HISTORIA PAŃSTW ŚWIATA W XX WIEKU JAN LEWANDOWSKI ESTONIA Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 2001 Spis treści Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz Komitet Redakcyjny serii: prof. dr hab. Bronisław Nowak prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski prof. dr hab. Marian Wojciechowski W książce wykorzystano zdjęcia archiwalne oraz ze zbiorów Autora (c) Copyright by Jan Lewandowski and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2001 Książka opublikowana została dzięki pomocy finansowej Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Fundacji im. Stefana Batorego ISBN 83-88542-04-4 /o Wydawnictwo TRIO, Warszawa, ul. Nowy Świat 18/20 e-mail: trio@wydawnictwotrio.pl Wydanie I.Arkwyd. 20,0 Druk: Zakład Poligrafii ITeE Radom, ul. Pułaskiego 6/10 Wprowadzenie ............................................. 7 Dalsza i bliższa przeszłość ................................... 13 Dzieje ziem estońskich do końca XIX wieku ................... 13 Stosunki społeczno-ekonomiczne na przełomie stuleci........... 17 Estońskie odrodzenie narodowe ............................. 21 Rewolucja 1905 roku ...................................... 33 Kultura estońska przełomu stuleci ........................... 38 Walka o własne państwo .................................... 49 Ziemie estońskie w pierwszych latach "wielkiej wojny" .......... 49 Autonomiczne państwo estońskie w demokratycznej Rosji ....... 53 Po rewolucji bolszewickiej.................................. 59 Proklamacja niepodległości................................. 63 Okupacja niemiecka ...................................... 66 Estońska Wojna Wyzwoleńcza .............................. 70 Życie polityczne i społeczne w czasie Wojny Wyzwoleńczej ....... 81 Pierwsza niepodległość ..................................... 90 Sytuacja gospodarcza...................................... 90 Życie polityczne .......................................... 96 Polityka zagraniczna ...................................... 110 Kultura ................................................. 116 W latach drugiej wojny światowej............................. 132 Następstwa układu Ribbentrop-Mołotow ..................... 132 Pierwszy rok w granicach Związku Radzieckiego ............... 137 Działania wojenne i okupacja niemiecka ...................... 146 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) .... 166 Powojenny stalinizm ...................................... 166 Lata odwilży ............................................. 189 Lata stagnacji i rusyfikacji .................................. 204 Drugie estońskie odrodzenie narodowe ....................... 220 Druga niepodległość (1991-1999) ........................... 237 Budowa nowych struktur państwowych ....................... 237 Ekonomiczne, polityczne i społeczne problemy pierwszych lat niepodległości .............................................. 244 Kalendarium ................................................ 259 Premierzy Republiki Estońskiej................................. 267 Prezydenci Republiki Estońskiej ................................ 270 Prezydenci Republiki Estońskiej po aneksji przez ZSRR ............. 271 I sekretarze KCKPE w ESRR (1940-1990) ........................ 272 Przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ESRR ................ 273 Premierzy (przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych) ESRR ...... 274 Wskazówki bibliograficzne..................................... 275 Indeks nazwisk .............................................. 279 Wprowadzenie Estonia jest najmniejszą i najmniej nam znaną spośród republik bałtyckich, jednocześnie, ze względu na terytorium i zaludnienie, jednym z mniejszych państw europejskich, z liczbą mieszkańców nie przekraczającą półtora miliona. Wzrost zainteresowania ze strony polskiej i ożywienie kontaktów z tym państwem nastąpiło po 1991 r., kiedy to, podobnie jak inne republiki radzieckie, Estonia odzyskała niepodległość. Jednocześnie okazało się, że państwo to jednoznacznie deklaruje nie tylko przywiązanie do zasad demokracji i wolnego rynku, ale i wyraźnie zachodnią opcję polityczną, a na tle trudności ekonomicznych większości państw krajów byłego ZSRR zupełnie dobrze radzi sobie z wychodzeniem z radzieckiego obszaru i systemu gospodarczego. Wymownym świadectwem tych sukcesów było zaproszenie Estonii do rozmów w sprawie członkostwa w Unii Europejskiej jako pierwszego i przez kilka lat jedynego państwa postradzieckiego. Rokowania o wejście do Unii Europejskiej rozpoczęła Estonia jednocześnie z Polską i może to być dobra okazja do postawienia pytania o różnice i podobieństwa losów obu narodów, zarówno w perspektywie kończącego się tysiąclecia, jak i ostatniego wieku. Wśród oczywistych różnic wymienia się położenie geograficzne, przynależność językową i kulturową, tradycje historyczne, w tym tradycje własnej państwowości, która w Estonii sięga 1918 r., wreszcie wielkość terytorium i zaludnienia. Nietrudno jednakże doszukać się podobieństw, zwłaszcza w ostatnim stuleciu. Podstawowe z nich to usytuowanie geopolityczne i kulturowe "między Niemcami a Rosją (Rusią)" w bardzo szerokim ujęciu tego skrótu myślowego. Niezależnie od zmieniających się struktur politycznych aż do początku naszego stulecia warstwą panującą na ziemiach estońskich było niemieckie rycerstwo (szlachta), w miastach zaś dominowała ludność niemiecka. Jedno- Estonia Wprowadzenie cześnie ziemie estońskie od średniowiecza sąsiadowały z ruskimi organizmami państwowymi, a znaczna część handlu ziem ruskich szła przez Narwę, Dorpat, Rewel i Parnawę. Przez kilkaset lat ziemie zamieszkane przez Estów stanowiły teren ekspansji państw ruskich, od początku zaś XVIII w., na dwa stulecia, znalazły się w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. Rodzący się w drugiej połowie XIX w. nowoczesny estoński ruch narodowy skierowany był zarówno przeciwko niemieckiej dominacji ekonomicznej, politycznej i kulturalnej, jak i ru-syfikacyjnej polityce władz carskich. Ogromną rolę w ukształtowaniu się estońskiej tożsamości narodowej odegrały rodzime elity kulturalne. Estonia uzyskała niepodległość w końcowej fazie pierwszej wojny światowej, w sytuacji określonej przez dwie rewolucje rosyjskie i klęskę militarną państw centralnych. Od końca 1918 r. Estończycy z powodzeniem bronili swej niepodległości przed Armią Czerwoną, a zwycięstwo w tej jedynej wojnie, jaką prowadziło państwo estońskie, nie tylko ocaliło niepodległość Estonii, ale stało się powodem do dumy narodowej i podstawą patriotycznego wychowania kilku już pokoleń Estończyków. Pomniki uczestników Estońskiej Wojny Wyzwoleńczej (1918-1920) ufundowano nie tylko w miastach, ale prawie w każdej gminie, a przywrócenie pamięci o tej wojnie i jej bohaterach stanowiło w latach pierestrojki jeden z filarów "drugiego estońskiego odrodzenia narodowego". Demokratyczno-parlamentarny system rządów przetrwał w międzywojennej Republice Estońskiej do roku 1934, kiedy to został zastąpiony autorytarną dyktaturą. Podstawowym problemem ekonomicznym międzywojennej Estonii stała się odbudowa gospodarki z wojennych zniszczeń i przestawienie jej z powiązań z utraconym rynkiem wschodnim (rosyjskim) na współpracę gospodarczą z Europą Zachodnią. Estonia uporała się z tym problemem, a poziom gospodarki lokował ją w czołówce państw tej części Europy. Międzywojenne polsko-estońskie stosunki polityczne układały się bardzo dobrze, co wynikało zarówno z braku konfliktów, jak i świadomości wspólnego zagrożenia ze strony Niemiec i Związku Radzieckiego. Współpraca polityczna i wojskowa Warszawy oraz Tallina była bardzo ożywiona, a przed wybuchem drugiej wojny światowej doszło do podpisania umowy o polskiej emigracji zarobkowej (stałej i sezonowej) do Estonii. Nad losami obu państw zaciążył złowrogo pakt Ribbentrop-Moło-tow, a symbolem wspólnego zagrożenia stała się głośna i brzemienna w następstwa dla Estonii sprawa internowania i ucieczki polskiego okrętu podwodnego "Orzeł", która posłużyła stronie radzieckiej za pretekst do narzucenia Estonii układu o wprowadzeniu na jej terytorium jednostek Armii Czerwonej. Był to początek końca estońskiej niepodległości. Lata drugiej wojny światowej to jeden z najbardziej dramatycznych okresów w dziejach Estonii. Włączenie do Związku Radzieckiego i towarzyszące temu represje spowodowały entuzjastyczne przyjęcie armii niemieckiej i współpracę zbrojną przeciw Armii Czerwonej, do której włączono przedwojenne estońskie siły zbrojne. Dramatowi walki po obu stronach frontu, nieraz bratobójczej, towarzyszyło rozczarowanie do niemieckiego okupanta i rozpaczliwe próby odbudowania niepodległego państwa, podjęte w końcu lata 1944 r. Przywracaniu władzy radzieckiej w Estonii w drugiej połowie 1944 r. towarzyszył żywiołowy ruch oporu i masowa emigracja na Zachód, która objęła przede wszystkim znaczącą część elity kulturalnej, politycznej i ekonomicznej. Estończycy w kraju zostali poddani represjom powojennego stalinizmu, z masowymi aresztowaniami i deportacjami. Stalinowski terror doprowadził do załamania zbrojnego ruchu oporu na początku lat pięćdziesiątych, chociaż pojedyncze grupy i partyzanci, zwani "leśnymi braćmi", ukrywali się w estońskich lasach jeszcze przez dwa następne dziesięciolecia. Oni też byli inspiracją dla "cywilnych" konspiracji niepodległościowych, obejmujących przede wszystkim niewielkie grupy młodzieży. Na Zachodzie przetrwały struktury estońskiej państwowości z okresu niepodległości, a ożywiona działalność polityczna emigracji utrzymywała "sprawę bałtycką" na forum międzynarodowym. "Odwilż" okresu Chruszczowa trwała w Estonii jeszcze przez cztery lata po odsunięciu go od władzy do roku 1968. Względna liberalizacja systemu i poprawa materialnych warunków egzystencji spowo- 8 Wprowadzenie Estonia dowały.że poważna część społeczeństwa, zwłaszcza młode pokolenie, żaczek szukać dla siebie miejsca w narzuconym siłą ustroju, starając się o zachowanie narodowej tożsamości, zagrożonej napływem ro-Syjsk()języcznych przybyszy do rozwijanego ekstensywnie przemysłu, pracującego na potrzeby radzieckiego imperium. W Związku Radzieckim ^kształtowała się specyficzna rola tej najmniejszej ludnościowo republiki. Wyższa od ogólnoradzieckiej stopa życiowa, cenne prze-mysłc)we i rolnicze tradycje kraju, połączone z estońską gospodarnością i zaradnością, bliskość Finlandii - wszystko to spowodowało, że Estonia stała się radziecką wizytówką. Do "West Soviet" przywożono zagraniczne delegacje, a republika była względnie (w porównaniu z pozPstałymi) otwarta dla zagranicznych turystów i na kontakty z zagranicą. Tym dotkliwiej odczuto w Estonii breżniewowskie "dokręcanie śruby"> którego szczytowym momentem były lata rusyfikacji (1978--1982)- Ruch dysydencki i inne formy oporu wobec systemu komunistycznego przyjęły różnorodne postacie, a przy tym przypadły na lata odprężenia międzynarodowego, "ducha Helsinek", i nabrały sżero-kiegcf rozgłosu. Stłumione na początku lat osiemdziesiątych działania na rzecz obrony tożsamości narodowej, poszerzenia samodzielności w granicach ZSRR, a wreszcie zdobycia pełnej niepodległości ożyły w latach gorbaczowowskiej pierestrojki i kryzysu radzieckiego imperium. Walkę o niepodległość Estonii prowadziły zarówno środowiska "tradycyjnych" przeciwników władzy radzieckiej, sięgające korzeniami patriotycznych konspiracji lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, jak i młodsze pokolenie działaczy partyjnych, państwowych i społecznych ESRR, zwane często "narodowymi komunistami". Współdziałając z innymi narodami nadbałtyckimi, Estończycy potrafili uzyskać niepodległość bez ofiar w ludziach, czego nie udało się uniknąć I Jtwi-nom i Łotyszom. Niepodległe państwo estońskie boryka się do dziś z postradziec-kim dziedzictwem nie tylko w sferze gospodarki czy polityki. Jedno-naro(iowa w 1945 r. Estonia miała w 1991 r. około 500 tyś. napływowej ludnpści rosyjskiej i "rosyjskojęzycznej", czyli pochodzącej z innych ik, ale w Estonii posługującej się także językiem rosyjskim. W przeważającej większości przybysze ci, stanowiący ponad jedną trzecią ogółu mieszkańców, mimo wieloletniego pobytu w Estonii nie znają języka jej rdzennych mieszkańców. Odzyskanie niepodległości przez Estonię przyniosło pod wieloma względami pogorszenie sytuacji tej ludności. Z całą ostrością stanął problem obywatelstwa estońskiego, przyznawanego w zasadzie tylko osobom będącym obywatelami Republiki Estońskiej w 1940 r. oraz ich potomkom Jednocześnie problem rosyjskiej mniejszości stał się narzędziem polityki Moskwy, dążącej do zachowania wpływów na obszarze postradzieckiej "bliskiej zagranicy". Inny spadek po okresie radzieckim to stan klęski ekologicznej w uprzemysłowionej północno-wschodniej części Estonii, zamieszkanej w większości przez ludność rosyjskojęzyczną. Historyczne związki polsko-estońskie, sięgające połowy XVI stulecia, były szczególnie żywe w XIX w., kiedy to na renomowanym niemieckojęzycznym uniwersytecie w Dorpacie (Tartu) studiowało około 2,5 tyś. polskich studentów, a określenie "dorpatczyk" oznaczało nie tylko człowieka znakomicie wykształconego, ale także przywiązanego do ideałów wolności. Kilkudziesięciu polskich dorpatczy-ków trwale zapisało się w dziejach polskiej nauki, kultury i polityki, a niektórzy z nich pozostawili swój ślad także w dziejach Estonii. Pozostałością tych kontaktów było m.in. polskie nazewnictwo większych miast estońskich, dziś już niemal w całości wyparte również w Polsce przez współczesne nazwy estońskie. Związki te uosabiali też ludzie zasłużeni dla kultury obu narodów, a takich nie brakowało i w XX stuleciu. Przykładem może być dr Jerzy Kapliński, w latach 1933-1941 lektor języka polskiego na uniwersytecie w Tartu, niestrudzony propagator polskiej kultury w Estonii, zmarły w radzieckim obozie w 1943 r. Jego syn, Jaan Kapliński, jest dziś jednym z najwybitniejszych literatów estońskich, tłumaczem z dziewięciu języków (w tym z polskiego) , obecnym w kulturze nie tylko Estonii. Poezję Jaana Kaplinskiego na język polski przekłada m.in. mieszkający w Krakowie Aarne Puu, poeta tworzący w języku estońskim, rosyjskim i polskim. W ostatnich dziesięcioleciach doskonałą pamięć pozostawili po sobie w Estonii polscy konserwatorzy zabytków. Estończycy mówią, że na historycznym Starym Mieście Tallina nie można zrobić zdjęcia, na którym nie 11 10 Estonia byłoby zabytku konserwowanego, a często i odbudowanego przez Polaków. Estońska opozycja bacznie śledziła wydarzenia związane z polskim Sierpniem 1980 r. i działalnością "Solidarności". Książka ta powstała dzięki pobytowi autora na Uniwersytecie Tar-tuskim w latach 1996-1998. Jestem winien wdzięczność tym, którzy mi ten pobyt umożliwili: ówczesnemu sekretarzowi stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej prof. dr. hab. Stefanowi Pastuszce i rektorowi mojej macierzystej uczelni - Uniwersytetu Marii Curie-Skło-dowskiej w Lublinie - prof. dr. hab. Kazimierzowi Goeblowi. Jan Lewandowski Lublin, lato 2000 r. Dalsza i bliższa przeszłość Dzieje ziem estońskich do końca XIX wieku W początkach naszego tysiąclecia obecne terytorium Estonii zamieszkiwała ludność z grupy językowej bałtoflńskiej, mająca za sąsiadów ze wschodu w większości plemiona ruskie, a z południa i zachodu bałtoflńskich Liwów oraz plemiona z grupy Bałtów, przodków dzisiejszych Łotyszy. Na północy Zatoka Fińska oddzielała Estów, jak w średniowieczu nazywano mieszkańców dzisiejszej Estonii (na Rusi określano ich mianem Czud', stąd m.in. Czudskoje oziero, est. Peipsi jaru, poi. Pejpus), od plemion fińskich. Estowie nie stworzyli jednego organizmu państwowego, co ułatwiało ekspansję na ich terytorium ze strony bliższych i dalszych sąsiadów. Była to Ruś Kijowska (a po jej rozpadzie mniejsze ruskie organizmy państwowe: Wielki Nowogród, Psków, Połock), Szwecja i Dania. Na przełomie XII i XIII w. od ujścia Dźwiny do Bałtyku rozpoczęła się ekspansja niemiecka, prowadzona przez dwie instytucje kościelne: biskupstwo (potem arcybiskupstwo) w Rydze i Zakon Kawalerów Mieczowych, który jeszcze w pierwszej połowie XIII w. połączył się z zakonem Braci Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego (Krzyżakami). Przez blisko dwa dziesięciolecia (1208-1227) Estowie stawiali heroiczny opór niemieckim wyprawom krzyżowym, a także ekspansji ze strony Rusi, Danii i Szwecji. Rezultat końcowy tych zmagań był taki, że północna część kraju, zwana już wówczas Estonią, znalazła się pod panowaniem duńskim, a zachodnia i południowa w granicach specyficznego niemieckiego organizmu państwowego. Organizm ten stanowiły Inflanty, obejmujące państwo arcybiskupa ryskiego, biskupów Kurlandii, Dorpa-tu i Ozylii (Saaremaa) oraz inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego, zwanej też często zakonem inflanckim. W estońskiej części Inflant 13 Estonia Dalsza i bliższa przeszłość znalazły się dwa państwa biskupie (Ozylia i Tartu) i część posiadłości zakonnych. Podbojowi ziem estońskich towarzyszyła przymusowa chrystianizacja, a także przenoszenie niemieckich instytucji feudalnych, w tym kościelnych, na podbite terytoria. Ludność miejscowa została w większości sprowadzona stopniowo do statusu poddanych chłopów albo plebsu miejskiego, bowiem dotychczasowa starszyzna albo wyginęła w walkach, albo została wchłonięta przez rycerstwo niemieckie (Rit-terschaft),\zgłos uzyskała w 1896 r. jego powieść W posępnej krainie (Kulmale maale, wydanie polskie 1952). Podejmował w niej problemy nierówności społecznej na estońskiej wsi. Popularność i ugruntowaną pozycję w świecie literatury przyniosła mu trylogia historyczna, dotycząca dziewiętnastowiecznych losów północnoestońskiej wsi. Obejmowała ona powieści: Wojna wMahtrze (Mahtrasoda, 1902), Gdy chłopi z Anii odwiedzili Tallin (Kui Anija mehed Tallinnas kaisid, 1903) i Prorok Maltsvet (Prohvet Maltsvet, 1908). Eduard Yilde uprawiał także twórczość dramatopisarską, ale za ojca estońskiej dramaturgii uważa się innego realistę, także prozaika - Augusta Kit?berga. W swoich trzynastu utworach dramatycznych Kitzberg podejmował problemy etyczne, filozoficzne i społeczne. Największą popularnością cieszyły się dramaty: Bóg mocy (Kaukajumal, 1915) i Wilkołak (Libahunt, 1912). Pierwsza estońska scena zawodowa "Yanernuine" ^ Dorpacie zapoczątkowała swą działalność w 1906 r. premierą sztuki Kitzberga W wirze wiatrów (Tuulte pdmseś). Na ostatnie dziesięciolecie XIX w. przypada rozkwit twórczości jednego z najwybitniejszych estońskich poetów, Juhana Liiva. Wywodzący się z wielodzietnej rodziny samouk (podobnie jak Kitzberg) pisał także realistyczne nowele z życia estońskiej wsi. W liryce nękany chorobą psychiczną poeta podejmował wątki osobiste i egzystencjalne. Większość jego twórczości poetyckiej ukazała się już po śmierci autora. Czołową postacią pierwszej estońskiej grupy literackiej, jaką była ..Młoda Estontó", był poeta i literaturoznawca Gustav Suits. On też sformułował dewizę programową grupy: Jesteśmy Estończykami, będziemy Europejczykami". Literaci z "Młodej Estonii" byli zwolennikami ścisłych kontaktów z kulturą europejską i odcinali się od "wiejskiego realizmu" poprzedników., Debiutancki tom wierszy Suitsa Ogień 41 40 Dalsza i bliższa przeszłość Estonia życia (Elu tuli, 1905) to manifestacja rewolucyjnego romantyzmu i optymizmu. Swoje poglądy poeta wyrażał w poetyce impresjonizmu, stosując nowatorstwo formy i języka poetyckiego. "Młoda Estonia" skupiła wiele czołowych postaci estońskiej literatury XX stulecia. Należeli do niej: prozaik, krytyk, tłumacz i literaturo-znawca FriedebertTuglas, prozaik, dramaturg i eseista Anton Hansen Tammsaare, poetka Marie Under oraz tworząca w języku fińskim poetka, prozaiczka i dramatopisarka Aino Kallas. Lydia Koidula Arystokratyzm duchowy i elitaryzm mlodoestończyków nie pozostały bez odpowiedzi ze strony zwolenników realizmu. Rówieśnikiem młodoestończyków był w tym gronie prozaik i dramaturg Oskar Luts. Z jego bogatej twórczości o tematyce społeczno-obyczajowej największą popularność zdobyła dwutomowa powieść z życia młodzieży Wiosna (Kevade, 1912-1913, w języku polskim ukazała się w wersji skróconej w 1968), stanowiąca pierwszą część zakończonej w 1936 r. tetra- logii. W roku 1870 amatorski zespół aktorski "Yanemuine" wystawił w Dorpacie sztukę Lydii Koiduli Kuzyn z Ozylii (Saaremaa onupoeg)' Fakt ten uważa się za początek estońskiego teatru narodowego, 42 zwłaszcza że w następnych latach podobną działalność podjęły towarzystwa teatralno-śpiewacze w Rewlu, Narwie, Fellinie i Parna-wie. Grano zazwyczaj w szkołach i domach ludowych. Celem przedstawień było dostarczenie publiczności rozrywki najczęściej niewybrednej, ale za to wystawianej w języku narodowym. W Dorpacie August Wiera, kierujący zespołem "Yanemuine" przez ćwierć wieku (1878-1903), stworzył stały zespół aktorski, a do repertuaru wprowadził europejską klasykę. Przed pierwszą wojną światową zawodowe zespoły aktorskie istniały w Dorpacie, Rewlu i Parna-wie. Następca Augusta Wiery, uczeń Maxa Reinhardta, Karl Men- Teatr "Vanemuine" wTartu ning, wystawiał na scenie "Yanemuine" dramaty Kitzberga i Lutsa, a także współczesną dramaturgię europejską. Ogromnym wydarzeniem w życiu kulturalnym i politycznym Estoń-czyków było wzniesienie ze środków społecznych okazałych i nowoczesnych gmachów teatralnych. W 1906 r. oddano do użytku budynek "Yanemuine" w Dorpacie, a w 1913 r. teatr "Estonia" w centrum Rewia. Estońskie sztuki piękne reprezentowali na przełomie stuleci zawodowi artyści, wykształceni w akademiach Rosji i zachodniej Euro-Py i na ogół z powodzeniem zdobywający miejsce na europejskim rynku sztuki. W malarstwie od połowy stulecia czołową postacią był 43 Dalsza i bliższa przeszłość Estonia tworzący w duchu późnego akademizmu Johann Kóler. Akademizmowi hołdował też wykształcony w akademiach w Berlinie, Petersburgu i Monachium rzeźbiarz August Weizenberg, twórca m.in. pomników estońskich działaczy narodowych Friedricha Kreutzwalda i Jakoba Hurta. Jako "rzeźbiarz morza" zasłynął Amandus Adamson, autor pomnika załogi krążownika "Rusałka" w Rewlu (1902) i zatopionych statków w Sewastopolu (1904). Zerwanie w akademizmem nastąpiło dopiero w pokoleniu młodoestończyków. Reprezentował je tworzący pod wpływem Auguste'a Rodina i sztuki staroegipskiej, wykształcony w Petersburgu i Paryżu, Jaan Koort. Teatr "Estonia" w Tallinie Początek XX w. to w sztuce estońskiej wpływy secesji, znanej tutaj pod określeniem Jugenstilu lub północnego modernizmu. Najbardziej reprezentatywna dla tego stylu była twórczość malarza, rysownika grafika i ilustratora Kristjana Rauda. Swoich zwolenników imał także impresjonizm, a pierwszym estońskim abstrakcjonistą był wykształcony w Rydze i Monachium malarz, grafik i ilustrator Ado Yabbe. ^początkiem stulecia istniał już w Estonii krajowy rynek sztuki. Artyści mogU utrzymać się z uprawiania malarstwa, rzeźby, rysunku grafiki (rn-in. jako ilustratorzy) bez konieczności szukania zagranicznych nabywców, jak było to jeszcze w przypadku Kólera, Adamso-na czy Weizenberga. Mogli też więcej miejsca poświęcać tematyce narodowej. W 1903 r. w Rewlu otworzył pierwszą w Estonii szkołe--atelier malarz i rysownik Ants Laikma, w 1904 r. pracownię w Rewlu "miał także Kristjan Raud. W 1914 r., po powrocie ze studiów i podróży artystycznych w Petersburgu, Finlandii, Paryżu i Norwegii, założył pracownię w Dorpacie malarz i grafik, kolorysta Konrad Magi. W1909 r. powstało w Rewlu Estońskie Towarzystwo Sztuk Pięknych (Eesti Kunstiseltś). W tym samym roku w Rewlu i Dorpacie zorganizowano pierwsze wystawy sztuk pięknych. Do końca XTX w. w architekturze estońskiej dominował neogotyk. W tym stylu wznoszono wiejskie pałace, budowano kościoły i obiekty użyteczności publicznej. Secesję reprezentowali w Estonii przede wszystkim dwaj wybitni architekci fińscy, Armas Lindgren i Eliel Saarinen. Liiidgren projektował gmachy teatralne w Dorpacie ("Vane-muine") i Rewlu ("Estonia"). Dziełem cieszącego się międzynarodowym uznaniem Saarinena są m.in. budynek Towarzystwa Wzajemnego Kredytu w śródmieściu Rewia i kościół św. Pawła w Dorpacie. Na początku XX w. podjęto próby stworzenia w architekturze Estonii własnego stylu narodowego. Udanym, aczkolwiek bodajże jedynym przykładem tego stylu jest wzniesiony w Dorpacie w 1902 r. niewielki budynek Estońskiego Towarzystwa Studentów. Narodowy element gmacliu stanowiła estońska ornamentyka ludowa. Projektant budynku, Georg Hellat, należał do pierwszego pokolenia architektów estońskiego pochodzenia. W mającym już pewne tradycje życiu muzycznym Estonii główną rolę odgrywali wychowankowie konserwatorium w Petersburgu, którzy w klasach organowych stanowili najliczniejszą grupę słuchaczy. W utworach, przeznaczonych dla orkiestr bądź chórów i solistów, łączyli elementy narodowego folkloru ze współczesnymi trendami światowej sztuki muzycznej. Wśród licznego grona zawodowych muzyków estońskich na początku XX w. czołowe pozycje zajmowali: 45 44 Estonia Dalsza i bliższa przeszłość pierwsza estońska kompozytorka i dyrygentka chórów Miina Harma, kompozytor, pianista ł organista Rudolf Tobias, kompozytor i organista Mart Saar, kompozytor, pianista i organista Peeter Siida, kompozytor Heino Eller. Twórcą pierwszego estońskiego utworu symfonicznego, a także kantaty, kwartetu smyczkowego i oratorium był Rudolf Tobias. W 1900 r. wychowanek konserwatorium w Dreźnie, Aleksander Łatę, założył w Dorpacie pierwszą w Estonii orkiestrę symfoniczną. Dla estońskiej publiczności muzycznej wystąpienia własnych orkiestr, chórów i dyrygentów były ważnym wydarzeniem narodowym i kulturalnym. Popularyzacji muzyki sprzyjało upowszechnienie patefonów, docierających nawet pod strzechy bogatszych chutorów. Na świętach pieśni coraz więcej miejsca zajmowały utwory estońskich twórców, poszerzał się też krąg wykonawców i uczestników. Do chórów męskich i orkiestr kościelnych dołączyły chóry mieszane, żeńskie i dziecięce, a także zespoły smyczkowe. W VII Święcie Pieśni, zorganizowanym w Rewlu przez towarzystwo "Estonia" w czerwcu 1910 r., uczestniczyło ponad 12 tyś. wykonawców, czyli ponad l proc. całej ludności estońskiej. Kulturę masową reprezentowały kinematografy działające w Rewlu, Dorpacie i modnej jako kurort Parnawie już w końcu XIX w. Pierwsze stałe kino otwarto w Rewlu w 1908 r. W1912 r. Johannes Paasuke założył w Dorpacie pierwsze w kraju studio "Estonia-Film", w którym produkował filmy dokumentalne. Nabywcami byli przedsiębiorcy kinowi w Estonii i wytwórnie francuskie, mające przedstawicielstwa w Moskwie. Rezultatem współpracy "Estonia-Filmu" z Estońskim Muzeum Narodowym były dokumenty filmowe: Historyczne wspomnienia o przeszlości Estlandii (1913), Wycieczka do Setumaa (1913), Tartu i okolice (1914). W studiu dorpackim powstał reportaż Sztorm na Bałtyku w grudniu 1913 r. oraz pierwszy estoński film fabularny, satyryczna alegoria Polowanie na niedźwiedzia w Parnumaa (1914). Cenzura zakazała wyświetlania tego filmu w Parnawie, a w Dorpacie puszczono tylko skróconą wersję. Estończycy odnosili duże sukcesy w sporcie. Gimnastyka była obowiązkowa w programach szkół ludowych od lat siedemdziesiątych Pomnik pancernika "Rusałka" w Tallinie XIX w., wzorowano się także na niemieckich towarzystwach gimnastycznych, wioślarskich i kolarskich. Estońskie towarzystwa cyklistów zaczęły powstawać w końcu XIX w., pierwszy publiczny mecz piłkarski rozegrano w 1908 r. Sukcesy na skalę ogólnorosyjską i światową odnosili estońscy zapaśnicy, wśród których do najbardziej znanych należeli Georg Lurich i pierwszy estoński zdobywca medalu 46 47 Estonia olimpijskiego Martin Klein. W1912 r., występując w reprezentacji Rosji, został on wicemistrzem olimpijskim na igrzyskach w Sztokholmie. W lekkiej atletyce Estończycy zdobyli 16 z 29 rekordów państwa rosyjskiego. Główne kluby sportowe to rewelski "Kalev" i dorpacka "Taara". Burzliwe przemiany przełomu stuleci objęły także tradycyjną kulturę ludową i życie codzienne mieszkańców chutorów. Strój ludowy nosili na co dzień tylko uznawani za najbardziej zacofanych Setu i mieszkańcy małych wysepek Muhu i Kihnu. Ludowe instrumenty smyczkowe coraz częściej zastępowała harmonia. Gruntownie zmieniła się mieszkalna część zabudowy chutoru. Izba, zwana rygą, przestała służyć do suszenia i przechowywania zboża. Lampa naftowa zastąpiła łuczywo, a płyta kuchenna i piec z kominem oznaczały koniec paleniska i kurnej chaty. Kuchnię coraz częściej oddzielano od pomieszczenia mieszkalnego, w obu pojawiły się fabryczne meble, zegary i przedmioty codziennego użytku. Poszerzano okna, a polepę zastępowała drewniana podłoga. Dla inwentarza wznoszono osobne obory, stajnie i chlewy, w polu sierp wypierała kosa. W czasie półwiecza poprzedzającego wybuch pierwszej wojny światowej dokonały się na ziemiach estońskich zasadnicze przemiany w szeroko rozumianym obszarze życia społecznego, od sfery polityki poczynając, a na kulturze kończąc. Mimo ograniczeń, związanych z obcym panowaniem i z polityką rusyfikacji, społeczność estońska była już dobrze zorganizowana, z własnymi elitami narodowymi w sferze polityki, gospodarki i kultury. Historycy estońscy często mówią o "dojrzewaniu" niespełna milionowego narodu estońskiego do posiadania własnej państwowości. Wydarzenia z lat pierwszej wojny światowej i następnych dziesięcioleci w pełni uzasadniają taki pogląd. Walka o własne państwo Ziemie estońskie w pierwszych latach "wielkiej wojny" Estońskie elity polityczne przyjęły wybuch wojny bez entuzjazmu, chociaż ich wypowiedzi w prasie i Dumie Państwowej były utrzymane w obowiązującym w całym imperium Romanowów hurrapatriotycz-nym tonie. Trudno było jednak liczyć na korzystne dla Estończyków rezultaty zwycięstwa którejś z walczących stron. Sukces militarny Rosji groził wszak nową falą wielkorosyjskiego nacjonalizmu i wzmożeniem rusyfikacji, a zwycięstwo Niemiec przejęciem pełni władzy w dawnych Inflantach przez bałtyckich Niemców. Przez pierwsze trzy lata działania militarne toczyły się na zachodnich i południowych krańcach imperium Romanowów, ale ziemie estońskie odczuły już w 1914 r. pośrednie lub bezpośrednie skutki wojny. Zaraz po jej rozpoczęciu władze rosyjskie zamknęły prober-lińskie organizacje i gazety bałtyckich Niemców, a ich działaczy wywieziono w głąb Rosji. Ograniczono posługiwanie się językiem niemieckim, wielu Niemców bałtyckich pozbawiono urzędów w rosyjskim aparacie państwowym na terenie Estonii. Jednakże stanowiska po nich obejmowali nie Estończycy, lecz Rosjanie. Ze strony niemieckiej po raz pierwszy wysunięto propozycje współpracy z Estonią, włącznie z projektem przyszłego wspólnego rządu niemiecko-estoń-skiego. Pomysły te nie znalazły jednak pozytywnego odzewu po stronie estońskiej, która musiała się liczyć z antyniemieckimi nastrojami własnego społeczeństwa. Ożywieniu estońskiego ruchu narodowego w pierwszych latach wojny sprzyjał fakt, że wielu jego działaczy znalazło się w kierownictwie powstałych wówczas organizacji gospodarczych i społecznych, działających na rzecz armii rosyjskiej. W Rewlu i Dorpacie estońscy Przedsiębiorcy weszli, obok Rosjan i miejscowych Niemców, w skład 49 Walka o własne państwo Estonia Komitetów Wojskowo-Przemysłowych (Wojenno-promyszlennyfe ko-mitiety). Rozdzielały one zamówienia wojskowe między miejscowych przedsiębiorców. Działacze północnoestońscy skupili się w Rewel-skim Komitecie Związku Miast. Formalnie organizacja ta zajmowała się pomocą dla armii rosyjskiej oraz organizacją jej zaplecza. W rzeczywistości dyskutowano tu zarówno o sprawach bieżących, jak i o przyszłości Estonii. Powstały z inicjatywy Jaana Tonissona Komitet Pół-nocno-Bałtycki miał swoje centralne władze w Dorpacie i oddziały terenowe na obszarze całej Estonii. Do jego oficjalnych zadań należała opieka nad przebywającymi w Estonii uchodźcami z terenów objętych działaniami wojennymi, zaopatrzenie armii rosyjskiej w żywność i troska o zaspokojenie ekonomicznych potrzeb ziem estońskich. Także ta organizacja skupiała grono estońskich działaczy narodowych i prowadziła na szeroką skalę propagandę narodową. W życiu gospodarczym Estonii skutki wojny dały się odczuć bardzo szybko. W rolnictwie wystąpił deficyt siły roboczej, mobilizacja do armii rosyjskiej objęła bowiem 30 proc. mężczyzn z chutorów i 45 proc. robotników folwarcznych. Sytuację pogarszała rekwizycja koni, bydła, nierogacizny i zbiorów na potrzeby wojenne. Przerwane zostały dostawy maszyn i narzędzi rolniczych oraz nawozów sztucznych. Zaprzestano prac melioracyjnych oraz badań nad nowymi odmianami roślin i rasami zwierząt hodowlanych. Spadek produkcji żywności wyraźnie wpłynął na wzrost jej cen i pogorszenie zaopatrzenia większych miast. W 1915 i 1916 r. nie zebrano części zbóż, ziemniaków i siana z pól folwarcznych z powodu braku siły roboczej. Gospodarstwa chłopskie, zwłaszcza większe, radziły sobie lepiej i nawet powiększyły obszar gruntów uprawnych i liczbę inwentarza żywego. W folwarkach nastąpił spadek w obu tych przypadkach. Przemysł estoński dotkliwie odczuł przerwanie dostaw węgla kamiennego z Wielkiej Brytanii, spowodowane blokadą Bałtyku przez flotę niemiecką. Także dostawy surowców z Rosji napotykały trudności, wynikające z obciążenia kolei transportami wojennymi. Część terytorium państwa rosyjskiego znalazła się po drugiej stronie frontu. Większość zakładów przemysłowych w Estonii przestawiła się na produkcję wojenną - amunicji, umundurowania, wyposażenia, środków transportu itp. W zakładach tych nastąpił znaczny wzrost zatrudnienia. W czterech stoczniach Rewia zatrudnienie zwiększyło się z 4 tyś. robotników przed wojną do 16 tyś. w końcu 1916 r. Brakowi paliw starano się zaradzić, wykorzystując zamiast węgla występujące w pół-nocno-wschodniej Estonii (Wironia) łupki bitumiczne. W 1916 r. rozpoczęto przemysłową eksploatację łupków w okolicach Kohtla--Jarve, a w 1917 r. ich wydobycie osiągnęło już 50 tyś. pudów (l pud = 16,38 kg). W zakładach, które nie były objęte zamówieniami wojennymi, następował spadek zatrudnienia i produkcji, spowodowany kłopotami z dostawą surowców i paliw. Spowodowało to z kolei ostry deficyt artykułów pierwszej potrzeby. Pogarszała się jakość szybko zużywającego się wyposażenia fabryk, a jednocześnie maszyny i narzędzia obsługiwali ludzie o znacznie niższych kwalifikacjach niż przed wojną. Na miejsce zmobilizowanych wykwalifikowanych robotników fabrycznych zatrudniano chłopów, młodocianych i kobiety. W 1916 r. pełnoletni mężczyźni stanowili wśród robotników fabrycznych zaledwie 51 proc. stanu załóg. Pogarszającym się warunkom pracy towarzyszyło wydłużenie dnia roboczego. Pogłębiający się brak żywności i artykułów pierwszej potrzeby powodował szybki wzrost ich cen. W początkowej fazie wojny skorzystali z tego przedsiębiorcy, kupcy i producenci żywności, wkrótce jednak inflacja spowodowała, że nagromadzone przez nich pieniądze straciły na wartości. Skutki inflacji odczuły także estońskie instytucje kredytowe, które wobec niemożności inwestowania musiały lokować swe środki w papierach państwowej pożyczki wojennej. W1915 r., po wiosenno-letniej ofensywie państw centralnych, linia frontu zbliżyła się do ziem estońskich. Front zatrzymał się na Dźwinie, a walki toczyły się w pobliżu Rygi. Do Estonii przybyły dziesiątki tysięcy uchodźców wojennych (w tym także z Królestwa Polskiego), którym trzeba było dać dach nad głową, wyżywić, zapewnić pracę. Większość uchodźców znalazła się w południowej Estonii. W sierpniu 1915 r. niemiecka flota wojenna wpłynęła do Zatoki Ryskiej, aby zniszczyć bazującą tam eskadrę rosyjską. Pod ostrzał artyleryjski dostała się Parnawa, w której podczas paniki wysadzono 51 50 Walka o własne państwo towarzystwa akcyjnego. Niemieckie sterówce ^PP^^ kszych dowały port Paldiski. Wprawdzie ^"^^c ikoTach szkód, ale wznieciły panikę w północne] Estam. W ^ oni na róż-i on ^^ , Estonia stała się rosyjskcHiiemieckiego. Na jej terytonum tutaj też formowano, szkolono i ^ czyków, z czego zginęło i zmarło z ran i wyższa była liczba rannych i wzl?^, dddi umieszczano w pułkach rosyjskich, dlate nych odcinkach frontów "wielkiej wojny ^ s rżenia estońskich formacji narodowych którą wysunęli działacze południowoestonscy Reiman). 52 Wywołany wojną ogólnorosyjski kryzys osiągnął kulminację zimą 1916-1917 r. Klęski wojenne, zapaść gospodarcza, głód w wielkich miastach, nieudolność i korupcja administracji, upadek morale armii - wszystko to osłabiało autorytet władz i sprzyjało umocnieniu pozycji ruchów narodowych nierosyjskich nacji imperium. Autonomiczne państwo estońskie w demokratycznej Rosji Pogłoski o rewolucyjnych wydarzeniach w lutym 1917 r. w Petersburgu miały bezpośrednie następstwa w Estonii przede wszystkim w dużych ośrodkach miejskich, skupiających rosyjskich robotników i garnizony armii carskiej. W przeciwieństwie do wydarzeń z lat 1905-1907, rewolucja lutowa 1917 r. objęła w Estonii przede wszystkim środowiska rosyjskie. 