HISTORIA PA�STW �WIATA W XX WIEKU JAN LEWANDOWSKI ESTONIA Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 2001 Spis tre�ci Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz Komitet Redakcyjny serii: prof. dr hab. Bronis�aw Nowak prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski prof. dr hab. Marian Wojciechowski W ksi��ce wykorzystano zdj�cia archiwalne oraz ze zbior�w Autora (c) Copyright by Jan Lewandowski and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2001 Ksi��ka opublikowana zosta�a dzi�ki pomocy finansowej Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Fundacji im. Stefana Batorego ISBN 83-88542-04-4 /o Wydawnictwo TRIO, Warszawa, ul. Nowy �wiat 18/20 e-mail: [email protected] Wydanie I.Arkwyd. 20,0 Druk: Zak�ad Poligrafii ITeE Radom, ul. Pu�askiego 6/10 Wprowadzenie ............................................. 7 Dalsza i bli�sza przesz�o�� ................................... 13 Dzieje ziem esto�skich do ko�ca XIX wieku ................... 13 Stosunki spo�eczno-ekonomiczne na prze�omie stuleci........... 17 Esto�skie odrodzenie narodowe ............................. 21 Rewolucja 1905 roku ...................................... 33 Kultura esto�ska prze�omu stuleci ........................... 38 Walka o w�asne pa�stwo .................................... 49 Ziemie esto�skie w pierwszych latach "wielkiej wojny" .......... 49 Autonomiczne pa�stwo esto�skie w demokratycznej Rosji ....... 53 Po rewolucji bolszewickiej.................................. 59 Proklamacja niepodleg�o�ci................................. 63 Okupacja niemiecka ...................................... 66 Esto�ska Wojna Wyzwole�cza .............................. 70 �ycie polityczne i spo�eczne w czasie Wojny Wyzwole�czej ....... 81 Pierwsza niepodleg�o�� ..................................... 90 Sytuacja gospodarcza...................................... 90 �ycie polityczne .......................................... 96 Polityka zagraniczna ...................................... 110 Kultura ................................................. 116 W latach drugiej wojny �wiatowej............................. 132 Nast�pstwa uk�adu Ribbentrop-Mo�otow ..................... 132 Pierwszy rok w granicach Zwi�zku Radzieckiego ............... 137 Dzia�ania wojenne i okupacja niemiecka ...................... 146 Estonia Esto�ska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) .... 166 Powojenny stalinizm ...................................... 166 Lata odwil�y ............................................. 189 Lata stagnacji i rusyfikacji .................................. 204 Drugie esto�skie odrodzenie narodowe ....................... 220 Druga niepodleg�o�� (1991-1999) ........................... 237 Budowa nowych struktur pa�stwowych ....................... 237 Ekonomiczne, polityczne i spo�eczne problemy pierwszych lat niepodleg�o�ci .............................................. 244 Kalendarium ................................................ 259 Premierzy Republiki Esto�skiej................................. 267 Prezydenci Republiki Esto�skiej ................................ 270 Prezydenci Republiki Esto�skiej po aneksji przez ZSRR ............. 271 I sekretarze KCKPE w ESRR (1940-1990) ........................ 272 Przewodnicz�cy Prezydium Rady Najwy�szej ESRR ................ 273 Premierzy (przewodnicz�cy Rady Komisarzy Ludowych) ESRR ...... 274 Wskaz�wki bibliograficzne..................................... 275 Indeks nazwisk .............................................. 279 Wprowadzenie Estonia jest najmniejsz� i najmniej nam znan� spo�r�d republik ba�tyckich, jednocze�nie, ze wzgl�du na terytorium i zaludnienie, jednym z mniejszych pa�stw europejskich, z liczb� mieszka�c�w nie przekraczaj�c� p�tora miliona. Wzrost zainteresowania ze strony polskiej i o�ywienie kontakt�w z tym pa�stwem nast�pi�o po 1991 r., kiedy to, podobnie jak inne republiki radzieckie, Estonia odzyska�a niepodleg�o��. Jednocze�nie okaza�o si�, �e pa�stwo to jednoznacznie deklaruje nie tylko przywi�zanie do zasad demokracji i wolnego rynku, ale i wyra�nie zachodni� opcj� polityczn�, a na tle trudno�ci ekonomicznych wi�kszo�ci pa�stw kraj�w by�ego ZSRR zupe�nie dobrze radzi sobie z wychodzeniem z radzieckiego obszaru i systemu gospodarczego. Wymownym �wiadectwem tych sukces�w by�o zaproszenie Estonii do rozm�w w sprawie cz�onkostwa w Unii Europejskiej jako pierwszego i przez kilka lat jedynego pa�stwa postradzieckiego. Rokowania o wej�cie do Unii Europejskiej rozpocz�a Estonia jednocze�nie z Polsk� i mo�e to by� dobra okazja do postawienia pytania o r�nice i podobie�stwa los�w obu narod�w, zar�wno w perspektywie ko�cz�cego si� tysi�clecia, jak i ostatniego wieku. W�r�d oczywistych r�nic wymienia si� po�o�enie geograficzne, przynale�no�� j�zykow� i kulturow�, tradycje historyczne, w tym tradycje w�asnej pa�stwowo�ci, kt�ra w Estonii si�ga 1918 r., wreszcie wielko�� terytorium i zaludnienia. Nietrudno jednak�e doszuka� si� podobie�stw, zw�aszcza w ostatnim stuleciu. Podstawowe z nich to usytuowanie geopolityczne i kulturowe "mi�dzy Niemcami a Rosj� (Rusi�)" w bardzo szerokim uj�ciu tego skr�tu my�lowego. Niezale�nie od zmieniaj�cych si� struktur politycznych a� do pocz�tku naszego stulecia warstw� panuj�c� na ziemiach esto�skich by�o niemieckie rycerstwo (szlachta), w miastach za� dominowa�a ludno�� niemiecka. Jedno- Estonia Wprowadzenie cze�nie ziemie esto�skie od �redniowiecza s�siadowa�y z ruskimi organizmami pa�stwowymi, a znaczna cz�� handlu ziem ruskich sz�a przez Narw�, Dorpat, Rewel i Parnaw�. Przez kilkaset lat ziemie zamieszkane przez Est�w stanowi�y teren ekspansji pa�stw ruskich, od pocz�tku za� XVIII w., na dwa stulecia, znalaz�y si� w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. Rodz�cy si� w drugiej po�owie XIX w. nowoczesny esto�ski ruch narodowy skierowany by� zar�wno przeciwko niemieckiej dominacji ekonomicznej, politycznej i kulturalnej, jak i ru-syfikacyjnej polityce w�adz carskich. Ogromn� rol� w ukszta�towaniu si� esto�skiej to�samo�ci narodowej odegra�y rodzime elity kulturalne. Estonia uzyska�a niepodleg�o�� w ko�cowej fazie pierwszej wojny �wiatowej, w sytuacji