcze nie zakosztowa�em". By� to charius surowy i trzeszcza� lodem w z�bach. 6. Portret z diament�w Deszcz. Je�li si� ta pieska pogoda ustali, diabli wezm� moj� bajkalsk� podr�. Szcz�ciem � do Instytutu profesora Odincowa niedaleko. Institut Ziemnoj Kory � tak si� to nazywa. To znaczy � geologia. Florensowa nie ma, przepad� gdzie� w g�rach, latem nie usiedzi na miejscu. Pawe� Silinski mia� racj�. Geolog to jest geolog, nawet z wysokim tytu�em naukowym. Co to znaczy? Zawsze to samo: geologia jest wyborem stylu �ycia. Droga do naukowych tytu��w wiedzie przez tajg�, g�ry, przez to wszystko, co w ich j�zyku nazywa si� �by� w polu". 28 Michai� Micha�ycz: � Najci�sze, co si� mo�e zdarzy� geologowi, to dyrektorowanie. Do administrowania potrzebny jest cz�owiekowi zupe�nie inny temperament. Ale c�, geolog te� si� starzeje... Michai� Micha�ycz jest ju� po pi��dziesi�tce. Tak, dla geologa to ju� wiek. Dla Michai�a Micha�ycza Odincowa ten wiek oznacza profesur�, prezesowanie, kierownictwo pracami naukowymi Instytutu i zwi�zan� z tym administracyjn� prac�. Ten cz�owiek jest �yw� histori� nowoczesnego okresu podboju Syberii. Zanim jeszcze zacz�to powa�nie my�le� o budowie kolei Tajszet-Lena, przeszed� z ekspedycj� tajgowe tropy tej przestrzeni, dzi� ju� zwi�zanej z �wielk� ziemi�" stalow� nici� szyn. Pierwsza robota: rozpoznanie zasob�w rudy �elaznej w okolicach Korszunichy, kt�ra dzi� jest �eleznogorskieni. Stoi tam teraz zak�ad wzbogacania rudy o mocy produkcyjnej 12 milion�w ton rocznie. I stoi tam miasto. Kiedy to by�o? Dawno, w roku mojego urodzenia. Zamierzch�e czasy! Pierwsze lata trzydzieste. W�a�ciwie � wszystkie lata trzydzieste, bo koczowanie pomi�dzy Angar� a Len� sko�czy�o si� dopiero w czterdziestym roku, tu� przed rozpocz�ciem wojny... Potem przeni�s� si� do Bodajbo. Ale nie chodzi�o o z�oto � z�oto w owym czasie mniej by�o potrzebne ni� minera� taki jak mika. W�a�nie mika by�a celem poszukiwa� mamskiej ekspedycji, w kt�rej by� g��wnym in�ynierem. � Chcecie wiedzie�, co by�o najtrudniejsze w moim geologicznym �yciu? W�a�nie ta mika. Mika, opr�cz dyrektorowania oczywi�cie. U�miecha si� nieznacznie. � Wojna, wojna.. Ludzi nie by�o, techniki nie by�o, a depszyt, jak wiadomo, ska�a twarda. Z materia�ami wybuchowymi te� by�o ca�kiem marnie. Przed wojn� 29 mieli�my tak� norm� � tona czystej miki z dziesi�ciu kubik�w odstrzelonej ska�y. Wtedy doszli�my do tego, �e�my usyskiwali ton� z dwu kubik�w. Oniemia�em na chwil�. By�em w Tommocie przed dwoma laty. Zje�d�a�em do jednej z kopal� w Ilko�-skich G�rach. Chodniki jak w w�glowej kopalni, gdy strop w piaskowcu. A tu niebieskawy, mocny depszyt przero�ni�ty ukosem b�yszcz�c�, czarn� �y��, kt�rej mi��szo�� si�ga czterdziestu centymetr�w. Z kubika ska�y odstrzelonej na dole sortownia' uzyskiwa�a 50�60 kilogram�w czystej, miki. Aby uzyska� dwudziestokrotnie wi�cej, trzeba by schodzi� upadem za �y�� wyr�buj�c tylko tyle ska�y, by si� cz�owiek jako tako na brzuchu m�g� wcisn�� w