2 marca 1917 r. strajki w pojedynczych zakładach Rewia przekształciły się w strajk ogólnomiejski. Na Nowym Rynku odbył się dwudziestotysięczny mityng robotniczy, do którego dołączyli marynarze z portu wojennego. Rzucono hasło oswobodzenia więźniów politycznych i część uczestników wiecu, pod czerwonymi sztandarami, śpiewając rewolucyjne pieśni, ruszyła w stronę Grubej Małgorzaty - średniowiecznej baszty morskiej, w której mieściło się więzienie. Rewolucyjny tłum uwolnił zarówno więźniów politycznych, jak i kryminalnych. Zginął przy tym naczelnik więzienia i dwóch strażników. Podpalono pobliską basztę artyleryjską i ruszono na inne więzienia, a potem posterunki policji i sądy. Wyłamywano drzwi, uwalniano zatrzymywanych i demolowano pomieszczenia, wyrzucając na ulice meble i akta, z których rozpalano ogniska. Kiedy do rewolucji przyłączyli się żołnierze z miejscowego garnizonu, wzrosła liczba ofiar - byli nimi najbardziej znienawidzeni oficerowie, mordowani przez swoich dotychczasowych podwładnych. 3 marca 1917 r. powstała w Rewlu Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Wydarzenia podobne do rewelskich objęły tylko większe miasta -w małych miasteczkach i na wsi dowiedziano się o rewolucji dopiero 53 Walka o własne państwo Estonia 10 marca, kiedy obchodzono Święto Wyzwolenia i Dzień Pamięci Ofiar Rewolucji. Sytuacja w dużych miastach uspokoiła się nieco, kiedy ogólnoro-syjski Rząd Tymczasowy odwołał dotychczasowych gubernatorów i naczelników powiatów, mianując swoich komisarzy. 5 marca 1917 r., po odwołaniu gubernatora Piotra Wieriowkina, estońskim komisarzem gubernialnym Rządu Tymczasowego został adwokat, od 1913 r. burmistrz Rewia Jaan Poska. Nad bezpieczeństwem czuwały świeżo powoływane milicje ludowe. Jednocześnie w wielu miejscowościach powstawały żywiołowo, opanowane przez przedstawicieli partii lewico- Manifestacja Estończyków w Piotrogrodzie na rzecz autonomii Estonii, 26 marca 1917 (kartka pocztowa) wych, rady delegatów robotniczych i żołnierskich, traktujące siebie jako organy władzy rewolucyjnej, ale nie przeciwdziałające w tym czasie funkcjonowaniu władz mianowanych przez Rząd Tymczasowy. Estońskie narodowe siły polityczne postanowiły wykorzystać nadarzający się moment do uzyskania dla swego kraju autonomii w granicach demokratycznego państwa rosyjskiego. Z projektem autonomii (samorządu) wystąpiło zwołane na 11 marca do Dorpatu zgromadzenie przedstawicieli organizacji estońskich. Jego delegaci wyruszyli z tym projektem nad Newę, aby uzyskać zgodę Rządu Tymczasowego na wprowadzenie go w życie. W Piotrogrodzie projekt estoński przyjęto niechętnie, argumentując, że decyzję o tak istotnym, ustrojowym charakterze może podjąć tylko ogólnorosyjska Konstytuanta. Delegatom estońskim udało się jednak już w marcu przełamać opór strony rosyjskiej. Pewną rolę odegrały w tym dawne kontakty polityków z Rewia i Dorpatu na najwyższym szczeblu władz rosyjskich, ale istotne znaczenie miała także czterdziestotysięczna manifestacja Estończyków na rzecz autonomii, która odbyła się 26 marca w Piotrogrodzie. W pochodzie niesiono czerwone i niebiesko-czarno-białe sztandary. Wśród manifestantów było 12-15 tyś. uzbrojonych Estończyków - żołnierzy armii rosyjskiej. Warto dodać, że w rezultacie przedwojennej emigracji i migracji wojennych w granicach Rosji, poza Estonią znalazło się około 200 tyś. Estończyków. Rząd Tymczasowy opublikował 30 marca "Postanowienie o tymczasowym wprowadzeniu zarządu administracyjnego i samorządu lokalnego w guberni estońskiej". Z guberni tej wydzielono miasto Narwę, natomiast dołączono do niej południową część dotychczasowej guberni inflanckiej (powiaty: Dorpat, Werro, Fellin, Parnawa i Ozylia). W ten sposób estoński obszar etniczny (oprócz Setumaa) znalazł się w granicach jednej narodowej guberni, w której miała też zostać wybrana Tymczasowa Rada Krajowa, a w powiatach tymczasowe rady powiatowe. Uzyskanie autonomii oznaczało przejęcie władzy w Estonii przez miejscowych działaczy i urzędników. Objęli oni stanowiska administracyjne tak w guberni, jak i na szczeblu powiatowym. Wprowadzano język estoński jako urzędowy i podjęto przygotowania do nadania mu statusu języka wykładowego w całej sieci szkolnej. Oznaczało to wyrugowanie rosyjskiej kadry urzędniczej i szkolnej oraz tarcia na tym tle z Rządem Tymczasowym. Konfliktów było w tym czasie znacznie więcej. Nowe władze napotkały opór rad delegatów robotniczych i żołnierskich. Zapowiedziane na maj wybory do Rady Krajowej wywołały sprzeciw ze strony rad, które uważały, że krótki okres kampanii wyborczej uniemożliwi im przeprowadzenie odpowiedniej agitacji. Napięcie osiągnęło taki stopień, że Jaan Poska musiał na żądanie rewelskiej Rady Delegatów podać się do dymisji, chociaż wkrótce wrócił na swe stanowisko. 55 54 Walka o własne państwo Estonia Wybory odbyły się w przewidywanym terminie (23 maja) według dość skomplikowanej, niedemokratycznej ordynacji. W czasie manifestacji pierwszomajowych w Rewlu doszło do starć między idącymi pod narodowymi sztandarami Estończykami a żołnierzami rosyjskimi. Konflikty wywoływała także sprawa tworzenia estońskich sił zbrojnych. W kwietniu 1917 r. powstało Estońskie Biuro Wojskowe, na którego czele stanęli Konstantin Pats i Johann Pitka. Kiedy w Rewlu miano sformować dwa nowe pułki, władzom estońskim udało się uzyskać zgodę Rządu Tymczasowego na to, aby w ich składzie znaleźli się tylko żołnierze estońscy. Wywołało to ostry sprzeciw żołnierzy rosyjskich, którzy uważali, że Estończycy chcą ich "wypchnąć" na front, sami pozostając na bezpiecznych tyłach. Ostatecznie, przy poparciu Rządu Tymczasowego, l pułk estoński, dowodzony przez płk. Aleksandra Tónissona, sformowano w Rewlu, ale przeniesiono do Rak-vere, a po nim tworzono następne jednostki narodowych sił zbrojnych. Pierwszy Estoński Kongres Kościelny odbył się 31 maja i l czerwca 1917 r. Głównym jego inicjatorem i organizatorem był profesor teologii uniwersytetu w Dorpacie - Johan Kópp. Przedstawiciele parafii luterańskich z całego kraju powołali własny kościół narodowy -Estoński Ewangelicki Kościół Luterański (Eesti Evangeelse Luteri Usu Kińk). Zmiany, jakie dokonały się po rewolucji lutowej, stworzyły sprzyjające warunki do rozwoju legalnego życia politycznego. Powstało w tym czasie wiele ogólnoestońskich organizacji społecznych, środowiskowych i związkowych. Estońska Ludowa Partia Postępowców Jaana Tónissona przekształciła się w kwietniu 1917 r. w Estońską Partię Demokratyczną (Eesti Demokraatlik Erakond), mającą nadal oparcie w środowiskach zamożnych chłopów z południowej Estonii, bur-żuazji miejskiej i inteligencji. W tym samym miesiącu powstała też, skupiająca urzędników i mieszkańców miast, lewicowa Estońska Partia Socjalno-Radykalna (Eesti Radikaal-Sotsialistlik Erakond) Jiiri Vilm-sa i Eduarda Laamana, która jesienią tego roku przyjęła nazwę Estońskiej Partii Pracy (Eesti Tdoerakond).Yf maju powstał Estoński Związek Chłopski (Eesti Maarahva Liii) pod przywództwem Jaana Hiiner-sona. Działała cała gama ogólnorosyjskich i estońskich partii socjalistycznych. Od mienszewickiego skrzydła SDPRR oderwali się działacze estońscy, zakładając Estońskie Zjednoczenie Socjaldemokratyczne (Eesti Sotsiaaldemokraatlik Uhendus). Podobnie było z rosyjską Partią Socjalistów Rewolucjonistów (eserowców), z której wydzieliła się Estońska Partia Socjalistów Rewolucjonistów (Eesti Sotsialistide-Revo-lutsionaaride Partei), zwanych estońskimi eserowcami. Najsilniejszą partią lewicową byli bolszewicy, których liczebność wzrosła w Estonii ze 150 członków w marcu 1917 r. do około 7 tyś. w sierpniu tegoż roku. Poważną rolę w powiększaniu ich wpływów odegrała wychodząca w Rewlu od 18 marca 1917 r. gazeta "Kiir" -organ prasowy estońskiej organizacji bolszewickiej. Wydawano także gazetę bolszewicką w języku rosyjskim oraz pismo przeznaczone dla bezrolnych. Bolszewicy zdecydowanie atakowali estońskie władze autonomiczne, traktując je jako nacjonalistyczną przeszkodę w drodze do zwycięstwa światowej rewolucji socjalistycznej. Wiosną 1917 r. bolszewicy mieli przewagę tylko w narewskiej radzie delegatów, natomiast jesienią 1917 r. zdominowali już wszystkie większe rady. l lipca 1917 r. w Rewlu na Toompea odbyło się pierwsze posiedzenie Tymczasowej Rady Krajowej Guberni Estońskiej (Eestimaa Kubermangu Ajutise Maanoukogu), zwanej potocznie Radą Krajową lub Sejmem Krajowym (Maapaev). Mimo że formalnie było to ciało o uprawnieniach doradczych, de facto stało się ono pierwszym estońskim organem ustawodawczym. Rada Krajowa wyłoniła swój organ wykonawczy - Tymczasowy Rząd Krajowy (Ajutise Maavalitsus). Na jego czele stanął Jaan Raamot, a od października 1917 r. zmienił go na tym stanowisku Konstantin Pats. Z chwilą utworzenia instytucji autonomicznych część polityków estońskich uznała, że należy wysunąć dalsze żądania pod adresem Rządu Tymczasowego. 2 lipca 1917 r. na odbywającym się w teatrze "Estonia" Estońskim Kongresie Narodowym Jiiri Vilms zażądał dla Estonii równoprawnego stanowiska w ramach rosyjskiego państwa federacyjnego. Dalej poszedł Jaan Tonisson, który stwierdził, że politycznym ideałem Estończyków powinna być własna państwowość. 57 56 Estonia Walka o własne państwo Kongres opowiedział się: jednak za autonomią Estonii w składzie republiki rosyjskiej, za tworzeniem własnych sił zbrojnych i reformą rolną. Proponowano bezpłatne przejęcie ziem państwowych, a wielkie majątki obszarnicze i kościielne miały być upaństwowione za "sprawiedliwym odszkodowaniem". Na wezwanie bolszewików delegaci robotników oraz chłopów bezrolnych i małorolnych opuścili obrady kongresu. Na sytuację wewnętrzną w Estonii miały wpływ zarówno wydarzenia polityczne w skali ogólnorosyjskiej, jak i położenie militarne Rosji. Nieudana lipcowa operacja zaczepna wojsk rosyjskich na froncie wschodnim (ofensywa Kiereńskiego) pogorszyła i bez tego trudną sytuację Rządu Tymczasowego. Wykorzystując rozkład armii rosyjskiej, Niemcy zajęli w sierpniu 1917 r. Rygę, a na przełomie września i października niemiecki desant, nie napotykając oporu wojsk rosyjskich, wylądował na Ozylii. Wkrótce potem Niemcy opanowali cały Archipelag Moonsundzki. W bitwie na wysepce Muhu duże straty (głównie we wziętych do niewoli) poniósł l pułk estoński. Niepowodzenia wojenne Rosji i postępy Niemców stanowiły realne niebezpieczeństwo dla kształtującej się państwowości estońskiej. Poczucie zagrożenia pogłębiały rosyjskie plany ewakuacyjne, dotyczące zarówno estońskiego przemysłu, jak i instytucji państwowych. We wrześniu 1917 r. ewakuowano do Woroneża Uniwersytet Dor-packi. Główne niebezpieczeństwo wewnętrzne stanowili natomiast bolszewicy, umiejętnie wykorzystujący zagrożenie, trudności życia codziennego, zwłaszcza aprowizacyjne, i antywojenne nastroje. Zdobywali oni zwolenników w środowisku żołnierskim, robotniczym i proletariatu rolnego, zdominowali także inne partie socjalistyczne. Zawarcie pokoju, za czym agitowali bolszewicy, było jedyną szansą na utrzymanie tysięcy miejsc pracy, zagrożonych ewakuacją przemysłu w głąb Rosji. Sierpniowe wybory do rad (dum) miejskich świadczyły o rosnących wpływach bolszewików, przede wszystkim w dużych miastach. W Narwie uzyskali oni 47 proc. głosów, w Rewlu zaś 31 proc. Przewodniczącym dumy Rewia został Jaan Anvelt, a burmistrzem także bolszewik - Yoldemar Yóólmann. W dziewięciooso-bowym składzie zarządu miasta było pięciu bolszewików. Także w wy- borach do rad gminnych w sierpniu i wrześniu bolszewicy odnieśli znaczące sukcesy. W październiku 1917 r. partia bolszewicka liczyła już w Estonii około 20 tyś. członków. Bolszewicy opanowali Komitet Wykonawczy Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich Estonii, powołany do kierowania pracami rad delegatów. Trwały przygotowania bolszewików do przewrotu zbrojnego. Tworzono oddziały Czerwonej Gwardii, liczono też na poparcie w środowisku robotniczym i wśród żołnierzy armii rosyjskiej, których w przyfrontowej Estonii było w tym czasie około 200 tyś. W październikowych wyborach do ogólnorosyjskiej Konstytuanty bolszewicy zdobyli w Estonii 40 proc. głosów ludności cywilnej (Estońska Partia Pracy - 21 proc., a Blok Demokratyczny Tonissona i Patsa - 29 proc.). 22 października powstał w Rewlu złożony z bolszewików Estoński Komitet Wojskowo-Rewolucyjny (Wojenno-riewo-lucionnyj komitiet, WRK), który miał kierować przejęciem władzy. Na jego czele stanął Iwan Rabczyński, a zastępcą został Yiktor Kingis-sepp. Po rewolucji bolszewickiej Wieczorem 23 października 1917 r. Komitet Wojskowo-Rewolucyjny w Rewlu wysłał swoich komisarzy do koszar, na dworce kolejowe i poczty oraz do instytucji państwowych i innych punktów strategicznych, a oddziały Czerwonej Gwardii rozpoczęły patrolowanie ulic miasta. 26 października, na wieść o zwycięstwie rewolucji w Pio-trogrodzie, bolszewicy przystąpili do przejmowania władzy państwowej w Estonii. Organizowano mityngi i manifestacje popierające bolszewików, miejscowe komitety wojskowo-rewolucyjne objęły władzę w Narwie, Dorpacie i Wałku. Nie napotkano oporu, a większość ludności nie wiedziała początkowo o dokonanym przewrocie. 27 października przedstawiciele Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego zostali przyjęci na Toompea przez dotychczasowego komisarza gubernialnego. Podpisano dokument, na mocy którego Jaan Poska przekazywał najwyższą władzę wykonawczą w Estonii przedstawicielowi WRK Yikto-rowi Kingisseppowi. Zdobycie władzy w Estonii miało dla bolszewików nie tylko lokalne znaczenie, tędy bowiem prowadziły szlaki z fron- 58 59 Estonia Walka o własne państwo tu zachodniego do Piotrogrodu, a z portu w Rewlu można było kontrolować żeglugę w Zatoce Fińskiej. Najwyższą władzę ustawodawczą sprawował formalnie Estoński Komitet Wojskowo-Rewolucyjny, ale w rzeczywistości ważniejsze decyzje zapadały w Piotrogrodzie, a lokalne podejmowało Estońskie Biuro SDPRR (bolszewików). Najwyższa władza wykonawcza należała do Komitetu Wykonawczego Rad Delegatów Estonii, na którego czele stał Jaan Anvelt W powiatach, miastach i gminach rady delegatów ludowych przejmowały władzę od dotychczasowych urzędników państwowych i samorządowych. Rady te pochodziły z wyborów, ale głosować mogli tylko przedstawiciele "ludu pracującego" - robotnicy, rzemieślnicy, parobcy, nauczyciele i biedniejsi chłopi, natomiast grupy zamożniejsze pozbawiono praw wyborczych. Do stycznia 1918 r. z bolszewikami współpracowali w radach delegatów lewicowi eserow-cy, jednakże już od początku roku władza przeszła praktycznie w ręce jednej partii. Władze bolszewickie zamknęły wiele gazet, zabroniły organizowania opozycyjnych zgromadzeń politycznych i przeprowadziły aresztowania wśród działaczy estońskiego ruchu narodowego. Ograniczono swobody religijne - wiele kościołów zamieniono w domy ludowe, a w szkołach zakazano nauczania religii. W lutym 1918 r. bolszewicy w całym państwie radzieckim wprowadzili kalendarz gregoriański, co w praktyce oznaczało, że po 31 stycznia stosowanego dotychczas kalendarza juliańskiego nastąpił 14 lutego "nowego stylu". Na Estonię rozciągnięto dekrety władz piotrogrodzkich o zniesieniu stanów, tytułów i przywilejów stanowych, równouprawnieniu mężczyzn i kobiet, rozdziale państwa od kościoła. Rewolucyjne władze posługiwały się w sprawach urzędowych językiem estońskim, został on też wprowadzony na wszystkich poziomach szkolnictwa. Na uniwersytecie w Dorpacie wprowadzono po raz pierwszy estoński jako wykładowy, utworzono także katedry literatury estońskiej oraz języka estońskiego i innych języków ugrofińskich. Rewolucja ekonomiczna miała stworzyć podstawy nowego ustroju społecznego. Znacjonalizowano banki, większe sklepy, hotele i restauracje, a w przemyśle wprowadzono kontrolę robotniczą, któ- rej zadaniem było przygotowanie nacjonalizacji. Podjęto przygotowania do upaństwowienia mieszkań. Ziemię uznano za własność państwową, z majątków usunięto ich właścicieli, ale ziemi folwarcznej nie przekazano chłopom. W folwarkach rządziły komitety parob-czańskie. Estońskie siły zbrojne już po rewolucji październikowej połączyły się w Dywizję Estońską, pod komendą ppłk. Johana Laidonera. Próby opanowania pułków estońskich przez bolszewików, podejmowane jeszcze przed rewolucją, nie przyniosły większych sukcesów i dywizja stacjonowała w okolicach Haapsalu przez cały pierwszy okres władzy bolszewickiej w Estonii. W podziemiu działała paramilitarna organizacja Omakaitse (Samoobrona). Nowe władze dysponowały formacjami Czerwonej Gwardii, których wartość bojowa, jak się okazało w lutym 1918 r. w zetknięciu z siłami niemieckimi, była niewielka. Pierwszy pułk regularnej armii radzieckiej zaczęto formować w Rewlu dopiero na początku lutego 1918 r. W pierwszych tygodniach po objęciu władzy przez bolszewików istniała nadal większość dotychczasowych estońskich instytucji państwowych i samorządowych: Maapaev, rząd krajowy, władze miejskie i gminne. Nowe władze rozwiązały rząd krajowy, zamknęły część czasopism i aresztowały czołowych działaczy narodowych (m.in. Kon-stantina Patsa), których zresztą wkrótce wypuszczono. 15 listopada 1917 r. na Toompea zebrał się Maapaev, który ogłosił, że do zwołania Zgromadzenia Konstytucyjnego jest najwyższą władzą państwową w Estonii i tylko jego rozporządzenia mają moc prawną. Na wniosek Jaana Tónissona postanowiono wysłać kolejną delegację za granicę, w celu przedstawienia sytuacji w kraju. Obrady Maapaevu zostały przerwane po 25 minutach wtargnięciem na salę rosyjskich marynarzy i robotników, którzy rozpędzili posiedzenie i pobili jego uczestników. Uchwały z 15 listopada miały jednak znaczny wpływ, zwłaszcza na postawę polityków partii socjalistycznych. Szeroko upowszechniał je dorpacki "Postimees" Jaana Tonissona, prowadzący propagandę na rzecz pełnej niepodległości Estonii. Łotewscy czerwoni strzelcy aresztowali Tónissona i zamknęli drukarnię gazety, ale wkrótce żołnierze estońscy uwolnili aresztowanego. WTartu odbył się 21 listopada wiec 60 61 Estonia poparcia dla MaaPaevu, którego członie przeszli do podziemnej. Bolszewicy przejęli pełni? władzy w Ta^ wysłaniu z Tallina oddziału czerwonogwardzistow na czele z rem Kingisseppem. Aresztowano JaanaTomssona i wielu estońskich wojskowych. Tonissona wydalono z Estonii Przez Finlandię dotarł on do Szwecji, gdzie kierował estońskim przedstawicielstwem zdgra Plutym 1918 r. odbywały się wybory do Estońskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego. Kiedy w ich trakcie okazało się, ze fracący SSŁ icy nie są w stan* ^\^,^J^ estońskich (wstępnie uzyskali 37 proc. głosów), 19 lutego wybory To^ono stan wyjątkowy. Za pretekst posłużyły że przedstawiciele Niemców bałtyckich zwrócili się Ministerstwa Spraw ^granicznych z prośbą opalenie Estonii przed bolszewickim terrorem. Estońscy ^^ czyli cała miejscowa szlachta, zostali wyjęci spod prawa W aągu dSóchTniTresztowano w Estonii około 500 osób, w tym w!elu estońskich działaczy narodowych. Wywieziono ich do guberni jemsejskiej ^ Comiesięczne rządy bolszewickie w Estonii przypadły na okres, wzmacniały w estońskich elitach narodowych przekonanie o koiuecz- ności proklamowania pełnej niepodległości. 1..7^^a Drugim istotnym czynnikiem wpływającym ^ sytuację polityczną w tvm okresie były toczące się od grudnia 1917 r. w Brześciu Li- rew^mSwant pokoje między Rosją ^ec^^^ centralnymi i ich sojusznikami. W rokowaniach tych główną rol od gr^waUSLeccy dyplomaci i generałowie. StaraU się om SacTtrudną sytuację militarną bolszewików, aby podyktować im na własnych warunkach. Walka o własne państwo Proklamacja niepodległości Na początku lutego 1918 r. kierujący delegacją rosyjską LewTroc-ki odrzucił żądania niemieckie i bolszewiccy delegaci opuścili Brześć Dtewski. Niemcy i Austro-Węgry rozpoczęły ofensywę na froncie wschodnim, nie napotykając na poważniejszy opór strony rosyjskiej. 18 lutego wojska niemieckie uderzyły z Archipelagu Moonsuridzkie-go na kontynentalną część Estonii. Druga grupa sił niemieckich prowadziła ofensywę z terenu południowej Łotwy. 20 lutego oddziały nacierające z Ozylii zajęły Lihulę, a dzień później niemieckie natarcie z wyspy Dagó osiągnęło Haapsalu. Oddziały idące z Łotwy' zajęły 22 lutego Walk. 3 marca Niemcy wyszli za Narwę, opanowując całość ziem estońskich. Próby stawienia Niemcom oporu przez formacje czerwonogwardyjskie (m.in. 23 marca pod Keilą) zakończyły Lię niepowodzeniem. Straty niemieckie wyniosły na ziemiach estońskich 40 zabitych, Niemcy wzięli do niewoli 17,2 tyś. jeńców. 3 marca 1918 r. Rosja Radziecka podpisała w Brześciu Litewskim pokój z państwami centralnymi. Bolszewicy zrezygnowali z zachodnich obszarów imperium carskiego, ale Łotwa i Estonia pozostały w składzie państwa rosyjskiego pod tymczasową okupacją niemiecką. Zamiary niemieckie nie były tajemnicą dla estońskich kół opozycji antybolszewickiej, szukającej także porozumienia z rosyjskimi środowiskami białych, zaskoczeniem było tylko tempo posuwania się armii niemieckiej. Do przygotowujących się do inwazji z wysp na kontynent Niemców dotarła delegacja z zapewnieniem o neutralności dywizji estońskiej rozkwaterowanej w okolicach Haapsalu. 19 lutego w Klubie Inteligencji w Rewlu zebrała się Rada Starszych Maapaevti, która powołała Estoński Komitet Ocalenia (Eestimaa Pddstmise Komitee) z nadzwyczajnymi pełnomocnictwami. W jego składzie znaleźli się: Konstantin Pats jako przewodniczący oraz Jiiri Yilms i Konstantin Konik. Celem Komitetu Ocalenia było przede wszystkim niezwłoczne proklamowanie niepodległości Estonii. Początkowo chciano tego dokonać w Haapsalu, pod osłoną własnych sił zbrojnych, ale szybki pochód Niemców pokrzyżował te plany. Rada Starszych Maapdevu opracowała proklamację niepodległości, w której uznawano Estonię za suwerenną republikę demokratycz- 63 62 Walka o własne państwo Estonia j r M l! > l Mi) lóigUc (Seśtlmaa raljtoaśtele. ^ '«*, i«os kMt WUJ* • t ai»li(f "Btrtjtttt MW, . l*ltt« Ul f f l' tlkfn MM l i wtwliilt pttit <*. l ' • • «tt HM. i e r*tBW>tf tle, fAf i kht*h tc|ttc% M* *«, M* • • 1U i kbh te" Uitatw u |« MM* l KMjfiM .ii**!* i»»»a. M t ttMW >f|* t* i iii r-. wnttn Sortu** l»<»lt« k »«lj« ' filłMMH, OfcwMBM «». tell a Hm* h mw ł»h ! • C« mm. IHIaMMO B«t, t» "]« IHoa- MilU 1 ii, ,, M Mn»trotit«t flNW feltt »ji5.s !for-mowano ochotnicze oddziały Kaitseliitu (Związku Obrony) spetaia-jące zarówno funkcje wojskowe, jak i policyjne. Ochotniczy charakter miał też batalion skautów, jednostka złożona z członków rewelskiego klubu sportowego "Kalev", skompletowane z gimnazjalistów załogi pociągów pancernych i powstały w okolicach Dorpatu batalion partyzancki porucznika Juliusa Kuperjanowa. Na początku grudnia ogłoszono prasowy pobór, ale mimo to siły estońskie nie ^aczały kilku tysięcy. Rząd zwrócił się o pomoc do Finlandii i Wielkiej Brytanii, prowadzono także rozmowy z wycofującymi się Niemcami i z mieszczącą się w Pskowie komendą białogwardyjskiego Korpusu Północnego. Doraźnie starania te nie przynosiły widocznych rezultatów Sytuację wewnętrzną pogarszało funkcjonowanie w Tallinie zdominowanych przez bolszewików władz miejskich domagających się przywrócenia władzy radzieckiej, i legalna działalność partii komunistycznej w Estonii, wydającej swój organ prasowy. Miejscowych 70 Walka o własne państwo komunistów wspierali już w listopadzie bolszewicy nielegalnie przerzuceni z Rosji (m.in. Yiktor Kingissepp i Rudolf Yakmann). Ofensywa Armii Czerwonej rozpoczęła się 22 listopada od ataku na pozycje niemieckie pod Jaanilinnem (Iwangorod) na wschód od Narwy, który tym razem odparły jeszcze jednostki niemieckie. Atak rosyjski przyspieszył zresztą wycofywanie się Niemców z Estonii. Na południu 24 listopada jednostki Armii Czerwonej wkroczyły do opuszczonego przez Niemców Pskowa, co zapowiadało radziecki atak także od tej strony. 27 listopada odbywało się posiedzenie Rządu Tymczasowego, poświęcone sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej państwa. Większość członków rządu nie chciała narażać małej i słabej Estonii na wojnę z wielką Rosją. Do historii Estonii weszło wystąpienie premiera Patsa, który uderzył pięścią w stół i oświadczył: "Żadnych porozumień z bolszewikami! W gruncie rzeczy nie mamy nic do stracenia, zatem nie pozostaje nam nic innego, jak wystąpić przeciw przemocy. Wszyscy mężczyźni na front, na spotkanie z nacierającym wrogiem!" 28 listopada w walkach o Narwę starły się już siły estońskie z formacjami Armii Czerwonej i dzień ten jest uważany przez Estończyków za początek ich Wojny Wyzwoleńczej (Yabadussoda) - pierwszej, jedynej i zwycięskiej wojny, jaką prowadziło państwo estońskie w swoich dziejach. Broniący Narwy 4 pułk estoński liczył około 500 żołnierzy, w większości gimnazjalistów, którzy stoczyli kilkugodzinną walkę z oddziałami Armii Czerwonej. Wobec wycofania się Niemców, którzy zerwali mosty na rzece Narwie, przewagi liczebnej przeciwnika i groźby okrążenia, 4 pułk opuścił Narwę. 29 listopada wkroczyła tam Armia Czerwona i w tym samym dniu ze schodów narewskiego ratusza ogłoszono powstanie "niepodległego państwa estońskiego ludu pracującego" - Estońskiej Komuny Ludu Pracującego (Eestimaa Toorahva Kommuun, Estonskaja Trudowaja Kommuna). W rzeczywistości była to zależna od Rosji autonomiczna republika radziecka. Przewodniczącym Rady Estońskiej Komuny Ludu Pracującego został Jaan Aiwelt. Nowe państwo uznała natychmiast Rosja Radziecka. Nie podlegały mu oddziały Armii Czerwonej, a zaskoczenie i oburzenie Piotrogrodu wywołała próba ustanowienia granicy celnej czy też wytyczenia rosyjsko-estońskiej linii granicznej. Większość władz Estoń- 71 Walka o własne państwo Estonia skiej Komuny Ludu Pracującego stanowili członkowie Wszechzwiąz-kowej Partii Komunistycznej (bolszewików) [WKP(b)]. Na zajmowanych przez Armię Czerwoną terenach przywracano porządki z czasów pierwszych rządów bolszewickich - nacjonalizo-wano ziemię i większe przedsiębiorstwa, kościół i duchowieństwo wyjęto spod prawa, zamieniano świątynie w domy kultury. Na szeroką skalę stosowano "rewolucyjny terror" - stracono ponad 500 osób, a kilka tysięcy zesłano. Po zajęciu Narwy Armia Czerwona szybko posuwała się na zachód, zajmując Jołwi (8 grudnia), Rakvere (16 grudnia), ważny węzeł kolejowy Tapa (24 grudnia) i Aegvidu (l stycznia 1919 r.). Od Rewia dzieliło ją niespełna 40 kilometrów. Na południu bolszewicy wkroczyli 8 grudnia do Werro, 17 grudnia - do Wałku, a 22 grudnia - do Dorpatu. 28 grudnia zajęli węzeł kolejowy Moisakiila, a l stycznia miejscowość T6rva. Linia frontu biegła wówczas na wschód od Rewia i Białego Kamienia do jeziora Vorts i stąd na południowy zachód do Heinaste nad Zatoką Ryską. Sukcesom Armii Czerwonej towarzyszył kryzys w jednostkach estońskich - liczne były przypadki bojkotowania poboru i dezercji ze słabo uzbrojonych oddziałów, brakowało wiary w możliwość pokonania armii wielkiej Rosji. Nie najlepiej działał też przykład białych sojuszników. W rejonie Dorpatu żołnierze 2 pułku estońskiego, widząc rabujących kraj białogwardzistów gen. Stanisława Bułaka-Bała-chowicza, wypowiedzieli posłuszeństwo swemu dowództwu. Formacje wierne Rządowi Tymczasowemu opuściły miasto i pułk Armii Czerwonej zajął je bez walki. W mieście jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej objęli władzę miejscowi bolszewicy. Do portu w Rewlu 12 grudnia 1918 r. wpłynęła angielska eskadra admirała Edwina Aleksandra Sinclaira. Anglicy zabezpieczyli w ten sposób stolicę przed niebezpieczeństwem bolszewickiego desantu morskiego, a dwa zdobyte przez nich rosyjskie okręty wojenne stanowiły zaczątek estońskich morskich sił zbrojnych, bardzo aktywnych w następnych miesiącach wojny. Nie bez znaczenia była też dostawa nowoczesnej angielskiej broni. 17 grudnia komuniści Rewia zorganizowali manifestację pod hasłem "Precz z Anglikami", a zgromadzo- 72 ny przed budynkami rządowymi na Placu Ratuszowym tłum sposobił się do ich zaatakowania. Sytuację uratowała zimna krew wartowników, którzy otworzyli ogień. Po tych wydarzeniach gen. Ernst Pódder otrzymał nadzwyczajne pełnomocnictwa do zaprowadzenia porządku na zapleczu frontu. Zakazano działalności tallińskiej Rady Delegatów, przeprowadzono aresztowania działaczy komunistycznych, rozpoczęły działalność sądy polowe. Nie były to jedyne środki podjęte w celu poprawy sytuacji. Do walki rzucono trzymane w odwodzie formacje ochotnicze, polepszyło się zaopatrzenie armii, zarówno dzięki dostawom zagranicznym, jak Johan Laidoner i własnym - dobrowolnym ofiarom i rekwizycjom. Nastąpiła wreszcie koordynacja działań zbrojnych, dotychczas bowiem każdy wyższy estoński dowódca działał na własną rękę. 23 grudnia 1918 r. głównodowodzącym armii estońskiej został płk (od stycznia 1919 r. generał) Johan Laidoner, szefem sztabu - gen. Jaan Soots. Na początku stycznia armia estońska liczyła około 13 tyś. żołnierzy. Wzrastające liczebnie w pierwszej połowie 1919 r. narodowe siły zbrojne obejmowały trzy dywizje piechoty oraz mniejsze jednostki jazdy, artylerii, floty, po- 73 Estonia Walka o własne państwo ciągów pancernych i oddziałów tyłowych. Dochodziły do tego formacje ochotników fińskich (ponad 3 tyś. żołnierzy) i mniejsze, kilkusetosobowe grupy ochotników ze Szwecji i Danii. Miejscowi Niemcy stworzyli "batalion bałtycki", w którym znaleźli się m.in. właściciele dóbr i ich służba. Po odparciu ataku Armii Czerwonej na początku stycznia na wschód od stolicy, 6 stycznia 1919 r. ruszyła estońska kontrofensywa wzdłuż linii kolejowej Rewel-Narwa. W zimowych warunkach i przy słabej sieci dróg bitych ogromną rolę odegrały w niej pociągi pancerne, głęboko wdzierające się w obronę przeciwnika, i desanty morskie, wysadzane na jego tyłach. Te skoordynowane operacje przyniosły wręcz spektakularne efekty -19 stycznia Estończycy zdobyli Narwę, a jeszcze wcześniej - 14 stycznia - Dorpat. W tym ostatnim przypadku o sukcesie estońskiego natarcia przesądziło współdziałanie pociągów pancernych z partyzanckim batalionem Kuperjanowa. W Dor-pacie wycofujący się bolszewicy zamordowali 14 stycznia 1919 r. uwięzionych w podziemiach budynku Kasy Kredytowej 19 "kontrrewolucjonistów", wśród których był pierwszy estoński biskup prawosławny Platon, dwóch innych duchownych prawosławnych, profesor i student teologii luterańskiej. Walczącym na południu Estonii oddziałom Armii Czerwonej, dowodzonym przez Łotysza Janisa Fabriciussa, przysłano w ostatniej dekadzie stycznia poważne posiłki w postaci wyborowych formacji łotewskich czerwonych strzelców. W okolicach Wałku doszło 30-31 stycznia 1919 r. do najkrwawszych walk w czasie całej kontrofensywy zimowej. Wspólnie z partyzantami Kuperjanowa walczyli fińscy ochotnicy, ale z powodu zerwania mostów kolejowych nie mieli oni wsparcia pociągów pancernych. Do zaciętych starć, włącznie ze zmaganiami wręcz, doszło koło majątku Paju. Zwycięstwo strony estońskiej zostało okupione 150 zabitymi. Śmiertelnie ranny został por. Kuperjanow, a jego partyzancki batalion stał się legendą i elitą estońskich sił zbrojnych, l lutego oddziały estońskie wkroczyły do Wałku i Werro, a 3 lutego zajęły Peczory. Całość ziem estońskich została wyzwolona, zdobyto przy tym 35 dział, 118 karabinów maszynowych i około 2 tyś. karabinów. Styczniowe niepowodzenia Armii Czerwonej nie przekreśliły radzieckich planów "wyzwolenia mas pracujących Estonii spod bur-żuazyjnego ucisku". W lutym 1919 r. siły Armii Czerwonej na froncie estońskim wynosiły 75-80 tyś. żołnierzy. Na odcinku wschodnim, wzdłuż rzeki Narwy, działania radzieckie ograniczały się do ostrzału artyleryjskiego pozycji estońskich i miasta Narwy. Zniszczono wówczas znaczną część miasta, a dzielnica Joaoru (Juhkental) spłonęła w całości. Na południu, na odcinku pskowskim, sformowano Estońską Armię Czerwoną, której naczelnikiem sztabu został znany radziecki dowódca, były podpułkownik armii carskiej - Estończyk August Kork, późniejszy dowódca radzieckiej 15 Armii w wojnie z Polską w 1920 r. Zażarte walki na południowym odcinku frontu toczyły się od lutego do końca maja 1919 r. Trzystukilometrowa linia frontu przecinała pagórkowate tereny południa Estonii z wieloma jeziorami. Utrzymanie linii obrony przez stosunkowo nieliczne siły estońskie na długim i tak ukształtowanym froncie było trudne i wiele miejscowości - Peczory, Yastseliina, Rapina i Heinaste - przechodziło z rąk do rąk. W końcu maja inicjatywę przejęły wojska estońskie. Liczebność estońskich sił zbrojnych wynosiła wówczas 74,5 tyś. żołnierzy w formacjach regularnych i około 32 tyś. w oddziałach Kait-seliitu. W maju dowództwo estońskie postanowiło wykorzystać sprzyjające okoliczności polityczno-wojskowe: wojnę domową w Rosji i walki o władzę między bolszewikami a siłami narodowymi na Łotwie, aby przenieść działania wojenne poza terytorium Estonii. Działania estońskie, wspomagające białe korpusy rosyjskie, miały poparcie zwycięskiej koalicji, która liczyła na powrót białych do władzy w Rosji. Rosyjski białogwardyjski Korpus Północny gen. Nikołaja Judenicza rozpoczął ofensywę z Narwy 13 maja 1919 r. Działania te wspierała l dywizja estońska gen. Aleksandra Tónissona, wysadzając desanty na tyłach wojsk przeciwnika. Zdobyto Jamburg, Gdów, Wołosowo i fort Krasnaja Górka, z którego można było prowadzić ostrzał artyleryjski Kronsztadu. Front zatrzymał się kilkadziesiąt kilometrów przed Piotrogrodem. Na froncie południowym natarcie 2 dywizji estońskiej płk. Yilema Puskara rozpoczęło się 24 maja. Na stronę sił estońskich przeszła 74 75 Estonia część żołnierzy Estońskiej Czerwonej Dywizji Strzelców, dezorganizując obronę radziecką. W powstały wyłom wprowadzono "partyzantów" Kuperjanowa, pociągi i samochody pancerne. Estończycy wzięli wielu jeńców, a 26 maja zajęli Psków, przesuwając linię frontu kilkadziesiąt kilometrów na południe i wschód. Administrację na tych terenach, zamieszkanych przez ludność rosyjską, sprawował biało gwardyjski Korpus Północny. Nacierająca jednocześnie 3 dywizja estońska gen. Ernsta Pdddera wyparła 26 maja bolszewików z łotewskiego Wolmaru (Yalmiera). Kres rządom bolszewickim na Łotwie przyniósł rajd estońskiej ka- Pociąg pancerny z okresu Wojny Wyzwoleńczej waleni z Marienburga (Aluksne) do Jakobsztadtu (Jekabpils) na głębokich tyłach Armii Czerwonej po południowej stronie Dźwiny. W Ja-kobsztadzie doszło do spotkania kawalerii estońskiej z polskimi ułanami Armia estońska przerwała ostatnie połączenie kolejowe między Łotwą a Rosją. Estończycy wzięli też udział w tworzeniu łotewskich narodowych sił zbrojnych. Na Łotwie w tym momencie jedynymi formacjami walczącymi z bolszewikami (poza Estończykami) były oddziały złożone z większości z Niemców, bowiem już na początku 1919 r. większość pułków łotewskich podległych uznawanemu przez Estonię rządowi Karlisa Ulmanisa, przeszła na stronę bolszewików. Pozostały utworzone przez 76 Walka o własne państwo Niemców bałtyckich formacje Landeswehry i ochotnicza, złożona z żołnierzy frontowych, w tym wielu awanturników, Żelazna Dywizja, której członkom obiecywano po wojnie nadziały ziemi na Łotwie. Siłami niemieckimi dowodził gen. Riidiger von der Goltz. Jego ostatecznym celem było przyłączenie terenów zamieszkanych przez Niemców bałtyckich do państwa niemieckiego. W kwietniu 1919 r. Lande-swehra usunęła z funkcji premiera Ulmanisa, wprowadzając na to stanowisko proniemieckiego pastora Andrievsa Niedrę. Na początku czerwca doszło pod Kies (łot. Cesis, est. Yónnu) do pierwszego kontaktu oddziałów estońskich (w ich składzie była także brygada łotewska, uznająca rząd Ulmanisa) i niemieckich. Niemcy (występujący jako siły podporządkowane rządowi Niedry) zażąda]! od Estończykó w niezwłocznego opuszczenia terytorium Łotwy i po walce zajęli 6 czerwca Kies. Konflikt nabrał szerokiego rozgłosu, tak w Estonii, jak i na forum międzynarodowym. Zwycięska koalicja poparła stronę estońską, uważając, że umocnienie pozycji Niemców na Łotwie zagraża jej interesom. Przeciw ustępstwom wobec Niemców wypowiedziało się wybrane w kwietniu 1919 r. Estońskie Zgromadzenie Konstytucyjne. Obie strony przygotowywały się do zbrojnego rozstrzygnięcia, gromadząc pod Kies po około 20 tyś. żołnierzy. Czterodniowa bitwa (19-23 czerwca) zakończyła się zwycięstwem Estończyków, którzy po dwudniowej obronie i po otrzymaniu posiłków przeszli do udanego kontrataku, zadając dotkliwą klęskę siłom niemieckim. Dowódca 3 dywizji, gen. Ernst Pódder, ogłosił 23 czerwca Dniem Zwycięstwa. Po raz kolejny odznaczył się batalion Kuperjanowa, rzucony do walki wprost z transportu kolejowego. Straty estońskie wyniosły 251 zabitych i 1041 rannych, niemieckie szacowano na znacznie wyższe. Po stronie niemieckiej uczestniczył w bitwie jako oficer późniejszy feldmarszałek z lat drugiej wojny światowej Ewald von Kleist. Estończycy ścigali oddziały niemieckie aż do Rygi, a o ich ostatecznym sukcesie przesądziło m.in. wpłynięcie do ujścia Dźwiny floty wojennej, dowodzonej przez admirała Pitkę. Jej działa zneutralizowały niemiecką artylerię na pozycjach wokół Rygi. Na mocy zawartego 2 lipca 1919 r. przy pośrednictwie przedstawicieli Ententy zawieszenia 77 Walka o własne państwo Estonia broni siły niemieckie miały w ciągu dwóch dni opuścić Rygę, ewakuować się do Kurlandii, a stamtąd "w czasie możliwie jak najszybszym" do Niemiec. Ten ostatni punkt nie został wykonany i w październiku 1919 r. Niemcy ponownie podjęli ofensywę na Rygę, w której od lipca 1919 r. znów sprawował władzę rząd Ulmanisa. Mimo zwycięstw armii estońskiej sytuacja militarno-polityczna młodego państwa nie była wcale łatwa. Zwycięska Ententa nadal domagała się wspierania białej Rosji, uzależniając od tego oficjalne uznanie państwowości estońskiej. Tymczasem biała Armia Północno-Za-chodnia gen. Judenicza, w którą przekształcił się dotychczasowy Korpus Północny, nie znalazła poparcia na ziemiach rosyjskich, a w drugiej połowie 1919 r. przeszła do obrony. Aby zapobiec ponownemu wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie Estonii, chcąc nie chcąc, trzeba było wspierać białych. Żołnierze estońscy coraz mniej chętnie walczyli poza granicami kraju, zwłaszcza że nie było tajemnicą, iż ostatecznym celem białych "sojuszników" jest Jedyna niepodzielna Rosja" w granicach z 1914 r., a zatem także przywrócenie rosyjskiego panowania w "kartoflanej republice", jak w chwilach szczerości określano w białych kręgach Estonię. Wojna była coraz mniej popularna, rosły wpływy miejscowych bolszewików, prowadzących kampanię na rzecz zawarcia pokoju. Przejawy niesubordynacji w armii estońskiej likwidowano przez rozstrzeliwanie nieposłusznych żołnierzy. W lipcu 1919 r. doszło do buntu w pułku zapasowym w Tartu. Dwóch jego uczestników powieszono, a dwudziestu rozstrzelano. Obradujący w Tallinie 30-31 sierpnia kongres związków zawodowych, w którym zdecydowaną przewagę mieli bolszewicy, zażądał od władz zakończenia wojny. Jego delegatów aresztowano, większość wydalono z Estonii, a 25 rozstrzelano pod Irboską (roś. Izborsk) bez śledztwa i sądu. W końcu sierpnia do Rewia (teraz już oficjalnie Tallina) dotarł radiogram, podpisany przez ludowego komisarza spraw zagranicznych Rosji, Gieorgija Cziczerina, z propozycją rozpoczęcia rozmów pokojowych między Estonią a Rosją. Strona rosyjska, zagrożona przez białych i interwencję zewnętrzną, była zainteresowana zawarciem pokoju. Zlikwidowano Radę Estońskiej Komuny Ludu Pracującego, a pułki czerwonych estońskich strzelców przeniesiono na inne fronty. Była to już całkowita rezygnacja z nadania agresji bolszewickiej w Estonii pozorów wojny domowej. W połowie września rozpoczęły się w Pskowie estońsko-rosyjskie rokowania pokojowe. Zakończyły się one po trzech dniach. Ententa groziła blokadą ekonomiczną, a Estonii nie udało się skłonić do rozmów pokojowych walczących z Rosją innych państw nadbałtyckich: Litwy, Łotwy i Finlandii. Na separatystyczny pokój z Rosją, wbrew Entencie, politycy estońscy nie mieli odwagi. Październikowa ofensywa Armii Północno-Zachodniej na Piotrogród, wspierana przez 2 i 3 dywizję estońską, zakończyła się pogromem białych, których resztki wraz z ludnością cywilną spływały na teren Estonii. W jej granicach znalazło się 25 tyś. białych rosyjskich żołnierzy i 30 tyś. uciekających przed bolszewikami cywili. Wprawdzie Estonia pozbyła się w ten sposób coraz bardziej kłopotliwego sojusznika, ale oznaczało to przejęcie obrony granic przez własne siły zbrojne. W październiku doszło także do incydentu, który uświadomił władzom estońskim, że zagrożenie ze strony radzieckiej Rosji nie jest jedyne. Rosyjsko-niemieckie formacje płk. Pawła Bermondta-Awało-wa zagroziły Rydze i władzom łotewskim. Rząd Ulmanisa zwrócił się o pomoc do Estonii. Wysłano dwa pociągi pancerne, które zażegnały niebezpieczeństwo, ale był to jeszcze jeden sygnał, iż należy się spieszyć z zakończeniem wojny, tym bardziej że po klęsce Judenicza także państwa Ententy wykazywały nieco większe zrozumienie dla polityki estońskiej. Wobec tego, że Litwa, Łotwa i Finlandia nadal nie godziły się na wspólne rokowania z czerwoną Rosją, Estonia zdecydowała się na zawarcie separatystycznego pokoju. W listopadzie 7 Armia Radziecka usiłowała przełamać obronę l dywizji estońskiej pod Narwą. W trakcie tych walk 5 grudnia 1919 r. rozpoczęły się w Tartu estońsko-rosyjskie rokowania pokojowe. Stronie rosyjskiej przewodniczył doświadczony negocjator i dyplomata Adolf Joffe, który w marcu 1918 r. podpisał układ pokojowy w Brześciu Litewskim, a w marcu 1921 r. traktat pokojowy z Polską w Rydze. Na czele delegacji estońskiej stał Jaan Poska. Rosjanie żądali pozostawienia po ich stronie granicy Ziemi Peczorskiej (Petserimaa) i wschodniej części Wironii. Żądania te wspierano trwającymi cały 78 79 Walka o własne państwo Estonia grudzień atakami na froncie wschodnim. Mimo dużych strat 7 Armii nie udało się przełamać obrony estońskiej i 31 grudnia zawarto zawieszenie broni, które wchodziło w życie 3 stycznia 1920 r. W ten sposób kończyła się trwająca 402 dni Estońska Wojna Wyzwoleńcza. Zwycięstwo w niej kosztowało Estonię 3588 poległych i zmarłych z ran. W końcowej fazie wojny armia estońska liczyła blisko 100 tyś. żołnierzy i dysponowała 300 armatami, 2 tyś. karabinów maszynowych, 10 pociągami pancernymi, 7 samochodami pancernymi, 6 czołgami i 28 samolotami. Rokowania estońsko-rosyjskie trwały jeszcze miesiąc. 