okre�lonej przez dwie rewolucje rosyjskie i kl�sk� militarn� pa�stw centralnych. Od ko�ca 1918 r. Esto�czycy z powodzeniem bronili swej niepodleg�o�ci przed Armi� Czerwon�, a zwyci�stwo w tej jedynej wojnie, jak� prowadzi�o pa�stwo esto�skie, nie tylko ocali�o niepodleg�o�� Estonii, ale sta�o si� powodem do dumy narodowej i podstaw� patriotycznego wychowania kilku ju� pokole� Esto�czyk�w. Pomniki uczestnik�w Esto�skiej Wojny Wyzwole�czej (1918-1920) ufundowano nie tylko w miastach, ale prawie w ka�dej gminie, a przywr�cenie pami�ci o tej wojnie i jej bohaterach stanowi�o w latach pierestrojki jeden z filar�w "drugiego esto�skiego odrodzenia narodowego". Demokratyczno-parlamentarny system rz�d�w przetrwa� w mi�dzywojennej Republice Esto�skiej do roku 1934, kiedy to zosta� zast�piony autorytarn� dyktatur�. Podstawowym problemem ekonomicznym mi�dzywojennej Estonii sta�a si� odbudowa gospodarki z wojennych zniszcze� i przestawienie jej z powi�za� z utraconym rynkiem wschodnim (rosyjskim) na wsp�prac� gospodarcz� z Europ� Zachodni�. Estonia upora�a si� z tym problemem, a poziom gospodarki lokowa� j� w czo��wce pa�stw tej cz�ci Europy. Mi�dzywojenne polsko-esto�skie stosunki polityczne uk�ada�y si� bardzo dobrze, co wynika�o zar�wno z braku konflikt�w, jak i �wiadomo�ci wsp�lnego zagro�enia ze strony Niemiec i Zwi�zku Radzieckiego. Wsp�praca polityczna i wojskowa Warszawy oraz Tallina by�a bardzo o�ywiona, a przed wybuchem drugiej wojny �wiatowej dosz�o do podpisania umowy o polskiej emigracji zarobkowej (sta�ej i sezonowej) do Estonii. Nad losami obu pa�stw zaci��y� z�owrogo pakt Ribbentrop-Mo�o-tow, a symbolem wsp�lnego zagro�enia sta�a si� g�o�na i brzemienna w nast�pstwa dla Estonii sprawa internowania i ucieczki polskiego okr�tu podwodnego "Orze�", kt�ra pos�u�y�a stronie radzieckiej za pretekst do narzucenia Estonii uk�adu o wprowadzeniu na jej terytorium jednostek Armii Czerwonej. By� to pocz�tek ko�ca esto�skiej niepodleg�o�ci. Lata drugiej wojny �wiatowej to jeden z najbardziej dramatycznych okres�w w dziejach Estonii. W��czenie do Zwi�zku Radzieckiego i towarzysz�ce temu represje spowodowa�y entuzjastyczne przyj�cie armii niemieckiej i wsp�prac� zbrojn� przeciw Armii Czerwonej, do kt�rej w��czono przedwojenne esto�skie si�y zbrojne. Dramatowi walki po obu stronach frontu, nieraz bratob�jczej, towarzyszy�o rozczarowanie do niemieckiego okupanta i rozpaczliwe pr�by odbudowania niepodleg�ego pa�stwa, podj�te w ko�cu lata 1944 r. Przywracaniu w�adzy radzieckiej w Estonii w drugiej po�owie 1944 r. towarzyszy� �ywio�owy ruch oporu i masowa emigracja na Zach�d, kt�ra obj�a przede wszystkim znacz�c� cz�� elity kulturalnej, politycznej i ekonomicznej. Esto�czycy w kraju zostali poddani represjom powojennego stalinizmu, z masowymi aresztowaniami i deportacjami. Stalinowski terror doprowadzi� do za�amania zbrojnego ruchu oporu na pocz�tku lat pi��dziesi�tych, chocia� pojedyncze grupy i partyzanci, zwani "le�nymi bra�mi", ukrywali si� w esto�skich lasach jeszcze przez dwa nast�pne dziesi�ciolecia. Oni te� byli inspiracj� dla "cywilnych" konspiracji niepodleg�o�ciowych, obejmuj�cych przede wszystkim niewielkie grupy m�odzie�y. Na Zachodzie przetrwa�y struktury esto�skiej pa�stwowo�ci z okresu niepodleg�o�ci, a o�ywiona dzia�alno�� polityczna emigracji utrzymywa�a "spraw� ba�tyck�" na forum mi�dzynarodowym. "Odwil�" okresu Chruszczowa trwa�a w Estonii jeszcze przez cztery lata po odsuni�ciu go od w�adzy do roku 1968. Wzgl�dna liberalizacja systemu i poprawa materialnych warunk�w egzystencji spowo- 8 Wprowadzenie Estonia dowa�y.�e powa�na cz�� spo�ecze�stwa, zw�aszcza m�ode pokolenie, �aczek szuka� dla siebie miejsca w narzuconym si�� ustroju, staraj�c si� o zachowanie narodowej to�samo�ci, zagro�onej nap�ywem ro-Syjsk()j�zycznych przybyszy do rozwijanego ekstensywnie przemys�u, pracuj�cego na potrzeby radzieckiego imperium. W Zwi�zku Radzieckim ^kszta�towa�a si� specyficzna rola tej najmniejszej ludno�ciowo republiki. Wy�sza od og�lnoradzieckiej stopa �yciowa, cenne prze-mys�c)we i rolnicze tradycje kraju, po��czone z esto�sk� gospodarno�ci� i zaradno�ci�, blisko�� Finlandii - wszystko to spowodowa�o, �e Estonia sta�a si� radzieck� wizyt�wk�. Do "West Soviet" przywo�ono zagraniczne delegacje, a republika by�a wzgl�dnie (w por�wnaniu z pozPsta�ymi) otwarta dla zagranicznych turyst�w i na kontakty z zagranic�. Tym dotkliwiej odczuto w Estonii bre�niewowskie "dokr�canie �ruby"> kt�rego szczytowym momentem by�y lata rusyfikacji (1978--1982)- Ruch dysydencki i inne formy oporu wobec systemu komunistycznego przyj�y r�norodne postacie, a przy tym przypad�y na lata odpr�enia mi�dzynarodowego, "ducha Helsinek", i nabra�y s�ero-kiegcf rozg�osu. St�umione na pocz�tku lat osiemdziesi�tych dzia�ania na rzecz obrony to�samo�ci narodowej, poszerzenia samodzielno�ci w granicach ZSRR, a wreszcie zdobycia pe�nej niepodleg�o�ci o�y�y w latach gorbaczowowskiej pierestrojki i kryzysu radzieckiego imperium. Walk� o niepodleg�o�� Estonii prowadzi�y zar�wno �rodowiska "tradycyjnych" przeciwnik�w w�adzy radzieckiej, si�gaj�ce korzeniami patriotycznych konspiracji lat pi��dziesi�tych i sze��dziesi�tych, jak i m�odsze pokolenie dzia�aczy partyjnych, pa�stwowych i spo�ecznych ESRR, zwane cz�sto "narodowymi komunistami". Wsp�dzia�aj�c z innymi narodami nadba�tyckimi, Esto�czycy potrafili uzyska� niepodleg�o�� bez ofiar w ludziach, czego nie uda�o si� unikn�� I Jtwi-nom i �otyszom. Niepodleg�e pa�stwo esto�skie boryka si� do dzi� z postradziec-kim dziedzictwem nie tylko w sferze gospodarki czy polityki. Jedno-naro(iowa w 1945 r. Estonia mia�a w 1991 r. oko�o 500 ty�. nap�ywowej ludnp�ci rosyjskiej i "rosyjskoj�zycznej", czyli pochodz�cej z innych ik, ale w Estonii pos�uguj�cej si� tak�e j�zykiem rosyjskim. W przewa�aj�cej wi�kszo�ci przybysze ci, stanowi�cy ponad jedn� trzeci� og�u mieszka�c�w, mimo wieloletniego pobytu w Estonii nie znaj� j�zyka jej rdzennych mieszka�c�w. Odzyskanie niepodleg�o�ci przez Estoni� przynios�o pod wieloma wzgl�dami pogorszenie sytuacji tej ludno�ci. Z ca�� ostro�ci� stan�� problem obywatelstwa esto�skiego, przyznawanego w zasadzie tylko osobom b�d�cym obywatelami Republiki Esto�skiej