szczelin�, gro��c� w ka�dej chwili zaci�ni�ciem. � Jak wy�cie to robili? Odincow chwil� przygl�da mi si� bacznie, z wahaniem, wreszcie odpowiada: � To kwestia metodyki. Mam ochot� g��biej zajrze� w tre�� tego s�owa � �metodyka". Tak wspaniale ekonomiczna, nie jest przecie uprawiana dzi� w tommota�skich kopalniach! Ale profesor nie ma ochoty m�wi� o szczeg�ach i pewnie ma nacj�. \ M�wi o diamentach. Nie mika przynios�a mu wielk� s�aw�, lecz w�a�nie diamenty Jakucji. Zaj�� si� ich poszukiwaniem zaraz po wojnie. M�wi�, �e znalezienie ich na Syberyjskim P�askowy�u uwa�a� za g��wny cel swego �geologicznego �ycia". W jego przekonaniu wszystko* wskazywa�o na obecno�� tego bezcennego minera�u w trappach P�nocy. Bezcennego � nie tyle z punktu widzenia potrzeb bogatych bur�ujek, ile rozwoju nowoczesnej cywilizacji. Dzi� ju� nie mo�e by� mowy o przemy�le precyzyjnym bez diament�w. R�wnie� nie do pomy�lenia 30 bez tego minera�u s� wsp�czesne g��bokie wiercenia skorupy ziemskiej. � Niedostatek w�asnych diament�w da� si� mocno we znaki radzieckiemu przemys�owi, zw�aszcza w czasie wojny. A zaraz po wojnie, gdy zn�w zacz�a si� zaostrza� sytuacja... Co tu du�o gada� � niedostatek diament�w wr�cz grozi� nam zahamowaniem rozwojowym albo konieczno�ci� uzale�nienia od kraj�w, kt�re by�y najwi�kszymi diamentowymi potentatami. To jedna strona zagadnienia. i� A inne? � Sceptycyzm co do mo�liwo�ci znalezienia eksploatacyjnych pok�ad�w diamentono�nych... To ostatnie nie dotyczy Odincowa � w kwestii diament�w nigdy nie by� sceptykiem. By� jednym z g��wnych inicjator�w poszukiwa� i organizator�w tungus-kiej ekspedycji. Wczesn� wiosn� 1947 roku, kiedy jeszcze �nieg nie stopnia�, ale ju� ruszy�y pierwsze rzeki, eskadra �lataj�cych �odzi" zrzuci�a tungusk� ekspedycj� w pobli�u dalekiej stanicy Ewenk�w � Jerbogaczen. St�d dolinami rzek p�yn�cych przez g�uch� tajg� zespo�y poszukiwawcze mia�y uda� si� w drog�. Je�eli na Syberyjskim P�askowy�u s� diamenty, najlepiej poszukiwa� ich w�r�d rzecznych mierzei, mielizn, �ach � rozumowali geolodzy... W Jerbogaczenie ekspedycja tungusk� podzieli�a si� na trzy oddzia�y. Pierwszy, wanawarski, poprowadzi� wzd�u� rzek Wielka i Ma�a Jerema, dop�yw�w Ni�niej Tunguski � Siergiej Soko��w. Drugi oddzia� wyruszy� wzd�u� rzeki Czumy � dop�ywu Ni�niej Tunguski, albo jak j� jeszcze nazywaj� � Chatan-gi. Prowadzi� go Grzegorz Fajnsztejn. Trzeci posuwa� si� wzd�u� rzeki Ilimpiei, a na jego czele sta� W�odzimierz Bie�ow. Odincowowi powierzono og�lne kierownictwo geologiczne. Na podniszczonym PO-2, pilotowa- 31 nym przez dzielnego lotnika syberyjskiego Kunicyna, Odincow lata� jak meteor od oddzia�u do oddzia�u... �Lata� jak meteor..." Niech b�dzie. Profesor nie ma przekonania do stylu Walerego Osipowa, w ksi��ce kt�rego wyst�puje jako jeden z bohater�w diamentowej epopei. �Niech b�dzie..." Siedzimy za sto�em naprzeciw siebie. Po siedemnastu z g�r� latach od momentu opisanego przez Osipowa. Gabinet jest ciemnawy, du�o w