2 lutego 1920 r. podpisano w Tartu traktat pokojowy. Jan Poska podpisuje układ pokojowy z Rosją w Tartu Strona rosyjska "uznawała bezwarunkowo niepodległość i samodzielność Państwa Estońskiego i zrzekała się dobrowolnie na wieczne czasy wszelkich praw suwerena nad narodem i krajem". Strony zobowiązały się nie popierać ugrupowań, które zmierzałyby do zmiany rządu w obu państwach, Estonia zatem miała rozbroić i rozformować Armię Północno-Zachodnią, a Rosja - pułki czerwonych estońskich strzelców, które walczyły na południowych frontach rosyjskiej wojny domowej. Estonii nie obciążały długi państwa rosyjskiego, a z carskich rezerw miała otrzymać 15 min rubli w złocie (11,6 tony kruszcu). Rosja zobowiązała się zwrócić Estonii wywieziony w czasie wojny majątek oraz dobra kulturalne i przyznać korzystne koncesje gospo- darcze. Przebywającym w Rosji Estończykom zagwarantowano prawo powrotu do kraju, z czego w latach 1920-1924 skorzystało około 40 tyś. osób. Granica estońsko-rosyjska przebiegała w zasadzie wzdłuż historycznej linii, która oddzielała jeszcze "Stare Inflanty" od państw ruskich, a potem dwie gubernie nadbałtyckie od innych guberni imperium. Odchylenie od tej granicy na korzyść Republiki Estońskiej obejmowało Zanarwie z Jaanilinnem i zamieszkaną przez Setu Ziemię Peczorską. Państwo estońskie obejmowało 47 450 km kw. Według spisu powszechnego z 28 grudnia 1922 r. obszar ten zamieszkiwało 1107 059 mieszkańców, z czego w miastach żyło 25,8 proc. ludności. Estończy-cy stanowili 87,7 proc. ogółu ludności, Rosjanie - 8,2 proc., Niemcy -1,7 proc., Szwedzi - 0,7 proc., Łotysze - 0,4 proc. i inni - 0,4 proc. 78,9 proc. mieszkańców miało wykształcenie podstawowe, 7,6 proc. - średnie ł 1,1 proc. wyższe. Największe skupiska estońskie poza granicami państwa znajdowały się w Stanach Zjednoczonych i Rosji, jako rezultat masowej emigracji w półwieczu poprzedzającym pierwszą wojnę światową. Amerykański spis powszechny z 1920 r. wykazał 226 tyś. osób pochodzenia estońskiego, w Związku Radzieckim zaś, głównie w granicach republiki rosyjskiej, mieszkało w 1926 r. około 110 tyś. Estończyków. Życie polityczne i społeczne w czasie Wojny Wyzwoleńczej Gospodarcze, społeczne, polityczne i kulturalne życie Estonii w latach 1918-1920 toczyło się w cieniu wojny, niemniej jednak już w tym okresie doszło do wydarzeń, które wywarły wpływ na losy państwa i społeczeństwa estońskiego w następnym dwudziestoleciu. Dziedzictwem lat wojny i zmieniających się władz była wyniszczona gospodarka, epidemie chorób zakaźnych oraz ogromny wzrost korupcji, spekulacji i przestępczości. W obiegu pieniężnym znajdowały się ruble carskie, "dumskie", "kierenki", ruble wschodnie, marki niemieckie, niemieckie marki wschodnie ("ostmarki" emitowane przez niemiecki zarząd okupacyjny) i marki fińskie. Wprawdzie już 30 listopada 1918 r. wprowadzono do obiegu markę estońską, która dzieliła się na 100 pen-ni, ale był to pieniądz słaby i kursował jednocześnie z pozostałymi. Na 81 80 Estonia au 1919 rźapasy zboża wystarczały tylko do końca lutego. W miastach dzienna norma chleba wynosiła jedną trzecią fonta na osobę O rozmiarach przestępczości świadczy fakt, ze w latach 1918--1920 podczas pełnieitiia obowiązków służbowych zginęło więcej policjantów niż w ciągu dwudziestu poprzednich lat. Trudna sytuacja ekonomiczna sprzyjała agitacji estońskich bolszewików, którymi kierował działający w podziemiu Yiktor Kjngissepp. W lutym 1919 r. doszło do buntu wśród poborowych na Ozylii i Muhu. Izolowani od kontynentalnej części kraju od 1917 r. mieszkańcy wyspy w większości chłopi, nękani trudnościami gospodarczymi, dawali posłuch agitatorom, według których władze estońskie broniły przede wszystkim interesów wielkich posiadaczy ziemskich, czyli bałtyckich Niemców Zabito prowadzącego pobór kapitana i dwóch towarzyszących mu członków Kaitseliitu. Z Muhu i części Ozylii usunięto dotychczasowe władze. Z Tallina wysłano siły zbrojne które przywróciły posłuszeństwo wobec: władz centralnych, ale w waUtach z ekspedycją karna i na mocy wyroków sądów polowych zginęło około 200 osób, a represje (kary chłosty, procesy sądowe) miały masowy charakter. W marcu 1919 r władzom udało się opanować sytuację gospodarczą w kraju dzięki dostawom zboża z Wielkiej Brytanii, pożyczce z Finlandii i kredytom państw zachodnich na zakup żywności i sprzętu wojennego. Rada Starszych Maapaeou podjęła 8 lutego 1919 r. uchwałę o prze-nrowadzeniu wyborów do Estońskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego (Eesti Asutav Rogu), które miało podjąć decyzję w sprawie przyszłego ustroju państwa. Wybory odbyły się jeszcze w czasie wojny, 5-7 kwietnia 1919 r. Wziehrwnichudziałgłówne siły polityczne Estonii, jedynie komuniści wezwali do bojkotu głosowania. Zwycięzcami okazali się estońscy socjaldemokraci, którzy zdobyli 41 ze 120 mandatów 30 mandatów uzyskała Partia Pracy, 25 - Partia Ludowa, 8 - Związek Chłopski, 7 -estońscy socjaliści rewolucjoniści, 5 - Chrześcijańska Partia Ludowa, 3 - Partia Niemiecka i l - Partia Obywateli-Rosjan. Większość z tych partii na stałe wpisała się w krajobraz polityczny niepodległej Estonii następnych kilkunastu lat. Estońską prawicę sta- 82 Walka o własne państwo AugustRei f nowił utworzony w 1917 r. Związek Chłopski (późniejsze Zjednoczenie Agrariuszy), który miał oparcie głównie wśród bogatych chłopów północnej Estonii i związanej z nimi części burżuazji miejskiej. W gronie przywódców Związku byli tak znani politycy, jak Konstantin Pats, gen. Johan Laidoner, Jaan Teemant, prof. Jiiri Uluots, Jaan Hiinerson. Centroprawicę reprezentowała Estońska Partia Ludowa Jaana To-nissona, kontynuatorka najstarszej estońskiej partii politycznej, stawiająca na czele swego programu hasła narodowe i mająca zaplecze przede wszystkim w południowoestońskich środowiskach chłopów, burżuazji i inteligencji. W kwestiach społecznych głosiła umiarkowa- ny liberalizm. Do grona jej przywódców należeli m.in.: Jaan Poska, Jiiri Jaakson i Jakob Yestholm. W1919 r. część członków Partii Ludowej utworzyła Chrześcijańską Partię Ludową (Kristlik Rahvaerakond). Główną rolę odgrywali w niej klerykalni działacze, związani z kościołem luterańskim, tacy jak Johan Kopp, Hugo Rahamagi i Jaan Laatik. Główną siłą centrum była Estońska Partia Pracy, skupiająca w swych szeregach przedstawicieli warstwy średniej: nauczycieli, urzędników państwowych, drobnych kupców, właścicieli domów i rzemieślników. 83 Estonia Walka o własne państwo Czołówkę partii stanowili: Otto Strandman, Ado Anderkopp, Juhan KukkiAntsPiip. Najsilniejszą partią usytuowaną na lewicy była Estońska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (Eesti Sotsiaaldemokraatlik Tódliste Partei) stawiająca sobie za cel wprowadzenie ustroju socjalistycznego na drodze parlamentarnej. Główne jej zaplecze stanowili robotnicy przemysłowi, ale miała wpływy i działaczy także w innych środowiskach. Zróżnicowana wewnętrznie, dzieliła się na prawicę (August Rei, Karl Ast) i lewicę (Mihkel Martna). Socjaldemokraci, określający się jako "niezależni", byli w istocie zakamuflowanymi działaczami komunistycznymi. W listopadzie 1920 r. estońscy bolszewicy, działający dotychczas w strukturach WKP(b), utworzyli formalnie niezależną od Moskwy Komunistyczną Partię Estonii (Eestimaa Kommunistlik Partei, KPE), jednakże jako sekcja Kominternu nie została ona w Estonii zalegalizowana i działała w podziemiu. W dniu św. Jerzego 23 kwietnia 1919 r. (rocznica powstania 1343 r.) odbyło się w sali koncertowej teatru "Estonia" pierwsze posiedzenie Zgromadzenia Konstytucyjnego. Na jego przewodniczącego wybrano socjalistę Augusta Reia. Rząd Tymczasowy złożył dymisję i 9 maja pierwszym wybranym przez parlament premierem został Otto Strandman z Partii Pracy. 19 maja Zgromadzenie Konstytucyjne potwierdziło deklarację niepodległości Estonii z 24 lutego 1918 r. i uchwaliło tymczasowe zasady funkcjonowania Republiki Estońskiej jako demokratycznego państwa parlamentarnego. Następnie Konstytuanta przystąpiła do prac nad dwiema podstawowymi ustawami: o reformie rolnej i o ustroju państwa. Parlament uchwalił 10 października 1919 r. ustawę o reformie rolnej, jedną z najbardziej radykalnych w Europie. Wywłaszczeniu podlegało 1039 majątków (97 proc.) o łącznej powierzchni 2 346 494 ha. Użytki rolne, lasy i nieużytki państwo przejmowało bezpłatnie, sprawa odszkodowania za inwentarz żywy i martwy pozostawała otwarta. Lasy i nieużytki (bagna) pozostały przeważnie własnością państwa, użytki rolne rozdzielono między osadników, tworząc około 56 tyś. nowych chutorów (dotychczas chłopi byli właścicielami 52 tyś. i dzierżawcami 23 tyś. gospodarstw). Na wsi pojawiła się nowa kategoria - osadnicy. Uczestnicy Wojny Wyzwoleńczej mieli pierwszeństwo w uzyskaniu ziemi i otrzymywali ją na korzystniejszych warunkach, a kawalerowie Krzyża Wolności i zagraniczni ochotnicy bezpłatnie. Pozostali osadnicy podpisywali sześcioletnie umowy dzierżawne z państwem i jeżeli wywiązywali się z nich, zostawali dziedzicznymi właścicielami. Reforma zmieniła radykalnie stosunki własnościowe w estońskim rolnictwie. Zlikwidowano wielką własność ziemską, a liczba chłopów bezrolnych spadła z 60 do 17 proc. Ustawa rozładowała większość trawiących estońskie rolnictwo napięć społecznych, likwidując także wielo- Godło i flaga narodowa Republiki Estońskiej wiekowy konflikt między niemieckim właścicielem folwarku a estońskimi chłopami. Powstała dość liczna grupa drobnych właścicieli ziemi, mimo różnych trudności szybko organizujących swe nowe gospodarstwa, czemu sprzyjał urodzaj w 1921 r. 84 85 Walka o własne państwo Estonia (r) Stolica o Miasto powiał - - - Granice państ Soome Lufa (Zat Fiński) TALLINN ,-<' (TALLIN) ,--' '; Saaremaa .. " " > <0 « N 0 Paide ,'~"~-./ °V5ru r" opetseri V- (Peczory)/ i / ' (Parnawa') LATI ŁOTWA LATI !oValgal, ŁOTWA \ Republika Estońska w 1939 r. Układ pokojowy z Rosją parlament ratyfikował 13 lutego 1920 r., a 15 czerwca tego roku, po burzliwych dyskusjach, uchwalił pierwszą estońską konstytucję. Na jej demokratyczny kształt wpłynęły zarówno panujące w kraju nastroje, jak i przewaga w Zgromadzeniu Konstytucyjnym partii lewicy i centrum. Według konstytucji Republika Estońska (Eesti YabańiK) była demokratycznym państwem parlamentarnym, w którym zwierzchnia władza ustawodawcza należała do narodu. Naród wykonywał ją w sposób bezpośredni - poprzez referendum lub za pośrednictwem złożonego ze 100 posłów jednoizbowego parlamentu Riigikogu (Zgromadzenie Państwowe). Przewidziano także ludową inicjatywę ustawodawczą. Kadencja parlamentu trwała trzy lata, a był on wyłaniany w wyborach przeprowadzanych na podstawie proporcjonalnej ordynacji, głosowano zatem nie na poszczególne osoby, lecz na listy partyjne. Czynne prawo wyborcze przysługiwało wszystkim obywatelom, którzy ukończyli dwudziesty rok życia, bez względu na narodowość, płeć, wyznanie czy stan majątkowy. Parlament powoływał rząd. Premier był jednocześnie szefem władzy wykonawczej i głową państwa. Teren państwa dzielił się na powiaty (maakond) i gminy (vald). Organy samorządu terytorialnego na poziomie gromady, gminy wiejskiej i miejskiej oraz powiatu decydowały o sprawach lokalnych. Kościół był oddzielony od państwa, chociaż parafie nadal prowadziły księgi stanu cywilnego. Wprowadzono jednakże możliwość zawierania ślubów cywilnych. Gwarantowano szeroki zakres praw obywatelskich: nietykalność osoby i mieszkania, swobodę związków, zgromadzeń, sumienia i wyznania oraz słowa. Przyznawano prawo do własności i strajków. Estonia, podobnie jak inne nowe państwa powstałe na gruzach imperium carów, wkraczała w niepodległy byt państwowy z demokratycznymi instytucjami. Swobody gwarantowane konstytucją nie objęły jednak całego obszaru Estonii. W Tallinie, w rejonach przygranicznych i na kolei obowiązywał stan wojenny. Traktowany jako czasowe ograniczenie praw obywatelskich, przetrwał do roku 1934, kiedy został rozszerzony na całe terytorium państwa. Po uchwaleniu ustawy zasadniczej Zgromadzenie Konstytucyjne rozwiązało się. W listopadzie 1920 r. odbyły się wybory parlamentarne do Riigikogu. Jeszcze w czasie wojny, od 10 do 12 września 1919 r., obradował w Tallinie II Estoński Kongres Kościelny. Przyjęto na nim statut Estońskiego Ewangelickiego Kościoła Luterańskiego jako samodzielnego, samorządnego, wolnego kościoła narodowego. Najwyższym organem władzy kościelnej był zjazd, który wybierał konsystorz na czele z biskupem. Konsystorz miał administrować bieżącymi sprawami kościoła. Na pierwszego estońskiego biskupa wybrano Jakoba Kukka. Samodzielny charakter miała także Estońska Apostolska Cerkiew Prawosławna. Pierwszym estońskim biskupem prawosławnym został 31 grudnia 1917 r. w Tallinie Paul Kulbusch, który przyjął imię Platona. W niepodległej Estonii cerkiew prawosławna wyszła spod zwierzchnictwa patriarchatu moskiewskiego, podporządkowując się patriarsze 87 86 Walka o własne państwo Estonia konstantynopolitańskiemu. W oficjalnych uroczystościach państwowych uczestniczyli zazwyczaj przedstawiciele dwu kościołów: Estońskiego Ewangelickiego Kościoła Luterańskiego i Estońskiej Apostolskiej Cerkwi Prawosławnej. Jesienią 1919 r. rozpoczęły funkcjonowanie estońskie szkoły wyższe. WTartu (dawniej Dorpacie) powstała Wyższa Szkoła Sztuk Pięk-nych "Pallas" (Korgem Kunstikoot), kierowana przez Konrada Ma-giego, i Wyższa Szkoła Muzyczna (Korgem Muusikakool) Augusta Nielandera. Wyższa Szkoła Muzyczna, założona przez Towarzystwo "Estonia", powstała także w Tallinie. Grupa literacka "Siuru" W czasie wojny powstała i rozpadła się grupa literacka "Siuru" (Czarodziejski Ptak, 1917-1919). Skupiała ona początkowo sześciu, potem ośmiu poetów i prozaików jednego pokolenia, pozostających pod wpływami modernizmu, futuryzmu i innych ówczesnych prądów literackich. Artur Adson, Henrik Yisnapuu, Johannes Semper, Marie Under, Friedebert Tuglas i August Gailit, a potem także August Alle i Johannes Yares (pseud. literacki Barbarus) chcieli przede wszystkim przerwać marazm, jaki zapanował w literaturze estońskiej po wybuchu wojny. Część z nich debiutowała jeszcze w ramach "Młodej Estonii", większość dopiero teraz, ale wszyscy oni wpisali się trwale w krajobraz literacki Estonii XX stulecia. Ukazały się trzy zeszyty literackie "Siuru". Twórczość grupy, świadomie prowokująca czytelników, wywoływała ożywione polemiki. Opublikowane w ciągu roku trzy zbiory poezji Marie Under ujawniły przede wszystkim ogromny talent liryczny tej poetki. Podobnie jak inni członkowie "Siuru", epatowała publiczność mistrzostwem formy i swobodą w ujęciu tematyki erotycznej. Cała grupa zdobyła dużą popularność, utwory miały po kilka wydań, a twórcy urządzali spotkania autorskie. Uroczysta inauguracja pierwszego roku akademickiego na Estońskim Uniwersytecie Państwowym w Tartu (Eesti Yabariigi Tartu Uli-koot) odbyła się l grudnia 1919 r. Słynna uczelnia rozpoczynała kolejną fazę swego istnienia jako najważniejszy zakład naukowy młodego państwa z 74 wykładowcami i 351 studentami. Na siedmiu wydziałach (lekarskim, filozoficznym, weterynaryjnym, matematyczno-przyrod-niczym, rolniczym, teologicznym i prawniczym) wprowadzono estoński język wykładowy, pracując jednocześnie w wielu dyscyplinach nad narodową terminologią naukową. W kwietniu 1920 r. nadano pierwszy doktorat honorowy estońskiego uniwersytetu. Otrzymał go wybitny polski językoznawca Jan Baudouin de Courtenay. 88 Pierwsza niepodległość Pierwsza niepodległość Sytuacja gospodarcza Trudna sytuacja ekonomiczna Estonii po zakończeniu działań militarnych wynikała nie tylko ze zniszczeń wojennych i rabunkowej gospodarki walczących stron (ewakuacja rosyjska, rekwizycje niemieckie) , ale także z utraty rynku wschodniego i zerwania dotychczasowych powiązań gospodarczych z Rosją. To właśnie na potrzeby m.in. rosyjskiej armii i floty pracowała w czasie pierwszej wojny światowej poważna część estońskiego przemysłu, w Rosji zaopatrywano się w większość surowców, a rolnictwo zbywało znaczną część swojej produkcji na tamtejszym rynku. Standard estońskich wyrobów, wysoki jak na warunki rosyjskie, okazywał się zbyt niski, aby skutecznie konkurować na rynkach zachodnioeuropejskich. W czasie Wojny Wyzwoleńczej państwo estońskie zaciągnęło długi w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i Finlandii w łącznej wysokości 5 mld marek estońskich, czyli tyle, ile wynosił budżet państwa w 1920 r. Mimo tych niesprzyjających okoliczności, pierwsze lata powojenne były okresem szybkiej odbudowy gospodarki młodego państwa. Złożyło się na to kilka okoliczności. Estonia była pierwszym państwem, które po pierwszej wojnie światowej zawarło traktat pokojowy z radziecką Rosją, i w latach 1920-1922 stanowiła główny kanał kontaktów gospodarczych państwa radzieckiego z Zachodem. Zgodnie z ustaleniami traktatu pokojowego z Tartu gospodarka estońska otrzymała też korzystne radzieckie zamówienia państwowe. Czynnikiem stymulującym rozwój przemysłu była również produkcja na rynek wewnętrzny towarów przywożonych wcześniej z Rosji lub z zagranicy. Państwo prowadziło wobec przemysłu politykę łatwo dostępnego kredytu, realizowaną przede wszystkim przez Bank Państwowy (Riigipank), który do początku 1924 r. udzielił pożyczek na sumę 6 mld marek. W poszczególnych latach przemysł otrzymywał 43-45 proc. puli kredytowej, podczas gdy rolnictwo od 1,5 do 5,3 proc. Szybko rosła liczba zakładów przemysłowych: z 2,9 tyś. w roku 1920 do 3,7 tyś. w roku 1924. Były to jednak na ogół przedsiębiorstwa niewielkie i w roku 1924 zatrudniały mniej robotników niż stosunkowo duże fabryki przed wojną i w początkowych latach pierwszej wojny światowej. Powojenna koniunktura miała charakter krótkotrwały i zakończyła się ostrym kryzysem lat 1923-1924. W końcu 1922 r. Rosja zamknęła swój rynek dla wyrobów estońskich i odwołała zamówienia państwowe. W1921 r. wschodni sąsiad odbierał 28,6 proc. estońskiego eksportu (papier, celuloza, maszyny i tekstylia), a w 1923 r. już tylko 6,7 proc. Towarów produkowanych z myślą o niewymagającym rynku rosyjskim nie można było sprzedać na Zachodzie, a popyt wewnętrzny zmniejszył się w związku z tym, że wiele zakładów ograniczyło lub wstrzymało produkcję, zwalniając robotników. Chcąc ratować przedsiębiorstwa przed bankructwem, Bank Estonii (Eesti Pank) udzielał im nowych kredytów. Dodrukowywano pieniądze, co spowodowało, że ustabilizowana w pierwszych powojennych latach estońska marka znów zaczęła tracić na wartości. Sięgnięto do rezerw złota i na początku 1924 r. z wypłaconych przez Rosję 15 min rubli w złocie zostało już tylko 2,5 min. Łatwy dostęp do kredytów sprzyjał spekulacji: zawiązywaniu fikcyjnych spółek i banków zaciągających kredyty państwowe, których nie zwracano. Wyjście z kryzysu miała zapewnić zmiana w polityce gospodarczej państwa, którą od wiosny 1924 r. kierował na stanowisku ministra finansów Otto Strandman. Ogłoszona przez niego nowa polityka ekonomiczna polegała na zrównoważeniu budżetu państwa przez obcięcie wydatków, ograniczenie importu, wspieranie eksportu i utrudnienie dostępu do kredytów. Punkt ciężkości w polityce gospodarczej państwa przeniesiono z przemysłu na rolnictwo. Wsparcie kredytowe wsi dotyczyło przede wszystkim nowych osadników, którzy otrzymali ziemię z reformy rolnej, a kredytu udzielał specjalnie w tym celu powołany Bank Ziemski (Maapank). Szybko 90 91 Pierwsza niepodległość Estonia rosło pogłowie bydła, które już w roku 1925 przekroczyło stan przedwojenny. Podobnie jak przed wojną, główną rolę odgrywała w estońskim rolnictwie hodowla, ale zmiana rynków zbytu wpłynęła na strukturę pogłowia zwierząt hodowlanych. Zamiast wielkiego rogatego bydła rzeźnego i świń ras słoninowych hodowano teraz rasowe krowy mleczne i bekonowe rasy świń. Od połowy lat dwudziestych estońskie masło i bekon, znane z bardzo dobrej jakości, zdobyły trwałą pozycję na rynku angielskim i niemieckim. W uprawach położono główny nacisk na pasze dla świń i bydła. Zmniejszyła się powierzchnia upraw ziemniaków, ponieważ produkowany z nich spirytus nie miał już zbytu na rynku rosyjskim. Wzrosła powierzchnia uprawy zbóż, ale mimo to w latach dwudziestych importowano zboże z zagranicy. Likwidacja wielkiej własności ziemskiej przyspieszyła odbudowę ze zniszczeń wojennych, ale też stwarzała nowe problemy w rolnictwie. Było ono rozdrobnione, prawie połowa chutorów (45,6 proc.) nie miała 10 ha. W przedziale od 10 do 30 ha znajdowało się 47,4 proc. gospodarstw, a tylko 7 proc. liczyło ponad 30 ha. Wiele rodzin nie było w stanie utrzymać się z gospodarstwa i musiało szukać dodatkowych źródeł utrzymania. Prawie znikła liczna przed reformą grupa robotników rolnych - obecnie jeden statystyczny parobek przypadał na sześć chutorów. W przemyśle nowa polityka ekonomiczna doprowadziła do upadku wielu dawnych gigantów przemysłowych, produkujących na potrzeby imperium rosyjskiego, i powstania nowych, mniejszych przedsiębiorstw, wytwarzających na rynek wewnętrzny i wykorzystujących miejscowe surowce. W ten sposób powstały nowe gałęzie przemysłu, z których najważniejszą był estoński sektor paliwowy. Opierał się on na wykorzystaniu łupków bitumicznych i torfu. Dzięki temu można było zaprzestać wyrębu lasów na drewno opałowe i zrezygnować z importu węgla kamiennego na przedwojenną skalę. Na bazie łupków bitumicznych rozwinął się przemysł chemiczny, m.in. w Tallinie powstała duża nowoczesna fabryka tzw. sztucznego rogu (mas plastycznych) . W rejonie kopalń łupków rozpoczęto też przemysłową eksploatację fosforytów. Lasy dostarczały surowca zarówno dla zakładów obróbki drewna (tartaki, fabryki mebli i zapałek), jak i dla przemysłu celulozowo-pa-pierniczego. Rozwiną) się przemysł spożywczy, powstało wiele nowych mleczarni i zakładów mięsnych. Dużo zakładów zaopatrujących dotychczas rynek rosyjski przestawiało produkcję na potrzeby rynku wewnętrznego. Tak było z zakładami budowy maszyn, które wytwarzały teraz narzędzia rolnicze, urządzenia grzewcze i różnego rodzaju wyposażenie warsztatów. Nowe osadnictwo wiejskie stwarzało zapotrzebowanie na produkcję przemysłu budowlanego - cegłę, cement, artykuły metalowe, szkło okienne i wyroby z drewna. Mimo to przemysł estoński produkował w pierwszym dziesięcioleciu niepodległości znacznie mniej niż w okresie rosyjskim. Jego wyroby nadal nie były w stanie konkurować na rynkach zachodnioeuropejskich, a popyt wewnętrzny nie mógł zastąpić utraconego rynku wschodniego. Wiele zakładów zamknięto, wiele wykorzystywało tylko część swoich mocy produkcyjnych. W ciągu całej pierwszej dekady niepodległości bezrobocie stanowiło jeden z podstawowych problemów społecznych. Poprawa stanu gospodarki pod koniec pierwszej dekady niepodległości i obawy przed powtórzeniem się zjawisk kryzysowych doprowadziły do reformy pieniężnej. Uzyskana za pośrednictwem Ligi Narodów pożyczka w bankach angielskich w wysokości l min 350 tyś. funtów brytyjskich (28 min nowych estońskich koron) została wykorzystana na przeprowadzenie reformy pieniądza i systemu bankowego. l stycznia 1928 r. wprowadzono do obiegu koronę estońską, dzielącą się na 100 senti. Miała ona wartość dotychczasowych 100 marek estońskich, czyli 0,4072 grama złota, i była związana z wartością korony szwedzkiej. Jednocześnie Bank Estonii zaprzestał działalności kredytowej, stając się bankiem emisyjnym. W związku z tym powołano Bank Kredytów Długoterminowych (Pikalaenu PanK). Światowy kryzys ekonomiczny odbił się na gospodarce Estonii na początku 1930 r., obejmując najpierw rolnictwo. Wprawdzie eksport estońskiej żywności na Zachód w tym roku był wyższy niż w po- 93 92 Estonia Pierwsza niepodległość przednim, ale wpływy, wskutek spadku cen artykułów spożywczych, znacznie niższe. W następnych latach spadła także wielkość eksportu, m.in. w związku z dewaluacją angielskiego funta przy stałym kursie korony. Na rynku wewnętrznym, z powodu nadprodukcji żywności, jej ceny również zmalały. Usiłując pomóc rolnikom, państwo ustanowiło monopol na handel zbożem, wprowadziło premie eksportowe i obniżyło oprocentowanie kredytów rolniczych. Mimo to dochody rolników zmniejszyły się o około 49 proc., co sprawiło, że wiele gospodarstw zbankrutowało. W 1934 r. sprzedano na licytacji 1649 chutorów. Trudności ze zbytem i spadek cen dotknęły także produkcję przemysłową. Dotyczyło to zarówno eksportu, jak i rynku wewnętrznego. Zakłady ograniczały produkcję, zwalniając pracowników lub zatrudniając ich w niepełnym czasie pracy. Wiele przedsiębiorstw zamknięto, a spadek produkcji przemysłowej w latach 1929-1932 wynosił 32,4 proc. Bilans wymiany z zagranicą stał się dla Estonii ujemny, niemożliwe było też zrównoważenie dochodów i wydatków budżetu. Dewaluacja angielskiego funta w 1931 r. i rezygnacja z pokrycia w złocie wielu walut europejskich, w tym szwedzkiej korony, oznaczała kolejny dotkliwy cios dla słabnącej gospodarki estońskiej, broniącej stałego parytetu swojego pieniądza. W ramach przeciwdziałania wzrastającemu bezrobociu i napięciom społecznym władze państwowe oraz samorządowe organizowały roboty publiczne i udzielały niezbędnej pomocy, co jednak nie zapobiegło ogólnemu spadkowi dochodów wszystkich grup społecznych. Ożywione dyskusje wywołała sprawa złotego standardu korony i jej ewentualnej dewaluacji. Opinia publiczna była zdecydowanie przeciwna dewaluacji, oznaczało to bowiem spadek wartości wkładów bankowych. Szybko zmieniające się w czasie kryzysu rządy nie chciały podjąć się tego niepopularnego, choć -jak się okazało - ożywczego dla gospodarki środka. W maju 1933 r., po kolejnym ostrym kryzysie rządowym, premierem został Jaan Tónisson. 27 czerwca tego roku wniosek jego gabinetu o 35-procentową dewaluację korony uzyskał w parlamencie 47 głosów, przy 45 głosach przeciwnych. RządTónisso- na, znienawidzonego przez tych, których wkłady bankowe straciły na wartości, przetrwał do października 1933 r. Od następnego roku gospodarka estońska rozpoczęła szybkie wychodzenie z kryzysu. Wpływ na to miała zarówno pomyślna koniunktura międzynarodowa, jak i daleko idąca interwencja państwa w życie gospodarcze w okresie autorytarnych rządów Konstantina Patsa. Państwo ingerowało w prywatny sektor gospodarki poprzez system podatkowy, regulację cen i politykę kredytową. Powołano także wiele rad, komitetów i instytucji do ewidencji i badania bogactw naturalnych oraz modernizacji produkcji. W przemyśle rozbudowano sektor państwowy - spółki akcyjne skarbu państwa dawały w końcowych latach niepodległości 20-25 proc. produkcji przemysłowej. Postęp w przemyśle w pokryzysowych latach był widoczny. Wzrosła liczba przedsiębiorstw i poprawiło się ich wyposażenie techniczne. Liczba robotników przemysłowych osiągnęła poziom z lat pierwszej wojny światowej. W 1938 r. po raz pierwszy wartość produkcji przemysłowej przekroczyła wartość produkcji rolniczej. Nie oznaczało to stagnacji w rolnictwie. Nadal powiększał się obszar użytków rolnych, dzięki pracom melioracyjnym. Wzrastało użycie nawozów sztucznych i liczebność pogłowia bydła. Systematycznie uszlachetniano gatunki zbóż i rasy zwierząt hodowlanych. Zbiory zbóż sięgały wówczas średnio 14-15 q z hektara. Było to wprawdzie 20 proc. mniej niż w Szwecji, ale 65 proc. więcej niż na sąsiednich ziemiach północnej Rosji. Powiększała się liczba różnego rodzaju spółdzielni rolniczych. Rozpoczęto elektryfikację chutorów. W najbogatszych zaczęto używać traktorów, a tuż przed wybuchem wojny pojawiły się pierwsze kombajny. W roku 1938 sprzedano za granicę 28 proc. produkcji rolnej, co stanowiło 46 proc. całości estońskiego eksportu. Głównymi odbiorcami estońskich towarów były Wielka Brytania i Niemcy, dalsze miejsca zajmowały Finlandia, Szwecja i Łotwa. Eksportowano masło, bekon i jaja, drewno i celulozę, a z wyrobów bardziej przetworzonych: tekstylia, papier i oleje techniczne, produkowane z łupków bitumicznych. Sprowadzano przede wszystkim wyposażenie zakładów pracy i wyroby chemiczne, a także surowce: żelazo, węgiel kamienny, produkty z ropy naftowej i bawełnę. W drugiej po- 94 95 Estonia Pierwsza niepodległość Iowie lat trzydziestych Niemcy były pierwszym odbiorcą eksportu z Estonii, a kapitał niemiecki inwestował w estońskie kopalnie łupków bitumicznych. W końcu lat trzydziestych zlikwidowano bezrobocie, zaczęto też sprowadzać z Polski robotników sezonowych do pracy w rolnictwie i górników do kopalń łupków. Dochody ludności wzrastały, a stopa życiowa w Estonii była wyższa niż w innych krajach wschodniej i południowej Europy, w tym na Litwie i Łotwie, aczkolwiek wyraźnie ustępowała rozwiniętym krajom zachodnioeuropejskim. Estonia z powodzeniem wkomponowała się w europejską przestrzeń ekonomiczną, rozwijając w dobrym tempie swoją gospodarkę. Powszechny spis ludności przeprowadzony l marca 1934 r. wykazał, że w granicach Estonii mieszkało l 126 413 osób (w 1922 r. -1107 059), z tego w miastach 28,9 proc. (25,8 proc.). Estończycy stanowili 88,2 proc. (87,7 proc.) ludności, Rosjanie - 8,2 proc. (8,2 proc.), Niemcy -1,5 proc. (1,7 proc.), Szwedzi - 0,7 proc. (0,7 proc.), Łotysze - 0,5 proc. (0,4 proc.), inni - 0,4 proc. (0,4 proc.). Według szacunków l stycznia 1939 r. ludność Estonii liczyła l min 134 tyś. mieszkańców, a gęstość zaludnienia wynosiła 23,7 osoby na km kw. Przyrost naturalny był zatem minimalny i w latach 1922-1939 wyniósł około 27 tyś. osób. Pod względem wyznaniowym w 1922 r. 78,2 proc. ludności należało do kościoła luterańskiego, a 19 proc. wyznawało prawosławie. Członkowie tzw. wolnych kościołów, skupionych we wspólnej kongregacji - baptyści, adwentyści, metodyści i inni - stanowili 1,5 proc. Do kościoła katolickiego należało około 2,3 tyś. osób (0,3 proc.). Członkowie wyznań niechrześcijańskich i ateiści stanowili 0,7 proc . W latach trzydziestych powstał neopogański ruch zwolenników boga dawnych Estów - Taary, jednak nie uzyskał wielu zwolenników. Życie polityczne W listopadzie 1920 r. odbyły się wybory parlamentarne, przeprowadzone na podstawie pierwszej estońskiej konstytucji. Najwięcej mandatów w stuosobowym Riigikogu zdobyła Partia Pracy (22), następne miejsca zajęli agrariusze (21) i socjaldemokraci (18). Obok Partii Ludowej Jaana Tónissona i chrześcijańskich ludowców ugrupo- wania te stanowiły stały element estońskiego krajobrazu politycznego w ciągu pierwszych kilkunastu lat niepodległości, one też z reguły tworzyły szybko zmieniające się rządy koalicyjne, obejmujące od trzech do pięciu partii. W latach 1921-1931 było tych rządów jedenaście, przy czym średnio kadencja każdego z nich wynosiła jedenaście miesięcy. Nową liczącą się partią polityczną było powstałe w 1923 r. po rozłamie w Partii Pracy - Zjednoczenie Osadników (Asunike Koond), które w 1926 r. zdobyło w wyborach do Riigikogu 14 mandatów. Na marginesie życia politycznego funkcjonowały takie drobne partie, jak Związek Właścicieli Domów, Związek Lokatorów, Związek Zdemobilizowanych Wojskowych czy Narodowa Partia Liberalna. W tym samym kręgu mieściły się partie skrajnej prawicy, a także partie mniejszości narodowych: Rosyjski Związek Narodowy i Partia Bałtyckich Niemców. W pierwszych latach niepodległości zagrożenie wewnętrzne dla państwowości estońskiej stanowili: 1) bałtyccy Niemcy, 2) politycy opowiadający się za odbudową .jedynej i niepodzielnej Rosji" w granicach z 1914 r. i 3) zwolennicy estońskiej republiki radzieckiej. Dwie pierwsze grupy straciły realne znaczenie po roku 1920, rosły natomiast wpływy komunistów, a trudne warunki egzystencji w pierwszych latach niepodległości i postępujące rozczarowanie własnym państwem sprzyjały popularności głoszonych przez nich populistycznych haseł. W1922 r. podziemna KPE liczyła 1320 członków, a dwa lata później około 2 tyś. towarzyszy w 120 organizacjach. Ponadto partia dysponowała nielegalnym Komunistycznym Związkiem Młodzieży Estonii (Eestimaa Kommunistliku Noorsoo Uhing, KZME). Komuniści wyparli wpływy socjaldemokratów ze związków zawodowych i uzyskali wpływy w innych funkcjonujących jawnie organizacjach, co pozwalało im na prowadzenie legalnych form działania. Oprócz podziemnej gazety "Kommunist", w której otwarcie głoszono hasło obalenia istniejącego ustroju państwowego i przywrócenia Estońskiej Republiki Radzieckiej, wydawano oficjalną komunizującą prasę robotniczą. Komuniści opanowali legalną Partię Ludu Pracującego Estonii (Eestimaa Tóóra-hva Partet). W wyborach 1923 r. komuniści z listy Jednolitego Frontu Ludu Pracującego uzyskali 10 mandatów. 96 97 Pierwsza niepodległość Estonia Władze estońskie zdawały sobie sprawę z komunistycznego zagrożenia i zwalczały podziemny ruch, m.in. wykorzystując prawo stanu wojennego. 