w 1940 r. oraz ich potomkom Jednocze�nie problem rosyjskiej mniejszo�ci sta� si� narz�dziem polityki Moskwy, d���cej do zachowania wp�yw�w na obszarze postradzieckiej "bliskiej zagranicy". Inny spadek po okresie radzieckim to stan kl�ski ekologicznej w uprzemys�owionej p�nocno-wschodniej cz�ci Estonii, zamieszkanej w wi�kszo�ci przez ludno�� rosyjskoj�zyczn�. Historyczne zwi�zki polsko-esto�skie, si�gaj�ce po�owy XVI stulecia, by�y szczeg�lnie �ywe w XIX w., kiedy to na renomowanym niemieckoj�zycznym uniwersytecie w Dorpacie (Tartu) studiowa�o oko�o 2,5 ty�. polskich student�w, a okre�lenie "dorpatczyk" oznacza�o nie tylko cz�owieka znakomicie wykszta�conego, ale tak�e przywi�zanego do idea��w wolno�ci. Kilkudziesi�ciu polskich dorpatczy-k�w trwale zapisa�o si� w dziejach polskiej nauki, kultury i polityki, a niekt�rzy z nich pozostawili sw�j �lad tak�e w dziejach Estonii. Pozosta�o�ci� tych kontakt�w by�o m.in. polskie nazewnictwo wi�kszych miast esto�skich, dzi� ju� niemal w ca�o�ci wyparte r�wnie� w Polsce przez wsp�czesne nazwy esto�skie. Zwi�zki te uosabiali te� ludzie zas�u�eni dla kultury obu narod�w, a takich nie brakowa�o i w XX stuleciu. Przyk�adem mo�e by� dr Jerzy Kapli�ski, w latach 1933-1941 lektor j�zyka polskiego na uniwersytecie w Tartu, niestrudzony propagator polskiej kultury w Estonii, zmar�y w radzieckim obozie w 1943 r. Jego syn, Jaan Kapli�ski, jest dzi� jednym z najwybitniejszych literat�w esto�skich, t�umaczem z dziewi�ciu j�zyk�w (w tym z polskiego) , obecnym w kulturze nie tylko Estonii. Poezj� Jaana Kaplinskiego na j�zyk polski przek�ada m.in. mieszkaj�cy w Krakowie Aarne Puu, poeta tworz�cy w j�zyku esto�skim, rosyjskim i polskim. W ostatnich dziesi�cioleciach doskona�� pami�� pozostawili po sobie w Estonii polscy konserwatorzy zabytk�w. Esto�czycy m�wi�, �e na historycznym Starym Mie�cie Tallina nie mo�na zrobi� zdj�cia, na kt�rym nie 11 10 Estonia by�oby zabytku konserwowanego, a cz�sto i odbudowanego przez Polak�w. Esto�ska opozycja bacznie �ledzi�a wydarzenia zwi�zane z polskim Sierpniem 1980 r. i dzia�alno�ci� "Solidarno�ci". Ksi��ka ta powsta�a dzi�ki pobytowi autora na Uniwersytecie Tar-tuskim w latach 1996-1998. Jestem winien wdzi�czno�� tym, kt�rzy mi ten pobyt umo�liwili: �wczesnemu sekretarzowi stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej prof. dr. hab. Stefanowi Pastuszce i rektorowi mojej macierzystej uczelni - Uniwersytetu Marii Curie-Sk�o-dowskiej w Lublinie - prof. dr. hab. Kazimierzowi Goeblowi. Jan Lewandowski Lublin, lato 2000 r. Dalsza i bli�sza przesz�o�� Dzieje ziem esto�skich do ko�ca XIX wieku W pocz�tkach naszego tysi�clecia obecne terytorium Estonii zamieszkiwa�a ludno�� z grupy j�zykowej ba�tofl�skiej, maj�ca za s�siad�w ze wschodu w wi�kszo�ci plemiona ruskie, a z po�udnia i zachodu ba�tofl�skich Liw�w oraz plemiona z grupy Ba�t�w, przodk�w dzisiejszych �otyszy. Na p�nocy Zatoka Fi�ska oddziela�a Est�w, jak w �redniowieczu nazywano mieszka�c�w dzisiejszej Estonii (na Rusi okre�lano ich mianem Czud', st�d m.in. Czudskoje oziero, est. Peipsi jaru, poi. Pejpus), od plemion fi�skich. Estowie nie stworzyli jednego organizmu pa�stwowego, co u�atwia�o ekspansj� na ich terytorium ze strony bli�szych i dalszych s�siad�w. By�a to Ru� Kijowska (a po jej rozpadzie mniejsze ruskie organizmy pa�stwowe: Wielki Nowogr�d, Psk�w, Po�ock), Szwecja i Dania. Na prze�omie XII i XIII w. od uj�cia D�winy do Ba�tyku rozpocz�a si� ekspansja niemiecka, prowadzona przez dwie instytucje ko�cielne: biskupstwo (potem arcybiskupstwo) w Rydze i Zakon Kawaler�w Mieczowych, kt�ry jeszcze w pierwszej po�owie XIII w. po��czy� si� z zakonem Braci Szpitala Naj�wi�tszej Marii Panny Domu Niemieckiego (Krzy�akami). Przez blisko dwa dziesi�ciolecia (1208-1227) Estowie stawiali heroiczny op�r niemieckim wyprawom krzy�owym, a tak�e ekspansji ze strony Rusi, Danii i Szwecji. Rezultat ko�cowy tych zmaga� by� taki, �e p�nocna cz�� kraju, zwana ju� w�wczas Estoni�, znalaz�a si� pod panowaniem du�skim, a zachodnia i po�udniowa w granicach specyficznego niemieckiego organizmu pa�stwowego. Organizm ten stanowi�y Inflanty, obejmuj�ce pa�stwo arcybiskupa ryskiego, biskup�w Kurlandii, Dorpa-tu i Ozylii (Saaremaa) oraz inflanckiej ga��zi zakonu krzy�ackiego, zwanej te� cz�sto zakonem inflanckim. W esto�skiej cz�ci Inflant 13 Estonia Dalsza i bli�sza przesz�o�� znalaz�y si� dwa pa�stwa biskupie (Ozylia i Tartu) i cz�� posiad�o�ci zakonnych. Podbojowi ziem esto�skich towarzyszy�a przymusowa chrystianizacja, a tak�e przenoszenie niemieckich instytucji feudalnych, w tym ko�cielnych, na podbite terytoria. Ludno�� miejscowa zosta�a w wi�kszo�ci sprowadzona stopniowo do statusu poddanych ch�op�w albo plebsu miejskiego, bowiem dotychczasowa starszyzna albo wygin�a w walkach, albo zosta�a wch�oni�ta przez rycerstwo niemieckie (Rit-terschaft),\<A�re do pocz�tk�wXX w. stanowi�o dominuj�c� politycznie i ekonomicznie warstw� spo�eczn�. Op�r ludno�ci rodzimej przybiera� w pierwszym stuleciu obcego panowania m.in. form� powsta� zbrojnych, z kt�rych najwi�ksze -powstanie w noc �w. Jerzego (Juri�o) 23 kwietnia 1343 r. - zako�czy�o si� wprawdzie kl�sk� powsta�c�w, ale te� po�rednio doprowadzi�o do po��czenia wszystkich ziem esto�skich w granicach Inflant, kiedy kr�l du�ski sprzeda� swoje esto�skie posiad�o�ci inflanckim Krzy�akom. Nie zatar�o to jednak r�nic mi�dzy ziemiami p�nocnymi (Estoni�) a po�udniowymi. R�nice te w rozmaitych formach dotrwa�y do obecnych czas�w. G��wnym o�rodkiem miejskim p�nocy by� i jest wyst�puj�cy pod r�nymi nazwami (Lindanise, Ko�ywa�, Rewel) Tallin, po�udnia - Tartu (Dorpat, Juriew). Dwa stulecia, od po�owy XIV do po�owy XVI w. (reformacja i wojny inflanckie), to czasy "starych dobrych Inflant" - ekonomicznego i kulturalnego rozwoju ziem esto�skich, kt�remu nie przeszkodzi�y nawet wewn�trzne konflikty mi�dzy zakonem a pa�stwami biskupimi. Pomy�lno�� ekonomiczna, a w �lad za ni� rozw�j kultury wynika�y w du�ej mierze z po�o�enia geograficznego ziem esto�skich. Przez Dorpat, Narw�, Rewel i Parnaw� (Parnu) sz�a znaczna cz�� handlu ziem ruskich. Bogac�ce si� na nim niemieckie mieszcza�stwo Inflant utrzymywa�o o�ywione kontakty, tak ekonomiczne, jak