nim okien, ale pok�j obszerny, a ponadto deszcz w listowiu zagl�daj�cym w szyby. Sporo si� w tym czasie zdarzy�o. Zgin�� Kunicyn. I nie on jeden. Zostawali na zawsze na wi-�ujakich porohach i w g�rskiej tajdze, gdy zaskoczy�a zima... Ale diamenty znaleziono. Nie w trappach � trappy ,to zaledwie, ale i a� kontekst. Trappy � to ca�y ogrom twardych ska� P�askowy�u. Musieli si� 0 tym przekona� i za to naukowe do�wiadczenie zap�acili latami ci�kich, niebezpiecznych trud�w. A koryta rzek zaprowadzi�y w ko�cu do potok�w rozmywaj�cych kimberlitowe kominy i nios�cych diamentowe ziarenka. Znale�li na P�nocy te kimberlity. Powsta�o miasto Mirnyj. Ca�e okr�gi diamentono�ne. Siedzimy za sto�em naprzeciw siebie i Odincow po raz pierwszy �mieje si� ca�� twarz�, odsuwa si� od sto�u, klepie po kolanach i �mieje si� ca�� twarz�. Zacytowa� fragment artyku�u po przem�wieniu jednego z najwi�kszych potentat�w diamentowych � Harry'ego Oppenheime-ra � opublikowanego w �Diamand News and South America Jeweller". Artyku� dotyczy nowego partnera, jaki pojawi� si� na �wiatowym rynku diamentowym 1 bojkotu na tym�e rynku diament�w po�udniowoafryka�skich. Harry Oppenheimer jest powa�nie faktem tym zaniepokojony, czemu da� wyraz w przem�wieniu skierowanym do wsp�lnik�w i pomniejszych udzia�owc�w diamentowego bussinesu, o czym w�a�nie 32 s Syberyjska rzeka skuta lodem Tu dopiero bajkalskie g�ry objawiaj� sw� dziko�� fi donosi gazeta. Michai� Micha�ycz �mieje si� i jest to �miech cz�owieka, kt�ry zwyci�y�. To znaczy �� zmusi� potentata do niepokoju. Wsp�udzia� w odkryciu jakuckich diament�w Michai� Micha�ycz uwa�a za najwi�kszy sw�j sukces osobisty. Ale sukceseni � nawet takim! � �y� zbyt d�ugo nie mo�na. Jakuckie 'diamenty to ju� dzi� nie tyle rzecz geologii, ile eksploatacji. Ju� nie poszukiwacze odgrywaj� tam g��wn� rol�, ci odeszli gdzie indziej. Od 1957 roku profesor i jego geologowie zajmuj� si� mi�dzy innymi poszukiwaniem diament�w na po�udniu Syberii � w Sajanach i na ich przedg�rzu. Linia p�kni�� p�l trappowych � najstarszych ska� magmowych � biegnie i tutaj. (Zanim rozp�k�a si� twarda skorupa skamienia�ej magmy, istnia�o potworne ci�nienie � tam, pod spodem. Ci�nienie i temperatura zdolne wykrystalizowa� diament.) Rozsypane ziarenka diamentowe znajdowano sporadycznie na wsch�d i na zach�d od Tajszetu w korytach rzek i potok�w. � Teraz, kiedy ju� mamy za sob� ci�kie do�wiadczenia jakuckie �� m�wi profesor � droga do diament�w jest kr�tsza, �atwiej nam po takich �ladach trafia� do kimberlit�w. � Trafili�cie ju�? � Trafili�my. Do�� dobrze trafili�my. Oczywi�cie � nie tylko' na diamenty. Ka�dy rok pracy saja�skich ekspedycji przynosi nowe odkrycia. Na po�udnie od Czeremchowa ostatnio odkryto magnezyty, znaleziono �wietne surowce aluminiowe, w oparciu o kt�re rozwija si� ca�y szereg zak�ad�w w nadangarskim Okr�gu. � Tak si� jako� utar�o, �e Wschodni Sajan traktowano do niedawna jako ja�owizn�, mimo �e te g�ry 3 � Portret z diament�w 33 nie s� 