3 marca 1922 r. aresztowano kierującego KPE Yiktora Kingisseppa. W tym samym dniu postawiono go przed trybunałem wojennym wTallinie. Wyrok śmierci wykonano następnego dnia, a ciało wrzucono do morza. W latach 1920-1924 przeprowadzono w Estonii ponad 70 procesów politycznych. W niektórych z nich na ławie oskarżonych zasiadało po kilkadziesiąt osób. W 1920 r. odbył się "proces 35", rok później 50, w 1924 r. - 149 oskarżonych o działalność komunistyczną. W warunkach ostrego kryzysu ekonomicznego, w drugiej połowie 1924 r., komuniści estońscy, działający jako sekcja Kominternu, rozpoczęli przygotowania do powstania zbrojnego. Wzorowano się na republikach kaukaskich (Gruzja, Armenia, Azerbejdżan), gdzie przygotowane w porozumieniu z Moskwą zbrojne wystąpienia komunistów uzyskiwały poparcie Armii Czerwonej. Jej wkroczenie, na wezwanie komunistów, kończyło się obaleniem dotychczasowych władz, wprowadzeniem władzy radzieckiej i przyłączeniem do Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR). W ramach takich przygotowań rozpoczęto w Moskwie antyestońską kampanię propagandową, w pobliżu granicy z Estonią skoncentrowano oddziały Armii Czerwonej. Czerwona Flota Bałtycka wypłynęła w stronę portów estońskich, a do samej Estonii przerzucono z ZSRR wielu działaczy komunistycznych. W kraju, w większych ośrodkach robotniczych, komuniści sformowali grupy zbrojne, podzielone na kompanie i bataliony. W połowie października 1924 r. liczyły one około tysiąca osób, z czego 400 wTallinie. Przygotowaniami do powstania kierował Jaan Anvelt. Spiskowcy wykorzystali fakt, że 27 listopada 1924 r. zakończył się proces 149 działaczy komunistycznych. Z Tallina wycofano ściągnięte na czas rozprawy sądowej siły policyjne i zdjęto specjalną ochronę gmachów rządowych. 29 listopada, na wspólnym posiedzeniu komitetów centralnych KPE i KZME oraz dowódców oddziałów zbrojnych, powołano Komitet Wojskowo-Rewolucyjny i wyznaczono termin wystąpienia zbrojnego na l grudnia w Tallinie, po czym miały nastąpić ataki w Tartu, Narwie, Parnawie, Yiljandi, Rakvere i innych ośrodkach. W przewidzianym terminie, o godzinie 5.15 rano, rozpoczęto atak na strategiczne obiekty w stolicy. Wykorzystując zaskoczenie, spiskowcy zdobyli m.in. budynek poczty głównej i dwa dworce kolejowe, jednakże ich wystąpienie nie uzyskało poparcia robotników, a estońscy żołnierze dochowali lojalności legalnym władzom. Walki trwały sześć godzin. Pochłonęły ponad 40 ofiar z obu stron i spośród ludności cywilnej. Represje w następnych dniach i tygodniach - rozstrzeliwanie bez sądu ujętych spiskowców i podejrzanych o udział w walkach, wyroki śmierci wydawane przez sądy polowe - kosztowały życie kilkuset osób. Partia komunistyczna została rozbita, zepchnięta do głębokiego podziemia i przestała zagrażać estońskiej państwowości, zwłaszcza że również władze Związku Radzieckiego zrezygnowały z przyłączenia Estonii na drodze komunistycznego powstania. W końcu lat dwudziestych partia komunistyczna w Estonii liczyła około 300 członków, z czego połowa odbywała kary więzienia. W latach 1926-1930 działała założona przez komunistów legalna Estońska Partia Robotnicza (Eesti Todliste Partet), która w wyborach w 1926 r. zdobyła sześć mandatów. Lata 1924-1929 były okresem stabilizacji politycznej. Sprzyjała jej zarówno poprawiająca się sytuacja gospodarcza, jak i ustawodawstwo, które z jednej strony wzmacniało instytucje państwowe, z drugiej dawało możliwości rozwoju kulturalnego żyjącym w Estonii mniejszościom narodowym. "Ustawa o ochronie ustroju państwowego", uchwalona 12 lutego 1925 r., przyznawała szerokie pełnomocnictwa ministrowi spraw wewnętrznych: mógł on rozwiązywać organizacje, które, jego zdaniem, "stwarzały zagrożenie dla istniejącego ustroju państwowego". Riigiko-gu i samorządy uzyskały prawo unieważniania mandatów, pochodzących z list takich organizacji, na tej podstawie anulowano mandaty poselskie i samorządowe członków Jednolitego Frontu Ludu Pracującego. Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych stwarzało możliwość nakładania kar administracyjnych na redaktorów i wydawców gazet, które opublikowały teksty uznane za "zagrażające bezpieczeń- 99 98 Estonia Pierwsza niepodległość stwu państwa". Reaktywowano zbrojną organizację obywatelską Kait-seliit, która otrzymywała na swą działalność środki państwowe. Komendy Kaitseliitu powstały we wszystkich powiatach oraz w czterech większych miastach (Tallin, Tartu, Narwa i Parnawa). Pod egidą Kaitseliitu działała kobieca organizacja "Obrończynie Ojczyzny" (Naitse Kodukaitse) oraz związki młodzieży: "Młode Orły" (Noored Kotkad) i "Córki Ojczyzny" (Kodututred). Łącznie z organizacjami pomocniczymi Kaitseliit liczył około 100 rys. członków. Riigikogu przyjął 12 lutego 1925 r. bardzo postępową ustawę o samorządzie kulturalnym mniejszości narodowych, dającą autonomię kulturalną zbiorowościom liczącym ponad 3 tyś. osób. Ustawa stwarzała szerokie możliwości rozwijania różnych form działalności kulturalnej (teatry, chóry, prasa) mniejszości rosyjskiej, niemieckiej, szwedzkiej i żydowskiej. Mniejszości narodowe uzyskały także prawo zakładania szkół z własnym językiem nauczania, pozostających pod kontrolą rad kulturalnych, wybieranych przez mniejszości i finansowanych przez państwo. Miały też możliwość zbierania środków na utrzymanie swoich szkół na takich samych zasadach, na jakich robiły to estońskie stowarzyszenia oświatowe. Na podstawie ustawy z 1925 r. działały w republice gimnazja rosyjskie, niemieckie, szwedzkie i żydowskie oraz fińska szkoła podstawowa. W latach dwudziestych ukazywały się w Republice Estońskiej czasopisma w języku niemieckim (10), rosyjskim (3), szwedzkim (2), fińskim (1), angielskim (1) i esperanto (1). W 1927 r. wychodziło 8 gazet rosyjskich, 5 niemieckich, l żydowska i l szwedzka. Stabilizacji pozycji międzynarodowej Estonii służyła m.in. ustawa z 1926 r. o wypłacie odszkodowania byłym właścicielom ziemskim, których majątki zostały przejęte przez państwo w czasie reformy rolnej. Do roku 1931 otrzymali oni z tego tytułu 31 min koron. Kryzys ekonomiczny lat 1929-1933 spowodował także wzrost niezadowolenia ze zmieniających się rządów i systemu parlamentarnego. Polityków oskarżano o korupcję, sztuczne wywoływanie kryzysów rządowych oraz przedkładanie interesów partyjnych nad dobro państwa. Atmosferę niezadowolenia podtrzymywała prasa, nadając rozgłos rzeczywistym i rzekomym skandalom politycznym. Coraz powszechniej- sze stało się także żądanie zmiany konstytucji, idące w kierunku ograniczenia zbyt dużej władzy parlamentu, wprowadzenia instytucji prezydenta i rządów "silnej ręki". Nie był to pomysł nowy, gdyż hasło zmiany konstytucji wysuwali agrariusze Konstantina Patsa jeszcze przed latami kryzysu. Jednakże podjęte w 1930 r. przez agrariuszy i Partię Ludową prace parlamentarne nad zmianą ustawy zasadniczej zostały zaniechane wobec ostrego sprzeciwu socjalistów, występujących w obronie demokracji, gwarantowanej przez dotychczasową konstytucję. Nowym istotnym czynnikiem życia politycznego stał się w latach kryzysu ruch wabsów (vabsid). Nazywano tak członków Estońskiego Centralnego Związku Uczestników Wojny Wyzwoleńczej (Eesti Va-badussojalaste Keskliii). Powstał on w roku 1929, na bazie dotychczasowego Związku Weteranów, i początkowo stawiał sobie za cel poprawę sytuacji materialnej byłych żołnierzy, utrwalenie pamięci o walkach i podtrzymanie patriotycznej atmosfery z lat wojny. Wkrótce wabso-wie włączyli się w bieżące życie polityczne i na swoim II zjeździe w 1931 r. postanowili wywrzeć nacisk na parlament i rząd w celu zmiany konstytucji. W następnym roku postanowiono przyjmować do związku nie tylko weteranów Wojny Wyzwoleńczej, ale wszystkich, którzy podzielali ich poglądy w sprawach politycznych. Rozpoczął się burzliwy rozwój organizacyjny związku, który wkrótce liczył ponad 20 tyś. członków, czyli więcej niż wszystkie pozostałe partie polityczne łącznie. Wabsowie zwalczali istniejące ugrupowania polityczne, oskarżając je o korupcję, żądali "odnowienia przywództwa politycznego kraju" i zmiany konstytucji - wprowadzenia urzędu prezydenckiego (głowy państwa) i rządów "mocnej ręki". Formalnym przywódcą ruchu wabsów był generał w stanie spoczynku Andres Larka, w rzeczywistości związkiem kierował młody adwokat, uczestnik Wojny Wyzwoleńczej, na którą poszedł jako gimnazjalista, a ukończył w stopniu porucznika - Artur Sirk. Główne partie polityczne szukały wyjścia z kryzysu politycznego w konsolidacji swoich sił: w latach 1931-1932 na prawicy agrariusze połączyli się ze Zjednoczeniem Osadników, w centrum Partia Ludowa, 100 101 Pierwsza niepodległość Estonia Chrześcijańska Partia Ludowa i Partia Pracy utworzyły Narodową Partię Centrum (Rahvuslik Keskerakond).W ten sposób w parlamencie ukształtował się system trójpartyjny, w którym rząd tworzyli zjednoczeni agrariusze i centryści, opozycję zaś - socjaliści. W maju 1932 r. w wyborach do Riigikogu agrariusze uzyskali 42 mandaty, centrum - 23 i socjaliści - 22. Wprawdzie połączeni agrariusze wygrali wybory, ale nie mieli większości w Riigikogu i rządy nadal miały charakter koalicyjny. W warunkach kryzysu były one jeszcze mniej stabilne niż dotychczas i w latach 1932-1933 rządziły cztery gabinety. Żaden z nich nie mógł przetrwać dłużej niż pół roku, a kryzysy rządo- Karl Einbund (Kaarel Eenpalu) we stawały się coraz dłuższe. Połączenie partii okazało się zresztą krótkotrwałe, co nie sprzyjało stabilizacji rządów. Zjednoczenia Agra-riuszy i Osadników ponownie się rozdzieliły, a z Narodowej Partii Centrum wystąpiło wielu polityków, którzy funkcjonowali w parlamencie jako posłowie niezależni. Polityka powołanego po wyborach w 1932 r. rządu Karla Einbunda, ukierunkowana na utrzymanie stabilnego kursu korony, wywołała ostry protest wśród konserwatywnych właścicieli chutorów, którzy grozili marszem na Tallin. Zaostrzeniu sytuacji politycznej w szczytowym momencie kryzysu gospodarczego sprzyjały także nieudane próby zmiany konstytucji. Kompromisowy projekt nowej ustawy zasadniczej, przewidujący oddzieloną od funkcji premiera instytucję głowy państwa, opracowany przez prawicę i centrum, został poddany pod referendum w sierpniu 1932 r. Projekt ten zwalczali z przeciwstawnych pozycji socjaliści -z powodu ograniczenia demokracji - i wabsowie, dla których był on za mało radykalny i zbyt wiele władzy pozostawiał parlamentowi. W referendum za nową konstytucją opowiedziało się 316 338 głosujących, przeciw było 330 632. Zachęceni sukcesem w referendum wabsowie przedstawili parlamentowi własny projekt ustawy zasadniczej, żądając poddania go pod powszechne głosowanie. Riigikogu nie przyjął jednak tego wniosku, poprawiając swój poprzedni, odrzucony w referendum projekt i zarządzając kolejne głosowanie na czerwiec 1933 r. Tym razem klęska projektu parlamentarnego była druzgocąca: "za" głosowało zaledwie 161 595 osób, "przeciw" - 333 107. W tym samym miesiącu parlament przyjął na wniosek rządu Jaana Tónissona niepopularną ustawę o dewaluacji estońskiej korony. Przegrane referendum i ustawa o dewaluacji korony obniżały jeszcze bardziej i tak już wątły autorytet parlamentu i rządu, a przy tym wzmagały napięcie społeczne, podsycane przez żywiącą się skandalami prasę. Niebagatelną rolę odgrywały przy tym paramilitarne organizacje poszczególnych partii, które ścierały się między sobą w czasie wieców i zgromadzeń publicznych. Najczęściej były to bojówki wabsów i socjalistów. W coraz bardziej zaostrzającej się sytuacji w sierpniu 1933 r. rząd Tónissona ogłosił w całym państwie stan wojenny, ograniczając swobody obywatelskie, wprowadzając cenzurę prewencyjną i rozwiązując wiele organizacji politycznych, w tym związek wabsów. Jednocześnie parlament, z inicjatywy agrariuszy, postanowił poddać pod powszechne głosowanie projekt konstytucji przygotowany przez wabsów, dający szerokie uprawnienia głowie państwa. Trzecie referendum konstytucyjne odbyło się w październiku 1933 r. Za projektem wabsów głosowało 416 878 osób, przeciw - 103 102 Rerwsza niepodległość Estonia 156 894. Nowa konstytucja wchodziła w życie 24 stycznia 1934 r. Zakładała ona wprowadzenie instytucji głowy państwa (Riigiped), wybieranej na pi?ć lat w powszechnym głosowaniu. Piastujący to stanowisko otrzymał prawo weta w stosunku do decyzji jednoizbowego parlamentu i mógł go rozwiązywać przed upływem kadencji. Ograniczono uprawnienia Riigikogu, a liczbę jego członków zredukowano do 50. Premiera, który wedle nowej konstytucji nie był już głową państwa, powoływał jak dotychczas parlament, ale musiał on także uzyskać zgodę głowy państwa na objęcie funkcji. Po referendum rząd Tonissona zniósł częściowo stan wojenny i podał się do dymisji. 21 października powstał "rząd okresu przejściowego", formalnie pozapartyjny gabinet fachowców. Premierem i głową państwa został kolejny raz przywódca agrariuszy Konstantin Pats. Powstała paradoksalna sytuacja: zwycięstwo wabsów w referendum oddawało wraz z wejściem życie nowej konstytucji silną władzę zwierzchnika państwa w ręce ich przeciwnika - Patsa. Zadaniem rządu okresu przejściowego było wprowadzenie w życie instytucji przewidzianych w nowej konstytucji, a zatem przede wszystkim rozpisanie wyborów parlamentarnych i elekcji głowy państwa. Termin głosowania wyznaczono na kwiecień 1934 r. Na stanowisko głowy państwa osadnicy zgłosili kandydaturę gen. Johana Laidonera, agrariusze Konstantina Patsa, socjaliści Augusta Reia, a wabsowie, którzy wznowili działalność po ograniczeniu stanu wojennego, gen. Andresa Larki. Na przełomie 1933 i 1934 r. odbyły się wybory samorządowe, które mogły być prognostykiem dla elekcji prezydenckiej. W większości miast najsilniejszą partią okazali się wabsowie. W Tallinie zdobyli oni 47 miejsc Aa 87, wTartu 33 na 65. Na wsi największe poparcie uzyskało Zjednoczenie Agrariuszy. Zarówno wybory samorządowe, jak i kampania przed wyborami do władz centralnych odbywały się w atmosferze ostrej walki politycznej i ataków na poszczególnych kandydatów, co zresztą stawało się już swojego rodzaju normą życia politycznego. Zazwyczaj po wyborach dotychczasowi przeciwnicy polityczni tworzyli, na ogół zresztą krótkotrwałe koalicje i wyłaniali rząd. Nowym elementem w sytuacji po- 104 litycznej na początku 1934 r. była poprawa stanu gospodarki, na co duży wpływ miała m.in. dewaluacja korony. Sukcesy wabsów w referendum konstytucyjnym i w wyborach samorządowych zapowiadały ich kolejne zwycięstwo wyborcze, tymczasem po 24 stycznia 1934 r. szerokimi uprawnieniami głowy państwa i jednocześnie premiera dysponował Konstantin Pats. Aby nie dopuścić wabsów do władzy, dwaj dotychczasowi konkurenci do najwyższego stanowiska w państwie, Konstantin Pats i Johan Laidoner, porozumieli się i podjęli przygotowania do przeprowadzenia wojskowego zamachu stanu. O przygotowaniach tych wiedział też prawdopodobnie trzeci kandydat - August Rei. Na ulice Tallina 12 marca 1934 r. wyszli uczniowie szkoły wojskowej i członkowie Kaitseliitu. Ich posterunki obsadziły centrum stolicy i budynki zajmowane przez partię wabsów. Policja polityczna przeprowadziła w nich rewizję i zatrzymała wszystkich, których tam zastała. Jednocześnie rozpoczęto aresztowania działaczy wabsów w całym kraju - objęły one łącznie około 400 osób. Wieczorem na żądanie Patsa rząd wprowadził w całym państwie stan wojenny na okres sześciu miesięcy i powołał gen. Laidonera na stanowisko głównodowodzącego sił zbrojnych. Rozwiązano wszystkie organizacje wabsów i zakazano jakichkolwiek zebrań i demonstracji politycznych. Podjęte kroki uzasadniano rzekomym wykryciem przygotowań wabsów do zbrojnego zamachu stanu. W samorządach unieważniono mandaty zdobyte z list wabsów. Parlament zaaprobował działalność rządu. Wybory przeniesiono na czas po zakończeniu stanu wojennego. Przeprowadzono czystki w aparacie państwowym, usuwając wabsów, ich zwolenników i tych, którzy z innych względów byli niewygodni dla obecnych władz. Wobec przerwy letniej w działalności parlamentu głowa państwa wydawała dekrety, które nie wymagały zatwierdzenia przez Riigikogu. Wojskowy zamach stanu z 12 marca 1934 r. rozpoczął w Estonii okres rządów autorytarnych, zwany "epoką milczenia" (Vaikiv olek). Czołową rolę we wprowadzeniu i sprawowaniu rządów autorytarnych odegrał, obok Patsa i Laidonera, Karl Einbund, który od 1935 r., w ramach polityki estonizacji nazwisk i nazewnictwa, występował jako 105 Estonia Pierwsza niepodległość Kaarel Eenpalu. Absolwent wydziału prawa uniwersytetu w Tartu, był oficerem armii rosyjskiej w czasie pierwszej wojny światowej i uczestnikiem Estońskiej Wojny Wyzwoleńczej. Utalentowany administrator, pełnił w niepodległej Estonii funkcje ministra spraw wewnętrznych i premiera, a w 1934 r. był przewodniczącym parlamentu. Jesienią 1934 r. został wicepremierem i ministrem spraw wewnętrznych. We wrześniu 1934 r. rząd przedłużył o rok stan wojenny, przesuwając tym samym termin wyborów głowy państwa i Riigikogu. Zebrany na jesienną sesję parlament zażądał od szefa państwa niezwłocznego przywrócenia swobód demokratycznych. Kiedy próba porozumienia między rządem a parlamentem nie powiodła się, Karl Ein-bund zamknął sesję Riigikogu. Formalnie parlament nie został rozwiązany, ale też nie pozwolono mu się zebrać. W marcu 1935 r. władze państwowe zakazały działalności partii politycznych, powołując Isamaaliit (Związek Ojczyźniany) jako jedyną, prorządową organizację polityczną. Jednocześnie, czerpiąc z wzorów włoskich, wprowadzono wiele reform, zmierzających do centralizacji państwa, stworzenia systemu korporacyjnego oraz podporządkowania władzom państwowym życia politycznego, społecznego i gospodarczego. Oprócz istniejących dotychczas izb: przemysłowo-handlo-wej (od 1924 r.) i rolniczej (od 1931 r.), powołano 15 nowych (m.in. nauczycieli, lekarzy, właścicieli domów), reprezentowanych w Państwowej Radzie Ekonomicznej. Rozbudowano sektor państwowy w gospodarce i wzmożone ingerencję państwa w życie ekonomiczne. Wprowadzono cenzurę, ograniczającą możliwość działania opozycji. Zamknięto organ opozycyjnego Zjednoczenia Osadników "Maaleht" i ograniczono możliwości organu środowiska tartuskiego, dziennika "Postimees". Jeszcze w 1935 r. "Postimees" przestał wychodzić. Jednocześnie utworzono Państwowy Urząd Propagandy (Riiklik Propa-gandatalituś), nagłaśniający działania władz i inspirujący różnego rodzaju akcje, np. estonizacji nazwisk i nazewnictwa, ozdabiania domów, kursy oświatowe, konkursy na najpiękniejsze ogródki, wystawy sklepowe. Bardzo szeroki zakres działania miała instytucja Kontroli Państwowej. Wkraczała w sprawy związków zawodowych, organizacji mło- dzieżowych i samorządu lokalnego. Minister spraw wewnętrznych otrzymał prawo ograniczania swobody zmiany miejsca pobytu obywateli bez wyroku sądowego. Dla uchylających się od pracy utworzono obóz pracy przymusowej, z dwunastogodzinnym dniem pracy i więziennym reżimem. Opozycję wobec autorytarnych rządów stanowiło Zjednoczenie Osadników, Narodowa Partia Centrum, wabsowie i lewicowi socjaliści (prawicowi współpracowali z rządem). Ożywienie działalności opozycji nastąpiło w połowie 1935 r., a wiązało się to m.in. z uwolnieniem aresztowanych rok wcześniej działaczy wabsów. W czasie procesu sądowego nie udowodniono im zamiaru obalenia przemocą władz państwowych i skazano tylko na niewielkie kary za naruszenie porządku publicznego. Wabsowie otwarcie krytykowali władze, domagając się przywrócenia w państwie demokratycznego porządku prawnego. Wystąpili nawet z ludową inicjatywą ustawodawczą w sprawie zmiany konstytucji, ale ich propozycje zostały odrzucone przez Patsa. Po tej porażce radykalny nurt ruchu wabsów, kierowany przez zbiegłego z więzienia do Finlandii Artura Sirka i mający poparcie fińskich sojuszników, zdecydował się na utworzenie tajnej organizacji, która miała dokonać zamachu stanu. Planowano niespodziewanie aresztować członków rządu i przekazać władzę kongresowi złożonemu z czołowych działaczy państwowych. Zakładano, że zamach uda się przeprowadzić bez przelewu krwi. Spisek był od początku kontrolowany przez tajną policję polityczną, a nie można wykluczyć, że w ogóle powstał z jej inicjatywy. W nocy 8 grudnia 1935 r. kierownictwo spisku zebrało się w Tallinie, w mieszkaniu na bulwarze Kadaka, i podjęło decyzję o rezygnacji z zamachu. W tym momencie do lokalu wkroczyła policja, aresztując zebranych. Proces sądowy niedoszłych zamachowców odbył się w maju 1936 r. Na ławie oskarżonych zasiadły 154 osoby, do wabsów dołączono także innych przeciwników władz, niezaangażowanych w żadną działalność spiskową. Oskarżono ich o próbę zbrojnego obalenia władz. Sprawie nadano szeroki rozgłos. Doprowadziła ona do definitywnego upadku ruchu wabsów, a dla władz stanowiła uzasadnienie zastosowania nadzwyczajnych środków. 106 107 Estonia Po rozbiciu ruchu wabsów rolę centrum opozycji przejęło Tartu, z licznym środowiskiem liberalnej inteligencji. "Tartuski duch" stał się synonimem walki o przywrócenie demokracji w "epoce milczenia". Możliwości tartuskiej opozycji krępowały takie poczynania władz, jak konfiskata gazety "Postimees" i nowe prawo o szkołach wyższych, które ograniczało autonomię uniwersytetu i swobodę działania organizacji studenckich. Wyrazem sprzeciwu wobec autorytarnych rządów Patsa był także udział grupy młodzieży estońskiej w hiszpańskiej wojnie domowej po stronie legalnego rządu republiki i ruch na rzecz pomocy republice hiszpańskiej. Jednym z jego organizatorów był znany poeta Johannes Yares (Barbarus). W styczniu 1936 r. Konstantin Pats zwrócił się do narodu z prośbą o pełnomocnictwa do zwołania dwuizbowego Zgromadzenia Narodowego, które miało uchwalić nową, trzecią już od 1920 r. konstytucję. W lutowym referendum uzyskał poparcie 478 218 głosujących. Przeciw propozycji Patsa głosowały 148 824 osoby. Nadzieje opozycji na wznowienie działalności partii politycznych nie spełniły się. Protest czterech poprzednich premierów - głów państwa: Jaana Tónissona, Jaana Teemanta, Juhana Kukka i Antsa Piipa opublikowała tylko prasa fińska. W takiej sytuacji opozycja zbojkotowała grudniowe wybory do izby niższej Zgromadzenia Narodowego (Rahvuskogu), wobec czego wybrano do niej kandydatów rządu. Izba wyższa, utworzona jako przedstawicielstwo różnych środowisk i zawodów, także miała prorządowy charakter. W lutym 1937 r. odbyło się pierwsze posiedzenie dwuizbowego Zgromadzenia Narodowego, a w 28 lipca tego roku obie izby przyjęły przedstawiony przez Patsa projekt trzeciej konstytucji Republiki Estońskiej. Nie został on poddany pod referendum, ale zatwierdzony dekretem głowy państwa z 17 sierpnia 1937 r. Nowa ustawa zasadnicza wchodziła w życie l stycznia 1938 r. Konstytucja dawała silną pozycję w państwie prezydentowi, wybieranemu w powszechnych wyborach na sześcioletnią kadencję. Rząd, z premierem na czele, mianował prezydent, jeżeli gabinet nie uzyskał wotum zaufania parlamentu, prezydent mógł powołać nowy rząd albo rozwiązać parlament, rozpisując przedterminowe wybory. 108 Pierwsza niepodległość Parlament był dwuizbowy. Izba niższa (Riigwolikogu) liczyła 80 deputowanych, głosowano nie, jak dotychczas, na listy partyjne, ale na poszczególnych kandydatów w osiemdziesięciu jednomandatowych okręgach wyborczych. Czterdziestu członków izby wyższej (Riiginou-kogu) pochodziło z nominacji prezydenta, było wybieranych przez izby zawodowe bądź zasiadało w parlamencie z racji zajmowanych stanowisk (rektorzy szkół wyższych, zwierzchnicy kościołów, dyrektor Banku Estonii i in.). Wyborcy zostali pozbawieni prawa inicjatywy ustawodawczej, podniesiono też wiek uprawniający do udziału w wyborach do 22 lat. Ograniczono prawa obywatelskie. Nowa konstytucja stwarzała wprawdzie pewne pozory demokracji, tyle że nie miały one zastosowania w praktyce. Przeprowadzone na mocy nowej konstytucji wybory do izby niższej parlamentu połączono z uroczystościami dwudziestolecia estońskiej państwowości. Władze nie pozwoliły na działalność partii politycznych, a kandydatom opozycyjnym akcję wyborczą utrudniała cenzura. Związek Ojczyźniany i Państwowy Urząd Propagandy powołały Ludowy Front Poparcia Konstytucji (Rahvańnne Pohiseaduse Elluviimi-sekś), wspierający kandydatów prorządowych. Wprawdzie rozproszona opozycja uzyskała w wyborach 238 tyś. głosów, a Front Ludowy 208 tyś., jednakże większościowa ordynacja sprawiła, że mandaty uzyskało tylko szesnastu opozycjonistów, reprezentujących szerokie spektrum: od wabsów, poprzez osadników i socjalistów, po komunistów. W kwietniu 1938 r. obie izby parlamentu i delegaci samorządów wysunęli kandydaturę Konstantina Patsa na stanowisko prezydenta. Na zgromadzeniu tym uzyskał on 219 głosów, przy 19 przeciwnych. Ponieważ Pats był jedynym kandydatem, nie przeprowadzono wyborów i ogłoszono go pierwszym prezydentem Republiki Estońskiej. Parlament 5 maja 1938 r. uchwalił amnestię dla więźniów politycznych. W tym samym miesiącu prezydent powołał nowy rząd, na którego czele stanął Kaarel Eenpalu (Karl Einbund). Prowadził on politykę określaną mianem "sterowanej demokracji", w której nadal główną rolę odgrywało trzech polityków: prezydent, naczelny dowód- 109 Pierwsza niepodległość Estonia ca sil zbrojnych (pozostał nim gen. Laidoner) i premier. Utrzymano stan wojenny, zakaz działania partii politycznych i cenzurę. Kontynuowano politykę centralizacji i ograniczania uprawnień samorządu terytorialnego i zawodowego. Parlament został sprowadzony do roli ciała prawodawczego, przy czym i tak podstawowe akty prawne miały charakter dekretów prezydenckich. System autorytarnej dyktatury, zapoczątkowany 12 marca 1934 r., uzyskał odpowiednią obudowę prawną i swojego rodzaju legalizację, a stabilizacji politycznej sprzyjała pokryzysowa korzystna koniunktura gospodarcza, wspierana zresztą polityką ekonomiczną władz. O stabilizacji politycznej może też świadczyć fakt, że w latach trzydziestych nie stracono w Republice Estońskiej żadnego więźnia politycznego. Podobnie jak większość państw Europy Środkowo-Wschodniej, Estonia przebyła drogę od parlamentarnej demokracji do autorytarnej dyktatury. Polityka zagraniczna Podstawowym celem polityki zagranicznej nowo powstałego państwa było uzyskanie międzynarodowego uznania Republiki Estońskiej, a następnie zabezpieczenie jej integralności terytorialnej i suwerenności w powersalskiej Europie. Początki międzynarodowej aktywności polityków estońskich przypadają na schyłek 1917 r., de facto zaś państwowość estońska została uznana przez państwa Ententy w połowie 1918 r., kiedy ziemie estońskie znajdowały się pod okupacją niemiecką, a Niemcy były głównym militarnym przeciwnikiem Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. W okresie Estońskiej Wojny Wyzwoleńczej młode państwo otrzymywało militarną i finansową pomoc popierającego białych generałów obozu zwycięzców, ale właśnie ze względu na białą Rosję Ententa nie kwapiła się z uznaniem de iure nowych państw bałtyckich. Estońska delegacja państwowa, kierowana przez ministra spraw zagranicznych Jaana Poskę, uczestniczyła w 1919 r. w obradach paryskiej konferencji pokojowej, ale nie udało jej się doprowadzić do międzynarodowego uznania Republiki Estońskiej. W rzeczywistości jako pierwsze państwo uznała de iure Republikę Estońską radziecka Rosja, przez podpisanie 2 lutego 1920 r. traktatu pokojowego wTartu. 110 W niewielkim stopniu poprawiało to sytuację Estonii, bowiem rządy bolszewickie w Rosji były traktowane przez kraje zwycięskiej koalicji jako przejściowe. Liczono się z powrotem do władzy białych, którzy nadal otrzymywali wsparcie polityczne i militarne. Finlandia 7 lipca 1920 r. uznała de iure państwowość estońską, ale prośba Tallina o przyjęcie do Ligi Narodów została we wrześniu 1920 r. odrzucona. Dopiero 26 stycznia 1921 r. Rada Najwyższa Ententy uznała formalnie niepodległość państw bałtyckich, a 22 września tego roku Estonia, Litwa i Łotwa zostały członkami Ligi Narodów, co przyspieszyło ich uznanie de iure przez większość państw europejskich. W lipcu 1922 r. uznały państwo estońskie Stany Zjednoczone. Kontakty między politykami polskimi a estońskimi zostały nawiązane w Paryżu w połowie 1918 r., stronę polską reprezentował wówczas Komitet Narodowy Polski. Przedstawiciele rządów obu państw spotkali się w końcu marca 1919 r. w czasie obrad paryskiej konferencji pokojowej. Z Jaanem Poską spotkał się Leon Wasilewski, będący oficjalnym delegatem Naczelnika Państwa na konferencję pokojową i jednocześnie jednym z głównych wykonawców polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego. Jaan Poska zwrócił się o uznanie Estonii de facto przez Polskę i prosił o zgodę na mianowanie swego przedstawiciela w Polsce. Jednocześnie zaproponował ścisłą współpracę obu państw aż do zawarcia federacji politycznej państw bałtyckich, Polski i Rumunii. Zbliżeniu Polski z Estonią, podobnie jak z Łotwą, sprzyjało zagrożenie ze strony Niemiec, a także sukcesy białych armii De-nikina i Judenicza, stojących na stanowisku powrotu Rosji do granic z 1914 r. Polska uznała państwowość estońską de facto 6 października 1919 r. Posłem Rzeczypospolitej w Estonii został mianowany 16 lutego 1920 r. Leon Wasilewski, chociaż do Tallina przybył dopiero w końcu kwietnia. Nie oznaczało to jeszcze uznania Estonii de iure, Polska bowiem, mimo nacisku Estonii i Łotwy, nie chciała się zdecydować na ten krok przed Francją. W styczniu 1921 r. władze polskie znalazły się w niezręcznej sytuacji, kiedy Francja i Wielka Brytania uznały de iure państwowość estońską i łotewską, nie powiadamiając o tym Polski. Dyplomacja polska uciekła się wówczas do przekazania rządom Łotwy i Esto- 111 Estonia Pierwsza niepodległość nii dokumentów uznania obu państw de iure, antydatowanych na 31 grudnia 1920 r. Za główne zagrożenie zewnętrzne dla niepodległości Estonii jej przywódcy uważali Niemcy i Rosję. Te pierwsze wyszły z wojny osłabione, natomiast o realności zagrożenia rosyjskiego świadczyły wydarzenia z lat 1918-1920. Po układzie pokojowym w Tartu Estonia zmierzała do normalizacji stosunków z radziecką Rosją. W Tallinie rozbudowano składy przeznaczone dla rosyjskiego handlu tranzytowego, wschodni sąsiad otrzymał w Estonii różne przywileje handlowe. Estonia była też gotowa współpracować z Rosją Radziecką, a potem ZSRR, na arenie międzynarodowej. Po pokoju tartuskim przez pewien czas Tallin był pośrednikiem w kontaktach izolowanego państwa radzieckiego z innymi krajami. W 1922 r. państwa bałtyckie zwróciły się do Rosji z propozycją zawarcia układu zbiorowego o nieagresji, jednakże Moskwa nie zareagowała pozytywnie na ten wniosek, licząc jeszcze na zwycięstwo rewolucji światowej. Próbując normalizować stosunki ze wschodnim sąsiadem, politycy estońscy starali się zapewnić swemu państwu poparcie ze strony któregoś z mocarstw zachodnich. Od czasów wojny 1918-1920 r., kiedy obecność floty angielskiej na Bałtyku i w porcie tallińskim zabezpieczała Estonię przed bolszewickim desantem od strony morza, silne były sympatie do Wielkiej Brytanii, jednakże do zawarcia angiel-sko-estońskiego układu politycznego nie doszło. Wielka Brytania nie miała zamiaru angażować się w sprawy wschodniobałtyckie, a jej bierne zachowanie w grudniu 1924 r., w czasie próby powstania komunistycznego, pozbawiło polityków estońskich ostatnich złudzeń. W takiej sytuacji aktywność dyplomacji estońskiej koncentrowała się na sprawach regionalnych, przede wszystkim wokół koncepcji Związku (Paktu) Bałtyckiego, czyli konwencji polityczno-wojskowej obejmującej Polskę, Litwę, Łotwę, Estonię i Finlandię, który gwarantowałby tym państwom wzajemną pomoc w razie zagrożenia ze strony Niemiec lub Rosji. Po raz pierwszy projekt Związku Bałtyckiego, zwanego też Bałtycką Ententą, sformułowała delegacja estońska w Paryżu 13 listopada 1918 r. Koncepcji tej od początku wiele uwagi poświęcała Polska jako najsilniejsze państwo w tym układzie. 31 sierpnia 1920 r., w Balduri pod Rygą, Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska i petlurowska Ukraina podpisały dokument, w którym deklarowały wzajemne uznanie de iure, gotowość rozstrzygania sporów między sobą na drodze pokojowej i niezawieranie układów wymierzonych przeciw pozostałym sygnatariuszom. Zawarto także konwencję wojskową. Niestety, tej ostatniej nie ratyfikowała Finlandia, a zbrojny konflikt polsko-litewski przekreślił możliwość współdziałania pięciu nowych państw, wyłonionych po rozpadzie imperium rosyjskiego. W1925 r. koncepcja Związku Bałtyckiego należała już do przeszłości. W tej sytuacji odbywające się wielokrotnie spotkania ministrów spraw zagranicznych i szefów sztabów generalnych tych pięciu państw były raczej wyrazem ich intencji lub też dobrych stosunków dwustronnych. Stosunki takie łączyły Estonię z Polską, a ich świadectwem była m.in. wizyta premiera Ottona Strandmana w Warszawie w lutym 1930 r. i sierpniowa rewizyta w Tallinie prezydenta Ignacego Mościc-kiego. Obie strony nadały jej bardzo uroczystą oprawę. Prezydent Rzeczypospolitej przybył do Tallina na statku "Polonia", a jego eskortę stanowił niszczyciel "Wicher" oraz torpedowce "Mazur", "Ślązak", "Krakowiak" i "Podhalanin". W Tallinie powitano delegację polską salwami armatnimi i defiladą wojskową. Mościckiego udekorowano wielką wstęgą "Krzyża Orła" i wyróżniono doktoratem honoris causa Uniwersytetu Tartuskiego. Z wizytą Mościckiego zbiegło się ożywienie działalności polonijnej w Estonii oraz utworzenie Związku Esto-nia-Polska (Eesti-Poola Uhing). Honorowym przewodniczącym Związku był w latach 1930-1940 gen. Laidoner, żonaty z Polką Marią Kru-szewską, a jednym z założycieli znany polityk, profesor prawa na Uniwersytecie Tartuskim, Jiiri Uluots. W 1933 r. rozpoczął działalność lektorską w Tartu, potem także w Tallinie, dr Jerzy Kapliński. Żonaty z estońską tancerką i tłumaczką Kapliński zdobył w Estonii dużą popularność, którą wykorzystywał do propagowania polskiej kultury, zwłaszcza literatury. Kontakty estońsko-polskie obejmowały również współpracę wojskową. Jej zewnętrznym przejawem były m.in. kurtuazyjne wizyty okrętów wojennych. W październiku 1922 r. polskie kanonierki "Komendant Piłsudski" i "Generał Haller" przybiły do portu w Tallinie, 112 113 Estonia Pierwsza niepodległość a w kwietniu następnego roku wizytę w Gdyni złożył estoński niszczyciel "Yambola". Ogółem polskie okręty wojenne czternaście razy gościły w portach estońskich. Współpraca wojskowa obejmowała także kształcenie estońskich oficerów w polskiej Wyższej Szkole Wojennej i lektorat języka polskiego w Wyższej Szkole Wojennej w Tallinie, prowadzony przez Jerzego Kaplińskiego. W 1938 r. podpisano układ o polskiej emigracji zarobkowej stałej (górnicy) i sezonowej (robotnicy robi) do Estonii. Dobre stosunki z Polską utrudniały jednak współpracę Estonii z Litwą. W obliczu narastającego w końcu lat trzydziestych zagrożenia ze strony Niemiec i Związku Radzieckiego Polska była zbyt słabym państwem, aby zapewnić bezpieczeństwo młodym republikom bałtyckim. Dla Estonii plany Związku Bałtyckiego zakończyły się podpisaniem w 1923 r. układu obronnego z Łotwą, po czym nastąpiło zawarcie umowy handlowej i ostateczne wyznaczenie linii granicznej między tymi państwami, która podzieliła Walk na łotewską Valkę i estońską Yalgę. Zakończyło to trwający kilka lat konflikt graniczny. Obie strony zdawały sobie jednak sprawę, że sojusz wojskowy dwóch małych państw nie jest w stanie żadnemu z nich zagwarantować bezpieczeństwa w razie ataku silniejszego sąsiada. Politycy estońscy aktywnie uczestniczyli w pracach Ligi Narodów, starając się także w ten sposób budować międzynarodowy autorytet swego młodego państwa. Stabilizacja wewnętrzna, jaka nastąpiła po stłumieniu próby powstania komunistycznego, sprzyjała zbliżeniu z sąsiadami, tym bardziej że po 1924 r. Związek Radziecki zrezygnował z dokonania w Estonii przewrotu wewnętrznego. W maju 1929 r. podpisano w Moskwie układ handlowy, a trzy lata później pakt o nieagresji. Stosunki z sąsiadami obejmowały także kontakty ze Szwecją i Finlandią. W końcu lat dwudziestych wzrosło zainteresowanie kapitału szwedzkiego inwestycjami w Estonii, w 1928 r. premier Strandman złożył wizytę w Szwecji, a w rok później goszczono w Tallinie króla Szwecji Gustawa V. W Tartu wzniesiono pomnik założyciela uniwersytetu, Gustawa II Adolfa, i utworzono katedrę języka i literatury szwedzkiej. Ochłodzenie we wzajemnych stosunkach nastąpiło w okre- się autorytarnych rządów Patsa, nie budzących sympatii w demokratycznej Szwecji. Bliskie stosunki utrzymywała Estonia z Finlandią, najbliższym sąsiadem pod względem językowym, ale także i politycznym. Zwłaszcza w okresie kryzysu estońskiego parlamentaryzmu tutejsza skrajna prawica szukała wsparcia po prawej stronie fińskiej sceny politycznej. W latach 1932-1936 prezydent Finlandii, Pehr Evind Svinhufvud, trzykrotnie składał wizytę w Estonii. Narastające w połowie lat trzydziestych napięcie w sytuacji międzynarodowej, związane z dojściem Hitlera do władzy w Niemczech i z aktywizacją Związku Radzieckiego na arenie międzynarodowej, ponownie uświadomiło politykom estońskim, że ich państwo, podobnie jak i dwaj pozostali bałtyccy sąsiedzi, nie ma wystarczających gwarancji politycznych i wojskowych w razie agresji któregoś z potężnych sąsiadów. Remilitaryzacja Niemiec i niemiecko-brytyjski układ morski z 1935 r., umożliwiający rozwój niemieckiej floty wojennej, nie pozostawiały wątpliwości, że w razie wybuchu wojny Niemcy zablokują cieśniny duńskie, a Bałtyk stanie się zamkniętym morzem, zdominowanym przez floty wojenne Niemiec i ZSRR. Po niepowodzeniu planów tzw. paktu wschodniego, który - jako wielostronny układ polityczno-wojskowy - miał gwarantować bezpieczeństwo państw europejskich przed zagrożeniem niemieckim, Moskwa zaproponowała państwom bałtyckim dwustronne układy o wzajemnej pomocy. Przewidywały one rozmieszczenie baz Armii Czerwonej na terytoriach sojuszników. Po odrzuceniu tych propozycji przez Tallin, Rygę i Kowno polityka radziecka wspierała plany trójstronnego sojuszu bałtyckiego, licząc na to, że przy pomocy Litwy uda się nakłonić pozostałe państwa bałtyckie do zacieśnienia kontaktów ze wschodnim kolosem. We wrześniu 1934 r. ministrowie spraw zagranicznych Litwy, Łotwy i Estonii podpisali układ o współpracy ekonomicznej i kulturalnej swoich państw. Układ ten przewidywał także regularne spotkania ministrów spraw zagranicznych w celu rozstrzygania kwestii politycznych. Dla bezpieczeństwa państw bałtyckich umowa ta nie miała poważniejszego znaczenia, ale też nie spełniły się nadzieje dyplomacji radzieckiej na zbliżenie Tallina, Rygi i Kowna do 115 114 Estonia Pierwsza niepodległość Moskwy. W roku 1938 państwa bałtyckie, za przykładem krajów skandynawskich, ogłosiły deklarację o swojej neutralności (Estonia ustawą z 2 grudnia), jednakże w warunkach narastającego w Europie napięcia i słabości militarnej państw bałtyckich, krok ten miał czysto deklaratywne znaczenie. Osamotnienie Estonii w obliczu rosnącego zagrożenia stawało się coraz bardziej oczywiste. W tej sytuacji pozostała albo próba lawirowania między dwoma totalitarnymi mocarstwami, albo też - ku czemu skłaniały się koła wojskowe - dążenie do zbliżenia z Niemcami. W czasie rozmów radziecko-francusko-angielskich w Moskwie wiosną 1939 r. władze estońskie odrzuciły radzieckie propozycje "pomocy" wojskowej, oświadczając, że będą je traktować jako akt agresji. 