kulturalne, z Europ� Zachodni�, �ci�lej z obszarami nad Ba�tykiem i Morzem P�nocnym. Ziemie esto�skie nie tylko formalnie (jako lenno cesarza i papie�a) znalaz�y si� w kr�gu polityki, ekonomiki i kultury zachodnioeuropejskiej. Stosunki lenne w rolnictwie (w Estonii trudno m�wi� o wsi w polskim znaczeniu) i ustr�j miast r�ni�y si� od tych, jakie istnia�y na s�siednich ziemiach ruskich, natomiast nie by�o zasadniczych r�nic mi�dzy stosunkami na ziemiach esto�skich i w Europie Zachodniej. Trzeba do tego doda� wysoki poziom rolnictwa (najdalej na p�noc po�o�ony eksporter �ywno�ci) i wytw�rczo�ci miejskiej. Bogate mieszcza�stwo Rewia sprowadza�o z zachodniej Europy budowniczych, rze�biarzy i malarzy, a wybijaj�cy si� arty�ci z Inflant pracowali na dworach zachodnioeuropejskich. �wiadectwem tych wi�zi jest chocia�by zachowana gotycka architektura Tallina. Zwi�zany z reformacj� kryzys inflanckich struktur pa�stwowych sprawi�, �e dobrze zagospodarowane i atrakcyjnie po�o�one ziemie nad Zatok� Fi�sk� i Rysk� sta�y si� terenem prawie stuletniej rywalizacji Rzeczypospolitej, Rosji, Szwecji i Danii. Na niespe�na p� wieku po�udniowe ziemie esto�skie, jako wojew�dztwa dorpackie i parnaw-skie, znalaz�y si� w granicach Rzeczypospolitej. W pierwszej po�owie XVII w. zwyci�sko wysz�a z tej rywalizacji Szwecja. Rezultatem trwaj�cych do pocz�tku XVIII w. rz�d�w szwedzkich w Estonii by�o definitywne usuni�cie katolicyzmu i umocnienie struktur ko�cio�a lute-ra�skiego, a tak�e odbudowa ziem esto�skich ze zniszcze� wojennych. W 1632 r. w murach dawnego kolegium jezuickiego w Dorpa-cie kr�l Szwecji Gustaw Adolf powo�a� uniwersytet, kt�ry przetrwa� do roku 1710. Ostatnie dziesi�ciolecia panowania szwedzkiego to ograniczenie w�adzy niemieckiej szlachty nad esto�skimi ch�opami, a tak�e rozw�j o�wiaty w j�zyku esto�skim, opartej na lutera�skiej sieci parafialnej. "Dobre szwedzkie czasy" przetrwa�y w pami�ci Esto�czy-k�w przez nast�pne dwa stulecia - stulecia panowania rosyjskiego. W pa�stwie car�w ziemie esto�skie znalaz�y si�, podobnie jak w czasach szwedzkich, w granicach dw�ch guberni: esto�skiej (estiandz-kiej) i inflanckiej (liwlandzkiej). Stanowi�y one p�nocn� cz�� guberni inflanckiej, maj�cej siedzib� w�adz w Rydze. Po spustoszeniach wojny p�nocnej panowanie rosyjskie przynios�o prawie dwa stulecia stabilizacji i pokoju. Co prawda w�adze rosyjskie wzmog�y ucisk pa�szczy�niany, ale te� w�a�nie w "prowincjach ba�tyckich", jak okre�lano gubernie esto�sk� i inflanck�, ju� w ko�cu pierwszego �wier�wiecza XIX w. zniesiono podda�stwo ch�op�w. Nie otrzymali oni wprawdzie na w�asno�� uprawianej przez siebie ziemi, ale mieli mo�liwo�� wy- 14 15 Estonia Dalsza i bli�sza przesz�o�� Soome Luljl (Zat. Fi�ska) G U,. B-� R N l A ,-'E S T,' O � S K A / Hitumaa (Dago) Parnu / (Parnawa) / o Dorpat /: : (Juriew) l ! i o . S ^ G U B E R ;'N l A,.'---.J ,N' F l L A �fr C~'K A,' )J^1'^!, � Petseri (Peczory) RUa Laiit l (�al. Ryska) Estonia na pocz�tku XX w. kupienia swoich gospodarstw (chutor�w), i proces ten trwa� przez nast�pne stulecie. Stosunkowo zamo�na wie� esto�ska stworzy�a materialne podstawy do rozwoju narodowej kultury, a tak�e politycznego ruchu narodowego. W��czenie ziem esto�skich w granice pa�stwa Romanow�w otworzy�o dla ich rolnictwa i przemys�u ch�onny rynek rosyjski. Najwi�kszym odbiorc� esto�skich towar�w by�a nieodleg�a stolica imperium carskiego - Petersburg, z liczb� mieszka�c�w znacznie wi�ksz� ni� ca�a ludno�� ziem esto�skich. Gubernie ba�tyckie nie by�y zwyk�ymi kolejnymi prowincjami Rosji. "Odr�bny status ba�tycki" (Osobyj ostziej-skij po�adok) gwarantowa� niemieckiej szlachcie zachowanie jej dominuj�cej pozycji, utrzymanie dotychczasowego samorz�du i ustawodawstwa, j�zyka niemieckiego jako urz�dowego, religii lutera�skiej jako wyznania panuj�cego. Zyskuj�c rynek rosyjski oraz mo�liwo�ci kariery wojskowej i urz�dniczej w imperium, ba�tyccy Niemcy zachowali swoje przywileje do ko�ca XIX w. Nie bez znaczenia pozostawa� kontakt z kultur� niemieckiego obszaru j�zykowego. Jego utrzymaniu sprzyja�o m.in. reaktywowanie w 1802 r. uniwersytetu w Dorpacie - uczelni rosyjskiej z niemieckim j�zykiem wyk�adowym i jedynej w Cesarstwie Rosyjskim szko�y wy�szej maj�cej pe�n� autonomi� uniwersyteck�. Wysoki poziom naukowy i swobody akademickie w, Atenach nad Embachem" (rzeka, nad kt�r� le�y Tartu - est. Emaj�gi) przyci�ga�y do niej student�w z ca�ego imperium rosyjskiego, w tym Polak�w. Tutaj powsta�a polska korporacja studencka "Polonia", za�o�ona w 1828 r. przez student�w przyby�ych z Wilna, prawdopodobnie relegowanych z tamtejszego uniwersytetu. Ci "nieprawomy�lni", usuwani z innych uczelni, cz�sto tylko nad Embachem mogli kontynuowa� studia. Nic dziwnego, �e Dorpat zajmuje wa�ne miejsce w dziejach kultury i polityki nie tylko Estonii i Polski, ale tak�e Rosji, Litwy, �otwy, Ukrainy, a nawet Armenii i Gruzji. Dorpat odegra� podstawow� rol� w kszta�towaniu si� esto�skiego ruchu narodowego w jego r�nych fazach. Romantyczne zafascynowanie ludem wiejskim, jego kultur� i obyczajami przekszta�ca�o si� tutaj w naukowe badania, dokumentuj�ce odr�bno�� narodow� "ludu ziemi" (waarate), jak jeszcze wXTXw. okre�lali si� sami Esto�czycy. Ogromne znaczenie dla bada� nad j�zykiem, folklorem, literatur� i histori� Estonii mia�o za�o�one w 1838 r. Esto�skie Towarzystwo Naukowe (Gelehrte Estnische Gesellschofl). Bogactwo i odr�bno�� w�asnej kultury by�y wa�nymi czynnikami w walce o prawa narodowe w warunkach niemieckiej dominacji i rosyjskiego panowania. Kierowali t� walk� przede wszystkim absolwenci niemieckoj�zycznego, a od ko�ca XIX w. rosyjskoj�zycznego uniwersytetu, tworz�c jednocze�nie nowoczesn�, profesjonaln� kultur� niespe�na milionowego narodu. Stosunki spo�eczno-ekonomiczne na prze�omie stuleci Szybkie przemiany w esto�skim �yciu politycznym i kulturalnym, jakie dokonywa�y si� na prze�omie stuleci, by�y w powa�nej mierze uwarunkowane sytuacj� spo�eczno-ekonomiczn�. Podstawow� dziedzin� gospodarki stanowi�o rolnictwo. Dominowa�y w nim gospodarstwa folwarczne. Na ziemiach esto�skich by�o oko�o tysi�ca folwark�w, zwanych tutaj moisami. Produkcja �ywno�ci 17 16 Estonia Dalsza i bli�sza przesz�o�� na rynek