'izolowane ani od A�taju, ani od Zachodniego Sajanu. C�, A�tajem interesowano si� powa�nie ju� za czas�w Piotra I... Na Wschodni Sajain dopiero teraz przyszed� czas. � Szames jeszcze pracuje w Sajanie? Michai� Micha�ycz o�ywi� si�: � Piotr? Znacie go? � Poizna�em go przed dwoma laty. Niestety, nie w g�rach, tu na miejscu. � �wietny geolog! � zachwyca si� profesor. � Siedzi w Indze, tam jego ekspedycja ma baz�. Prowadz� kompleksowe badania, ale najciekawsze rezultaty... Z�oto. A po drugiej stronie Oki s� w�a�nie diamento-no�ne kimberlity. Kiedy profesor to m�wi, pami�� przywo�uje rozmow�, jaka zdarzy�a mi si� w osietrowskim porcie. Trzydziestoletni, wysoki m�czyzna o nazwisku Butenko � mieszkali�my w jednym pokoju par� dni. By� kom-sorgiem w Mirnym, w pierwszych, najtrudniejszych latach, kiedy diamenty ju� by�y, ale �do elektryczno�ci jeszcze co najmniej wiek..." �Wydumali sztuczne diamenty i zacz�o im si� zdawa�, �e mo�na machn�� r�k� na trud.tysi�cy geolog�w... Przez ostatnie dwa lata z Mirnym by�o krucho, zmniejszono inwestycje diamentowe na P�nocy. Mo�e one i co� warte � te sztuczne � cho� nie bardzo w to wierz�. Ale rozeza-rowiania ludzi, kt�rzy tyle wysi�ku w�o�yli w znalezienie i wydobywanie... Przeszli tajg�, g�ry, przetrzymali purgi i siarczyste mrozy... Minorowo by�o, trzeba to otwarcie powiedzie�. Teraz okaza�o si�, �e sztuczny diament to ca�kiem nie to samo co jakucki. Dwa lata nerw�w!" � Jak z tym jest, Michai� Micha�ycz, czy�by nieporozumienie? � Obruszy� si�: 34 ��� Nie ma w tym �adnego nieporozumienia. W takich sprawach nie ma miejsca na sentymentalizm. Wszystko da si� wyprodukowa�, diament r�wnie�. Ju� wiemy, jak to trzeba robi�, ale nie mamy jeszcze takich kom�r, w kt�rych mogliby�my przez d�u�sizy czas utrzyma� kolosalne ci�nienie i temperatur� potrzebne do wykrystalizowania du�ego diamentu. Bo tu chodzi o czals � im d�u�ej, tym wi�kszy diament. Ameryka^-nie ostatnio osi�gn�li mo�liwo�� krystalizacji diamentu wielko�ci dwu-trzech milimetr�w, uwa�aj� to za wielki sukces. Ale to mia�kie, zbyt mia�kie, nie nadaje si� na przyk�ad do g��bokich wierce�. Jeszcze nie to... Ale faktem jest, �e w nieodleg�ej przysz�o�ci Siztuczny diament b�dzie ta�szy ni� naturalny. Powiemy wtedy bez �alu � no i dobrze, no i niech b�dzie. Szukali�my diament�w nie dla nich samych, lecz dla jakiej� wa�nej potrzeby i nie diamenty s� wa�ne, lecz spe�nienie potrzeby. Zrobili�my swoje, uwolnili�my kraj od okre�lonej biedy... A �robi�c swoje" szli na bezludn� P�noc i ucz�owieczali t� ziemi� swoj� obecno�ci�, wysi�kiem, umieraniem r�wnie�. I to tak�e by�o spe�nianiem jakiej� potrzeby � diamenty to cel pretekstowy. �Dwa lata nerw�w" � m�wi� Butenko, i wiedzia�em, �e nie o diamenty tu chodzi, lecz o to, �e miasto, kt�re zbudowali na P�nocy, ten najbardziej cz�owieczy punkt ziemi isurowej, przedtem nie obj�tej ludzkim panowaniem, �e to miasto umrze, zanim osi�gn�o zdolno�� pe�nego �ycia. Ale profesor odszed� od Jakucji, teraz najbardz