7 czerwca 1939 r. ministrowie spraw zagranicznych Estonii i Łotwy podpisali w Berlinie pakt o nieagresji z Niemcami. W końcu czerwca wizytę w Tallinie złożył szef sztabu generalnego Wehrmachtu gen. Franz Halder. Jednakże w społeczeństwie estońskim istniały silne nastroje antyniemieckie, podzielane przez wielu polityków, a i Berlin nie widział powodów do traktowania Estonii jak równorzędnego partnera. Kultura Własna państwowość miała ogromne znaczenie dla rozwoju estońskiej kultury. Znikło zagrożenie rusyfikacją czy germanizacją, państwo estońskie zaś prowadziło politykę materialnego wspierania narodowej kultury i jej twórców. Wsparcie to sięgało na tyle daleko, że wielu z nich mogło poświęcić się działalności twórczej, nie troszcząc się o środki utrzymania. Własny aparat państwowy i samorządowy oraz szkolnictwo w języku narodowym - wszystko to stwarzało zapotrzebowanie na estońską inteligencję, która - z kolei - była odbiorcą wielu dóbr kulturalnych. Rozszerzył się zakres zastosowania języka estońskiego we wszystkich sferach życia. Coraz większą rolę odgrywały organizacje twórcze i zawodowe: Związek Pisarzy Estońskich (Eesti Kirjanikkude Hit, założony w 1922), Estońskie Akademickie Towarzystwo Muzyczne (Eesti Akadeemiline Helikunstnike Selts, 1924), Centralny Związek Artystów Plastyków (Eesti Kujutavate Kunstnikkude Keskuhing, 1922), Związek Aktorów Estońskich (Eesti Naitlejate Liit, 1934), Związek Inżynierów Estońskich (Eesti Inseneńde Uhing, 1919), Związek Nauczycieli Estońskich (Eesti Ópetajate Liit, 1917) i inne. Po przezwyciężeniu trudności ekonomicznych z pierwszych lat niepodległości powołano w 1925 r. państwowy Fundusz Kultury (Kul-tuurkapital). Środki finansowe podzielono na sześć funduszy celowych, obejmujących literaturę, muzykę, plastykę, teatr, kulturę fizyczną i dziennikarstwo. Na rozwój literatury przeznaczono 25 proc. środków (średnio ok. 40 tyś. koron rocznie), a przydzielane roczne stypendia dla literatów pozwalały im w pełni skoncentrować się na działalności twórczej. Początkowo udział władz w rozdzielaniu środków z Funduszu Kultury był niewielki, a decyzje w tym zakresie podejmowały przede wszystkim związki twórcze. Rola państwa wzrosła w "epoce milczenia". Wówczas też doszło do podziałów politycznych w środowiskach twórczych. Część artystów, czy to z przyczyn ideowych, czy materialnych, poparła system autorytarny, biorąc udział w propagandzie jedności narodowej. Inni w swej twórczości krytykowali system dyktatury otwarcie lub w zawoalowany sposób, uciekając się do aluzji. Byli i tacy, którzy wybrali milczenie jako formę protestu przeciw ograniczeniu swobód twórczych. Państwo wspierało kontakty międzynarodowe estońskich twórców. Zmierzano do wyzwolenia się spod wpływu kultury rosyjskiej i niemieckiej, orientując się na Londyn, Paryż i kraje skandynawskie. Ożywione były zwłaszcza kontakty kulturalne z Finlandią. Zagraniczna promocja kultury estońskiej - wystawy, koncerty orkiestr i chórów, prezentacja spektakli teatralnych - miały służyć zarówno zaznajomieniu Europy z osiągnięciami narodowego dziedzictwa kulturalnego, jak i prezentować korzystny wizerunek młodego państwa. Estoński system oświatowy oparto na zasadzie szkoły jednolitej, gwarantującej uczniom przechodzenie bez dodatkowych egzaminów do wyższych szczebli nauczania. Zlikwidowano dotychczasową różnorodność typów szkół. W latach 1920-1934 po obowiązkowej, bezpłatnej sześcioletniej szkole podstawowej można było kontynuować naukę w pięcioletnim nieobowiązkowym, płatnym gimnazjum. Obowiązek 116 117 Pierwsza niepodległość Estonia szkolny trwał od ósmego roku życia do ukończenia szóstej klasy lub szesnastego roku życia. Gwarantowano nauczanie w języku ojczystym uczniów. Program nauczania był jeden w szkołach podstawowych, natomiast uczniowie gimnazjów mieli do wyboru klasy o profilu klasycznym, humanistycznym, technicznym, realnym, handlowym, ogrodniczym itp. Budzącą wiele polemik sprawę oddzielenia kościoła od szkoły rozstrzygnięto w referendum w lutym 1923 r. Szkoła została zobowiązana do organizowania lekcji religii, ale uczniowie nie musieli na nie uczęszczać. W latach dwudziestych obowiązek szkolny realizowano w praktyce tylko na poziomie czterech klas. Było to związane zarówno z trudnościami ekonomicznymi (brak budynków szkolnych), jak też z niedostatkiem odpowiednio przygotowanej kadry nauczycielskiej i dostosowanych do estońskich realiów podręczników szkolnych. W następnych latach sytuacja systematycznie się poprawiała. Zbudowano około stu nowych budynków szkolnych, wiele starych wyremontowano i zmodernizowano. Oprócz seminariów nauczycielskich z bezpłatnym nauczaniem w Tartu i Rakvere otwarto nowe w Tallinie, Haapsalu i V6ru. Uaktualniono też, z uwzględnieniem powojennych warunków, podręczniki dla uczniów. Od początków lat trzydziestych realizowano już obowiązek szkolny w pełnym, sześcioletnim wymiarze. Zlikwidowane seminaria nauczycielskie zastąpiono dwuletnim (po gimnazjum) pedagogium w Tartu i Tallinie. Analfabetyzm przestał istnieć wśród dzieci i dorosłych, dla których utworzono kursy czytania i pisania, zwane szkołami niedzielnymi. Zbiegło się to jednak z początkami kryzysu ekonomicznego, kiedy państwo ograniczyło wydatki na oświatę. W latach tych ujawnił się już problem nadprodukcji inteligencji. Spośród absolwentów gimnazjów około jedna trzecia podejmowała studia wyższe, a dla znacznej części pozostałych brakowało pracy, odpowiadającej ich wykształceniu i aspiracjom. Założenia reformy oświatowej z 1934 r. przewidywały większą elastyczność systemu szkolnego i położenie nacisku na wykształcenie zawodowe. Reforma wprowadzała trzystopniowy system oświatowy: czteroletnią, obowiązkową, bezpłatną szkołę podstawową, pięcioletnią płatną szkolę średnią i trzyletnie płatne gimnazjum. Obowiązek szkolny ograniczono do ukończenia czternastego roku życia. W okresie przejściowym miał funkcjonować jeszcze dotychczasowy system dwustopniowy. Reforma wywołała niezadowolenie, skracała bowiem lata nauczania bezpłatnego, natomiast wydłużała wydatnie okres, w którym trzeba było płacić za naukę. Aby zmniejszyć niezadowolenie, utrzymano sześcioletnią szkołę podstawową, jednakże jej absolwentom groził brak możliwości kontynuowania nauki. W związku z tym w 1937 r. wprowadzono drugi wariant zreformowanego systemu oświatowego: obok czteroletniej szkoły podstawowej, pięcioletniego progimnazjum i trzyletniego gimnazjum, pozostawiono sześcioletnią szkołę podstawową, po której następowała trzyletnia płatna szkoła realna. Jej absolwenci mogli dalej uczyć się w gimnazjum. Gimnazjum (humanistyczne lub realne) przygotowywało do studiów wyższych, a szkoła średnia stała się po reformie dziewięcioletnia. Zmniejszono liczbę gimnazjów, które wypuszczały też mniejszą liczbę absolwentów niż w latach dwudziestych. Rozwinięto system szkolnictwa zawodowego. W roku szkolnym 1924/1925 w 42 szkołach zawodowych uczyło się 2,2 tyś. uczniów, a piętnaście lat później w 177 szkołach tego typu było 13 tyś. uczniów. W latach trzydziestych rozbudowana została również sieć szkół wyższych. Oprócz istniejących dotychczas wyższych uczelni państwowych i prywatnych powstały nowe. W 1936 r. przekształcono istniejące od 1918 r. Technikum w Tallinie w Instytut Techniczny, a w 1938 r. w Talliński Uniwersytet Techniczny (Tallinna Tehnika IJlikool) z wydziałami budowlano-mechanicznym i chemiczno-górniczym. W tym samym roku powstała w stolicy Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Pięknych (Riigi Korgem Kunstikool), a przy Państwowym Konserwatorium Muzycznym (Tallinna Riiklik Konservatoorium) utworzono Państwową Szkołę Sztuki Scenicznej (Lavakunstikoot). Oficerów sztabowych estońskich sił zbrojnych przygotowywała tallińska Wyższa Szkoła Wojenna (Korgem Sojakoot). Najstarszą, największą i cieszącą się najwyższym prestiżem szkołą wyższą pozostał Uniwersytet Tartuski. Wśród wykładowców i studentów dominowali Estończycy, a najwięcej uwagi w badaniach poświę- 119 118 Pierwsza niepodległość Estonia cano dyscyplinom "narodowym": językowi, literaturze, folklorowi, przyrodzie, bogactwom naturalnym kraju. Oprócz pięciu dotychczasowych wydziałów powołano nowe: ekonomiczny, rolniczy i weterynaryjny. Przyjmowano na uniwersytet wszystkich mających świadectwo dojrzałości i w 1928 r. liczba studentów wynosiła 4,8 tyś. W latach kryzysu wprowadzono egzaminy wstępne, a ponieważ ukończenie uczelni także nie gwarantowało pracy zgodnej z kwalifikacjami, liczba studentów spadła w końcu lat trzydziestych do 2,8 tyś. Pierwsze lata funkcjonowania estońskiego uniwersytetu były bardzo trudne. Uczelnię opuściła większość rosyjskich i niemieckich wykładowców, znaczna część laboratoriów, zbiorów i bibliotek została w czasie wojny ewakuowana do Rosji. Zaprzestały działalności towarzystwa naukowe, a państwo nie miało środków na finansowanie działalności uniwersytetu. Trudności te pokonano stosunkowo szybko, część kadry sprowadzono z krajów skandynawskich, do kraju wróciło też wielu uczonych estońskich. Stworzono narodową terminologię naukową, wznowiono pracę dotychczasowych zakładów uniwersyteckich (m.in. ogród botaniczny, obserwatorium astronomiczne, kliniki), podjęły też działalność związane z uniwersytetem stowarzyszenia naukowe: Estońskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Przyrodników. Powstały nowe, takie jak: Związek Estońskich Towarzystw Lekarskich (Eesti Arstide Seltside Liit, 1921), Akademickie Towarzystwo Języka Ojczystego (Akadeemiline Emakeele Selłs, 1920), Akademickie Towarzystwo Rolnicze (Akadeemilises Majandu-steaduse Selts, 1923), Akademickie Towarzystwo Historyczne (Akadeemiline Ajaloo Selts, 1920). Rozpoczęto wydawanie uniwersyteckich i branżowych czasopism naukowych, organizację sesji i zjazdów naukowych, a uczeni estońscy uczestniczyli w wielu konferencjach zagranicznych. W 1938 r. powołano Estońską Akademię Nauk (Eesti Teaduste Akadeemia), ale nie miała ona już czasu na rozwinięcie działalności. Międzynarodową pozycję zdobyli tacy estońscy uczeni, jak astronom Ernst Julius Opik, po drugiej wojnie światowej profesor uniwersytetów angielskich i amerykańskich, współpracownik NASA, twórca chemii łupków bitumicznych Paul Kogerman, neurochirurg Ludvig Puusepp, 120 doktor honoris causa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1929), geobotanik Teodor Lippmaa, geograf Edgar Kant. W obrębie dyscyplin "narodowych" główną rolę odegrali tacy badacze jak językoznawcy: Johannes Aavik, Johannes Yoldemar Yeski i Andras Saareste oraz folklorysta Oskar Loorits. Znanymi badaczami języków ugrofińskich byli Julius Mark i Julius Magiste. Estońską szkołę archeologiczną, prowadzącą badania pradziejów kraiów bałtyckich, stworzył Hani Moora. Estońskie środowisko historyczne skupione przede wszystkim w Tartu, oprócz badań szczego-towych przygotowało Bibliografie historii Estonii 1877-1917, której kontynuację stanowiła bieżąca bibliografia historyczna (1933-1939). Wydano Estoński Słownik Biograficzny (1926-1940) oraz dwie trz^o-mowe syntezy dziejów kraju: Historię narodu estońskiego (1932-1935) i Historię Estonii (1935-1940). Od 1922 r. wydawano "Ajaloolme Aja-kiri" (Czasopismo Historyczne). W latach 1932-1937 opublikowano wTartu, pod redakcją Richarda Kleisa ośmiotomową obszerną Eesti Entsuklopeedia. Lata niepodległości to żywiołowy rozwój prasy różnego rodzaju, od dzienników, poprzez przeznaczone dla poszczególnych środowisk ilu strowane tygodniki, po czasopisma kulturalno-społeczne, środowisko we i wreszcie fachowe pisma naukowe. Swoje organy wydawały parne i organizacje społeczne, związki twórcze, towarzystwa naukowe i mniej szości narodowe. W 1925 r. ukazywały się 104 tytuły prasowe w na kładzie 42 min egzemplarzy, dziesięć lat później - 277 tytułów o ącz- nym nakładzie 56 min egzemplarzy. Wśród dzienników największą rolę odgrywał tartuski "Postimees" i talliński "Paevaleht (Gazeta Co dzienna) o dziennym nakładzie około 50 tyś. egzemplarzy. Pojurzędo- wv charakter miał po roku 1934 organ Isamaaliitu "Uus Eesti (Nowa Estonia) Od 1906 r. ukazywał się literacko-kulturalny "Eesti Kirjan- dus" (Literatura Estońska). Dużą rolę w życiu kulturalnyrn odgrywał, wydawany również obecnie, organ Związku Literatów Estońskich "Looming" (Twórczość, 1923). W "epoce milczenia" władze wydawały konkurencyjny"Yaramu" (Skarbiec). ,, . , Po rozpadzie w 1919 r. grupy literackiej "Siuru" większość jeji członków (bez Henrika Yisnapuu i Augusta Gailita) utworzyła, także krótko 121 Pierwsza niepodległość działającą (1921-1922), grupę "Tarapita". Dołączyli do nich Gustav Suits, Albert Kwkas i Aleksander Tassa. Grupa miała charakter nie tylko literacki, ale także polityczny. Jej członkowie stanowili opozycję wobec władz, która wychodziła z pozycji socjalistycznych, oczekiwała "światła ze Wschodu", a jednocześnie występowała w obronie kultury i swobód twórczych. Atakowali również dotychczasową twórczość estońskich realistów. Skupiające wybitne indywidualności estońskiego życia literackiego ugrupowanie rozpadło się bardzo szybko, a większość jego uczestników przeszła na pozycje określane mianem neorealizmu, dominujące w estońskiej literaturze okresu niepodległości. Żywym klasykiem stał się Eduard Yilde, którego zebrane utwory wydano w latach niepodległości. W 1926 r. Anton Hansen Tam-msaare opublikował pierwszą część pięciotomowej realistycznej epopei Prawda i sprawiedliwość (Todeja oigus, 1926-1933, w Polsce ukazała się część pierwsza pt. Wargamae, 1971), która zapewniła mu czołowe miejsce w estońskiej literaturze. Akcja powieści obejmuje sześćdziesiąt lat, poczynając od lat siedemdziesiątych XIX w., i toczy się zarówno na wsi, jak w mieście, ukazując szeroką panoramę losów różnych estońskich środowisk i pokoleń. Realistyczny charakter miała także twórczość Alberta Kivikasa i Maita Metsanur-ka. Oskar Luts, który po przedwojennym sukcesie dwutomowej Wiosny, zwrócił się w stronę fantastyki, romantyki i groteski, kontynuował w międzywojniu dzieje jej bohatera w kolejnych powieściach: Lato (Suvi, 1918-1919), Wesele Tootsa (Tootsi pulm, 1921), Dzień powszedni (Aeri paev, 1924) [Jesień (Sugis, 1938). Powieści te nie osiągnęły jednak już tej popularności co młodzieńczy debiut powieściowy. Neoromantykiem pozostał August Gailit, felietonista i nowelista, któremu ogromną popularność przyniosła, złożona z siedmiu nowel, powieść Dziwny świat Toomasa Nipernaadiego (1928, wydanie polskie 1986). Naturalizm w duchu Zoli reprezentował w swej twórczości August Jakobson. Jego Przysiółek biednych grzeszników (Yaeste-Patuste alev, 1927), zaliczano do nurtu "realizmu przedmieść", przeciwstawianego dominującemu "realizmowi wiejskiemu". 122 W połowie lat trzydziestych w prozie estońskiej doszedł do głosu realizm psychologiczny. W nurcie tym znalazł się młody prozaik Karl Ristikivi. Pierwszy toru jego dobrze przyjętej przez czytelników i krytykę tallińskiej trylogii Ogień i żelazo (Tuli ja raud) ukazał się w roku 1938. Była to już "epoka milczenia", kiedy w pewnej mierze z inspiracji władz rozwijała się powieść historyczna, odwołująca się do czasów przedhistorycznych i lat walk Estów z obcymi najeźdźcami. Gatunek ten uprawiali zarówno starsi pisarze, tacy jak Karl August Hindrey (powieści Urmas - 1935, Merike - 1936, Lembitu - 1938) czy Mait Metsanurk (Na rzece Umera - Umera joel, 1934), jak i młodsze pokolenie, do którego należał Enn Kippel, autor powieści, których akcja toczyła się w czasie wojny północnej (Kiedy przyszedł Żelaznoglowy -Kui Raudpea tuli, 1936), walk z podbojem (Psy pana - Issanda koerad, 1937) i powstania 1343 r. (Noc św. Jerzego -Juńbó, 1939). Z tematyką Wojny Wyzwoleńczej związana jest powieść jej uczestnika, Alberta Kivikasa, Imiona na marmurowej płycie (Nimed marmortahvlil, 1935), do dziś uważana za najbardziej wiarygodny artystyczny wizerunek tamtych lat. W tym samym roku ukazała się powieść Augusta Gailita Ziemia ojców (Isade mad), gdzie temat Wojny Wyzwoleńczej został potraktowany z właściwym temu autorowi komizmem i ironią, co nie znalazło uznania u czytelników i krytyki. Reakcją na czasy dyktatury była późna twórczość Antona Hansena Tammsaare. Dramat Królowi jest zimno (Kuningal on kulm, 1936) jest ostrą krytyką wszelkich dyktatur, a powieść Nowy Piekielnik z Czarto-ryi (Porgupohja uus Yanapagan -1939, wydanie polskie 1983) to ostra, aczkolwiek zawoalowana krytyka współczesnego społeczeństwa estońskiego i jego instytucji. Aluzje pisarza były czytelne dla władzy. Chutor Lagle, nagrodę prezydenta za najlepsze przedstawienie życia narodu, otrzymał nie Tammsaare, twórca narodowej epopei, jaką była Prawda i sprawiedliwość, ale August Malk, autor poczytnych powieści o życiu mieszkańców Ozylii. Najpopularniejszym dramaturgiem okresu międzywojennego był Hugo Raudsepp. Jego przesycone ludowym humorem komedie, które zawierały czytelne dla widzów aluzje do współczesności, do dziś nie 123 Estonia schodzą ze scen estońskich teatrów. W 1943 r. komedia Raudseppa Męki parobka (Yaheliku vapustused) zmyliła niemiecką cenzurę i dopiero burzliwy aplauz publiczności uświadomił cenzorowi, że nawiązuje ona do niepodległości Estonii, uciskanej, jak bohater sztuki, przez dwóch silniejszych sąsiadów. Swojego rodzaju reakcją na dominację realistycznej twórczości prozatorskiej było powstanie w 1938 r. grupy poetyckiej, nazwanej od wspólnej antologii "Arbujad" (Czarodzieje). Skupieni w niej młodzi poeci z Tartu mieli już za sobą debiutanckie tomiki, a łączyła ich nie tylko wspólnota pokoleniowa, ale też zbliżone poglądy filozoficzne i estetyczne. Byli wśród nich: Heiti Talvik, Bernard Kangro, Uku Masing, Paul Yiiding, Betti Alver, August Sang i Kersti Merilaas. Większość z nich (Talvik zmarł w radzieckim obozie) najlepsze dzieła stworzyła po drugiej wojnie światowej w kraju i na emigracji. W swojej neoromantycznej, reprezentującej wysoki poziom intelektualny i artystyczny poezji członkowie "Arbujad" podejmowali tematykę egzystencjalną, oddawali katastroficzne nastroje epoki, a jednocześnie odwoływali się do wiary i nadziei. Zdecydowana większość estońskich literatów zajmowała się także przekładem literackim, przyswajając krajowemu czytelnikowi zarówno światową klasykę (dotychczas w większości nietłumaczoną na estoński), jak i bieżący dorobek literatur europejskich. Bez wielkiej przesady można nazwać międzywojenną Estonię "krajem ludzi czytających". W1937 r. na 10 tyś. jej obywateli publikowano 17,25 tytułów, podczas gdy w Danii odpowiednio - 9,25, w Holandii - 9,23, na Łotwie - 8,16 i Litwie - 4,43. W estońskim teatrze pierwsze dziesięciolecie niepodległości charakteryzowało się bogactwem prądów, stylów i eksperymentów, drugie - dominacją realizmu. W niewielkim kraju istniało kilkanaście profesjonalnych teatrów, nawet w tak niedużych miastach, jak Vóru (5,5 tyś. mieszkańców - teatr "Kannel") czy Kuressaare (4,5 tyś. mieszkańców - Teatr Estoński). Zespoły te wystawiały przeważnie dramaty i operetki. W Tallinie i Tartu działały teatry niemieckie, a w stolicy także teatr rosyjski. Spektakle teatralne, podobnie jak operetka, opera i balet, miały dużą i stałą frekwencję. Grano repertuar 124 Pierwsza niepodległość światowy, a wśród twórczości rodzimej największą popularnością cieszyły się komedie Hugo Raudseppa. Centrum życia teatralnego stał się Tallin z trzema teatrami estońskimi. Największą rolę odgrywała "Estonia", ze sceną dramatyczną i muzyczną (operetka, opera i balet). Ulubieńcami publiczności byli wszechstronny aktor i reżyser Paul Pinna, występujący także w teatrach niemieckich i rosyjskich, Hugo Laur, i jego żona oraz partnerka sceniczna Erna Yillmer, później żona innego wybitnego aktora, reżysera i pedagoga Antsa Lautera, który ma w Tallinie swoją ulicę, a jego imię nosi nagroda teatralna. Talliński Teatr Dramatyczny powstał z połączenia prywatnej szkoły teatralnej aktora i reżysera, Paula Seppa, oraz Teatru Objazdowego. W jego repertuarze dominowały sztuki autorów estońskich, z którymi zapoznawano publiczność całego kraju, gdyż scena ta dopiero w 1939 r. otrzymała stałą siedzibę po Teatrze Niemieckim. Teatr Robotniczy powstał w Tallinie w roku 1926. W jego repertuarze dominowały niewyszukane sztuki krajowe. Teatry prowincjonalne, łącznie z przeżywającym kryzys tartuskim "Yanemuine", nie dorównywały poziomem dwóm pierwszym scenom Tallina. Mimo powszechnej dostępności do scen zawodowych bujnie rozwijał się na prowincji amatorski ruch teatralny, sięgający także po najpoważniejszy repertuar dramaturgii światowej. Ruch ten miał duże wsparcie ze strony Estońskiego Związku Oświatowego (Eesti Hańdusliit, 1923), który przysyłał do zespołów amatorskich swoich reżyserów i scenografów, wypożyczał kostiumy i publikował teksty sztuk. Bogate i dynamiczne życie muzyczne kraju koncentrowało się w Tallinie i Tartu. W obu tych miastach istniały wyższe szkoły muzyczne, kierowane przez główne postacie estońskiej muzyki: Artura Kappa (Tallin) i Heino Ellera (Tartu). Do ich pokolenia należeli jeszcze tacy kompozytorzy, jak Juhan Aavik, Cyrillus Kreek, Yerner Ne-rep, Riho Pats, Enn Vórk. Młode pokolenie kompozytorów to już z reguły wychowankowie szkół w Tallinie i Tartu. Najbardziej znanymi spośród nich byli Eduard Tubin, syn Artura Kappa - Eugen, Evald Aav i Eduard Oja. 125 Pierwsza niepodległość Estonia W 1928 r. wystawiono w "Estonii" pierwszą estońską operę Wikingowie (Yikerlased), skomponowaną przez Evalda Aava. Rozgłos zdobyły także oratoria: Jowisz Artura Kappa i Requiem Cyrillusa Kreeka. Na dobrym poziomie stały kompozycje dla popularnych w Estonii chórów. Wysoki poziom zespołu operowego "Estonii" pozwalał na wystawianie na jej scenie najtrudniejszego repertuaru światowego (Wagner, Musorgski). Dotyczyło to także operetki, w której, oprócz śpiewaków operowych, występowali (podobnie jak w operze) artyści dramatu, np. Paul Pinna. Soliści opery estońskiej z powodzeniem uczestniczyli w międzynarodowych konkursach i śpiewali na czołowych scenach operowych Europy. Między innymi tenor Eedo Karrisoo, po sukcesie na konkursie śpiewaczym w Wiedniu, występował jako solista w tamtejszej Staatsoper, a potem w Królewskiej Operze Szwedzkiej, Utrzymano tradycję Ogólnoestońskich Świąt Pieśni, odbywających się co pięć lat (1923,1928,1933 i 1938) i zbiegających się z rocznicami niepodległości. Inicjatorem tych imprez był powstały w 1921 r. Estoński Związek Śpiewaczy (Eesti Lauljate Liit), który miał ponad tysiąc oddziałów terenowych, organizujących m.in. lokalne dni pieśni i muzyki. Szczególnie okazały charakter miało Święto Pieśni w 1938 r. -uczestniczyło w nim 569 chórów (ok. 17,5 tyś. śpiewaków) i blisko 150 tyś. słuchaczy. Dużą rolę w popularyzacji muzyki poważnej i lekkiej odegrało radio. Pierwsze regularne audycje zaczęto nadawać w 1926 r. W1934 r. władze państwowe przejęły spółkę "Raadio-Ringhaaling". Stacja nadawcza w Ttiri zapewniała zasięg audycji na całym obszarze kraju, a pod koniec okresu niepodległości dziewięciogodzinny program odbierano na około 100 tyś. aparatów. Istniała wspólna orkiestra symfoniczna teatru "Estonia" i radia. W muzyce popularnej można było wyróżnić dwa nurty: narodowy, oparty na współczesnych pieśniach ludowych, i światowy, w którym na plan pierwszy wysunął się od końca lat dwudziestych jazz. Orkiestry jazzowe występowały w kawiarniach i restauracjach, popularnym dyrygentem był John Pori. Aranżacją jazzową estońskich motywów ludowych zajmował się legendarny do dzisiaj Raimond Yalgre. 126 Kinematografia estońska wyprodukowała w latach niepodległości kilkadziesiąt filmów fabularnych, jednak nie było wśród nich obrazów wybitnych. Wyższy poziom osiągnął film dokumentalny, a tygodniowe kroniki filmowe, produkowane przez "Eesti Kultuurfilm", poprzedzały seanse, na których wyświetlano zazwyczaj zagraniczne filmy fabularne. Już w 1920 r. na olimpiadzie w Antwerpii imię młodego państwa rozsławiali estońscy sportowcy. Złoty medal zdobył wówczas ciężarowiec Alfred Neuland, a srebrne ciężarowiec Alfred Schmidt (później Ain Sillak) i maratończyk Jiiri Lossmann. Nie były to sukcesy przypadkowe. Tylko z olimpiady w Los Angeles sportowcy nie przywieźli medali, tam bowiem, ze względu na koszty, państwo estońskie reprezentowali zawodnicy mieszkający w Ameryce. Bohaterem narodowym stał się w 1936 r. "światowy Krystian" - zapaśnik Kristjan Pa-lusalu - zdobywca dwóch złotych medali w wadze ciężkiej (w stylu klasycznym i wolnym). Oprócz zapasów i podnoszenia ciężarów Estończycy zdobywali medale olimpijskie w boksie, dziesięcioboju i lekkiej atletyce. Drużyna strzelców estońskich wywalczyła dwukrotnie (1937 i 1939) Puchar Argentyny, najwyższe wówczas trofeum w tym sporcie. Gwiazdą estońskich szachów był Paul Keres. W1938 r. zwyciężył on w turnieju arcymistrzów dającym prawo do walki o mistrzostwo świata z legendarnym Aleksandrem Alochinem. Do meczu ostatecznie nie doszło - najpierw na przeszkodzie stanął brak funduszy, a potem wybuch drugiej wojny światowej. Sukcesy olimpijskie miały podstawy w masowości ruchu sportowego. W końcowych latach niepodległości kluby i towarzystwa sportowe liczyły około 15 tyś. czynnych zawodników. Popularyzacji sportu służyły różnego rodzaju imprezy w skali lokalnej i centralnej, w tym organizowane w 1934 i 1939 r. Igrzyska Estońskie. Ruchem sportowym kierował utworzony w 1922 r. Centralny Estoński Związek Sportowy (Eesti Spordi Keskliit). Rok później powstał Estoński Komitet Olimpijski. W rzeźbie, malarstwie i grafice pierwsze lata niepodległości to kontynuacja różnorodności kierunków artystycznych, właściwych dwóm pierwszym dziesięcioleciom XX w. Oprócz tradycyjnego już 127 Rerwsza niepodległość impresjonizmu i ekspresjonizmu dotarł do Estonii kubizm i konstruk-tywizm. Tworzyli jeszcze starzy mistrzowie: Amandus Adamson, Jaan Koort, Ants Laikmaa, Kristjan Raud i Konrad Magi, stopniowo dołączali do nich artyści pokolenia "Noor-Eesti": malarz i grafik Nikolai Triik, malarz Peet Aren, malarz i pedagog August Jansen, malarz, grafik i ilustrator Ado Yabbe, rzeźbiarz i pedagog Anton Starkopf, na ogół wykształceni jeszcze w akademiach carskiej Rosji i zachodniej Europy. Lata niepodległości to wznoszenie pomników wybitnych postaci estońskiej historii i tradycji - Kalevipoega w Tartu, Lydii Koiduli Kalevipoeg w Tartu - pomnik bohaterów Estońskiej Wojny Wyzwoleńczej autorstwa Amandusa Adamsona w Parnawie, Friedricha Kreutzwalda w Voru - dłuta Amandusa Adamsona. Niemal w każdej gminie fundowano pomniki poświęcone bohaterom Wojny Wyzwoleńczej, niestety na ogół dość sztampowe i bez większej wartości artystycznej. W początkach lat trzydziestych w plastyce, podobnie jak w całej kulturze estońskiej, dominował neorealizm, chociaż wielu twórców pozostało wiernych dotychczasowym kierunkom, a przykładem może 128 być konstruktywista i kubista, malarz Arnold Akberg. Przewaga neo-realizmu wiąże się z wejściem w lata twórczości pierwszych wychowanków tartuskiej Szkoły Sztuk Pięknych "Pallas": graficzki Aino Bach i malarza Karla Parsimagiego. Artyści estońscy utrzymywali szerokie kontakty międzynarodowe. Wszechstronny Adamson-Eric był malarzem, ale w twórczości wykorzystywał także skórę, metal, tkaninę i ceramikę. Studiował w Monachium i Paryżu, a w 1937 r. na Wystawie Światowej w stolicy Francji otrzymał nagrodę w dziedzinie sztuki użytkowej. Obywatelem świata był popularny grafik Eduard Yiiralt. Student "Pallas", wysłany na dalszą naukę do Drezna, osiadł w 1924 r. Paryżu, gdzie był członkiem Salonu Jesiennego, miał wiele wystaw w Europie Zachodniej, a pochowany został na słynnym cmentarzu Pere-Lachaise. W architekturze kontynuowali działalność dotychczasowi, rosyjscy lub niemieccy architekci, projektujący w duchu secesji lub tradycjonalizmu, opartego na skromnym, zmodernizowanym baroku. Wiele dyskusji wywołał gmach parlamentu, zbudowany w latach 1920-1922 wewnątrz historycznego kompleksu na Toompea według projektu Herberta Johansona i Eugena Habermanna. Polemikę wywołała nie bryła obiektu, zręcznie wkomponowana w dotychczasową zabudowę, ale ekspresjonistyczne wnętrza budynku. Ożywiony ruch budowlany nastąpił zwłaszcza w pokryzysowych latach trzydziestych, kiedy wznoszono budynki administracyjne, szkolne oraz domy mieszkalne w miastach i chutorach. W architekturze dominował wówczas konstruktywizm i funkcjonalizm. Jednym z jego czołowych przedstawicieli był Olev Siinmaa, projektant domu zdrojowego i hotelu w Parnawie, a także wielu willi. Zabudowa typu willowego zdominowała zamieszkiwane przez średniozamożnych mieszkańców przedmieścia Tallina (Nomme, Pirita) i Tartu (Tammelinn i Tahtvere). Walory udanych, jedno- lub dwukondygnacyjnych domów, często drewnianych, podkreślała bogata zieleń otaczających je ogrodów. Zabudowa robotniczych przedmieść nie uległa zasadniczym zmianom, natomiast najbogatsze domy uzyskały współczesny europejski standard (elektryczność, centralne ogrzewanie, kanalizacja), a do wyposażenia zaczęły wchodzić lodówki i kuchnie elektryczne. 129 Pierwsza niepodległość pomieszczeń gospodarczych. Zazwyczaj były to jednokondygnacyjne drewniane domy na wysokiej podmurówce, z podłogą i dużymi oknami, z werandą, niekiedy także mansardą, z reguły udanie wpisane w krajobraz. Do najbogatszych chutorów doprowadzono elektryczność i telefony, pojawiły się pierwsze samochody, popularne stały się Łstoma Na ulicach miast pojawiły się prywatne samochody, a przy domach garaże. Bogatsi mieszkańcy budowali podmiejskie domki letniskowe. Modne stały się estońskie uzdrowiska: Parnawa, Kuressaare, Narva--Jóesuu, Elva i inne. Publiczny transport miejski nie ograniczał się już tylko do dorożek czy do tallińskiego tramwaju, pojawiły się linie autobusowe i taksówki. Rozwijała się też autobusowa komunikacja międzymiastowa. Dużo budowano na wsi, poczynając od skromnych chutorów osadników, po okazałe siedziby zamożnych gospodarzy, projektowane przez zawodowych architektów. Oddzielono budynek mieszkalny od Pałac na Toompea- siedziba rządu i parlamentu rowery szwedzkiej firmy "Husqvarna". W wyposażeniu domu znalazło się radio i maszyna do szycia (zazwyczaj singer z nożnym napędem). Zmienił się też wiejski jadłospis, w dużej mierze pod wpływem organizacji kobiecych. Urozmaicono posiłki, ich stałym elementem stały się sałatki. W rozwoju życia społecznego i kulturalnego ogromną rolę odegrały liczne organizacje społeczne, o bardzo różnorodnym charakterze, od kooperatyw rolniczych, produkcyjnych i spożywczych, poprzez związki twórcze, po masowe towarzystwa oświatowe, muzyczne, śpiewacze, wreszcie kluby i stowarzyszenia sportowe czy organizacje współpracy międzynarodowej. Wiele z nich przejawiało dużą aktywność i nawet w latach rządów autorytarnych w niewielkim stopniu ograniczono ich działalność. 130 W latach drugiej wojny światowej W latach drugiej wojny światowej Następstwa układu Ribbentrop-Mołotow W tajnym protokole do podpisanego w Moskwie 23 sierpnia 1939 r. radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji, zwanego potocznie paktem Ribbentrop-Mołotow, ustalono, że Estonia znajdzie się w radzieckiej strefie wpływów. W praktyce oznaczało to, że Niemcy dają Związkowi Radzieckiemu "wolną rękę" w polityce wobec państwa estońskiego. W końcu sierpnia na granicy estońsko-radzieckiej zostały skoncentrowane jednostki Armii Czerwonej. Mimo nacisku estońskich wojskowych prezydent Pats odmówił podpisania dekretu mobilizacyjnego. l września 1939 r., po wybuchu wojny niemiecko-polskiej, ogłoszono wejście w życie ustawy o neutralności państwa estońskiego. Wkrótce jednak Estonia odczuła skutki toczącej się wojny i poprzedzającego ją paktu Ribbentrop-Mołotow, a bezpośrednią przyczyną użycia przez stronę radziecką polityki siły wobec Tallina stała się sprawa "Orła". 14 września 1939 r. polski okręt wojenny "Orzeł" wpłynął na redę portu w Tallinie, aby usunąć uszkodzenie i wysadzić na ląd chorego dowódcę. Pod naciskiem posła niemieckiego estońskie władze wojskowe internowały "Orła" i nakazały jego rozbrojenie. Pozbawiony dokumentów nawigacyjnych ł częściowo rozbrojony, polski okręt podwodny 18 września, nocą, opuścił port w Tallinie. Ucieczka "Orła" spowodowała zwolnienie ze stanowisk estońskiego dowódcy i szefa sztabu marynarki wojennej, co jednak nie zapobiegło reakcji ze strony Związku Radzieckiego. Już 19 września 1939 r. o godz. 13 ambasador estoński w Moskwie August Rei otrzymał od Mołotowa pismo z "poważnym ostrzeżeniem" dla władz Estonii. Mo-łotow oświadczył też, że Związek Radziecki rozkazał swojej flocie bałtyckiej poszukiwanie na estońskich wodach terytorialnych zagra- 132 żającego bezpieczeństwu na Bałtyku polskiego okrętu wojennego. Dla uprawdopodobnienia tego niebezpieczeństwa okręty radzieckie storpedowały kilka dni później w pobliżu Narwy (po uprzedniej ewakuacji załogi) własny frachtowiec "Mietallist", przedstawiając całe wydarzenie jako atak nieznanego (w podtekście "Orła") okrętu podwodnego. W coraz bardziej napiętej sytuacji 22 września 1939 r. estoński minister spraw zagranicznych Karl Selter udał się z wizytą do Moskwy, aby podpisać tam estońsko-radziecką umowę handlową. Nieoczekiwanie dla Seltera, 24 września radziecki komisarz spraw zagranicznych, Wiaczesław Mołotow, zażądał od Estonii niezwłocznego zawarcia ze Związkiem Radzieckim układu o wzajemnej pomocy. Na mocy tego układu na terytorium Estonii miały zostać rozmieszczone "dla jej bezpieczeństwa" radzieckie bazy morskie. W razie odmowy Związek Radziecki groził użyciem siły. Estoński minister oświadczył, że nie ma pełnomocnictw do podpisania takiego układu i musi skonsultować się ze swoim rządem. Już następnego dnia "propozycję" radziecką rozpatrywał estoński parlament. Nad Tallinem krążyły w tym dniu radzieckie samoloty, a siły Armii Czerwonej, stojące na granicy z Estonią, wielokrotnie przekraczały liczebność armii estońskiej (około 15-16 tyś.). Mała, izolowana na arenie międzynarodowej Estonia przyjęła warunki Moskwy, zwłaszcza że Łotwa odmówiła wypełnienia zobowiązań sojuszniczych, Finlandia nie przejawiała zainteresowania sprawami estońskimi, a Niemcy wręcz sugerowały zaakceptowanie żądań radzieckich. Do Moskwy udała się delegacja w celu podpisania "układu o wzajemnej pomocy", zwanego potocznie "układem o bazach". Jej członków czekała tam kolejna niespodzianka. Powołując się na incydent z zatopieniem "Mietallista", Mołotow zażądał dodatkowo zgody na wprowadzenie do Estonii 35 tyś. żołnierzy radzieckich wojsk lądowych dla ochrony baz morskich. Delegacji estońskiej udało się zmniejszyć ich liczebność o 10 tyś. Układ o bazach został uroczyście podpisany w Moskwie 28 września 1939 r. Obie strony zobowiązywały się do nieuczestniczenia w układach skierowanych przeciwko jednej z nich, do udzielenia sobie wzajemnej pomocy w razie ataku lub zagrożenia agresją. Związek Ra- 133 Estonia dziecki zobowiązał się do sprzedania Estonii uzbrojenia na korzystnych warunkach, a ta z kolei do udostępnienia stronie radzieckiej baz wojskowych na Ozylii, Dagó (Hiiumaa) i w Paldiskach. W tajnym protokole uściślono liczebność radzieckich sił lądowych na terytorium Estonii (25 tyś.) oraz prawo do korzystania przez stronę radziecką w ciągu dwóch lat z portu w Tallinie. Pomoc miała być udzielana tylko na prośbę zagrożonej strony. Estończycy otrzymali także zapewnienie, iż niepodległość ich państwa nie będzie zagrożona ze strony radzieckiej i że wschodni sąsiad nie będzie ingerował w jej sprawy wewnętrzne. 2 października delegacja Armii Czerwonej, która przybyła do Tallina w celu uzgodnienia z estońskimi władzami wojskowymi spraw związanych z układem, zażądała zgody strony estońskiej na założenie baz także wewnątrz lądowego terytorium Estonii. W drodze kompromisu ustalono, że siły radzieckie zostaną rozmieszczone w Haapsalu, a w Kuusiku i Kehtnie powstaną ich zapasowe lotniska. Ludność estońska miała opuścić tereny zajmowane przez bazy. W październiku identyczne układy o wzajemnej pomocy zawarły ze Związkiem Radzieckim Litwa i Łotwa. 