krajowy i zewn�trzny opiera�a si� na zatrudnieniu najemnej si�y roboczej. W folwarkach stosowano zasady wsp�czesnej agro-techniki i hodowli: maszyny rolnicze, nawozy sztuczne, odpowiednie odmiany zb� i rasowe zwierz�ta hodowlane. Wiele z tego przenika�o tak�e do wi�kszych gospodarstw ch�opskich. Na prze�omie stuleci spad�y ceny na zbo�e. Jego uprawa przesta�a by� op�acalna i w rolnictwie przestawiano si� na hodowl� byd�a mlecznego i rze�nego, a produkcj� ro�linn� ukierunkowano na zapewnienie paszy dla byd�a i �wi�, zu�ywaj�c na te cele tak�e pozosta�o�ci z produkcji gorzelnianej, przeznaczonej na ch�onny rynek rosyjski. Zmiany te wymaga�y �rodk�w finansowych na budow� pomieszcze� dla byd�a i zakup zwierz�t rasowych. Kolejnym wydatkiem by�a budowa mleczarni. Esto�ska �ywno�� sz�a przede wszystkim na zaopatrzenie nieodleg�ego, kilkumilionowego Petersburga. Dzi�ki melioracjom uzyskiwano nowe tereny uprawne. Wzgl�dnie szybki post�p w produkcji rolnej wi�za� si� z podniesieniem poziomu wiedzy rolniczej. By�a to zas�uga lokalnych towarzystw organizuj�cych wystawy rolnicze, a przede wszystkim zatrudniaj�cych agronom�w i instruktor�w do spraw hodowli. Proces wykupu chutor�w przez ch�op�w by� zaawansowany w takim stopniu, �e w 1916 r. ju� 80 proc. gospodarzy mia�o ziemi� na w�asno��. Prowadzi�o to jednak do zad�u�enia gospodarstw. Wielu nowych w�a�cicieli, obci��onych sp�atami, wobec niskich cen na zbo�e musia�o sprzeda� niedawno wykupione chutory. Bankructwa pog��bia�o rozwarstwienie wsi esto�skiej, na kt�rej najliczniejsz� grup� stanowili biedni, niesamodzielni gospodarze i proletariat rolny, zatrudniany w folwarkach i wi�kszych chutorach. Z tej grupy rekrutowali si� wychod�cy do miast i emigranci. Ci ostami udawali si� zar�wno do innych guberni pa�stwa rosyjskiego, jak i poza jego granice. Podstawowym problemem esto�skiej wsi by� g��d ziemi. Ogromn� rol� w rozwoju esto�skiego rolnictwa odgrywa�y r�nego rodzaju sp�dzielnie, poczynaj�c od maszynowych, poprzez kooperatywy przetw�rcze (zw�aszcza mleczarnie i rze�nie), po stowarzyszenia konsumenckie. Zaopatrywa�y one wie� w nowoczesne narz�dzia rolnicze, nawozy sztuczne, szerzy�y o�wiat� roln� i post�p w hodowli i agrotechnice, przeznacza�y te� okre�lony procent zysk�w na dzia�alno�� kulturaln�. Z ich udzia�em prowadzono zakrojone na szerok� skal� prace melioracyjne. Ze sp�dzielczo�ci� wi��� si� tak�e pocz�tki esto�skiej bankowo�ci. Powsta�e w 1902 r., z inicjatywy wybitnego dzia�acza narodowego Jaana T�nissona, Esto�skie Towarzystwo Oszcz�dno�ciowo-Po�ycz-kowe (Eesti Laenu- ja Hoiuuhisus) uwa�a si� za pierwszy esto�ski bank narodowy. Mia�o ono og�lnoesto�ski, ponadgubernialny charakter i prowadzi�o dzia�alno�� finansow� nie tylko w rolnictwie, podobnie jak masowo powstaj�ce lokalne sp�dzielnie oszcz�dno�ciowo--kredytowe. Przedwojenna statystyka odnotowa�a istnienie na ziemiach esto�skich 138 sp�dzielni spo�ywc�w, 135 kooperatyw mleczarskich i 153 stowarzysze�, zajmuj�cych si� wsp�lnym u�ytkowaniem maszyn rolniczych. 90 kas oszcz�dno�ciowych dysponowa�o w sumie poka�nymi kapita�ami i skupia�o ponad 40 ty�. cz�onk�w. Rozwojowi gospodarki esto�skiej sprzyja�o powstanie sieci kolejowej. Pierwsz� lini� drogi �elaznej otwarto w roku 1870. By�a to Kolej Ba�tycka (Ba�tijskaja �eleznaja dorogd). ��czy�a ona port wojenny Paldiski (Baltijskij port) przez Rewel i Narw� z Petersburgiem. Na po�udniu linia kolejowa prowadzi�a przez Walk (Valga), V6ru (Werro) i Psk�w. Obie te linie po��czy�a kolej z Tapy (na Kolei Ba�tyckiej) do Dorpatu, Wa�ku i Rygi. Dzi�ki rozbudowie Unii w�skotorowych wszystkie �wczesne miasta esto�skie, opr�cz po�o�onego na Ozylii Kures-saare, mia�y po��czenia kolejowe. Budowa sieci kolejowej sprzyja�a rozwojowi przemys�u i handlu. Estonia by�a jedn� z najlepiej rozwini�tych cz�ci pa�stwa rosyjskiego. Mi�dzy 1885 a 1916 r. liczba robotnik�w przemys�owych zwi�kszy�a si� pi�ciokrotnie i wynosi�a oko�o 50 ty�. Najwi�kszym o�rodkiem przemys�owym by� gubernialny i portowy Rewel, kt�ry na prze�omie stuleci wyprzedzi� Narw�. W przemy�le przodowa�a bran�a tekstylna, z najwi�kszym zak�adem przemys�owym Estonii - Manufaktur� Krenholmsk� w Narwie, zatrudniaj�c� w 1880 r. ponad 5 ty�. robotnik�w. Zak�ady w��kiennicze istnia�y tak�e w Rewlu (Manufaktura Ba�tycka) oraz w miejscowo�ciach Sindi i Kardla. 18 19 Estonia Dalsza i bli�sza przesz�o�� Drugie miejsce zajmowa� przemys� metalowy i budowy maszyn. Tutaj dominowa� Rewel z zak�adami elektromaszynowymi "Yolta", wytw�rni� wagon�w "Dwigatiel", fabrykami maszyn Franza Krulla i Friedricha Wieganda oraz Centralnymi Warsztatami Kolejowymi. Estonia dawa�a 70 proc. og�lnorosyjskiej produkcji papieru i 10 proc. cementu. Papier wytwarzano w fabrykach w Rewlu i Rapinie, a nowe zak�ady to jedna z najwi�kszych w Rosji fabryka "Waldhof" w Par-nawie, wytw�rnia papieru Johansona w Rewlu, a tak�e zak�ady w Ko-hili i Tiiri. Bran�� budowlan� reprezentowa�y liczne cegielnie, piece do wypa�u wapna i tartaki, a przemys� spo�ywczy mleczarnie, m�yny i folwarczne gorzelnie. Wi�kszo�� produkcji przemys�owej sz�a na rynek rosyjski, sk�d te� przywo�ono gros surowc�w, paliw, a tak�e... wykwalifikowanych robotnik�w. Wi�kszo�� zak�ad�w przemys�owych nale�a�a do przedsi�biorc�w rosyjskich i dopiero po nich plasowa� si� kapita� francuski i niemiecki. Nale�a�a do niego oko�o jedna czwarta esto�skiego przemys�u, wi�cej ni� do miejscowych Niemc�w. Esto�czycy byli w�a�cicielami wielu ma�ych warsztat�w i wytw�rni, ale procentowy udzia� w�asno�ci esto�skiej w przemy�le nie by� du�y. Przemys� ziem esto�skich uczestniczy� w og�lnorosyjskim kryzysie gospodarczym lat 1900-1903, a o�ywienie gospodarcze, jakie nast�pi�o zw�aszcza w drugim dziesi�cioleciu XX w., by�o zwi�zane m.in. z militaryzacj� gospodarki rosyjskiej. Na potrzeby armii rosyjskiej budowano nowe zak�ady przemys�owe. W Rewlu w ostatnich latach przed wybuchem wojny wzniesiono trzy du�e wojskowe stocznie remontowe: Rosyjsko-Ba�tyck�, Boeckera oraz Nobla i Lessnera. Rozw�j przemys�u i komunikacji sprzyja� dzia�alno�ci handlowej. Przez port w Rewlu przywo�ono maszyny do Estonii i Rosji, podobnie by�o z chemikaliami i angielskim w�glem. Przez Parnaw�, jak dawniej, wywo�ono