18 października 1939 r., koleją i drogami bitymi, 25 tyś. żołnierzy Armii Czerwonej z wyposażeniem i uzbrojeniem (m.in. 350 czołgów i 240 samolotów) wkroczyło na terytorium formalnie jeszcze niepodległej Estonii. Rozmieszczanie wojsk trwało cztery dni i ani w tym czasie, ani w następnych miesiącach nie doszło do poważniejszych incydentów między przybyszami a miejscową ludnością. Możliwości poruszania się żołnierzy Armii Czerwonej poza terenem baz były bardzo ograniczone, mieli też oni zakaz kontaktów z ludnością estońską. Wydarzenia z września i października 1939 r. oznaczały porażkę polityczną kół rządzących Estonią od marca 1934 r., zwłaszcza że wszystkie decyzje podejmowano w wąskim kręgu władzy (Pats, Laido-ner i Eenpalu), a w wojsku i w społeczeństwie było wielu przeciwników kapitulacji wobec żądań radzieckich. 2 października 1939 r. odszedł niepopularny premier Kaarel Eenpalu. Władze podjęły próbę rozszerzenia swej bazy politycznej, szukając sojuszników na prawicy 134 W latach drugiej wojny światowej i lewicy, od wabsów po prawicowych socjalistów. Wysiłki te nie przyniosły poważniejszych rezultatów i w powołanym 12 października 1939 r. rządzie profesora prawa Uniwersytetu Tartuskiego, Jiłri Uluot-sa, z dotychczasowej demokratycznej opozycji znalazł się tylko Ants Piip, który objął tekę ministra spraw zagranicznych. Nowy rząd niewiele miał do zaoferowania opozycji: utrzymano stan wojenny, zakaz działalności partii politycznych i cenzurę prasy. W związku z toczącą się wojną dotknęły Estonię trudności gospodarcze, wzrosły ceny na artykuły pierwszej potrzeby, coraz więcej towarów sprzedawano w systemie kartkowym. Zmalał eksport, w związku z czym spadły dochody państwa i pojawiło się bezrobocie. Trudności te usiłowały wykorzystać siły lewicowe, ale podejmowane przez nie próby nawiązania kontaktów z Armią Czerwoną i poselstwem Związku Radzieckiego w Tallinie nie spotkały się początkowo z przychylnym przyjęciem, zwłaszcza że Komunistyczna Partia Estonii liczyła na początku 1940 r. tylko 133 członków, a wielu estońskich komunistów zostało wymordowanych w Związku Radzieckim w czasie stalinowskich czystek. Wojna ograniczyła kontakty Estonii z zachodnimi demokracjami, które zresztą nie widziały swoich interesów w krajach nadbałtyckich. W tej sytuacji Tallin zacieśniał stosunki z Litwą i Łotwą, a - z konieczności - ze Związkiem Radzieckim. W grudniu 1939 r. z dziesięciodniową wizytą w Moskwie przebywał gen. Laidoner, który raz jeszcze otrzymał zapewnienie, że wschodni sąsiad nie zagraża niepodległości Estonii. Do ZSRR jeździły także inne delegacje estońskie, ożywiły się estońsko-radzieckie kontakty gospodarcze. Za zgodą Związku Radzieckiego Estonia zawarła umowę handlową z Niemcami. Kierowano tam 70 proc. estońskiego eksportu. Stosunki estońsko-radzieckie komplikowała tocząca się na przełomie 1939 i 1940 r. wojna radziecko-fińska, zwana wojną zimową. Sympatia społeczeństwa estońskiego była po stronie fińskich pobratymców, którzy - w przeciwieństwie do Estonii, Łotwy i Litwy - nie przyjęli radzieckiego ultimatum. Wielu młodych Estończyków przedostawało się przez Zatokę Fińską, aby walczyć przeciw radzieckiej agresji. Nieoficjalnie na drugą stronę zatoki docierała też estońska pomoc 135 W latach drugiej wojny światowej Estonia finansowa i zaopatrzeniowa. Oficjalnie Estonia zachowała neutralność wobec tego konfliktu. W Lidze Narodów, w czasie głosowania nad wykluczeniem Związku Radzieckiego z tej organizacji, przedstawiciele estońscy wstrzymali się od głosu. Tymczasem z estońskich lotnisk, niezgodnie z układem o bazach, startowały radzieckie samoloty bombardujące fińskie miasta, a na nieśmiałe protesty Tallina Moskwa nie udzielała nawet zdawkowych odpowiedzi. Władze III Rzeszy 7 października 1939 r. wezwały Niemców z państw bałtyckich, Związku Radzieckiego i Włoch do "powrotu" do Niemiec. Już 18 października z Tallina odpłynął pierwszy statek z bałtyckimi Niemcami. Wielu z nich trafiło na teren Wielkopolski, do domów i gospodarstw, z których usunięto Polaków. Do 18 maja 1940 r. opuściło Estonię około 17 tyś. Niemców. Nie brakowało wśród nich i takich, którzy mieli estońskich przodków. Wyjazd Niemców utwierdzał Estończyków w przekonaniu, że ich kraj został "sprzedany" Związkowi Radzieckiemu. W maju 1940 r. na mapach Wehrmachtu Estonia figurowała już jako część Związku Radzieckiego. Wiosną 1940 r. Związek Radziecki miał wolne ręce w polityce wobec państw bałtyckich. "Wojna zimowa" z Finlandią została zakończona, a Europa Zachodnia była zajęta kolejną agresją III Rzeszy. Liczba żołnierzy Armii Czerwonej w bazach na terytorium Estonii rosła. Moskwa żądała powiększenia obszaru baz, w związku z czym całe miasto Paldiski oddano do dyspozycji radzieckiej floty. Prasa radziecka oskarżała tymczasem państwa bałtyckie o naruszanie układów o wzajemnej pomocy. Władze radzieckie 14 czerwca 1940 r. zażądały od Litwy w formie ultimatum zmiany rządu i wpuszczenia kolejnych sił Armii Czerwonej na jej terytorium. W tym samym dniu lotnictwo radzieckie zestrzeliło estoński samolot pasażerski lecący z Tallina do Finlandii. Flota radziecka blokowała porty estońskie, a jednostki Armii Czerwonej w bazach postawiono w stan gotowości bojowej. Dwa dni później Łotwa i Estonia zostały oskarżone o łamanie układu o wzajemnej pomocy ł otrzymały ultimatum radzieckie o tej samej treści co Litwa, z ośmiogodzinnym terminem na odpowiedź. Do Tallina przyjechał z Tartu Jaan Tonisson, który usiłował przekonać prezydenta Patsa do stawienia 136 chociażby symbolicznego oporu. Ten ostami, podobnie jak we wrześniu 1939 r., był przeciwny bezcelowemu, jego zdaniem, przelewowi krwi. Ultimatum przyjęto ł 17 czerwca 1940 r. 80 tyś. żołnierzy Armii Czerwonej przekroczyło granicę estońską. Niektóre z jednostek radzieckich wkroczyły do Estonii jeszcze przed upływem ultimatum. Garnizony radzieckie powstały we wszystkich większych miejscowościach, a Tallin kontrolowały jednostki rozmieszczone dotychczas w bazach. Generał Laidoner 17 czerwca podpisał na dworcu kolejowym w Narwie dokument (zwany dyktatem narewskim), który sankcjonował obecność kolejnych 80 tyś. czerwonoarmistów w Estonii i oddawał pod kontrolę Armii Czerwonej wszystkie estońskie środki łączności (pocztę, telegraf, telefon) i sieć kolejową. Zakazywano manifestacji i zgromadzeń politycznych, a osoby cywilne zobowiązano do oddania broni. To ostatnie postanowienie dotyczyło przede wszystkim członków Kaitseliitu, którego liczebność przekraczała kilkakrotnie stan osobowy estońskich sił zbrojnych. Pierwszy rok w granicach Związku Radzieckiego Do Tallina przybył 19 czerwca 1940 r. specjalny przedstawiciel Związku Radzieckiego - sekretarz KC WKP(b) i członek Prezydium Rady Najwyższej ZSRR - Andriej Żdanow. Miał on koordynować działalność proradzieckich sił politycznych w Estonii i zapewnić im wsparcie ze strony Armii Czerwonej. Oficjalną jego misją było przestrzeganie "uczciwego wykonania układu o bazach". 21 czerwca zorganizowano w Tallinie na Placu Wolności (Yabaduse valjaK) wiec dla poparcia żądań przedstawionych w radzieckim ultimatum. Wśród około 2 tyś. uczestników zgromadzenia byli Rosjanie przywiezieni z Ziemi Peczorskiej i robotnicy radzieccy pracujący dotychczas przy budowie baz. Wiecujących ubezpieczały samochody pancerne i patrole Armii Czerwonej. Porządek wśród uczestników zgromadzenia miała zapewnić uzbrojona "Samoobrona Ludowa" (Rahva Omakaitse). Organizacja ta, złożona m.in. z elementów kryminalnych, nazywana była przez ludność Roovlid Omavahed (Sami Bandyci). Estońskiej policji zabroniono interwencji, a jednostki wojskowe otrzymały zakaz stawiania oporu demonstrantom. 137 W latach drugiej wojny światowej Estonia Wiecujący zażądali dymisji rządu Uluotsa i powołania "rządu ludowego", po czym udali się na Toompea, gdzie zajęli budynki państwowe, a następnie do siedziby prezydenta w pałacu w Kadriorgu. Próbującego przemówić do manifestantów Patsa zagłuszono i wygwizdano. Padły pierwsze wezwania do rewolucji. Oprócz budynków rządowych zajęto komisariaty policji, redakcje gazet i radio. Z Długiego Hermana na Toompea ściągnięto niebiesko-czarno-białą flagę narodową, zastępując ją czerwoną. Podobne wiece odbyły się tego samego dnia na prowincji, jednakże ich uczestnicy nie podejmowali żadnych działań, oczekując na wskazówki ze stolicy. Pałac w Kadriorgu (Tallin), siedziba prezydenta Republiki Estońskiej Wieczorem 21 czerwca prezydent Pats powołał na premiera wysuniętego przez Żdanowa lekarza i poetę Johannesa Yaresa (Barba-rus). Wicepremierem został profesor historii, prorektor Uniwersytetu Tartuskiego, Hans Kruus, ministrem oświaty pisarz Johannes Sem- per, ministrami spraw wewnętrznych, rolnictwa i opieki społecznej członkowie izby niższej parlamentu. Pozostali ministrowie byli postaciami nieznanymi w życiu politycznym. Komunistów w składzie rządu nie było, tworzyli go działacze lewicy i opozycyjnej wobec autorytarnych rządów Patsa inteligencji. Nie zmieniało to faktu, że o poczynaniach rządu decydował Żdanow i poselstwo radzieckie w Tallinie. Ogłoszona w dniu następnym deklaracja "rządu ludowego" Yaresa zawierała zapewnienia o pełnej realizacji układu o wzajemnej pomocy, podziękowania dla Armii Czerwonej i obietnice troski o prawa ludu. Zapowiedziano podwyższenie stopy życiowej, rozwój kultury narodowej i dobrosąsiedzkie stosunki z innymi państwami. W ustnych oświadczeniach członkowie rządu zapewniali o utrzymaniu niepodległości Estonii i jej dotychczasowego ustroju społecznego. Prawdopodobnie nawet oni nie znali dalszych planów Związku Radzieckiego wobec Estonii. Wkrótce po przewrocie czerwcowym, bo tak określają historycy estońscy wymuszoną przez Związek Radziecki zmianę rządu estońskiego, gabinet Yaresa przystąpił do przeprowadzenia czystki w aparacie państwowym i samorządowym. Usuniętych ze stanowisk wyższych urzędników ministerstw, dowódców wojska (m.in. gen. Laido-nera, zwolnionego już 22 czerwca) i policji, funkcjonariuszy samorządowych oraz prezydentów i burmistrzów miast zastępowano członkami szybko powiększającej się partii komunistycznej, zalegalizowanej w lipcu 1940 r. Rząd Yaresa rozwiązał większość istniejących organizacji społecznych, poczynając od Isamaaliitu, Kaitseliitu, po związki oświatowe i młodzieżowe (skauting, YMCA, YWCA i in.). 20 lipca 1940 r., dekretem prezydenta Patsa, zlikwidowano Estońską Akademię Nauk. W nielicznych organizacjach, które przetrwały, wymieniono kierownictwo. Zamknięto wiele wydawnictw. Jedyną legalną partią polityczną była Komunistyczna Partia Estonii, formalnie niezależna od Moskwy i Kominternu. Jej szeregi szybko powiększały się o nowych członków, zwanych "czerwcowymi komunistami". We wrześniu 1940 r. KPE liczyła 1344 działaczy, w czerwcu 1941 r. - 3732. Wspierało ją około tysiąc radzieckich "specjalistów". 139 138 W latach drugiej wojny światowej Estonia 5 lipca rząd rozwiązał dotychczasowy parlament, zarządzając nowe wybory, tylko do izby niższej, już na 14 i 15 lipca. W tym samym terminie wybory odbyły się na Litwie i Łotwie. Powołano Związek Ludu Pracującego Estonii (Eesti Tootava Rahva Liif) jako komitet wyborczy "ludowego rządu", w praktyce jedyny, bowiem innym komitetom uniemożliwiono udział w wyborach. Na listach Związku na jedno miejsce w parlamencie przypadał jeden kandydat. Według oficjalnych danych w wyborach wzięło udział 84,1 proc. uprawnionych, z czego na kandydatów Związku Ludu Pracującego Estonii miało głosować 92,9 proc. 17 lipca ogłoszono oficjalne wyniki wyborów, a na placu Wolności w Tallinie odbył się mityng z okazji zwycięstwa wyborczego, na którym po raz pierwszy padło hasło przyłączenia Estonii do Związku Radzieckiego. Pierwsze posiedzenie nowo wybranego parlamentu odbyło się 21-23 lipca na Toompea, pod ochroną Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (Narodnyj ko-missańat wnutriennich diel, NKWD) i czołgów Armii Czerwonej, w sali udekorowanej portretami Lenina i Stalina oraz cytatami z dzieł tego ostatniego. Proklamowano powstanie Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (Eesti Noukogude Sotsialistlik Yabariik, ENSV, ESRR) i postanowiono zwrócić się o włączenie jej w skład Związku Radzieckiego. Przyjęto też ustawy o przeprowadzeniu reformy rolnej i o nacjonalizacji większych zakładów przemysłowych oraz instytucji bankowych. Z funkcji prezydenta zwolniono Konstantina Patsa, a powołano na to stanowisko Johannesa Yaresa. Rozpoczęto też prace nad konstytucją ESRR. Wszystkie te wydarzenia rozgrywały się w atmosferze przygnębienia większości społeczeństwa, świadomego utraty niepodległości, zastraszonego obecnością ponad stutysięcznego korpusu Armii Czerwonej i pierwszymi aresztowaniami, prowadzonymi przez przybyły wraz z Armią Czerwoną NKWD. Dochodziło do samobójstw. W Estonii na ogół zdawano sobie sprawę z konsekwencji politycznych i ekonomicznych stosunków w Związku Radzieckim i nieoficjalnie skrót nowej nazwy państwa - ENSV - tłumaczono jako enne nalg, siis viletsus C,najpierw głód, potem nędza"). Już 18 lipca wywieziono do Związku Radzieckiego gen. Laidonera z żoną, a 30 lipca jego los podzielił wraz z rodziną Konstanto Pats. 18 lipca w Tallinie, w czasie meczu piłkarskiego Estonia-Łotwa, oglądanego przez 10 tyś. kibiców, nagle w rękach widzów pojawiły się niebiesko-czarno-białe chorągiewki. Odśpiewano estoński hymn, a część kibiców ruszyła w kierunku pobliskiego pałacu prezydenckiego, aby zgotować owację prezydentowi Patsowi. Na ich drodze stanęły samochody pancerne Armii Czerwonej. Kilkadziesiąt osób znalazło się w areszcie, a kilka dni później zatrzymano całe kierownictwo Estońskiego Centralnego Związku Sportowego. Rada Najwyższa ZSRR 6 sierpnia 1940 r. przyjęła "prośbę ludu estońskiego" i dokonała inkorporacji Estonii, jako republiki związko- Pocztówka propagandowa z okazji wyborów do Rady Najwyższej ZSRR w styczniu 1941 r wej, do Związku Radzieckiego. Estonia podzieliła los Litwy i Łotwy. 12 stycznia 1941 r. odbyły się wybory estońskich deputowanych do Rady Najwyższej Związku Radzieckiego. Przeciw wcieleniu państw bałtyckich do ZSRR protestowali oficjalnie ich przedstawiciele na Zachodzie, podkreślając brutalną przemoc radziecką, niesprowokowaną 140 141 W latach drugiej wojny światowej Estonia przez te państwa. Aneksji Estonii, Litwy i Łotwy do ZSRR nie uznały de iure państwa Europy Zachodniej i Stany Zjednoczone. Także znaczna część polityków niepodległej Estonii traktowała aneksję jako bezprawie. Parlament w Tallinie uchwalił 25 sierpnia 1940 r. konstytucję Estońskiej SRR, wzorowaną na konstytucjach radzieckich republik związkowych. Władzę ustawodawczą miała sprawować Rada Najwyższa, którą to nazwę otrzymał dotychczasowy, wybrany w lipcu 1940 r. parlament Jego pracami kierowało Prezydium Rady Najwyższej ESRR, z przewodniczącym Johannesem Yaresem. Rząd otrzymał nazwę Rady Komisarzy Ludowych, a na jego czele stanął miejscowy działacz komunistyczny i pisarz Johannes Lauristin. Zachowano dotychczasowy podział administracyjny. System radziecki wprowadzono także na szczeblu powiatów oraz gmin miejskich i wiejskich. Konstytucja zawierała zapis o kierowniczej roli partii komunistycznej. Formalnie samodzielna dotychczas KPE została 8 października 1940 r. przekształcona w Komunistyczną Partię Estonii (bolszewików), stanowiącą część WKP(b). Podległa partii komunistycznej organizacja młodzieżowa - komsomoł (Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży Estonii) - liczyła w czerwcu 1941 r. około 9 tyś. członków, a stanowiące "transmisję partii do mas" związki zawodowe około 185 tyś. Pierwszym sekretarzem partii komunistycznej został Karl Sare, jego zastępcą przybyły z Rosji Estończyk Nikolai Karotamm, jeden z tych, których nie objęły stalinowskie czystki lat trzydziestych, dziesiątkujące także estońską emigrację komunistyczną. Cała radziecka państwowość estońska była całkowicie uzależniona od moskiewskiego centrum. Dotychczasowi obywatele Estonii zostali uznani 9 września 1940 r. za obywateli radzieckich, podobnie jak obywatele Litwy i Łotwy. Na Estonię rozciągnięto ustawodawstwo radzieckie, m.in. kodeksy RFSRR. Stwarzało to wiele problemów, bowiem ich przepisy nie zawsze przystawały do estońskich realiów. Dotychczasową policję państwową zastąpiono milicją robotniczo-chłopską, wprowadzono też radzieckie sądownictwo ludowe. 30 sierpnia 1940 r. estońskie siły zbrojne włączono w skład Armii Czerwonej jako 22 Terytorialny Korpus Strzelców. Wymieniono dowództwo korpusu i wprowadzono funkcje oficerów politycznych. Nacjonalizacja objęła początkowo 487 zakładów przemysłowych, zatrudniających ponad 20 pracowników, a do czerwca 1941 r. następne 432 zakłady. Państwo przejęło także 103 placówki bankowe, firmy transportowe, duże sklepy, a nawet większe domy mieszkalne. Całej gospodarce nadano charakter planowy, powołując już 8 sierpnia 1940 r. Państwową Komisję Planowania Gospodarczego (Riiklik Plaanimajanduse Komisjori). Forsowano rozwój produkcji przemysłowej, obliczonej na potrzeby Związku Radzieckiego, kosztem wytwórczości przeznaczonej na rynek estoński. Dążenie do zwiększenia produkcji przemysłowej, zwłaszcza strategicznego przemysłu ciężkiego i wydobycia łupków bitumicznych, spowodowało zlikwidowanie bezrobocia i ściąganie do Estonii robotników i specjalistów z innych republik radzieckich. Stosowano dwu- i trzyzmianowy system pracy. Według danych radzieckich produkcja przemysłowa Estonii wzrosła od czerwca 1940 do czerwca 1941 r. o 63 proc. Wprowadzono bezpłatną opiekę medyczną i wczasy dla robotników. Jednocześnie przedłużono dzień pracy w fabrykach do dziewięciu godzin i zakazano "samowolnej" zmiany miejsca zatrudnienia. Próby strajków protestacyjnych zakończyły się aresztowaniem wielu działaczy związkowych. Nominalnie podwyższono zarobki, ale wzrost cen był szybszy niż wzrost płac. W ramach reformy rolnej stworzono Państwowy Fundusz Ziemski, do którego weszła ziemia należąca dotychczas do kościołów i państwa. Powierzchnia gospodarstw chłopskich nie mogła przekraczać 30 ha, z uzyskanych nadwyżek utworzono 26,5 tyś. małych i nierentownych nowych gospodarstw o powierzchni do 11 ha, co spowodowało nowe konflikty na wsi. Dotychczasowe duże gospodarstwa państwowe i kościelne przekształcono w sowchozy (państwowe gospodarstwa rolne). Przygotowaniem do utworzenia kołchozów (rolniczych spółdzielni produkcyjnych) było zakładanie stacji maszynowo-traktorowych i punktów wynajmu koni. Do czerwca 1941 r. powołano dziewięć pierwszych kołchozów. Gospodarstwa indywidualne objęto systemem obowiątzko-wych dostaw płodów rolnych po zaniżonych cenach, co miało skłaniać ich właścicieli do wstępowania do kołchozów. Wszystko to spowodo- 143 142 Estonia W latach drugiej wojny światowej walo zmniejszenie produkcji rolnej i już wiosną 1941 r. w Estonii zaczęło brakować żywności. W listopadzie 1940 r. przeprowadzono wymianę koron na ruble po zaniżonym kursie (l korona = 1,25 rubla), podczas gdy dotychczasowa siła nabywcza korony w stosunku do rubla była dziesięciokrotnie wyższa. Wycofaniu z obiegu korony towarzyszyła konfiskata wkładów oszczędnościowych, o wartości przekraczającej tysiąc rubli. Wkrótce po "reformie pieniężnej" nastąpiły znaczne podwyżki cen wyrobów przemysłowych i artykułów pierwszej potrzeby. Polityka kulturalna nowych władz była przeniesieniem wzorców radzieckich z najgorszego okresu stalinizmu. Do programów szkolnych wprowadzono obowiązkowe nauczanie nowych przedmiotów: marksizmu-leninizmu, historii ZSRR i konstytucji radzieckiej oraz języka rosyjskiego. Część podręczników wycofano, z innych, zanim zastąpiono je radzieckimi, wyrywano "nieodpowiednie" kartki. Od nauczycieli żądano szpiegowania uczniów. Zlikwidowano większość czasopism. W tych, które pozostały, zmieniono kierownictwo, poddano cenzurze i wydawano w wysokich nakładach. Powołano wiele nowych tytułów dzienników i czasopism. Masowo drukowano radzieckie podręczniki i przekłady literatury radzieckiej, zwłaszcza społeczno-politycznej, z Krótkim kursem historii WKP(b) na czele. Także w repertuarze teatrów, kin i na koncertach dominowała twórczość autorów radzieckich, a utwory estońskie i inne stanowiły margines programowy. Część estońskich twórców opowiedziała się po stronie nowej władzy, zajmując nawet eksponowane stanowiska (Johannes Vares, Jo-hannes Semper, Hans Kruus). Aprobata nowej władzy znalazła wyraz w poezji Juhana Siitiste (poemat Ziemia zwraca się na wschód, wiersz Gruzin) i prozie Aadu Hinta. Inni zamilkli, zajęli się przekładami, jeszcze inni zostali aresztowani, osądzeni według radzieckiego prawa i wywiezieni do obozów. Pierwsze aresztowania rozpoczęły się już 17 czerwca 1940 r., ale rozmachu nabrały po włączeniu Estonii do Związku Radzieckiego i utworzeniu estońskiego NKWD. Do końca 1940 r. "oczyszczono" Estonię z około tysiąca osób, w roku następnym liczba aresztowanych wzrosła kilkakrotnie. W latach okupacji niemieckiej liczbę aresztowanych do końca czerwca 1941 r. ustalono na 7691 osób. Więzienia były przepełnione, zakładano nowe, wielu represjonowanych popełniało samobójstwo. Prześladowania objęły kierownicze kręgi polityczne (prawie wszyscy premierzy niepodległej Estonii), wojskowe, policyjne, uczestników Wojny Wyzwoleńczej, kupcowi przemysłowców, dziennikarzy, działaczy organizacji młodzieżowych, samorządowców, emigrantów rosyjskich, a także część członków podziemnej do 1940 r. KPE. Stawiano ich przed sądem orzekającym na podstawie kodeksu karnego RFSRR i skazywano za "antyradziecką" działalność w latach niepodległości. Większość osądzonych trafiała do radzieckich więzień i obozów, część rozstrzeliwano na miejscu. Nie publikowano informacji o aresztowaniach i wyrokach, co dodatkowo wzmagało atmosferę niepewności i strachu. Aresztowania i procesy nie były jedyną formą represji. W nocy z 13 na 14 czerwca 1941 r. nastąpiła masowa deportacja (10 205 osób) "elementu niebezpiecznego społecznie". Wywożono całe rodziny. Pełnoletnich mężczyzn kierowano do "obozów pracy poprawczej", w których zdecydowana większość nie przeżyła najbliższej zimy. Reszta rodziny trafiała na przymusowe osiedlenie, najczęściej na Syberii. Deportacja odbywała się na mocy decyzji administracyjnych, bez postępowania sądowego. Pierwsze przejawy oporu wobec polityki nowych władz pojawiły się już latem 1940 r., kiedy to powstały nielegalne grupy zbierające informacje o sytuacji w kraju i wymieniające się nimi. Jesienią 1940 r. kilka takich grup powołało Estoński Komitet Ocalenia, który planował zorganizowanie zbrojnego oporu. Komitet nawiązał kontakt z ambasadą niemiecką, ale wkrótce potem jego kierownictwo zostało aresztowane. Ocalały jednak niższe ogniwa komitetu, organizujące m.in. nielegalny przerzut za granicę zagrożonych osób. Jesienią 1940 r. w lasach pojawiły się pierwsze, nieliczne jeszcze grupy zbrojne. Ich członków nazywano "leśnymi braćmi" (metsavennad). Sytuacja zmieniła się po 14 czerwca 1941 r., kiedy to w ślad za pierwszą deportacją rozeszły się pogłoski o mających wkrótce nastąpić kolejnych wywózkach. Zagrożeni ludzie uciekali do lasów, gdzie ścigano ich jak łowną zwierzynę. 145 144 W latach drugiej wojny światowej Estonia Działania wojenne i okupacja niemiecka W takiej sytuacji zastał Estonię początek wojny niemiecko-radziec-kiej, która rozpoczęła się 22 czerwca 1941 r. Po wybuchu wojny w całej europejskiej części ZSRR wprowadzono stan wojenny i rozpoczęły działalność trybunały wojenne. Nastąpiły nowe aresztowania, wiele osób rozstrzeliwano bez sądu. W Estonii władze ogłosiły mobilizację, a wobec szybkich postępów ofensywy niemieckiej (l lipca 1941 r. Niemcy zajęli Rygę) przystąpiły do ewakuacji zakładów przemysłowych, surowców, paliw, żywności, a także ludzi: załóg fabrycznych, aparatu władzy, zmobilizowanych oraz więźniów. Powołano Republi- Oflary mordu w więzieniach w Tartu, lipiec 1941 r. kański Komitet Obrony, który otrzymał szerokie pełnomocnictwa w sprawach utrzymania porządku. W końcu czerwca utworzono bataliony niszczące (istńebitielnyje bataliony), złożone z komunistów i działaczy radzieckich, a także z robotników, ochotników i osób wcielonych przymusowo. Realizowały one taktykę "spalonej ziemi" - niszczenia fabryk, linii kolejowych i palenia całych miejscowości. Ich ofiarą padło także około 2 tyś. cywili, w tym wiele kobiet i dzieci. W więzieniu w Tartu zamordowano 192 więźniów, wśród nich działaczy oświatowych i pisarza Jliri Parijógiego, uczestnika Wojny Wyzwoleńczej i jednego z twórców estońskiej literatury dla dzieci. Reakcją społeczeństwa na nową falę terroru, aresztowań, mobilizacji i działań batalionów niszczących był bierny i czynny opór. Na około 30 tyś. zmobilizowanych do Armii Czerwonej (głównie z centralnej i północnej Estonii) przypadało tyluż młodych ludzi, którzy nie zgłosili się do poboru, w większości kryjąc się w lasach i dołączając do "leśnych braci". 7 lipca pierwsze dywizje (61 i 267) 18 Armii z niemieckiej Grupy Armii "Północ" (Armeegruppe "Nord"), nacierającej w kierunku Leningradu, wkroczyły na ziemie estońskie (miejscowość Ikla nad Zatoką Ryską). Estonia znalazła się na lewym skrzydle działań grupy armii, której główne siły prowadziły natarcie na kierunku lenin- Kamienny most w Tartu, zburzony w lipcu 1941 r. gradzkim, na południe od Pskowa. Niemcy z marszu zajęli Parnawę, a po krótkiej walce Yiljandi i całą południową Estonię, po czym front zatrzymał się na linii rzeki Parnawy (Parnu), jeziora Yórts, miasta Póltsamaa i rzeki Suurema (Suuremąjógi). 146 147 Estonia W latach drugiej wojny światowej Wkroczenie Niemców na teren południowej Estonii wzmogło działania "leśnych braci" na terenach zajmowanych przez Armię Czerwoną. Dochodziło do regularnych potyczek z batalionami niszczącymi i regularnymi jednostkami radzieckimi. "Leśni bracia" atakowali mniejsze garnizony radzieckie i opanowali wiele miejscowości gminnych, niszcząc spisy poborowych i przeznaczonych do deportacji. Przywracano władze samorządowe z okresu niepodległości. Na terror odpowiadano terrorem, także wobec ludności cywilnej - zabijano przedstawicieli władzy radzieckiej i osoby uważane za ich zwolenników. Specyficzna sytuacja wytworzyła się w Tartu, gdzie władze radzieckie w obawie przed partyzantami opuściły 10 lipca prawobrzeżną część miasta, wysadzając oba mosty, w tym historyczny "kamienny most" z XVIII w., będący dumą i symbolem miasta. 12 lipca dowódca "leśnych braci" w Otepaa kpt. Karl Talpak utworzył dwutysięczny Tartuski Batalion Partyzancki (Tartu Partisanide Pataljon), który walczył na froncie po stronie niemieckiej. Do północnej Estonii przerzucono z Finlandii estońską grupę dywersyjno-rozpoznawczą "Erna", wokół której skupiło się wiele oddziałów "leśnych braci". Koło miejscowości Kautla doszło do dwudniowej (31 lipca - l sierpnia) bitwy między zgrupowaniem partyzanckim a batalionami niszczącymi. Partyzanci zostali rozproszeni, pobliskie chutory spalone, a ich mieszkańcy wymordowani. Po otrzymaniu posiłków Niemcy wznowili natarcie, uderzając 22 lipca 1941 r. z Póltsamaa na Mustvee nad jeziorem Pejpus i biorąc w kleszcze broniące linii Suuremajogi oddziały Armii Czerwonej. Część sił radzieckich przebiła się z okrążenia, a około 10 tyś. czerwo-noarmistów Niemcy wzięli do niewoli. Posuwając się wzdłuż zachodniego brzegu jeziora, na początku sierpnia, Wehrmacht przeprowadził natarcie na północ, w kierunku Zatoki Fińskiej. 7 sierpnia Niemcy dotarli do miejscowości Kunda, nad Zatoką Fińską, między Narwą a Tallinem, odcinając w ten sposób blisko pięćdziesięciotysięczne siły Armii Czerwonej w północno-zachodniej części kraju z Tallinem -główną bazą radzieckiej Floty Bałtyckiej. 17 sierpnia Niemcy zdobyli Narwę. Walki o Tallin, którego garnizon liczył około 40 tyś. żołnierzy, toczyły się od 20 do 28 sierpnia. W tym czasie trwała rozpaczliwa ewakuacja morska władz radzieckich, armii i floty. Ze 197 jednostek pływających, które opuściły Tallin, kierując się do Leningradu, 53 zatonęły od niemieckich torped, bomb i min w cieśninie Juminda. Wśród około 5 tyś. ofiar był przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ESRR, Johannes Lauristin. W Tallinie Niemcy wzięli 12 tyś. jeńców, a wśród cywili, zatrzymanych przez zwycięzców, był I sekretarz partii komunistycznej Karl Sare. 21 października 1941 r. poddał się garnizon radziecki na wyspie Dagó, a ostatnią zaludnioną estońską wysepkę Osmus Armia Czerwona opuściła 2 grudnia. W zdobyciu Tallina uczestniczyli także "leśni bracia". Po ich wkroczeniu do miasta wiwatowano na ulicach, w oknach pojawiły się nie- Tartu, lipiec 1941 r. biesko-czarno-białe chorągiewki, a sztandar estoński, wprawdzie na krótko, znówzałopotał nad Długim Hermanem. Liczono powszechnie, że dzięki Niemcom będzie możliwa odbudowa niepodległego państwa estońskiego. 28 i 29 lipca 1941 r. prof. Jiiri Uluots, premier z lat 1939--1940, uznawany za pełniącego obowiązki prezydenta, odbył naradę z przedstawicielami głównych partii politycznych niepodległej Estonii. Do Berlina wystosowano memoriał z prośbą o zgodę na odbudowanie niepodległego państwa estońskiego. W zamian proponowano współpracę w walce z komunizmem. Uluots nie otrzymał odpowiedzi na ten 148 149 W latach drugiej wojny światowej Estonia memoriał, a nieoficjalnie władze niemieckie radziły mu, aby więcej takich propozycji nie składał. Niemcy objęli Estonię systemem zarządu okupacyjnego, wprowadzanym na zajętych terenach Związku Radzieckiego, aczkolwiek miał on tutaj pewną specyfikę. Administracja okupacyjna Estonii podlegała Ministerstwu Ziem Wschodnich III Rzeszy. Po przesunięciu się frontu na wschód, 5 grudnia 1941 r., w ramach Komisariatu Rzeszy "Wschód" (Reichskommissańat Ostland), mieszczącego się w Rydze i obejmującego ziemie Białorusi i państw nadbałtyckich, powołano Komisariat Generalny Estonia. Komisarzem generalnym, czyli zwierzchnikiem cywilnej administracji okupacyjnej, został pruski junkier, gen. mjr Karl Sigmund Litzmann. Podlegało mu siedmiu niemieckich oficerów na stanowiskach komisarzy okręgowych, nadzorujących wykonywanie funkcji administracyjnych przez Samorząd Estoński (Eesti Omavalitsuś). Na czele tego podporządkowanego Niemcom marionetkowego tworu stał gabinet, kierowany przez dr. Hjalmara Mae, który w czasach niepodległości był szefem propagandy wabsów. Uwięziony 12 marca 1934 r. i zwolniony na mocy amnestii w 1938 r., opuścił w 1940 r. Estonię wraz z bałtyckimi Niemcami, a w Berlinie nawiązał kontakt z kierowniczymi kręgami III Rzeszy. Niemcy zachowali przedwojenny podział administracyjny. Stanowiska w administracji terenowej obsadzono Estończykami, których jednak nie wybierano, lecz mianowano i którzy podlegali zarówno organom Samorządu, jak i niemieckim komisarzom okręgowym. Utworzenie zarządu okupacyjnego świadczyło o tym, że Niemcy nie mieli wówczas wobec Estonii planów wybiegających poza bieżące wykorzystywanie jej zasobów naturalnych i ludzkich. W dalszej perspektywie, w ramach Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan Osf) tereny państw nadbałtyckich były przeznaczone do germanizacji. Zakładano, że w ciągu 25 lat do trzech krajów nadbałtyckich zostanie skierowanych około 500 tyś. niemieckich kolonistów. Istniał też podobno niemiecki plan przesiedlenia Estończyków do Karelii, gdzie mieli oni zostać zasymilowani przez Finów. Estończycy uczestniczyli nie tylko w okupacyjnym systemie administracyjnym, ale też w wykonywaniu terroru, stosowanego przez władze niemieckie i kierowanego przez Służbę Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD). Na terytorium Estonii Niemcy utworzyli obozy koncentracyjne i jenieckie. Wymordowano w nich około 125 tyś. osób, głównie radzieckich jeńców wojennych (około 64 tyś.) oraz Żydów. Obsługę tych obozów stanowiły formacje estońskie. Uczbę obywateli Estonii - ofiar terroru hitlerowskiego - szacuje się na 5-7 tyś. Około 15 tyś. osób wywieziono na przymusowe roboty. Spośród około 4,5 tyś. Żydów - obywateli Estonii, 500 deportowały władze radzieckie, 2-2,5 tyś. uciekło przed Niemcami na wschód, a w Estonii zginęło 1,5-2 tyś. Komisarz generalny Estonii, gen. Karl Litzmann Polityka gospodarcza władz okupacyjnych była nastawiona na zaspokojenie potrzeb frontu i ludności cywilnej III Rzeszy. Nie spełniły się oczekiwania na zwrot właścicielom przedsiębiorstw przejętych przez władze radzieckie. Większość znacjonalizowanych w okresie radzieckim przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych została uznana za zdobycz wojenną i przekazana niemieckim monopolom państwowym. Dotyczyło to także znacjonalizowanych budynków mieszkalnych. Wprawdzie potrzeby ludności estońskiej znalazły się na dalszym planie, ale Niemcy byli zainteresowani odbudową estońskiego przemysłu, zrujnowanego przez radziecką ewakuację i zniszczenia wojenne. Szczególną uwagę poświęcono wydobyciu łupków bitumicz- 150 151 Estonia W latach drugiej wojny światowej nych i przemysłowi chemicznemu, produkującemu paliwo dla armii niemieckiej. Rozwijano także przemysł budowy maszyn, tekstylny i celulozowo-papierniczy. Nie uchroniło to części Estończyków od wywózki na roboty przymusowe w III Rzeszy. Ważną rolę w normalizacji życia gospodarczego odegrały estońskie organizacje samopomocowe (ratunkowe), zajmujące się rodzinami pozbawionymi dachu nad głową i źródeł utrzymania. W rolnictwie wprowadzono system obowiązkowych dostaw (kontyngentów), obejmujących poszczególne gospodarstwa. Był on wprawdzie uciążliwy, ale nie zahamował odbudowy produkgi rolnej. W1944 r. zbiory płodów rolnych i obszar upraw były tylko nieznacznie niższe niż przed wojną, natomiast pogłowie zwierząt gospodarskich przekroczyło nawet stan przedwojenny. Niemcy unieważnili, co prawda, radziecką reformę rolną i zwrócili ziemię odebraną właścicielom chutorów, ich samych jednak nie traktowano jak właścicieli ziemi, a tylko jak jej użytkowników. Poziom życia obniżył się, a podporządkowanie gospodarki potrzebom wojny spowodowało brak podstawowych artykułów, wyrobów przemysłowych i niedostatek żywności w miastach. Wprowadzony tam system zaopatrzenia kartkowego ustanawiał bardzo niskie normy spożycia, przy czym kartki nie zawsze miały pokrycie w towarze. Spowodowało to rozwój spekulacji i nielegalnego handlu. W polityce kulturalnej władz okupacyjnych i Samorządu położono nacisk na propagandę ideologii narodowosocjalistycznej, w tym teorii rasistowskich, które nie zawsze pozostawały bez echa. Do szkół wprowadzono nauczanie języka niemieckiego, ale poza tym trudno byłoby mówić o germanizacji. Funkcjonował system szkolnictwa estońskiego, łącznie z uniwersytetem w Tartu. We wrześniu 1943 r. powstała organizacja "Młodzi Estończycy" (Eesti Noored) oparta na wzorcach Hitierjugend. W szkole i prasie nie można było mówić o kulturze "wrogów": Żydów, Francuzów, Anglików i Rosjan, "zapomnieniu" uległa także część estońskiego dorobku kulturalnego, zwłaszcza tego o wyraźnie antyfaszystowskiej czy antydyktatorskiej wymowie. Intensywnie, jak na warunki wojenne, rozwijał się ruch wydawniczy. Pozostali w kraju pisarze, oprócz literatury mniej lub bardziej propagandowej, wydawali legalnie utwory, które weszły do kanonu literatury estońskiej. Karl Ristikivi opublikował w 1942 r. ostatni tom trylogii tallińskiej Sad (Rohtaed). Marie Under wydała tom poezji Smutnymi ustami (Mureliku suuga, 1942), w którym pisała m.in. o cierpieniach pod bolszewickim terrorem. Kontynuowali twórczość literacką tacy autorzy, jak August Gailit (Ekke Moor, 1942) i August Malk (Dobry port - Hea sadam, 1942). W 1943 r. w teatrze "Yamenuine" w Tartu odbyła się premiera pierwszego estońskiego baletu Kratt (Chochlik) Eduarda Tubina. W marcu 1944 r. przedstawienie Chochlika w tallińskiej "Estonii" przerwał radziecki nalot. Pocisk trafił w garderobę artystów i grający tytułową rolę Borys Blinów biegł do domu w czasie bombardowania w baletowym trykocie... Rządy niemieckie nie spełniły oczekiwań Estończyków na odbudowę własnej niezależnej państwowości. Ich rozczarowanie znalazło m.in. wyraz w przekazywanym z ust do ust wierszyku: Krzycz, wesel się narodzie, Nadeszła twoja pora Jeden bandyta nas Przed drugim uratował. Jednak zarówno w pierwszych tygodniach wojny, jak i później udział Estończyków w działaniach po stronie niemieckiej był duży. Po doświadczeniach z lat 1940-1941 także w czasie wojny zagrożenie radzieckie uważano za znacznie bardziej niebezpieczne niż niemieckie. Nie bez znaczenia były też sukcesy militarne Niemiec. Część polityków, zwłaszcza związanych z Samorządem, miała nadzieję, że pod panowaniem niemieckim uda się stworzyć zręby estońskiego aparatu państwowego. Dla innych nie bez znaczenia była wiadomość o podpisaniu przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię Karty Atlantyckiej (14 sierpnia 1941 r.), gwarantującej m.in. prawo narodów do samostanowienia. 2 sierpnia 1941 r. ogłoszono w imieniu władz okupacyjnych werbunek ochotniczy do organizacji zbrojnej Omakaitse. Zgłosiło się do niej około 40 tyś. mężczyzn. Początkowo, do końca 1941 r., Omakaitse przede wszystkim wyłapywała dezerterów i maruderów Armii Czer- 152 153 Estonia W latach drugiej wojny światowej wonej, pozostałych na terenie Estonii. Jej członkowie aresztowali także radzieckich aktywistów i najczęściej dokonywali na nich samosądów. Zasadniczo organizacja była przeznaczona do pełnienia służby wartowniczej, ale to jej członkowie likwidowali grupy partyzantów radzieckich, zarówno tych pozostawionych w 1941 r., jak i przerzucanych później za linię frontu przez utworzony w 1942 r. w Moskwie Estoński Sztab Partyzancki. Antyniemiecki ruch oporu nie miał w Estonii szerszego zasięgu, a złożyło się na to kilka przyczyn. Przede wszystkim nie znalazł zwolenników wśród ludności. Siatkę tworzoną przez wycofujące się władze radzieckie miał wydać Niemcom aresztowany przez nich I sekretarz KPE(b) Karl Sare. Później oddziały partyzanckie likwidowała bez trudu Omakaitse, tak że strona radziecka ograniczyła się do przysyłania na ten teren tylko niewielkich grup wywiadowczych i dywersyjnych. Po zakończeniu działań wojennych na terenie Estonii Niemcy rozformowali oddziały "leśnych braci". Wielu z nich (10-12 tyś.) wstąpiło ochotniczo do tworzonych od końca sierpnia 1941 r, "grup śmiałych" i oddziałów obrony. Formacje te przekształcono potem w pozostające na służbie niemieckiej sześć batalionów policyjnych oraz około dziesięciu batalionów wschodnich. Bataliony te pełniły służbę wartowniczą i ochronną głównie na terenie okupowanej Rosji, tam też używano ich do zwalczania ruchu partyzanckiego. W sierpniu 1942 r. ogłoszono werbunek ochotniczy do Legionu Estońskiego, wchodzącego w skład Waffen SS. Ochotników nie było zbyt wielu. Do marca 1943 r. napłynęło ich około 2 tyś. Zostali skierowani do obozu szkoleniowego SS w okolicach Dębicy, gdzie Legion przemianowano na 3 estońską brygadę ochotniczą SS. W lipcu posłano z brygady na front wschodni batalion "Narwa", który walczył z Armią Czerwoną pod Izjumem, ponosząc znaczne straty. W końcu 1943 r. na front wschodni poszła cała brygada, walcząc pod Newlem na Ukrainie. Straty uzupełniano już wówczas, przeprowadzając przymusowy pobór rocznika 1925. Poborowych wcielano do SS oraz do batalionów policyjnych i wschodnich. Niechęć do służby w SS i obawa przed przymusowym wcieleniem spowodowały zbiegostwo młodych Estończyków do Finlandii. Utwo- rzono tam z nich 200 pułk piechoty, walczący latem 1944 r. w składzie armii fińskiej przeciw Armii Czerwonej w obronie Karelii. Wśród "fińskich chłopców", jak nazywano żołnierzy tego pułku, było silne przekonanie o możliwości "trzeciej drogi" - reaktywowania niezależnego państwa estońskiego. Propagandę w tym duchu prowadziło w Helsinkach Biuro Estońskie utworzone przez admirała Johanna Pitkę, kpt. Karla Talpaka i polityka dyplomatę Aleksandra Varmę. Nadawali oni audycje w języku estońskim w radiu fińskim i wydawali pismo "Malevlane". Młodzi pisarze estońscy, którzy w 1943 i 1944 r. uciekli do Finlandii przed poborem (m.in. Kalju Lepik, Raimond Kolk, Dmar Talve), rozpoczęli w 1944 r. wydawanie w Helsinkach pisma "Eesti Looming" (Twórczość Estońska). Nadzieję na "trzecią drogę" miały też estońskie koła polityczne w kraju, niechętne współpracy wojskowej z Niemcami. Było to skupione wokół Juri Uluotsa środowisko Komitetu Historii Współczesnej i mniejsze grupy, utrzymujące kontakt z estońskimi dyplomatami w Szwecji i Finlandii. Ich działalność zaniepokoiła Niemców, którzy w 1943 r. zaproponowali grupie Uluotsa udział w pracach Samorządu. Rozmowy z Niemcami nie przyniosły rezultatu, bowiem Uluots i jego zwolennicy jako warunek współpracy stawiali niepodległość Estonii. Ewakuacja radziecka z Estonii w 1941 r. objęła około 60 tyś. osób, z czego ponad połowę stanowili poborowi, powołani do Armii Czerwonej. Nie trafili oni jednak do czynnej armii, ale do tzw. batalionów budowlanych na Syberii i na północy Rosji. Warunki pracy i wyżywienie w tych formacjach niewiele różniły się od tych, jakie panowały w obozach pracy. Dowodem na to może być chociażby fakt, że jedna trzecia zmobilizowanych młodych mężczyzn nie przeżyła najbliższej zimy. W działaniach frontowych po stronie Armii Czerwonej w lipcu 1941 r. wziął udział estoński 22 Terytorialny Korpus Strzelców, liczący około 7 tyś. żołnierzy, dowodzony przez gen.-mjr. Aleksandra Kseno-fontowa. Po trzech miesiącach walk w rejonie między Pskowem i Starą Russa (Porchowo, Dno) korpus poniósł ogromne straty: 2 tyś. 154 155 W latach drugiej wojny światowej Estonia żołnierzy zostało zabitych lub rannych, 4,5 tyś. przeszło na stronę niemiecką. Korpus rozformowano, a reszta żołnierzy znalazła się w batalionach budowlanych. Bardzo zróżnicowana była cywilna grupa ewakuowanych za linię frontu, poczynając od władz radzieckiej Estonii [w tym Rada Najwyższa, Rada Komisarzy Ludowych i Komitet Centralny KPE(b) ], poprzez robotników i fachowców z wywożonych fabryk, po pokaźną grupę ludzi kultury. Rozrzucono ich po całym ogromnym terytorium ZSRR, przy czym większe skupiska Estończyków utworzyły się na Powołżu, Uralu i w Zachodniej Syberii. Początkowo więk- "Fińscy chłopcy" - żołnierze 200 pułku piechoty armii fiń-L; skiej szość z nich skierowano do pracy w rolnictwie, z czasem specjalistów przeniesiono do zakładów przemysłu wojennego, na koleje i do żeglugi. Opiekę nad ewakuowaną ludnością cywilną i estońskimi żołnierzami Armii Czerwonej sprawowały władze ESRR. Ich pełnomocnicy docierali do miejsc, w których przebywały grupy Estończyków, organizując m.in. nauczanie dzieci w języku ojczystym. Wydawano gazetę "Rahva Haal" (Głos Ludu) i czasopismo kulturalne "Sójasarv"(Róg Wojenny). W Moskwie i Leningradzie działały estońskie redakcje radiowe, nadające także na teren okupacji niemieckiej. W1943 r. w Moskwie, na konferencji estońskich pisarzy radzieckich, powołano Związek Pisarzy Radzieckiej Estonii. Przygotowywano także kadry potrzebne po powrocie władzy radzieckiej do Estonii. W szkołach i na kursach kształcono traktorzystów, felczerów, pracowników sądów i prokuratury, aparat administracyjny, partyjny, związkowy i komso-molski. Z inicjatywy władz ESRR w marcu 1942 r. utworzono w Jarosławiu nad Wołgą Państwowe Zespoły Artystyczne ESRR, skupiające około 200 ewakuowanych ludzi kultury i umożliwiające im nie tylko twórczość, ale i bezpieczne przetrwanie trudnych lat wojny. W Jarosławiu znaleźli się m.in. kompozytorzy Eugen Kapp i Gustav Ernesaks, aktorzy Paul Pinna i Ants Lauter, reżyser Kaarel Ird, malarz Adamson-Eric i rzeźbiarz Ferdi Sannamees, pisarze Erni Hiir i Debora Yaarandi oraz popularny po wojnie śpiewak Georg Ots. Powstała tu orkiestra estradowa i symfoniczna, chór męski i mieszany, grupa dramatyczna i zespół tańca ludowego. Zespoły z Jarosławia występowały w jednostkach Armii Czerwonej, na tyłach frontu. Twórców zaznajamiano też z osiągnięciami i zasadami "przodującej sztuki radzieckiej". Artyści, którzy przeżyli wojnę w Jarosławiu, odegrali istotną rolę w powojennym życiu kulturalnym Estonii. Wgrudniu 1941 r., na prośbę estońskich władz radzieckich, władze ZSRR pozwoliły na utworzenie estońskiej formacji zbrojnej w ramach Armii Czerwonej. Na Uralu rozpoczęto formowanie dwóch dywizji strzelców i mniejszych jednostek, z których we wrześniu 1942 r. powstał 8 Estoński Korpus Strzelców. Jego utworzenie uratowało życie wielu Estończykom z batalionów budowlanych. Formacja liczyła 27 tyś. żołnierzy, w tym około 90 proc. Estończyków. Jedną trzecią z nich stanowili Estończycy mieszkający przed wojną w ZSRR. W skład kadry dowódczej wchodzili oficerowie Armii Czerwonej i dawnych sił zbrojnych Republiki Estońskiej. Dowódcą korpusu został gen.-por. Lembit Parn z Armii Czerwonej, szefem sztabu gen.-mjr Jaan Lu-kas z wojska estońskiego, odznaczony Krzyżem Wolności za udział 157 156 W latach drugiej wojny światowej Estonia w Wojnie Wyzwoleńczej (aresztowany w 1950 r., zmarł w obozie koło Irkucka). Na front korpus trafił 9 grudnia 1942 r. W prowadzonych do 16 stycznia następnego roku walkach o Wielkie Łuki formacja straciła blisko dwie trzecie swego stanu bojowego, czyli 13 tyś. ludzi, w zabitych, rannych i wziętych do niemieckiej niewoli (około 1,2 tyś.). Przyczyną tak wysokich strat, którymi okupiono zdobycie tego ważnego węzła kolejowego, było słabe rozpoznanie, złe dowodzenie i niedostatek wsparcia ogniowego. Korpus wycofano na tyły dla uzupełnienia stanu. Na front wrócił dopiero latem 1944 r. w czasie walk w Estonii. Rozpoczęta 14 stycznia 1944 r. operacja leningradzko-nowogrodz-ka Armii Czerwonej doprowadziła do zniesienia blokady Leningradu i odrzucenia sił niemieckich na linię rzeki Narwy, jezior Pejpus i Psko-wskiego oraz rzeki Wielikaja. W lutym Armia Czerwona zdobyła przyczółki na zachodnim brzegu Narwy. Rozpoczęły się zażarte i krwawe walki o Narwę, trwające do końca lipca 1944 r. Ich rezultatem było m.in. całkowite zniszczenie cennej zabytkowej części miasta. W walkach po stronie niemieckiej uczestniczyły oddziały sformowanej na bazie Legionu Estońskiego, późniejszej 20 estońskiej dywizji SS, m.in. likwidując przyczółki Armii Czerwonej na prawym brzegu Narwy i jeziora Pejpus oraz desant radziecki na wybrzeżu Bałtyku. Już po zdobyciu Narwy przez Armię Czerwoną (26 lipca) rozgorzały walki na zachód od tego miasta, pod Sinimae, najkrwawsze w dotychczasowych dziejach wojen na ziemi estońskiej. Straty Armii Czerwonej w walkach pod Narwą wyniosły ponad 60 tyś. żołnierzy. W styczniu 1944 r. Estonia miała dla dowództwa niemieckiego strategiczne znaczenie. Broniąca jej 18 Armia Niemiecka otrzymała uzupełnienia i wzmocnienie, ściągnięto też do kraju pozostające w służbie niemieckiej formacje estońskie: bataliony wschodnie, policyjne i Legion Estoński. 24 stycznia sformowano z nich 20 estońską dywizję SS, a 30 stycznia Samorząd Estoński ogłosił mobilizację roczników 1904-1923. Do 20 tyś. żołnierzy w dotychczasowych jednostkach doszło 38 tyś. zmobilizowanych, z których utworzono siedem pułków obrony granic (pimkaitserugementi). Mobilizację wsparli tak- że politycy związani z Uluotsem, dalecy dotychczas od współpracy z Niemcami, uważali bowiem, że Estonii należy bronić przed władzą radziecką za każdą cenę. Jednocześnie w marcu politycy zorientowani na państwa zachodnie utworzyli Komitet Narodowy Republiki Estońskiej (Eesti Yabańigi Rahvuskomitee), który poprzez dyplomatów estońskich w Szwecji nawiązał kontakt z Wielką Brytanią. Politycy ci liczyli na to, że w 1944 r. możliwe będzie powtórzenie "wariantu 24 lutego 1918 r.", czyli proklamowanie niepodległości i powołanie rządu tymczasowego po wycofaniu się Niemców, a przed wejściem Armii Czerwonej. Uluots miał nadzieję, że w Estonii uda się utrzymać front aż do upadku Niemiec, a potem na konferencji pokojowej obronić niepodległość Estonii. Uluots wszedł w porozumienie z niemieckim dowódcą 3 Korpusu Pancernego, gen. Waffen SS Feliksem Stei-nerem, który miał zobowiązać się, że po zakończeniu wojny, w razie potrzeby, odda swoje zgrupowanie do dyspozycji władz Estonii. Na czele Komitetu Narodowego stał Otto Tief, przed wojną minister w rządzie Jaana Teemanta, blisko związany z Uluotsem. 20 kwietnia 1944 r. gestapo aresztowało około 400 członków Komitetu Narodowego, rozbijając niektóre jego ogniwa. Aresztowanych oskarżono o anglofilstwo i szpiegostwo. Spowodowało to zaostrzenie stosunków między Niemcami i Estończykami. Niemcy zwiększyli wywóz bydła z Estonii, w jednostkach estońskich zaczęła się dezercja. Dezerterzy usiłowali przedostać się do Szwecji albo tworzyli "zielone legiony" (rohelises legionis). W marcu 1944 r., w czasie zażartych walk o Narwę, lotnictwo radzieckie prowadziło intensywne bombardowania większych miast estońskich. 6 marca dwieście samolotów ostrzeliwało Narwę, w następnych dniach węzeł kolejowy Tapa i położone w centrum rejonu wydobycia łupków J6hvi. Nocne bombardowanie Tallina (9 marca) spowodowało śmierć ponad 500 mieszkańców i poważne zniszczenia (m.in. teatru "Estonia"). WTartu 25 marca zginęło w wyniku nalotów ponad sto osób. Po wylądowaniu aliantów w Normandii w czerwcu 1944 r. część sił niemieckich została przerzucona z Estonii na front zachodni. W tym czasie Armia Czerwona odnosiła sukcesy na froncie fińskim, a jej 159 158 W latach drugiej wojny światowej Estonia ofensywa przeciw Niemcom na Białorusi i Ukrainie zatrzymała się w końcu lipca na środkowej Wiśle. 10 sierpnia radziecki 3 Front Bałtycki rozpoczął uderzenie na ziemie estońskie od południa. 13 sierpnia Niemcy oddali Vóru, gdzie wkrótce zainstalowało się Prezydium Rady Najwyższej i Rada Komisarzy Ludowych ESRR oraz KC KPE(b). Sytuację Niemców w południowej Estonii pogarszało jeszcze wysadzenie radzieckiego desantu w Mehikoormie, na zachodnim, estońskim brzegu przesmyku między jeziorami Pskowskim i Pejpus. 25 sierpnia Armia Czerwona zdobyła Tartu. Front zatrzymał się na linii Yaikee-majógi-jezioro Yórts-Suuremajógi. Zamek w Narwie, 1945 r. Nadzieje Estończyków ożywił powrót do kraju "fińskich chłopców", których batalion wszedł do walki z Armią Czerwoną koło Tartu. Popularność zdobywało hasło "nowej wojny wyzwoleńczej", podejrzliwie traktowane przez Niemców. We wrześniu Niemcy toczyli ciężkie walki z Armią Czerwoną pod Rygą. Ich wysuniętemu na północ i wschód zgrupowaniu w Estonii groziło odcięcie od głównych sił Wehrmachtu. Sytuację armii niemieckiej pogarszało też zawieszenie broni między Finlandią a Związkiem Radzieckim (5 września) i przejście armii fińskiej do walk z siłami niemieckimi na swoim terytorium. W takiej sytuacji dowództwo niemieckie przyjęło 16 września plan wycofania swoich wojsk z Estonii i północnej Łotwy ("Aster"). Postanowiono utrzymać obronę na 160 odcinku Yaikeemajógi, w południowo-zachodniej Estonii, aby umożliwić sitom niemieckim wycofanie się na zachód. Na wschodnim odcinku frontu, na Suuremajógi, wiedząc o planowanym na 17 września natarciu radzieckim, Niemcy wycofali swe siły, nie uprzedzając jednak formacji estońskich o ataku przeciwnika. W tym czasie odcinek frontu od jeziora V5rt po jezioro Pejpus zajmował Front Leningradzki, dowodzony przez gen. Leonida Goworowa. 17 września 1944 r. Front rozpoczął operację tallińską, trwającą do 26 września. W jego składzie znajdował się 8 Estoński Korpus Strzelców, który bez trudu przełamał słabą obronę formacji estońskich (m.in. Omakaitse) i posuwał się Zamek w Narwie (Herma-nilinn), stan obecny w szybkim tempie na północ. 20 i 21 września pod Avinurme i Por-kuni, na południe od Rakvere, czołgi 8 korpusu rozproszyły opuszczonych przez niemieckich sojuszników, wycofujących się na zachód estońskich obrońców Narwy. Oddziały 8 korpusu 21 września dotarły do Tallina, w którym podjęto ostatnią w czasie wojny próbę uratowania estońskiej niepodległości. 17 września gen. Steiner poinformował prof. Uluotsa o planie "Aster". 18 września Uluots, jako sprawujący obowiązki prezydenta, powołał rząd Republiki Estońskiej, złożony z dziesięciu ministrów. Premierem został Otto Tief, głównodowodzącym płk Jaan Maide. 161 W latach drugiej wojny światowej Estonia Opublikowano "Riigi Teataja" (Wiadomości Państwowe) ze składem gabinetu. W manifeście, ogłoszonym drogą radiową, proklamowano neutralność państwa estońskiego w toczącej się wojnie niemiecko--radzieckiej i wezwano obce wojska do opuszczenia terytorium Estonii. Obrona stolicy przed siłami radzieckimi nie miała szans. Organizacja estońskich sił zbrojnych, podjęta przez płk. Maide, kpt. Talpaka i admirała Pitkę, natrafiła na opór przebywających jeszcze w mieście Niemców. "Fińscy chłopcy" atakowali pojedyncze niemieckie komanda wysadzające zakłady przemysłowe. Na Długim Hermanie wywieszono niebiesko-czarno-białą flagę. Wieczorem 21 września rząd opuścił stolicę, udając się do Laane z nadzieją, że stąd będzie jeszcze można przedostać się na Zachód. Większość jego członków trafiła jednak w ręce radzieckich organów bezpieczeństwa. Premiera Tiefa aresztowano 10 października w jego własnym chutorze. Do Szwecji przedostał się ciężko chory prof. Uluots, który zmarł w Sztokholmie na początku 1945 r. W drugiej połowie września estońskie drogi były zapchane dziesiątkami tysięcy uchodźców cywilnych, którzy uciekali przed zemstą władzy radzieckiej. Kolumny 8 Estońskiego Korpusu Strzelców Armii Czerwonej zajęły Tallin 22 września 1944 r. Opór, jaki stawiały im na przedmieściach niewielkie grupy, głównie z 2 batalionu "fińskich chłopców", miał na celu dać szansę ewakuacji, drogą morską i lądową, tysiącom uchodźców. Ginęli oni na lądzie i morzu od bomb radzieckiego lotnictwa, a ich łodzie były zatapiane przez radziecką flotę wojenną. Mimo to z Estonii wydostało się wówczas na Zachód około 70 tyś. osób. Operacja tallińska zakończyła się zajęciem przez Armię Czerwoną całej kontynentalnej części Estonii. 22 i 23 września w zachodniej Estonii toczyły się ostatnie starcia, w których grupy żołnierzy walczące pod niebiesko-czarno-białymi sztandarami stawiały opór czer-wonoarmistom. Przez dwa następne miesiące trwały jeszcze działania wojenne na wyspach. Uczestniczył w nich 8 Estoński Korpus Strzelców, który po ciężkich walkach 24 listopada 1944 r. zawiesił czerwoną flagę na południowym skraju ozylijskiego półwyspu Sorve, skąd Niem- cy ewakuowali swoją załogę. Całe terytorium Estonii znalazło się pod władzą radziecką. 8 Estoński Korpus Strzelców, uzupełniony po jesiennych walkach na wyspach Estończykami zmobilizowanymi przez władzę radziecką na mocy dekretu z 28 sierpnia 1944 r., walczył od 17 lutego 1945 r. w Kurlandii. Do końca wojny brał tam udział w walkach 2 Frontu Bałtyckiego z odciętym zgrupowaniem niemieckim. Po drugiej stronie frontu 20 Estońska Dywizja SS zdołała wycofać się wraz z wojskami niemieckimi na zachód. W grudniu 1944 r. w Neuhammer (Nowe Kuźnice) na Dolnym Śląsku połączono jej jednostki i uzupełniono do stanu około 10 tyś. ludzi. W końcu stycznia objęła obronę odcinka frontu na zachodnim brzegu Odry w okolicach Opola. Straty w walkach z Armią Czerwoną wyniosły blisko 2 tyś. ludzi i być może dlatego w połowie kwietnia dywizja została przerzucona na czeski odcinek frontu. W maju 1945 r. w "czeskim piekle" zginęło około 500 jej żołnierzy. Część zdołała się przebić na tereny zajęte przez armie aliantów zachodnich (m.in. jeden z dowódców pułków Standartenfuhrer SS Alfons Rebane, późniejszy współpracownik wywiadu brytyjskiego), pozostali dostali się do niewoli radzieckiej i najczęściej trafiali do radzieckich obozów na Syberii. Za kilka lat będą mogli tam spotkać swoich rodaków walczących po drugiej stronie frontu. Bilans drugiej wojny światowej był dla Estonii tragiczny. Pod względem politycznym na czoło wysuwała się utrata niepodległości w 1940 r. i nieudane, okupione dużymi ofiarami próby jej odzyskania w latach następnych. Straty materialne obliczano na ponad połowę zasobów mieszkaniowych, 45 proc. przemysłu i 40 proc. linii kolejowych. W rolnictwie zmniejszyła się powierzchnia upraw, pogłowie zwierząt gospodarskich i wydajność z hektara. Ubytek ludności szacuje się na około 25 proc. (wobec 1121939 mieszkańców na l stycznia 1940 r. i 854 tyś. w 1946 r.). Około 30 tyś. z tej liczby to polegli żołnierze różnych formacji, a 80 tyś. ci, którym udało się przedostać na Zachód. Największą grupę stanowiły ofiary terroru i wojny, od wymordowanych przez wojujące strony na terenie Estonii, poprzez zmarłych w radzieckich obozach, po tych, którzy stracili życie w czasie bombar- 162 163 W latach drugiej wojny światowej Estonia dowań i ucieczki na Zachód. W1944 r. legalnie opuściło Estonię około 7 tyś. mieszkających tu od kilku stuleci "przybrzeżnych Szwedów". Trudne do oszacowania są straty w dziedzinie kultury. Unicestwiona została zabytkowa Narwa. Po wojnie odbudowano tylko zamek i ratusz, który sprawia szokujące wrażenie wśród tandetnej "architektury" powojennej. Wśród zniszczeń w innych miastach warto wspomnieć o mającym szczególne znaczenie dla Estończyków gmachu teatru "Yanemuine" w Tartu i pałacu w pobliskim Raadi, gdzie mieściło się Estońskie Muzeum Narodowe. Wielu ludzi kultury zginęło w czasie działań wojennych lub padło ofiarą terroru. W niemieckich Odbudowany barokowy ratusz w Narwie na tle powojennej zabudowy Karl Ristikivi, Bernard Kangro i inni. Podobnie było wśród malarzy (Eerik Haamer, Eduard Ole), grafików (Eduard Yiiralt), muzyków (Eduard Tubin, Juhan Aavik) i ludzi nauki (astronom Ernst Opik, geolog Armin Opik, geograf August Tammekann). Według przybliżonych danych na emigracji znalazło się, obok tysiąca osób, które zajmowały ważną pozycję w estońskim życiu politycznym i gospodarczym, około 120 pisarzy i przedstawicieli sztuk pięknych, 40 dziennikarzy, 120 naukowców, 500 lekarzy i niższego personelu medycznego, tyluż nauczycieli, 40 duchownych i ponad 500 inżynierów i techników. Kultura estońska podzieliła się na prawie pół wieku na krajową, oficjalnie nazywaną radziecką, i emigracyjną. więzieniach znaleźli się literaci: Rudolf Sirge oraz Juhan SMste (gorący zwolennik władzy radzieckiej), który zmarł w 1945 r., wykończony podejrzeniami i przesłuchaniami nowych władz. Evald Tammlaan i Johannes Ruven zginęli w niemieckich obozach koncentracyjnych. W czasie blokady Leningradu zmarł w 1942 r. Enn Kippel, w Tartu batalion niszczący zamordował w 1941 r. uwięzionego Jiiri Parijógie-go. Podobne straty dotknęły inne dziedziny kultury. W 1944 r. na emigracji znalazła się literacka elita Estonii: Gustav Suits, Marie Under, Henrik Yisnapuu, August Gailit, August Malk, 164 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) W okresie prawie półwiekowej przynależności Estonii do Związku Radzieckiego sprawy polityczne wysuwały się w życiu kraju na plan pierwszy. To decyzje polityczne w dużej mierze przesądzały o sytuacji gospodarczej, społecznej, życiu kulturalnym, a nawet o strukturze demograficznej społeczeństwa. Epoka radziecka nie była jednolita. Wyraźnie rysują się cztery okresy, obejmujące: 1) powojenny stalinizm (1944-1955), 2) lata "odwilży" (1956-1968), 3) okres zastoju (1969-1985), połączony z falą rusyfikacji (1978-1982) i 4) lata pierestrojki (1986-1991), zwane też "drugim estońskim odrodzeniem narodowym". Do specyfiki okresu przynależności do ZSRR należy też zaliczyć, z jednej strony, brak własnej polityki zagranicznej radzieckiego państwa estońskiego, ale także funkcjonowanie, z różnym nasileniem, na forum międzynarodowym "sprawy bałtyckiej", w której popularyzacji dużą rolę odegrała estońska emigracja polityczna. Powojenny stalinizm Władza radziecka wracała do Estonii w ślad za postępami ofensywy Armii Czerwonej. W połowie sierpnia 1944 r. w Vóru działał już Komitet Centralny KPE(b), Prezydium Rady Najwyższej i Rada Komisarzy Ludowych (od 1946 r. Rada Ministrów) ESRR. Na terenach zajętych przez Armię Czerwoną organizacją lokalnych ogniw władzy zajmowały się utworzone wcześniej i posuwające się za frontem grupy operacyjne. W końcu września i na początku października centralne instytucje partyjne i państwowe przeniosły się z Vóru do Tallina. Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Struktura władz radzieckich w Estonii nie różniła się zasadniczo od tej, jaka istniała w innych republikach związkowych ZSRR, z tym że początkowo w składzie rządu republikańskiego funkcjonowało także Ministerstwo Spraw Zagranicznych, a do 1946 r. Estonia miała "własną armię" w postaci 8 Gwardyjskiego Korpusu Strzelców. Część miejscowych komunistów łudziła się, że możliwe będzie zachowanie pewnej odrębności Estonii. Dopiero w 1946 r. utworzono, obok istniejącego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego. Od początku jednak estońskie władze państwowe i partyjne były ściśle podporządkowane moskiewskiemu centrum decyzyjnemu. Godło i barwy ESRR Kierowniczą rolę w życiu politycznym sprawowała partia komunistyczna. Na początku 1945 r. liczyła ona około 2,4 tyś. członków -byli to przede wszystkim funkcjonariusze różnych szczebli aparatu partyjnego i państwowego, w większości przybyli ze Związku Radziec- 167 166 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Estonia kiego, zarówno Estończycy, jak i Rosjanie. Wśród Estończyków istniał podział na "czerwcowych komunistów", czyli miejscowych, ijeestlased (wymawiane z rosyjskim akcentem słowo eestlased - Estończycy), przybyłych ze Związku Radzieckiego, często tam już urodzonych i wychowanych, nie zawsze mówiących po estońsku, a różniących się od komunistów "czerwcowych" brakiem znajomości miejscowych realiów i bezwzględnym posłuszeństwem wobec Moskwy- Znaczny odsetek kadr partyjnych stanowili byli żołnierze 8 korpusu strzelców. Stosunkowo szybko pokryto cały kraj siecią komitetów partyjnych sięgających poprzez powiaty do poziomu gminy. Organizacje partyjne istniały także w zakładach pracy, organizując wspólnie z podporządkowanymi im związkami zawodowymi przeniesione z innych republik formy "socjalistycznego współzawodnictwa pracy". W 1946 r. liczba członków partii wzrosła do 7139.1 sekretarzem KC KPE(b) był faktycznie od ewakuacji w 1941 r. Nikolai Karotamm. Urodzony w 1901 r. w Parnawie, w 1924 r. wyemigrował do Holandii, gdzie wstąpił do partii komunistycznej. W 1926 r. uczestniczył w kongresie esperan-tystów w Leningradzie i od tej pory pozostał w Związku Radzieckim. W czerwcu 1940 r. przybył do Estonii jako redaktor gazety "Kom-munist". We wrześniu 1940 r. został II sekretarzem KC. Premierem był od czasu ewakuacji w 1941 r. "czerwcowy komunista" Arnold Yeimer, przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej od 1940 r. Johannes Yares, którego samobójstwo w 1946 r. (popełnione w niejasnych okolicznościach) część społeczeństwa potraktowała jako protest przeciwko metodom sprawowania władzy. Jego następcą był także literat, przybyły z Rosji Eduard Pali (pseud. literacki Hugo Angervaks). Wybory do Rady Najwyższej ESRRprzeprowadzono dopiero w 1947 r., na jedno miejsce przypadał jeden kandydat Terytorium państwowe Estonii zmniejszono w latach 1944-1945 o tereny, które wykraczały poza granice guberni estońskiej i inflanckiej, a które przyznawał jej traktat w Tartu (1920). Dekretem Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 18 stycznia 1945 r. do obwodu lenin-gradzkiego włączono trzy gminy Zanarwia, a do nowo utworzonego obwodu pskowskiego prawie cały dotychczasowy powiat peczorski (Petserimaa), którego resztki dołączono do powiatu Voru (Yórumaa). 168 Estonia straciła około 5 proc. swojego terytorium (2330 km kw.). Rosjanie stanowili 80 proc. ludności na tych terenach. Drobne zmiany graniczne w rejonie Peczor przeprowadzono jeszcze w 1957 r. Kilkakrotnie dokonywano zmian w podziale administracyjnym kraju. W1945 r. państwo dzieliło się na 10 powiatów i 236 gmin. W gminach utworzono organy administracyjne niższego szczebla - rady wiejskie, a w 1950 r., w związku z kolektywizacją rolnictwa, zlikwidowano gminy. Jesienią tego roku wprowadzono na miejsce powiatów 39 rejonów wiejskich. W latach 1952-1953 funkcjonował jeszcze podział kraju na trzy obwody (Tallin, Tartu, Parnawa). Celem nowych władz było całkowite podporządkowanie całego szeroko rozumianego życia polityczno-społecznego planom Moskwy, zakładającym integrację Estonii w ramach powojennego imperium radzieckiego. W praktyce oznaczało to, z jednej strony, likwidację politycznej, gospodarczej i kulturalnej odrębności kraju, z drugiej - podporządkowanie, zwłaszcza gospodarki, celom ogólnozwiązkowym. Założenia te miały dla Estonii, najmniejszej pod względem zaludnienia republiki związkowej, daleko idące konsekwencje, włącznie z głęboką przemianą struktury narodowościowej. Podstawową metodą realizacji celów nowej władzy był terror, stosowany od pierwszych dni jej powrotu. Pierwsze aresztowania przeprowadził w 1944 r. kontrwywiad Armii Czerwonej (Smiersz), a objęły one przede wszystkim osoby współpracujące z Niemcami, w tym służące w armii niemieckiej i kontrwywiadzie, ale także inne uznane za nielojalne wobec władzy radzieckiej. Na początku 1945 r. zaczęły się aresztowania szeregowych członków Omakaitse, a potem osób, które ujawniły się po amnestii ogłoszonej z okazji zakończenia wojny. Na podstawie list pozostawionych, prawdopodobnie celowo, przez Niemców aresztowano członków grup opozycyjnych wobec niemieckich władz okupacyjnych. Na listach tych znalazło się wiele nazwisk radzieckich zwiadowców. Z około 10 tyś. aresztowanych w latach 1944--1945, którzy trafili do więzień i obozów, wróciła do Estonii około jedna trzecia. Przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego Związku Radzieckiego 2 i 3 lipca 1945 r. odbył się proces premiera i sześciu ministrów 169 Estonia l" Valga \ \ ŁOTEWSKA SRR x._ Powiaty Estonii w 1945 i 1990 r. ostatniego rządu Republiki Estońskiej, powołanego 18 września 1944 r. przez Jiiri Uluotsa. Ministra obrony, Jaana Maide, skazano na karę śmierci, premier Otto Tief otrzymał wyrok dziesięciu lat więzienia, trzej ministrowie po osiem i dwaj - po pięć lat. W związku z działalnością "leśnych braci" od 1945 r. grupy NKWD chodziły po gminach, przesłuchując i maltretując członków rodzin "leśnych" oraz terroryzując całe okolice. Powodowało to kolejne ucieczki zagrożonych do lasu. Kulminacyjnym punktem represji była deportacja przeprowadzona w nocy z 25 na 26 marca 1949 r. Na listach osób przewidzianych do deportacji, przygotowanych pod kierownictwem ministra bezpieczeństwa Borisa Kumma, znalazło się 7570 rodzin. "lista rezerwowa" obejmowała 1906 rodzin. Wywieziono 20 702 osoby (z czego 20,8 proc. stanowili mężczyźni, 49,4 proc. kobiety, 29,8 proc. dzieci) na Syberię, do Kraju Krasnojarskiego i obwodu nowosyberyjskiego, gdzie zmarło około 3 tyś. Wśród deportowanych 90 proc. stanowiła ludność chłop- 170 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) ska. Wywózka objęła około 2,5 proc. ludności estońskiej, a najbardziej dotknęła okolice Yiljandi, Yalgi i Parnawy. W1950 r. przeprowadzono także deportację na dawnych terenach Estonii i Łotwy przyłączonych po wojnie do federacyjnej republiki rosyjskiej. Wywieziono około 1,5 tyś. osób, w większości Estończyków i Łotyszy. Ideologiczną podstawę represji stanowiła walka z "estońskim bur-żuazyjnym nacjonalizmem". Hasło to, znane już wcześniej w Związku Radzieckim, "na użytek estoński" sformułował w 1944 r. Nikolai Karo-tamm, a rozwinął je członek Akademii Nauk ESRR, filozof i kosmolog, Gustav Naan, w 1947 r. w broszurze O reakcyjnej istocie ideologii estońskiego burżuazyjnego nacjonalizmu. Była to estońska wersja stalinowskiej tezy o narastaniu walki klasowej wraz z postępami budownictwa socjalizmu. Oskarżenie o "estoński burżuazyjny nacjonalizm", do którego często dołączano zarzut "kosmopolityzmu", stanowiło pretekst do czystek we wszystkich sferach i instytucjach życia publicznego. Posłużyli się nim również Estończycy przybyli z Rosji w walce o wpływy z "czerwcowymi komunistami", popieranymi przez Karo-tamma. Odpowiednie informacje dotarły do Moskwy, skąd w 1949 r. przysłano specjalną komisję. Na podstawie jej raportu KC WKP(b) podjął 20 lutego 1950 r. tajną uchwałę "O błędach i nieprawidłowościach w pracy kierownictwa KPE(b)". Od 21 do 26 marca 1950 r. trwało w Tallinie VIII Plenum KC KPE(b), na którym oskarżono kierownictwo partii o "niedocenienie burżuazyjnego nacjonalizmu" , wypaczenia popełnione w polityce kolektywizacji, "niedostatki w pracy z kadrami" i inne błędy. Na stanowisku I sekretarza KC KPE(b) Niko-laia Karotamma zastąpił przybyły z Rosji, ledwie mówiący po estoń-sku, Iwan (Johannes) Kabin. Przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej został na miejsce Eduarda Palia kolejny literat, "pisarz ludowy", August Jakobson. W 1951 r. premierem, na miejsce Arnolda Yeimera, został Aleksei Muiirisepp. Karotamm trafił do pracy naukowej w Moskwie, ale większość odsuniętych (m.in. Hans Kruus, Nigol Andresen) znalazła się w więzieniach, a kilku, w tym ministra handlu, Augusta Hansena, rozstrzelano. Następstwem marcowego plenum była czystka w aparacie partyjnym i państwowym, sięgająca od instytucji centralnych po rady wiej- 171 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) skłe. Objęła ona także oświatę, instytucje kulturalne i związki twórcze. Miejsce "czerwcowych komunistów" lub tych, którzy wstąpili do partii po 1944 r., zajmowali bądź to świeżo przybyli z Rosji jeestlased, bądź też funkcjonariusze sprowadzeni z innych republik, Rosjanie i "ro-syjskojęzyczni", przedstawiciele różnych narodów nie znający języka estońskiego. Zmniejszył się procent Estończyków wśród członków KPE(b). Nasiliła się atmosfera strachu, trwająca w takim natężeniu aż do czasów "odwilży". Działalność władz od początku natrafiała na różne formy biernego i czynnego oporu znękanego wojną społeczeństwa estońskiego. Jesienią 1944 r. w estońskich lasach znalazło się około 35-40 tyś. mężczyzn, kobiet i dzieci. Wśród "leśnych braci" byli członkowie formacji niemieckich, którzy nie zdołali wycofać się na zachód, mężczyźni unikający służby w Armii Czerwonej, ludność obawiająca się władzy radzieckiej. Skład społeczny był także bardzo zróżnicowany - od zawodowych oficerów, poprzez właścicieli dużych chutorów, po biednych chłopów. Tylko niewielka część była uzbrojona (około 10 tyś.), a jeszcze mniejsza miała przygotowanie do prowadzenia działalności partyzanckiej zdobyte podczas wojny. We wrześniu 1944 r. do działalności partyzanckiej wzywał zarówno Komitet Narodowy Republiki Estońskiej, jak i admirał Pitka. Niektóre grupy wywiadowcze miały doświadczenia wyniesione z Abwehry. Utrzymywały one kontakt radiowy z estońskimi ośrodkami politycznymi w Finlandii i Szwecji, co jednak stało się powodem ich wykrycia i zniszczenia przez organy radzieckiego bezpieczeństwa do końca 1945 r. Brak oczekiwanej pomocy z Zachodu spowodował, że partyzantka estońska opierała się wyłącznie na własnym społeczeństwie. "Miejscy bracia", czyli konspiracyjne grupy cywilne w miastach, zaopatrywali "leśnych" w dokumenty, leki i ostrzegali o przygotowywanych akcjach wojska, milicji, batalionów niszczących i NKWD. Do 1950 r. w wielu gminach nocą rządzili "leśni bracia", a do małych głuchych miejscowości, otoczonych bagnami i lasami, w ogóle nie docierała władza radziecka. Szerzyła się patriotyczna konspiracja wśród młodzieży szkolnej, często wykorzystującej do tych celów organizacje komsomolskie. "Młodzi kuperjanowcy", jak nazywano konspirujące grupy, przygotowywali i kolportowali ulotki, wywieszali niebiesko-czarno-białe flagi w publicznych miejscach w dniach rocznic narodowych, zrywali sztandary radzieckie, przygotowywali akcje na lokalne placówki NKWD. Po wykryciu część z nich trafiła na Sybir, inni zasilali "zielone legiony". Początkowo taktyka "leśnych braci" była nastawiona na przetrwanie do momentu konfliktu między Zachodem a ZSRR. Sytuacja zmieniła się w połowie 1945 r., kiedy po zakończeniu działań wojennych z jednej strony nasiliły się akcje ze strony przeciwnika, z drugiej sami partyzanci przystąpili do czynnego oporu, czyli zwalczania nowej władzy. Lokalnych aktywistów radzieckich najpierw ostrzegano, a następnym razem rozstrzeliwano. Napadano na mniejsze oddziały wojska, bataliony niszczące, posterunki milicji i NKWD, a także na banki, mleczarnie, sklepy i chutory. Częścią pieniędzy dzielono się z popierającymi partyzantów chłopami. Politycznym celem było niedopuszczenie do poczucia bezkarności i stabilizacji nowej, okupacyjnej - jak ją określano - władzy, stworzenie poczucia tymczasowości "radzieckiej okupacji". Najaktywniej "leśni bracia" działali w okolicach Parnawy, Voru i w Wironii. Oddziały liczyły od kilku do kilkudziesięciu partyzantów, próba podporządkowania całego ruchu jednemu kierownictwu zakończyła się aresztowaniami i praktycznie oddziały funkcjonowały samodzielnie, utrzymując łączność i współdziałanie w skali nie przekraczającej powiatu i to tylko w przypadku wspólnych akcji obronnych lub zaczepnych. Oddziały przy granicy utrzymywały kontakt ze swymi łotewskimi odpowiednikami. Występowano w umundurowaniu niemieckim lub Kaitseliitu. W zwalczaniu zbrojnego ruchu oporu NKWD stosował nie tylko terror, ale też wprowadzał swoich agentów do oddziałów oraz dokonywał akcji przeciw ludności w mundurach "leśnych braci". Według danych NKWD do 1947 r. "unieszkodliwiono" w Estonii 8 tyś. "bandytów". "Wojna po wojnie" stawała się coraz bardziej zażarta i krwawa. Najbardziej znanym tego przykładem mogą być wydarzenia w gminie Sómerpalu w Wironii. 