z Estonii zbo�e, len i drewno. Kwit� handel wewn�trzny: ch�opi kupowali maszyny i narz�dzia rolnicze, a tak�e lampy naftowe, szk�o okienne i przedmioty codziennego u�ytku. Fabryczna odzie� i obuwie wypiera�y tradycyjne, sporz�dzane w domu stroje ludowe. Rosn�ca liczebnie ludno�� miast stanowi�a grup� nabywc�w tak artyku��w spo�ywczych, jak przemys�owych. liczba ludno�ci miej- skiej powi�kszy�a si� z oko�o 64 ty�. w roku 1862 do blisko 250 ty�. w roku 1914, co stanowi�o ponad 20 proc. og�u mieszka�c�w ziem esto�skich. Wed�ug spisu ludno�ci w 1897 r. Rewel liczy� 58 807 mieszka�c�w, Dorpat- 41176, a Narwa - 28 572. Miejski charakter mia�y tak�e nowe osady przemys�owe: J5hvi, Otepaa, Poltsamaa, Sindi, Tapa, Tiiri i Torva. W ko�cu stulecia 68 proc. ludno�ci Estonii utrzymywa�o si� z rolnictwa, a 25 proc. z przemys�u i handlu. Esto�czycy nie tylko dominowali liczebnie na wsi, ale tak�e stanowili wi�kszo�� ludno�ci miast. W Rewlu by�o ich w 1897 r. 63 proc., a w 1913 r. - 73 proc., w Dorpacie w tych samych latach: 69 i 73 proc. Esto�czycy wzmacniali r�wnie� swoj� pozycj� spo�eczn� w miastach, jako w�a�ciciele dom�w, niewielkich warsztat�w i sklep�w. Coraz wi�cej by�o ich tak�e w�r�d urz�dnik�w i przedstawicieli wolnych zawod�w. G�rne warstwy spo�eczne pozosta�y nadal niemieckie i miasta zachowa�y niemiecki charakter nawet wtedy, kiedy w Rewlu Niemcy stanowili 16 proc. mieszka�c�w, a w Dorpacie zaledwie 6,6 proc. Wed�ug og�lnorosyjskiego spisu powszechnego z 1897 r. ziemie esto�skie zamieszkiwa�o 986 ty�. os�b, z czego Esto�czycy stanowili 90,6 proc. (907 ty�.), Rosjanie 3,9 proc. i Niemcy 3,5 proc. Poza esto�skim obszarem etnicznym mieszka�o blisko 100 ty�. Esto�czyk�w, z tego wi�kszo�� w dw�ch s�siednich guberniach rosyjskich: petersburskiej - 56 803 (w tym 12,6 ty�. w Petersburgu) i pskowskiej -25 458. Ponad 4 ty�. Esto�czyk�w odbywa�o s�u�b� wojskow� w armii carskiej na ziemiach polskich. W roku 1911 liczb� ludno�ci ziem esto�skich szacowano na 1,1 min. Esto�skie odrodzenie narodowe �ycie polityczne, narodowe i kulturalne ziem esto�skich, przy ca�ej ich odr�bno�ci w por�wnaniu z reszt� imperium rosyjskiego, toczy�o si� jednak w ramach ustrojowych carskiego absolutyzmu. W �yciu politycznym, wobec zakazu dzia�alno�ci partii politycznych, na pierwszy plan wysuwa�a si� prasa, instytucje kulturalne, o�wiatowe i spo-�eczno-gospodarcze, a polityczn� wymow� mia�o tak�e istnienie i dzia�alno�� bractw trze�wo�ci oraz stra�y po�arnych. W takich warunkach i �rodowiskach kszta�towali si� dzia�acze esto�skiego ruchu narodo- 20 21 Dalsza i bli�sza przesz�o�� Estonia wego. Przy tworzeniu program�w politycznych trzeba by�o r�wnie� bra� pod uwag� funkcjonowanie cenzury i wobec tego albo ogranicza� tre�ci programowe, albo wyra�a� je w spos�b "strawny" dla cenzury, albo te� decydowa� si� na dzia�alno�� nielegaln�. Wa�ne znaczenie dla wi�kszo�ci Esto�czyk�w mia� ukaz carski z 1866 r., dotycz�cy ustroju gminy wiejskiej. Dokument ten ko�czy� seri� akt�w prawnych, zapocz�tkowanych przed p�wieczem i wprowadzaj�cych reform� w�o�cia�sk�. likwidowa� on zale�no�� esto�skiej gminy od niemieckiego w�a�ciciela folwarku. Najwy�sz� w�adz� w gminie stanowi�o zebranie gminne - mogli bra� w nim udzia� wszyscy gospodarze (tak�e dzier�awcy chutor�w) i dziesi�ta cz�� ch�op�w bezrolnych. Na zebraniu powo�ywano rad� (dum�) gminn�, w kt�rej miejsca zajmowali po po�owie gospodarze i bezrolni - rzemie�lnicy wiejscy, robotnicy folwarczni, parobcy i synowie gospodarzy nie maj�cy w�asnych chutor�w. Gmina dysponowa�a w�asnym bud�etem, rozk�ada�a podatki i �wiadczenia na poszczeg�lnych gospodarzy, ustala�a te� wydatki. W tych ostatnich mie�ci�y si� koszty utrzymania urz�du gminnego, szk� (wraz z pensjami nauczycieli), dr�g i most�w. Do obowi�zk�w gminy nale�a�a tak�e troska o ubogich. Gmin� kierowa� starszy, kt�ry nadzorowa� przestrzeganie prawa i utrzymanie porz�dku. Starszy mia� prawo karania mieszka�c�w gminy za drobne wykroczenia kilkoma dniami aresztu lub grzywn�. Dla zdecydowanej wi�kszo�ci Esto�czyk�w gmina wiejska sta�a si� podstawowym forum �ycia publicznego, bowiem wy�sze organy samorz�dowe (powiatowe i gubernialne) do ko�ca panowania rosyjskiego pozosta�y w r�kach miejscowych Niemc�w. Zako�czenie reformy w�o�cia�skiej zbieg�o si� z akcj� petycyjn�. U jej podstaw le�a�o przekonanie o dobrej woli rosyjskiego monarchy, charakterystyczne dla wcze�niejszych ruch�w spo�ecznych ch�op�w esto�skich. Kampani� zapocz�tkowali w 1864 r. w�a�ciciel chutoru w Holstre w po�udniowej Estonii -Adam Peterson - i ceniony petersburski malarz - Johann K�ler. "Dobrego cara" proszono o ustanowienie sta�ych cen na ziemi� i op�at dzier�awnych. Zwracano si� te� o zniesienie kar cielesnych, zr�wnanie stanu ch�opskiego z innymi stanami pod wzgl�dem prawnym oraz zast�pienie j�zyka niemieckiego esto�skim w s�dzie, gminie i instytucjach pa�stwowych. Ch�opska delegacja z po�udniowej Estonii uzyska�a audiencj� u Aleksandra II, ale potem jej uczestnik�w skierowano do Ministerstwa Spraw Wewn�trznych. Tam delegaci zostali poddani policyjnemu przes�uchaniu, a organizator akcji, Adam Peterson, zosta� ukarany rokiem wi�zienia za przedstawienie pisma "zawieraj�cego k�amliwe informacje i skierowanego przeciw przepisom podatkowym". Akcja petycyjna przypad�a na lata, kiedy rosyjscy s�owianofile zwracali si� do cara o zniesienie "specjalnego statusu ba�tyckiego" i unifikacj� guberni nadba�tyckich z wewn�trznymi guberniami Rosji. Dzia�ania w tym kierunku podj�� Petersburg ju� po �mierci Aleksandra II. Jego nast�pca, Aleksander III, by� pierwszym monarch� rosyjskim, kt�ry po obj�ciu tronu nie potwierdzi� dotychczasowych przywilej�w inflanckiej szlachty. Rozpocz�to akcj� rusyfikacyjn� polegaj�c� na zast�pieniu j�zyka niemieckiego rosyjskim w szkole, samorz�dzie i instytucjach pa�stwowych. Na miejsce dotychczasowych urz�dnik�w, z regu�y ba�tyckich Niemc�w, sprowadzano z innych guberni czynownik�w rosyjskich. Z regu�y nie znali oni miejscowych reali�w, j�zyka niemieckiego i esto�skiego, nie mieli te� zwyczaju zasi�ga� opinii miejscowej ludno�ci. Wielu dotychczasowych, pochodz�cych z wyboru urz�dnik�w gminnych zwolniono z powodu niedostatecznej znajomo�ci j�zyka pa�stwowego. Zlikwidowano ch�opskie s�downictwo parafialne. W powiatach powo�ano komisarzy do spraw w�o�cia�skich, nadzoruj�cych urz�dy i s�dy gminne, co oznacza�o ograniczenie uprawnie� samorz�du gminnego. W1887 r. j�zyk rosyjski wprowadzono do szk� jako j�zyk wyk�adowy. W szko�ach gminnych (gdzie dotychczas uczono w j�zyku esto�skim) po esto�sku nauczano tylko religii, a uczniom zabroniono u�ywania tego j�zyka na terenie szko�y nawet w rozmowach mi�dzy sob�. Dotychczasowy program nauczania zast�piono rosyjskim, ruguj�c ze szko�y ojczyst� histori�, geografi� i literatur�. Spowodowa�o to spadek zainteresowania szkolnictwem w�r�d ch�op�w. Nast�pi�o obni�enie odsetka potrafi�cych czyta�. W 1886 r. umiej�tno�� t� posiada�o 98 proc. esto�skich rekrut�w, a w 1901 r. tylko 80 proc. 23 22 Dalsza i bli�sza przesz�o�� Estonia Zmiany nie omin�y uniwersytetu w Dorpacie. W 1893 r. nazw� miasta przemianowano na Juriew i wprowadzono, poza wydzia�em teologicznym, rosyjski jako j�zyk wyk�adowy. Jednocze�nie zlikwidowano autonomi� uniwersytetu, podporz�dkowuj�c go restrykcyjnemu ustawodawstwu og�lnorosyjskiemu. Powa�na cz�� profesury opu�ci�a w�wczas uczelni�, a m�odzi wyk�adowcy rosyjscy nie byli w stanie utrzyma� jej dotychczasowego wysokiego poziomu nauczania. Podobnie jak w innych nierosyjskich guberniach Cesarstwa, tak�e w Estonii rusyfikacji towarzyszy�o szerzenie religii pa�stwowej. Szczeg�lnie gorliwym propagatorem prawos�awia by� esto�ski genera�-gu- Zamek Toompea w Tallinie z baszt� D�ugi Herman (z prawej) bernator, ksi��� Siergiej Szachowski. Zbudowano ze �rodk�w pa�stwa wiele cerkwi prawos�awnych, a z osobistej inicjatywy genera�-gu-bernatora wzniesiono okaza�y sob�r prawos�awny w Rewlu, na g�ruj�cym nad miastem wzg�rzu Toompea, b�d�cym od �redniowiecza siedzib� w�adz (znajduje si� na nim m.in. dawny zamek zakonny i katedra, obecnie lutera�ska), oraz zesp� klasztorny dla kilkuset prawos�awnych mniszek we wschodniej Wironii (Id� Viru) na wzg�rzu Kuramae (ro�. Piuchtica). Propaganda prawos�awia odnios�a pewien skutek w�r�d Esto�czyk�w we wschodniej cz�ci kraju, gdzie 24 ju� wcze�niej mieszka�a rosyjska ludno�� prawos�awna, m.in. zbiegli przed prze�ladowaniami w Rosji starowiercy. Post�py rusyfikacji rozumianej jako wynarodowienie by�y nik�e i wi�cej wykszta�conych Esto�czyk�w uleg�o germanizacji ni� rusyfikacji. Religi� prawos�awn� wyznawa�o nie wi�cej ni� 20 proc. Esto�czyk�w, w tym esto�ska grupa etniczna Setu, kt�ra zamieszkiwa�a okolice Peczor (Petseri). Od wczesnego �redniowiecza Setu �yli w granicach pa�stw ruskich i wraz z Rusi� przyj�li prawos�awie. Mimo odmiennych od reszty ludno�ci esto�skiej warunk�w spo�ecznych i politycznych zachowali odr�bno�� od rosyjskiego otoczenia. U Setu, stanowi�cych do dzi� obiekt dowcip�w w�r�d reszty Esto�czyk�w, istnia�a w ko�cu XIX w. charakterystyczna dla ziem rosyjskich wsp�lnota wiejska. Nie prowadzono wykupu ziemi na w�asno��, a analfabetyzm si�ga� 80 proc. G��wn� rol� w ekonomicznym i duchowym �yciu Setu odgrywa�a za�o�ona w 1526 r. s�ynna �awra Peczorska, b�d�ca do czas�w wojny p�nocnej wa�n� rosyjsk� twierdz� graniczn�. Pocz�tki nowoczesnego esto�skiego ruchu narodowego wi��e si� z pierwszym og�lnoesto�skim Powszechnym �wi�tem Pie�ni (Uld-laulupidu) w 1869 r. Zorganizowanie tej pierwszej og�lnonarodowej imprezy poprzedzi�o powstanie lokalnych towarzystw �piewaczych. W1865 r. w Dorpacie zainaugurowa�o dzia�alno�� Towarzystwo Tea-tralno-�piewacze "Vanemuine", nazwane tak na cze�� esto�skiego poga�skiego boga rozrywki. Podobny charakter mia�o towarzystwo "Estonia" w Rewlu, "Koit" w Fellinie (Yiljandi), "Kannel" w Werro i "Endla" w Parnawie. Z inicjatyw� urz�dzenia og�lnoesto�skiego festiwalu pie�ni wyst�pi�o "Yanemuine", a okazj� mia�o by� przypadaj�ce na rok 1867 p�wiecze zniesienia w guberni inflanckiej podda�stwa ch�op�w. Dotychczas odbywa�y si� tylko lokalne dni pie�ni esto�skiej, na wz�r niemieckich festiwali pie�ni, organizowanych tak�e przez Niemc�w ba�tyckich, kt�rzy w 1857 r. zorganizowali w Rewlu dzie� ch�r�w niemieckich. Pomys� og�lnonarodowego festiwalu mia� tak�e esto�skich przeciwnik�w. Nale�eli do nich �yj�cy w Petersburgu dzia�acze, okre�lani jako "przyjaciele ludu" lub "petersburscy patrioci", zarzucaj�cy planowanej imprezie proniemiecki charakter. 25 Dalsza i bli�sza przesz�o�� Estonia Pierwsze Powszechne �wi�to Pie�ni odby�o si� w Dorpacie od 18 do 20 czerwca 1869 r. Wzi�o w nim udzia� 46 ch�r�w (789 �piewak�w) i 5 orkiestr parafialnych (56 muzyk�w). Uczestniczy�y tylko zespo�y m�skie, uwa�ano bowiem, �e udzia� ch�r�w mieszanych by�by przeciwny dobrym obyczajom. W repertuarze dominowa�y pie�ni niemieckie. Utwor�w esto�skich �piewano jeszcze niewiele, ale by�y w�r�d nich takie pie�ni patriotyczne, jak Moja ojczyzna, moja mi�o��, z muzyk� m�odego esto�skiego kompozytora Aleksandra Kunileida--Saebelmanna i s�owami poetki Lydii Koiduli, czy Moja ojczyzna, moje szcz�cie i rado��, z muzyk� fi�skiego kompozytora Friedricha Paciusa i s�owami napisanymi przez popularnego esto�skiego dzia�acza narodowego, wydawc� gazety "Eesti Postimees" (Pocztylion Esto�ski), ojca Lydii Koiduli, Johanna Yoldemara Jannsena. Moja ojczyzna, moje szcz�cie i rado�� to p�niejszy esto�ski hymn narodowy. Na �wi�to Re�ni przyby�o do Dorpatu oko�o 20 ty�. uczestnik�w z r�nych zak�tk�w Estonii. Nie ograniczali si� oni do s�uchania ch�r�w i .orkiestr. �wi�to sta�o si� pierwsz� manifestacj� esto�skiej jedno�ci, a wyg�aszane na nim przem�wienia �wiadczy�y o narastaniu �wiadomo�ci narodowej. W�r�d m�wc�w podkre�laj�cych znaczenie edukacji dla rozwoju esto�skiego poczucia narodowego by� m�ody teolog Jakob Hurt, jedna z czo�owych postaci esto�skiego �ycia politycznego i kulturalnego. Pochodzi� z rodziny gminnego nauczyciela i dzi�ki pomocy materialnej inspektora szkolnego uko�czy� teologi� w Dorpacie. By� czynnym cz�onkiem Towarzystwa "Yanemuine", w kt�rym zajmowa� si� zbieraniem esto�skiego folkloru i przesz�o�ci� swojego kraju. Redagowa� dodatek historyczny do "Eesti Postimees", jednak�e jego publikacje wywo�a�y sprzeciw �rodowisk niemieckich i Hurt musia� odej�� z redakcji. Propagowana przez Hurta idea szerzenia o�wiaty w�r�d Esto�-czyk�w znalaz�a uciele�nienie w pomy�le powo�ania szko�y �redniej z esto�skim j�zykiem wyk�adowym. Mia�o to by� Esto�skie Gimnazjum Aleksandryjskie, nazwane tak na cze�� Aleksandra I, kt�ry zni�s� podda�stwo esto�skich i �otewskich ch�op�w. Ze �rodk�w uzyskanych w drodze og�lnonarodowej zbi�rki chciano stworzy� gim- nazjum realne (matematyczno-przyrodnicze), daj�ce szans� dalszej nauki najzdolniejszym absolwentom wiejskich szk� parafialnych. Wok� tej idei zjednoczy�y si� elity esto�skiego ruchu narodowego. W kraju powsta�a sie� komitet�w, kt�re zdobywa�y pieni�dze, organizuj�c wystawy, koncerty i amatorskie przedstawienia teatralne. Na zwo�ywanych corocznie zjazdach komitet�w terenowych wybierano Komitet G��wny i obradowano nad najwa�niejszymi sprawami kraju. Wybrany w 1871 r. Komitet G��wny Gimnazjum Aleksandryjskiego skupia� czo�owych dzia�aczy narodowych. Prezydentem by� Jacob Hurt, a w Komitecie G��wnym zasiadali m.in. Johann Yoldemar Jannsen, Jakob Hurt Friedrich Reinhold Kreutzwald Carl Robert Jakobson, wydawca esto�skiego eposu narodowego Ka-kvipoeg Friedrich Reinhold Kreutzwald i Johann K�ler. Fina� trwaj�cej ponad dwadzie�cia lat akcji by� do�� nieoczekiwany - Esto�skie Gimnazjum Aleksandryjskie otwarto w roku 1888, w dobie rusyfikacji, jako szko�� z rosyjskim j�zykiem wyk�adowym. Nie zmienia to faktu, �e dzia�alno�� komitet�w szko�y aleksandryjskiej odegra�a wa�n� rol� w konsolidacji esto�skiego ruchu narodowego i poszerzeniu jego zasi�gu. 27 26 Dalsza i bli�sza przesz�o�� Estonia Og�lnonarodowy charakter mia�o powsta�e w 1872 r. Esto�skie Towarzystwo Literat�w (Eesti Kirjameeste Selts). Skupia�o ono nie tylko inteligencj�, ale tak�e u�wiadomionych narodowo dzia�aczy ch�opskich. Zadaniem Towarzystwa by�o wydawanie ksi��ek w j�zyku esto�skim, zw�aszcza podr�cznik�w szkolnych. Towarzystwo zorganizowa�o akcj� zbierania esto�skiego folkloru i pami�tek narodowej przesz�o�ci. W1872 r. jego dzia�acze wprowadzili now�, fonetyczn� pisowni� esto�sk�, z niewielkimi zmianami obowi�zuj�c� do dzi�. Wa�n� instytucj� narodow� by�o Esto�skie Towarzystwo Student�w (Eesti Uliopilaste Selts). Zarejestrowane formalnie w 1883 r., faktycznie prowadzi�o dzia�alno�� ju� wcze�niej, kiedy to organizowano spotkania proesto�sko nastawionych student�w. Towarzystwo propagowa�o u�ywanie esto�skiego do codziennego porozumiewania si� w �rodowisku inteligencji, dotychczas bowiem esto�scy absolwenci szk� z niemieckim lub rosyjskim j�zykiem nauczania pos�ugiwali si� tymi j�zykami tak�e w kontaktach mi�dzy sob�. W1884 r. w ko�ciele w Otepaa po�wi�cono niebiesko-czarno-bia�y sztandar Towarzystwa. Jego kolory sta�y si� w XX w., jako flaga narodowa i pa�stwowa, wa�nym symbolem esto�skiej to�samo�ci narodowej i d��e� niepodleg�o�ciowych. Najpopularniejsz� postaci� w esto�skim ruchu narodowym w latach osiemdziesi�tych XIX w. by� Carl Robert Jakobson - syn kiste-ra, pomocnika pastora i nauczyciela w szkole parafialnej. Uko�czy� seminarium nauczycielskie i wr�ci� do rodzinnej Tormy, gdzie obj�� stanowisko ojca. Po konflikcie z miejscowym dziedzicem przeni�s� si� do Petersburga. Tam zdoby� kwalifikacje nauczyciela j�zyka i literatury niemieckiej. Pracowa� jako nauczyciel gimnazjalny i domowy, m.in. na dworze carskim, gdzie uczy� c�rk� wielkiego ksi�cia Olg� Konstantinown�. Do dzia�alno�ci w esto�skim ruchu narodowym wprowadzi� go w Petersburgu cz�onek i profesor tamtejszej Akademii Sztuk Pi�knych, syn ch�opa i pierwszy znany w Europie esto�ski malarz, Johann K�ler. Od 1865 r. Jakobson rozpocz�� wsp�prac� z "Eesti Postimees". Opowiada� si� za reform� szkolnictwa i ograniczeniem religii w programach nauczania, propagowa� idee bractw trze�wo�ci. Z Petersburga Jakobson wr�ci� do Estonii, kupi� chutor, zaj�� si� rolnictwem, prowadzi� intensywn� dzia�alno�� gospodarcz� i o�wiatow� oraz podj�� starania o za�o�enie w�asnej gazety. Po kilku latach zabieg�w otrzyma� w 1878 r. zgod� na wydawanie pisma "Sakala". Na jego �amach atakowa� niemieckie ziemia�stwo, domagaj�c si� zniesienia przywilej�w stanowych i r�wnouprawnienia Esto�czyk�w z Niemcami. Opowiada� si� za zbli�eniem kulturalnym z Rosj�, maj�c nadziej� na zyskanie poparcia w�adz pa�stwowych. "Sakala" zdoby�a du�� popularno��, odbieraj�c czytelnik�w gazecie "Eesti Postimees", propaguj�cej pogl�dy Hurta, wed�ug kt�rego Esto�czycy nale�eli do �wiata niemieckiego i powinni te� korzysta� z niemieckiego dorobku kulturalnego. Polemika mi�dzy tymi dwiema orientacjami obj�a szerokie kr�gi esto�skich dzia�aczy narodowych. Przewag� zdobywali zwolennicy pogl�d�w Jakobsona. W1880 r. Hurt wyjecha� z Estonii, obejmuj�c w Petersburgu esto�sk� parafi� lute-ra�sk�. Sukces Jakobsona by� kr�tkotrwa�y. Niemcy spowodowali kilkumiesi�czne zawieszenie wydawania "Sakali", nie spe�ni�y si� te� nadzieje na poparcie liberalnych k� rosyjskich. Ostre ataki prasowe i oskar�enie redaktora "Sakali" o przekupstwo wp�dzi�y go w chorob�. Sparali�owany Jakobson zmar� w 1882 r., ale nawet jego �mier� nie za�egna�a konfliktu mi�dzy zwolennikami przeciwnych orientacji. Zwyci�stwo orientacji prorosyjskiej, czego wyrazem by�o m.in. zast�pienie w 1882 r. Hurta przez K�lera na stanowisku prezydenta Komitetu G��wnego Esto�skiego Gimnazjum Aleksandryjskiego, zbieg�o si� z pocz�tkiem akcji rusyfikacyjnej. W lata te esto�ski ruch narodowy wkracza� podzielony i os�abiony brakiem w kraju wybitnych przyw�dc�w (zar�wno Hurt, jak i Koler przebywali w Petersburgu). Nastroje co do dalszych los�w narodu by�y pesymistyczne. �wiadczy�y o tym dyskusje prasowe dotycz�ce przysz�o�ci ma�ych, "niehistorycz-nych" narod�w w tej cz�ci Europy. Liczne towarzystwa kulturalno--o�wiatowe istnia�y wprawdzie nadal, ale ogranicza�y si� na og� do stoj�cej na niskim poziomie dzia�alno�ci rozrywkowej. W dodatku rusyfikacyjna polityka w�adz znalaz�a poparcie r�wnie� w�r�d niekt�rych dotychczasowych dzia�aczy narodowych. 29 28 Dalsza i bli�sza przesz�o�� Estonia Zwolennikiem rusyfikacji by� m.in. wydawca czasopisma "Olevik" (Wsp�czesno��), Ado Grenzstein. Opowiada� si� on za zbli�eniem z Rosj�, wskazywa� na korzy�ci materialne i kulturalne, jakie przynios�a Estonii rusyfikacja. "Esto�skie odrodzenie narodowe" uwa�a� za pomy�k� historyczn� i g�osi� pogl