13 marca 1946 r. oddział "leśnych braci" zajął, 173 172 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Estonia po walce, miejscowość Osula w tej gminie. Z wyroku leśnego trybunału stracono wszystkich radzieckich aktywistów razem z żonami i dziećmi. Przypadkowo obecnego tam przedstawiciela KC KPE(b) wysiano do Tallina z wiadomością, że władza radziecka w Osuli już nie istnieje. Ponieważ był to jeden z wielu, choć może nie aż tak drastycznych, przypadków, o wydarzeniach poinformowano Stalina, a w gminie NKWD rozpoczął masowe przesłuchiwania i aresztowania, l kwietnia trzystuosobowy oddział radziecki, wyposażony w ciężką broń, otoczył w chutorze Sulbi dziesięcioosobową grupę miejscowych "leśnych braci". Po odmowie poddania się spłonęli z całym chutorem. O losach leśnej partyzantki zadecydowała wielka deportacja z 1949 r. Partyzanci stracili oparcie w chutorach, podejmując jednocześnie krwawe akcje odwetowe przeciw przedstawicielom władzy radzieckiej w terenie. Masowe przeczesywanie lasów podjęte przez organy bezpieczeństwa doprowadziło w latach 1949-1952 do wykrycia i likwidacji najważniejszych bunkrów, a także śmierci lub aresztowania legendarnych nieraz dowódców leśnych oddziałów. W 1952 r. wpadł w zasadzkę ostami w południowej Estonii dobrze zorganizowany oddział "Orion", dowodzony przez Jaana Rootsa. Część członków mniejszych grup ujawniła się po amnestii w 1956 r. Pojedynczy trwali w lasach do końca. W 1978 r. w okolicach Pólvy popełnił samobójstwo uważany za ostatniego "leśnego brata" August Sabe, który po raz pierwszy poszedł do lasu w 1941 r. Już po wytępieniu oddziałów "leśnych braci" zainteresował się nimi wywiad brytyjski, jednakże wysłani przez niego agenci trafili w ręce NKWD, prawdopodobnie za sprawą informacji przesłanych do Moskwy przez Kima Philb/ego, radzieckiego szpiega, wysoko ulokowanego w kierownictwie brytyjskiego wywiadu. NKWD przesyłał Brytyjczykom fałszywe informacje, przekazywane przez rzekomo istniejące oddziały leśne. Jednym z celów tej akcji było ściągnięcie do Estonii Alfonsa Rebane, pracującego wówczas w wywiadzie brytyjskim. W okresie niepodległości ukształtował się w Estonii system gospodarki oparty na chutorowym rolnictwie i przemyśle, wykorzystującym miejscowe surowce i własną siłę roboczą. likwidacja tego systemu 174 rozpoczęła się jeszcze w latach 1940-1941, ale w pełni została przeprowadzona dopiero po drugiej wojnie światowej. Podstawowymi cechami polityki gospodarczej lat stalinizmu były, oprócz likwidacji sektora prywatnego, forsowna industrializacja, przymusowa kolektywizacja rolnictwa i objęcie całej gospodarki sztywnym planowaniem, opartym o system nakazowo-rozdzielczy. Gospodarka estońska traciła swoją samodzielność, stając się częścią gospodarki radzieckiej i realizując cele ogólnozwiązkowe, a nie własne (republikańskie). Pierwszy w ESRR pięcioletni plan "odbudowy i rozwoju gospodarki narodowej", obejmujący lata 1946-1950, był częścią czwartej radzieckiej "pięciolatki". Podstawą gospodarki, jak w całym Związku Radzieckim, miał się stać w Estonii przemysł ciężki: wydobywczy, budowy maszyn i metalowy, na który przeznaczono trzy czwarte nakładów inwestycyjnych w czasie pierwszej pięciolatki. Zakładano także rozwój przemysłu lekkiego. W rzeczywistości Estonia miała stanowić przede wszystkim zaplecze energetyczne wielkiego przemysłowego Leningradu, którego liczba mieszkańców kilkakrotnie przekraczała zaludnienie ESRR. W czerwcu 1945 r. Komitet Obrony Związku Radzieckiego podjął decyzję o rozbudowie zagłębia surowcowego we Wschodniej Wironii. W ciągu następnych pięciu lat inwestycja ta pochłonęła 40 proc. nakładów przeznaczonych dla Estonii. Nowe kopalnie i wznoszone przy nich zakłady przemysłowe i osiedla miały zapewnić dostawy gazu dla Leningradu i paliwa dla radzieckiej Floty Bałtyckiej. W1948 r. zakończono w Kohtla-Jarve budowę pierwszego w świecie, opartego na nie-wydajnej technologii zakładu produkcji gazu z łupków bitumicznych i gazociągu do Leningradu. Do Tallina gaz z Kohtla-Jarve dotarł dopiero w 1952 r. W1949 r. otwarto dużą elektrownię cieplną w Kohtla- -Jarve, dwa lata później w niedalekim Ahtme. W1955 r. uruchomiono w Narwie elektrownię wodną, tworząc na rzece Narwie zbiornik wodny o powierzchni około 200 km kw., w większości położony na terenie republiki rosyjskiej. Na skalę przemysłową prowadzono wydobycie torfu. Na potrzeby wojskowe zbudowano w Sillamae, między Kohtla- -Jarve a Narwą, tajny wojskowy zakład wydobycia i przeróbki materiałów promieniotwórczych. Kohtla-Jarve i Sillamae otrzymały prawa 175 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) miejskie, przy czym to ostatnie, podobnie jak Paldiski, było "miastem zamkniętym". Forsowano rozwój przemysłu budowy maszyn i metalowego, początkowo przede wszystkim odbudowując i rozbudowując stare zakłady, których wyroby szły na rynek ogólnoradziecki. Produkowały one sprzęt dla przemysłu naftowego i wydobycia łupków (wieże i urządzenia wiertnicze), warsztaty do produkcji kotłów, silniki elektryczne itp. Zakłady "Volta" w Tallinie przekształcono w kombinat dostarczający 10 proc. silników elektrycznych produkowanych w całym Związku Radzieckim. W przemyśle lekkim rozbudowywano Manufakturę Bałtycką w Tallinie i Krenholmską w Narwie, produkujące na rynek związkowy. Także tutaj szermowano hasłem wykorzystania dawnych tradycji i miejscowej wykwalifikowanej siły roboczej, co o tyle mijało się z prawdą, że przy tej skali produkcji trzeba było sprowadzać robotników z innych republik, nie mówiąc o tym, że zarówno przemysł lekki (bawełna), jak i ciężki (rudy metali) produkowały, wykorzystując przywożone surowce. Zakłady kompleksu przemysłowo-wojskowego (m.in. talliński "Dwi-gatiel", narewski "Bałtijec") nie tylko nie podlegały władzom republikańskim, ale władz tych nie informowano nawet o charakterze i wielkości produkcji ani o liczbie zatrudnionych. W związku z industrializacją i urbanizacją rozwijało się budownictwo, będące swojego rodzaju pompą zasysającą robotników spoza Estonii, którzy często pozostawali już tutaj na stałe. Do 1947 r. zlikwidowano w estońskim przemyśle sektor prywatny. W rolnictwie Rada Najwyższa ESRR już we wrześniu 1944 r. przyjęła ustawę o powrocie do reformy rolnej z 1940 r. Jednakże tym razem maksymalna powierzchnia gospodarstw miała wynosić 20 ha (w 1940 r. - 30 ha), a oskarżeni o współpracę z Niemcami mogli zachować tylko 5-6 ha ziemi, natomiast konfiskowano im większość inwentarza żywego i martwego. W sumie w latach 1944-1947 znacjonalizowano ponad 937 tyś. ha ziemi, z czego dwie trzecie rozdzielono między chłopów, tworząc nowe gospodarstwa, a jedna trzecia stanowiła rezerwę państwową. Przywrócono też tworzone w latach 1940-1941 państwowe stacje maszynowo-traktorowe i punkty wynajmu koni. 176 Po przeprowadzeniu reformy rolnej w ESRR istniało około 136 tyś. gospodarstw chłopskich, z czego jedną trzecią stanowiły gospodarstwa, które reforma pozbawiła części ziemi, jedną trzecią gospodarstwa nie objęte reformą i wreszcie jedną trzecią te, które powstały w rezultacie reformy lub zachowały zaledwie skrawki dawnego chutoru. Reforma pogorszyła sytuację dawnych większych gospodarzy, natomiast nowi nie mieli środków, a często i umiejętności, aby zagospodarować otrzymaną ziemię. Zaostrzyły się stosunki między starymi a nowymi gospodarzami. Rolnictwo obciążono powinnościami i świadczeniami na rzecz państwa. Na plan pierwszy wysuwały się obowiązkowe dostawy płodów rolnych: zboża, ziemniaków, mięsa, mleka, jaj i innych artykułów po sztywnych i niskich cenach, a w stosunku do większych gospodarstw stosowano progresję przy wymiarze obowiązkowych dostaw. Ponadto chłopi płacili podatek rolniczy i byli zobowiązani do innych świadczeń, takich jak zimowy wyrąb i wywóz drzewa z lasu czy naprawa dróg. W czasie reformy rolnej chłopi otrzymywali "akty długoterminowego użytkowania ziemi", jednakże już w końcu 1946 r. z Moskwy zaczęły napływać dyrektywy dotyczące "socjalistycznej przebudowy rolnictwa", czyli kolektywizacji. W maju 1947 r. KC WKP(b) podjął uchwałę o kolektywizacji rolnictwa w trzech związkowych republikach nadbałtyckich. Jesienią tego roku powstało w Estonii pięć pierwszych kołchozów i na podstawie wytycznych z Moskwy podjęto walkę z kułakami. Mianem tym określano gospodarzy, którzy zatrudniali pracowników najemnych i posiadali maszyny rolnicze, co umożliwiało im korzystanie z pracy odrobkowej sąsiadów w zamian za użytkowanie tych maszyn. Początkowo do grupy gospodarstw kułackich zaliczono 2,7 tyś. chutorów, które obłożono wyższym podatkiem i podniesiono wymiar obowiązkowych dostaw. Wkrótce zresztą podatek i obowiązkowe dostawy podwyższono pozostałym gospodarstwom. Kroki te, wraz z kampanią propagandową o wyższości gospodarki kołchozowej nad indywidualną, miały skłonić chłopów do "dobrowolnego" wstępowania do kołchozów. Mimo to na początku 1949 r. w kołchozach było tylko 5,8 proc. chutorów. Opór wobec kolektywizacji złamała dopiero marcowa deportacja w 1949 r. Chutory depor- 177 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) towanych, wraz z całym mieniem ruchomym i nieruchomym, zostały skonfiskowane i przekazane kołchozom. Przerażeni chłopi masowo wstępowali do kołchozów. W końcu 1949 r. w kołchozach znalazło się 65 proc. gospodarstw, dwa lata później kolektywizację zakończono. Kołchoźnikom pozostawiono do własnego użytku jedynie tzw. działki przyzagrodowe o powierzchni od 25 do 60 arów, obłożone zresztą wysokim podatkiem i obowiązkowymi dostawami płodów rolnych po zaniżonych cenach. Na działkach mogli oni utrzymywać najwyżej dwie krowy, dwa cielaki, maciorę, dziesięć owiec, dwadzieścia uli i nieograniczoną przepisami liczbę drobiu i królików. Wielu gospodarzy, mając do wyboru wstąpienie do kołchozu lub likwidację gospodarstwa, wybierało tę ostatnią ewentualność, przenosząc się do miast. Kolektywizowano także gospodarstwa rybackie. Początkowo niewielkie kołchozy obejmowały gospodarstwa z jednej miejscowości, rzadziej dwóch-trzech pobliskich. Kołchoźnicy nadal pozostawali w swoich domach, spośród znajomych wybierali kołchozowe władze. Wkrótce jednak zaczęto łączyć mniejsze kołchozy w większe. Z 2,2 tyś. gospodarstw powstało w 1952 r. 937 kołchozów rolniczych i 84 rybackie. "Sektor socjalistyczny" w rolnictwie stanowiło jeszcze ponad sto sowchozów. Zmniejszeniu liczby kołchozów towarzyszyła wymiana kadry kierowniczej. Miejscowych rolników zastępowali z reguły przywożeni z zewnątrz "specjaliści", przygotowywani na krótkich kursach, ściśle wypełniający odgórne, często niedostosowane do miejscowych warunków dyrektywy dotyczące terminów prac polowych, rodzajów upraw itp. Kołchoźnicy, mający formalnie status spółdzielców-współwłaścicieli gospodarstw, stali się w rzeczywistości najemnymi robotnikami - kołchozowymi parobkami. W 1953 r. stan rolnictwa estońskiego był gorszy niż w roku zakończenia wojny, a w 1958 r. produkowano 75 proc. tego co w roku 1939. Konsekwencje podporządkowanej związkowym celom i upaństwowionej gospodarki planowej były bardzo rozległe i różnorodne. Ubezpieczeniami zdrowotnymi i zabezpieczeniem emerytalnym objęto wszystkich pracujących (przed wojną korzystali z nich tylko pracownicy państwowi, samorządowi i zatrudnieni w przedsiębiorstwach państwowych). W 1947 r. zniesiono kartkowy system zaopatrzenia, 178 a w grudniu tego roku przeprowadzono reformę pieniężną, wymieniając stare ruble na nowe w relacji 10 : l, przy czym sumę do 3 tyś. rubli wymieniano w relacji 1:1. Wyeliminowano w praktyce stosunki rynkowe, głębokiemu przeobrażeniu uległa struktura społeczna i narodowościowa Estonii. W 1945 r. w miastach estońskich mieszkało około jednej trzeciej ludności, w 1953 r. już ponad połowa. Tallin, liczący w 1938 r. 165 tyś. mieszkańców, w 1956 r. miał ich 257 tyś. Przestały istnieć, tak ważne dla tożsamości narodu estońskiego, warstwy chłopska i drobnomieszczariska. Ekstensywna gospodarka stwarzała ogromne zapotrzebowanie na siłę roboczą, której nie mogła dostarczyć estońska wieś. Jeżeli w 1939 r. jeden zatrudniony w górnictwie wydobywał 494 tony łupku, to w 1950 r. tylko 482 tony. Wymierali lub tracili zdolność do pracy, a z czasem byli zwalniani, niemieccy jeńcy wojenni. Ich miejsce zajmowali robotnicy spoza Estonii. W1945 r., po korektach granicznych i zakończeniu emigracji, ludność ESRR liczyła 854 tyś. mieszkańców, przy czym Estończycy (831 tyś.) stanowili 97,3 proc. ludności. W 1959 r. liczba ludności wzrosła do l 196 791 osób, przekraczając stan z l stycznia 1940 r. (l 121939 osób), ale Estończycy (892 653) stanowili już tylko 74,6 proc. ogółu ludności. Wśród nowych mieszkańców kraju przeważali Rosjanie (240 227) - 20,1 proc. ludności, ale także pozostali przybysze posługiwali się przede wszystkim językiem rosyjskim i byli określani jako "rosyjskojęzyczni". Początkowo ludność rosyjska przybywała głównie z sąsiadujących z Estonią obszarów północno-zachodniej Rosji. Byli to przeważnie niewykwalifikowani robotnicy z miast, a potem także z rosyjskiej wsi. Od Estończyków dzielił ich nie tylko język, ale i mentalność, styl życia, obyczaje oraz stosunek do pracy ukształtowany już w czasach ZSRR. Przybysze osiedlali się (a raczej osiedlano ich) przede wszystkim w ośrodkach przemysłowych: w Tallinie i Wschodniej Wironii. Od Kohtla-Jarve do Narwy ukształtował się obszar zwartego osadnictwa rosyjskiego (rosyjskojęzycznego), gdzie Estończyk nie zawsze mógł się porozumieć w swoim języku, a przybyszom język miejscowy, bardzo odmienny od słowiańskich, właściwie nie był potrzebny. Niemałą rolę w tym "rosyjskim imperializmie demograficznym", jak część publicystyki i historiografii estońskiej 179 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) określa napływ ludności rosyjskojęzycznej, odegrali radzieccy wojskowi. W Estonii stacjonowały liczne garnizony radzieckie, zarówno floty, jak i lotnictwa oraz wojsk lądowych. Kadra zawodowa przybywała tutaj wraz z rodzinami, a stosunkowo wysoki, jak na warunki radzieckie, standard życia zachęcał do osiedlania się w Estonii wielu wojskowych emerytów. Stalinizm wycisnął ponure piętno na estońskiej kulturze. Poddano ją ostremu naciskowi ideologicznemu i fizycznemu. Z jednej strony Estonię objęła fala powojennych czystek w obrębie kultury, prowadzonych w skali całego Związku Radzieckiego, z drugiej - represje miały zniszczyć lokalną specyfikę w postaci dorobku kulturalnego i tradycji przede wszystkim z okresu niepodległości. System wszechobecnej cenzury doprowadził do zerwania kontaktów z kulturą zachodnią. Przenoszono do Estonii wzorce "przodującej kultury radzieckiej", tępiono pozostałości "dziedzictwa społeczeństwa burżuazyjnego", czyli kultury lat międzywojennych. Z zasobów bibliotecznych wycofywano i niszczono literaturę piękną i czasopisma z okresu niepodległości, a zachowane w nielicznych bibliotekach egzemplarze znalazły się w specchranach, niedostępne dla zwykłego czytelnika. WTartu spalono 70 tyś. woluminów estońskiej literatury religijnej. Niszczono pomniki nie tylko związane z latami niepodległości, ale w ogóle nawiązujące do estońskiej tradycji narodowej, jak np. pomnik Kalevipoega wTartu, zburzony w 1951 r. Ulice estońskich miast zalały propagandowe plakaty i portrety radzieckich przywódców. Zmieniano nazwy ulic i tytuły gazet. "Na powszechne życzenie ludu" przemianowano historyczne Kuressaare na Kingissepp, aby uczcić ten sposób estońskiego działacza komunistycznego, straconego przez władze estońskie w 1922 r. Kultura miała być "socjalistyczna w treści i narodowa w formie", co w praktyce oznaczało przeniesienie na grunt estoński prymitywnej radzieckiej wersji socjalistycznego realizmu. Mimo zapisanej w konstytucji swobody wyznania, represje objęły wszystkie istniejące w Estonii kościoły, a działalności związków religijnych uznanych za sekty w ogóle zakazano. Wielu duchownych znalazło się w więzieniach i obozach. Upaństwowiono obiekty sakralne i budynki parafialne, za ich użytkowanie wierni musieli płacić, chociaż remonty odbywały się na koszt parafian. Zlikwidowano Wydział Teologiczny Uniwersytetu Tartuskiego, a duchowni luterańscy przygotowywali się w Instytucie Teologicznym przy konsystorzu w Tallinie, gdzie istniały tylko studia zaoczne. Przyjmowano na nie wyłącznie osoby już pracujące w parafiach. Zamknięto większość parafii prawosławnych i zburzono wiele cerkwi. Estońską Apostolską Cerkiew Prawosławną przyłączono do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej jako jedną z jej diecezji. Niezależna od patriarchatu moskiewskiego Estońska Apostolska Cerkiew Prawosławna działała nadal na emigracji, a jej Synod mieścił się w Sztokholmie, dokąd zbiegł w 1944 r. metropolita Aleksander z 24 duchownymi. W szkolnictwie podstawowym w latach 1944-1958 funkcjonowała obowiązkowa szkoła siedmioletnia, z programem nauczania z lat 1940--1941, "udoskonalonym" po roku 1944. Usunięto z programu języki klasyczne, a ze szkoły nauczanie religii. W nowych programach położono nacisk na przedmioty humanistyczne, które miały m.in. wpoić zasady "walki i czujności klasowej" oraz przeświadczenie o "odwiecznej przyjaźni" narodu estońskiego i rosyjskiego. Okres niepodległości przedstawiano jako "służbę estońskiej burżuazji interesom światowego imperializmu". Zlikwidowano szkoły prywatne i nietypowe (np. liceum francuskie). Stalinowskie czystki dotknęły w poważnym stopniu nauczycieli szkół podstawowych i średnich, co pociągnęło za sobą obniżenie poziomu nauczania. W1955 r. wprowadzono typ szkoły ogólnoestońskiej, różniącej się nieco od szkół w sąsiedniej republice rosyjskiej. W szkolnictwie wyższym dotychczasowy swobodny, przedmiotowy system studiów zastąpiono sztywnym kursowym. "Polowanie na czarownice" w szkolnictwie wyższym i nauce nastąpiło przede wszystkim w 1950 r. Wielu studentów relegowano wówczas z uczelni z powodu "niepewnego pochodzenia społecznego". Usunięto ponad 120 wykładowców szkół wyższych i około 100 pracowników powołanej w 1946 r. Akademii Nauk ESRR. W 1950 r., w ramach walki z "bur-żuazyjnym nacjonalizmem" zlikwidowano w Tartu prywatną Wyższą Szkołę Muzyczną, Wyższą Szkołę Sztuk Pięknych "Pallas" i Estońskie Towarzystwo Naukowe. Z Tartu przeniesiono do Tallina Akademię 181 180 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Nauk ESRR, a jej los miał podzielić uniwersytet, bowiem w ramach centralizacji władze zamierzały zamknąć tartuski ośrodek naukowy. Ostatecznie do tego nie doszło, skończyło się na przejściowej likwidacji katedr estońskiej historii, archeologii i historii sztuki. Zlikwidowano jednakże samodzielność tartuskich wydawnictw, tworząc z nich filie tallińskich central. W1952 r. utworzono wTartu Estońską Akademię Rolniczą. System szkolnictwa wyższego stanowiły jeszcze uczelnie tallińskie: Politechnika, Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Pięknych, Państwowe Konserwatorium Muzyczne i utworzony w 1952 r. Instytut Pedagogiczny im. E. Yilde. Najtrudniejsza była sytuacja w naukach humanistycznych, w których represje objęły nawet uczonych zajmujących wysokie miejsce w hierarchii radzieckich władz państwowych (prezes Akademii Nauk ESRR i rektor Tartuskiego Uniwersytetu Państwowego w latach 1940-1944, historyk Hans Kruus, więziony w latach 1950-1954, krytyk literacki Nigol Andresen, od 1949 r. w obozie). W biologii obowiązywała teoria Trofima Łysenki, według której genetyka była "pseudonauką". Także cybernetykę i socjologię uznano za "burżua-zyjne pseudonauki". Nauka estońska, osłabiona emigracją i represjami, zaczęła wychodzić z zapaści lat stalinizmu dopiero w dobie odwilży. W literaturze w pierwszych powojennych latach represje miały ograniczony charakter. Pozostali w kraju przedwojenni pisarze, tacy jak Oskar Luts, FriedebertTuglas czy Anna Haavakivi (Haava) otrzymali tytuły "pisarzy ludowych ESRR" w tym samym czasie, kiedy w syberyjskim obozie znalazł się Hein'Talvik. Represje osiągnęły apogeum w roku 1950, kiedy ze Związku Pisarzy usunięto 48 osób, a w następnym roku kolejnych 13. O "burżuazyjny nacjonalizm i kosmopolityzm", podobnie jak w nauce, zostali oskarżeni zarówno pisarze w miarę niezależni, jak i związani od co najmniej 1940 r. z władzą radziecką (były minister spraw zagranicznych, prezes Związku Pisarzy Estonii Johannes Semper). Wśród usuniętych i represjonowanych znaleźli się m.in.: Friedebert Tuglas, Mait Metsanurk, Betti Alver, Kersti Merilaas, August Sang, Paul Yiiding, Hugo Raudsepp (aresztowany w 1951 r., zmarł w drodze na Syberię). Władze propagowały w literaturze realizm socjalistyczny. Piszący w tym duchu autorzy tworzyli poematy o Stalinie, budowie gazociągu do Leningradu i o sukcesach gospodarki kołchozowej. Trzech z nich otrzymało nagrodę stalinowską. Spośród czołowych postaci ówczesnej literatury socrealistycznej przetrwały w literaturze estońskiej, dzięki wcześniejszej i późniejszej twórczości, nazwiska poetki i tłumaczki Debory Yaarandi, prozaika i dramaturga Aadu Hinta oraz poety, prozaika i dramaturga, laureata nagrody stalinowskiej za Poemat o Stalinie Juhana Smuula. Na dużą skalę tłumaczono klasyków literatury estońskiej na język rosyjski i inne języki narodów ZSRR, pojawiły się przekłady wybranych utworów literatur obcych, w tym zachodnioeuropejskich, na język estoński. Wśród bardzo taniej literatury propagandowej, masowo produkowanej przez państwowe wydawnictwa, można było znaleźć również utwory o dużej wartości. Represje objęły także twórców z dziedziny sztuk pięknych. Byli prześladowani lub zamilkli tacy artyści, jak Adamson-Eric, Ado Yabbe, malarz Arnold Akberg, muzyk Tuudur Yettik, rzeźbiarz Anton Star-kopf, malarz, grafik i ilustrator Ulo Sooster i inni. W malarstwie istniał podział między przedwojennymi wychowankami "Pallas" a posłusznymi wobec wymagań nowej władzy członkami Państwowych Zespołów Artystycznych w Jarosławiu, chociaż czystki nie ominęły i tych ostatnich. Pierwsze duże płótno w duchu socjalistycznego realizmu to "kolektywny" obraz dwóch mało znanych artystów, Romana Treumana i Yiktora Karrusa, Traktorzyści wzywają do socjalistycznego współzawodnictwa (1951). W grafice w latach stalinizmu ograniczono się do ilustracji, opiewającej zwycięstwa i bohaterstwo Armii Czerwonej oraz sukcesy powojennego budownictwa socjalistycznego. Podobnie było z rzeźbą, gdzie w tym czasie działali jeszcze przedwojenni mistrzowie, z których część, z różnych przyczyn, wycofała się z życia artystycznego, inni zaś realizowali zamówienia państwowe (pomniki Lenina, bojowników o władzę radziecką itp.). W architekturze powojenne dziesięciolecie to lata "stalinowskiego empiru", widocznego w budowanych wówczas domach kultury czy budynkach użyteczności publicznej. Pierwsze powojenne dziesięcio- 183 182 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) lecie to także lata odbudowy wielu zabytków i obiektów kultury, zniszczonych w czasie wojny, przede wszystkim w Tallinie. Stosunkowo obronną ręką wyszła z lat stalinizmu estońska muzyka. Przedwojenni mistrzowie, na ogół uhonorowani tytułami "artysty ludowego ESRR" - Artur Kapp i Heino Eller - tworzyli w dawnym duchu, łącząc estońskie motywy ludowe z tradycjami muzyki klasycznej i dodając do tego "patos budownictwa socjalistycznego". Swoją muzykę Artur Kapp dedykował komsomolcom (Symfonia młodzieżowa) i bojownikom o pokój (symfonia O pokój). Twórczość operową uprawiał syn Artura, Eugen Kapp, nawiązując, podobnie jak Gustav Ernesaks, do estońskich tradycji walk rewolucyjnych. Ernesaks, członek "zespołów artystycznych" w Jarosławiu, napisał muzykę do wiersza Lydii Koiduli Moja ojczyzna, moja miłość (Mu isamaa on minu arm), i pieśń ta, wobec zakazu wykonywania hymnu niepodległej Estonii, zajęła nieoficjalnie jego miejsce. Gustav Ernesaks, wychowanek Artura Kappa, zdobył uznanie przede wszystkim jako znakomity organizator chórów, kompozytor muzyki dla nich i ich dyrygent. "Ojciec pieśni", jak go nazywano, założył słynny poza granicami Estonii i ZSRR Państwowy Akademicki Chór Męski, był też inicjatorem wznowienia Święta Pieśni. Imprezy te odbywały się, poczynając od 1947 r., co pięć lat, i mimo oprawy czerwonych sztandarów, zachowały charakter masowej manifestacji poczucia estońskiej odrębności narodowej. Podobną rolę odgrywało wspierane przez władze pielęgnowanie folkloru, przejawiające się w działalności licznych zespołów pieśni i tańca ludowego. Dorobek twórczy Ernesaksa obejmuje także owocną działalność pedagogiczną. Jako wykładowca konserwatorium w Tallinie od 1937 r., był wychowawcą wielu organizatorów i dyrygentów chórów. Na okres powojenny przypada też początek twórczości licznej grupy młodych kompozytorów, jednakże rozkwit ich talentów przypadł już na następne dziesięciolecia. Najbardziej znani z nich to Arvo Part (od 1980 r. w Niemczech), Eino Tamberg i Velo Tormis. Podobnie jak ich poprzednicy, wprowadzali oni do muzyki światowej elementy ludowej muzyki estońskiej czy też innych, nieraz już wymarłych ludów bałtofińskich. 184 W życiu teatralnym centralizacja doprowadziła do zlikwidowania prowincjonalnych teatrów w Paide, Voru, Yaldze i Kuressaare, a w stolicy połączono zespół dramatyczny teatru "Estonia" z Tallińskim Teatrem Dramatycznym, tworząc z "Estonii" najważniejszą scenę dramatyczną kraju, z którą rywalizował tartuski zespół "Yanemuine". liczba zatrudnionych aktorów spadła o połowę, zaprzestano też ich kształcenia w Estonii. Teatry miały stać się z ducha radzieckie, a obowiązkową metodą twórczą stał się system Stanisławskiego. Podstawowy repertuar teatralny stanowiły sztuki o tematyce rewolucyjnej i wo-jenno-patriotycznej. Zaczęli je pisać także autorzy estońscy: August "Ojciec pieśni" - Gustav Ernesaks Jakobson -Życie w cytadeli (Elu tsitadellis), za które otrzymał nagrodę stalinowską, Aadu Hint - Dokąd idziesz towarzyszu dyrektorze? (Kuhu lahed seltsimees direkłor?), Johannes Semper - Przełom (Murrang). Większość tych sztuk reżyserowali wówczas Ants Lauter i Kaarel Ird, obaj w czasie wojny przebywający w Jarosławiu. Z początkiem lat pięćdziesiątych realizm socjalistyczny był już w teatrze obowiązkowy, a "praca ideologiczna" z reżyserami polegała m.in. na przenoszeniu ich z teatru do teatru. Radio pełniło w powojennym dziesięcioleciu przede wszystkim funkcje propagandowo-oświatowe. W1951 r. audycje w języku estońskim zaczął nadawać "Głos Ameryki", a w następnych latach inne 185 Estonia rozgłośnie zachodnie. Estońskie filmy dokumentalne (kronika filmowa Radziecka Estonia - Noukogude Eesti) i fabularne (pierwszy z nich to Życie w cytadeli, 1947) kręcono w studiu leningradzkim. W 1955 r. rozpoczęła działalność estońska telewizja. Estońscy sportowcy odnosili międzynarodowe sukcesy, w tym olimpijskie, w barwach ZSRR, chociaż także to środowisko dotknęły stalinowskie represje. W latach drugiej wojny światowej wyemigrowało z Estonii na Zachód ponad 70 tyś. osób (w tym 7 tyś. estońskich Szwedów), a w Rosji znalazło się kolejnych około 61 tyś. osób. Zdecydowana większość emigrantów to uciekający latem i jesienią 1944 r. przed Armią Czerwoną. Bezpośrednio po wojnie większość z nich znalazła się w Niemczech (około 40 tyś.) i Szwecji (około 25 tyś.). W Niemczech trafiali na ogół do obozów dipisów (displaced persons) i po kilku latach większość z nich przenosiła się do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii i Szwecji. Radzieccy emisariusze, agitujący za powrotem do kraju, mieli wprawdzie wolny dostęp do obozów dipisów, ale państwa zachodnie, nie uznające de iure aneksji państw bałtyckich przez ZSRR, nie traktowały Estończyków, Łotyszy i Litwinów jako obywateli ZSRR i nie wydawały ich władzom radzieckim. Wyjątek stanowiła Szwecja. Decyzją jej parlamentu z października 1945 r. wydano Związkowi Radzieckiemu 146 Litwinów, Łotyszy i Estończyków, którzy przybyli do Szwecji w niemieckich mundurach. Zapoczątkowało to "epokę wikingów", kiedy małe stateczki, przeładowane uchodźcami, wyruszały przez Atlantyk szukać wolności za oceanem. Udało się to około czterdziestu "łodziom wikingów", dwie zatonęły, kilka zaginęło, co najmniej jedną przejął okręt radziecki. Do wiosny 1946 r. do radzieckiej już Estonii wróciło dobrowolnie lub zostało przymusowo repatriowanych z terenów pozostających pod kontrolą Armii Czerwonej około 15 tyś. Estoriczyków. Na początku lat pięćdziesiątych głównymi krajami osiedlenia estońskiej emigracji wojennej były: Szwecja (około 20 tyś.), Kanada (19 tyś.), Stany Zjednoczone (16 tyś.), Australia (6,5 tyś.) i Niemcy (4,5 tyś.). Największymi ośrodkami estońskiego emigracyjnego życia politycznego i kulturalnego stały się Toronto, Nowy Jork, Sztokholm i Syd-ney. Estońska emigracja działała w kilkuset różnego rodzaju organi- 186 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) zacjach: skautowskich, studenckich, kulturalnych, zawodowych, oświatowych i naukowych. Już w 1944 r. przystąpiono do organizacji życia politycznego i kulturalnego. W tym roku w Szwecji emigranci utworzyli Komitet Estoński, rok później Estoński Fundusz Narodowy, a w 1947 r. - Estońską Radę Narodową jako organ współpracy partii politycznych. Przewodniczący tej ostatniej był jednocześnie premierem powołanego w 1954 r. rządu na uchodźstwie (tzw. rząd w Oslo, ponieważ formalna jego siedziba znajdowała się na norweskich wodach terytorialnych w pobliżu Oslo). Premierem tego rządu był August Rei, najstarszy wiekiem pozostający na wolności minister ostatniego konstytucyjnego gabinetu Republiki Estonii z 1944 r., uznawany jednocześnie przez ten obóz za prezydenta, Estońska Rada Narodowa skupiała bowiem partie, nie uznające w Estonii zmian ustrojowych po roku 1934. Spowodowało to rozłam wśród emigracji, gdyż politycy skupieni wokół istniejących nadal przedwojennych placówek dyplomatycznych: Poselstwa w Wielkiej Brytanii i Konsulatu Generalnego w Nowym Jorku stały na stanowisku kontynuacji państwowości estońskiej z roku 1940, kiedy jedyną siłą polityczną był hamaaliit. Ich oparcie polityczne stanowił przede wszystkim Estoński Komitet Narodowy w Stanach Zjednoczonych, skupiający także emigrację w Kanadzie. W odpowiedzi na powstanie rządu emigracyjnego Estończycy w Ameryce powołali Centralną Światową Radę Estonii. Jej zwolennicy w Szwecji utworzyli wówczas Szwedzkie Przedstawicielstwo Estończyków. Epizodyczny charakter miał powstały wtedy w RFN tzw. rząd barakowy. Istotną rolę odgrywała w życiu politycznym emigracji jej prasa: "Vaba Eesti Sona" (Wolne Słowo Estońskie - Nowy Jork), "Meie elu" (Nasze Życie -Toronto), "Teataja" (Wiadomości - Sztokholm), "Vaba Eestlane" (Wolny Estończyk - Toronto). Niezależnie od wzajemnych stosunków organizacje emigracyjne prowadziły, we współdziałaniu z organizacjami litewskimi i łotewskimi, ożywioną akcję polityczno-propagandową na rzecz nieuznania de iure radzieckiej aneksji państw bałtyckich, przedstawienia w wolnym świecie wewnętrznych stosunków w Estonii i utrzymania na forum międzynarodowym kwestii bałtyckiej. W 1952 r. Stany Zjednoczone 187 Estonia wznowiły kontakty z estońskimi przedstawicielstwami za granicTl W przemówieniu wygłoszonym w tym roku prezydent Dwight Eisen hower oświadczył, że Stany Zjednoczone nie ustaną w walce o wyzwo-l lenie zaanektowanych przez Związek Radziecki narodów, w tym estońskiego. W 1953 r. Kongres Stanów Zjednoczonych powołał tzw. Ko misję Kerstena, która miała zbadać prawomocność przyłączenia państwi nadbałtyckich do ZSRR z punktu widzenia norm prawa międzynarodowego. Konsul generalny Estonii w Stanach Zjednoczonych Johan-nes Kaiv otworzył konsulat Republiki Estońskiej w Kanadzie. Życie kulturalne emigracji rozpoczęło się jeszcze w obozach dipi-sów, gdzie organizowano estońskie szkolnictwo (od przedszkoli po gimnazja), kursy języków obcych i naukę zawodu. Mimo trudności związanych z adaptacją do warunków państw osiedlenia, zmianami miejsca pobytu i trudnościami materialnymi życie kulturalne emigracji w pierwszym powojennym dziesięcioleciu nie tylko różniło się od krajowego, ale pod wieloma względami je przewyższało. Ogromny potencjał intelektualny estońskiej emigracji znajdował możliwości działania zarówno we wspólnych instytucjach uchodźczych, takich jak Uniwersytet Bałtycki w Hamburgu (1945-1949) czy Instytut Bałtycki w Bonn, jak i w inicjatywach obejmujących twórczość samych Estoń-czyków. Już w 1944 r. powstało w Finlandii wydawnictwo "Orto", przeniesione rok później do Szwecji, a potem (1951) do Kanady. W1945 r. powstał w Szwecji Związek Pisarzy Estońskich za Granicą. W literaturze ogromne zasługi organizacyjne miał Bernard Kan-gro. W1950 r. założył on wydawnictwo o nazwie Spółdzielnia Pisarzy Estońskich (Eesti Kirjanike Kooperatiw), która w ciągu czterdziestu lat wydała ponad 400 książek (w pierwszym dziesięcioleciu proza rozchodziła się w nakładzie około 3 tyś. egzemplarzy). Spółdzielnia Pisarzy Estońskich wydawała czasopismo "Tulimuld" (Płonąca Ziemia) , wzorowane na przedwojennym "Loomingu". Drukowano w nim poezję i małą prozę, przekłady z innych języków i szkice krytyczno-li-terackie. Do połowy lat sześćdziesiątych literatura emigracyjna przewyższała krajową nie tylko poziomem, ale także liczbą opublikowanych tytułów. W latach 1945-1964 w kraju wydano 353 oryginalne utwory, na emigracji zaś - 366. 188 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Działalność literacką kontynuowali na emigracji pisarze "przedwojenni", członkowie "Noor-Eesti", "Siuru", "Tarapita" i "Arbujad": Gus-tav Suits, Marie Under, Bernard Kangro, August Gailit, Albert Kivikas, Karl Ristikw oraz autorzy mniej znani. Pozostając na ogół przy dotychczasowych formach twórczości, najczęściej podejmowali oni nową tematykę, związaną już z latami wojny, utraty niepodległości i emigracji. Jeszcze w 1946 r. debiutowało za granicą trzech poetów: Kalju Lepik, Ilmar Laaban i Raimond Kolk. Kontynuowali swoją twórczość artyści z innych dziedzin, część dopiero na emigracji rozpoczynała działalność artystyczną. Eduard Tubin kierował w latach 1945-1959 i 1975-1982 Sztokholmskim Estońskim Chórem Męskim, był członkiem Szwedzkiego Towarzystwa Kompozytorów i Szwedzkiej Królewskiej Akademii Muzycznej. W 1984 r. odnotowano 600 nazwisk uczonych estońskich i estońskiego pochodzenia pracujących za granicą. Estońscy architekci, młodszego i starszego pokolenia, zaprojektowali wiele obiektów w centrum Toronto. W latach powojennych Estończycy z Rosji i innych części Związku Radzieckiego raczej wracali do Macierzy, stanowiąc zresztą w wielu przypadkach trzon radzieckiej kadry partyjnej i państwowej. Proces ten w pewnym stopniu rozpoczął się jeszcze w czasie wojny, kiedy Niemcy przesiedlili do kraju Estończyków mieszkających po wschodniej stronie jeziora Pejpus. Z kolei powojenne represje spowodowały przesiedlenie, głównie na Syberię, kolejnych kilkudziesięciu tysięcy osób, z których nie wszyscy mieli możliwość powrotu. Do innych republik radzieckich trafiali Estończycy bądź to dobrowolnie, bądź z nakazów pracy. Na około 72 tyś. Estończyków, żyjących w różnych republikach Związku Radzieckiego, na Rosję przypadało około 55 tyś., Ukrainę - 4 tyś., Łotwę - 3,6 tyś. i Gruzję -1,6 tyś. osób. Mniej liczne grupy mieszkały w pozostałych republikach. Lata odwilży Śmierć Stalina w 1953 r. i następujące po niej powolne zmiany polityczne w całym Związku Radzieckim objęły także Estonię. Jednocześnie stłumienie przez Armię Czerwoną jesienią 1956 r. powstania węgierskiego, przy całkowitej bierności Zachodu, pozbawiło złudzeń 189 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) tych Estończyków, którzy liczyli jeszcze na pomoc zachodnich demc kracji dla ich aspiracji niepodległościowych. Wpływało to na stosunek społeczeństwa do narzuconej przemocą władzy - miejsce czynnegcj i biernego oporu zaczęły zajmować postawy przystosowania do nc wych warunków, tym bardziej że warunki te, zarówno polityczne, js i materialne, zmieniały się na lepsze w porównaniu z latami stalinL mu. Nie bez znaczenia była także polityka moskiewskiego centrur wedle którego Estonia miała pełnić rolę "wzorcowej republiki związkc wej", być swojego rodzaju "witryną" radzieckiego imperium. W tych przeobrażeniach postaw poważny udział miała politykal jaką prowadził zajmujący przez 28 lat (1950-1978) stanowisko I sek-l retarza KC KPE Johannes Kabin. Urodzony w 1905 r. we Wschodniej Wironii, pięć lat później znalazł się wraz z rodziną w Rosji, najpier w Petersburgu, a potem w pobliskim Susaninie. Karierę polityczr rozpoczął w komsomole, w latach trzydziestych został skierowany dc pracy partyjnej na Syberii, skąd z kolei wysłano go na studia do Moskwy. Po studiach pracował jako wykładowca marksizmu-leninizmu w jednym z moskiewskich instytutów. Ominęła go "wielka czystka" lat trzydziestych, której ofiarami padło wielu estońskich komunistów w ZSRR, a do Estonii przybył w lutym 1941 r. jako pracownik aparatu partyjnego. W 1948 r. został sekretarzem KC KPE (b) do spraw ideo-, logii. W porównaniu ze swoim poprzednikiem Kabin był niewątpliwiel bardziej uległym wykonawcą decyzji Moskwy. Nie był jednakże zago-l rzałym stalinowcem ani rusyfikatorem, sprzeciwiał się kolejnym de-| portacjom, a najbardziej radykalni stalinowcy utracili wkrótce stanowiska w estońskim kierownictwie politycznym. Przez 28 lat, kiedy ze słabo mówiącego po estońsku Iwana stał się Johannesem, prowadził politykę lawirowania między uległością wobec Moskwy i utrzymaniem "odrębności" radzieckiej Estonii. Polityka ta okazała się na tyle skuteczna, że Kabin zachował swe stanowisko w końcowych latach stalinizmu, w dobie odwilży i w czasie czternastu (z osiemnastu) lat rządów Breżniewa, a w latach 1978-1983 był jeszcze przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej ESRR. Funkcję premiera pełnił w latach 1951-1961 Aleksei Muurisepp, a w latach 1961-1984 Yalter Klau- son. Najczęściej zmieniali się przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej: w latach 1958-1961 zajmował to stanowisko Johann Eichfeld, po nim w latach 1961-1970 Aleksei Muurisepp, a od 1970 do 1978 r. Artur Yader. Zdecydowaną większość tej republikańskiej elity władzy stanowili Estończycy przybyli z Rosji. Dobre stosunki łączyły Johannesa Kabina z Nikitą Chruszczowem, I sekretarzem Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) w latach 1953-1964. Na zaproszenie Kabina Chruszczow w 1954 r. odbył nieoficjalną podróż po Estonii w celu zapoznania się z jej sytuacją polityczną i gospodarczą. Praktyczne konsekwencje tych stosunków były takie, że Estonia dostarczała do tzw. funduszu związkowego tylko nadwyżki żywności - to, co pozostawało po zaspokojeniu potrzeb miejscowych. W rezultacie zaopatrzenie ludności było tutaj znacznie lepsze niż w wielu innych republikach związkowych. Kabinowi udało się częściowo uchronić Estonię od wprowadzenia chruszczo-wowskich eksperymentów gospodarczych. Zaopatrzenie w żywność pogorszyło się wraz z dojściem do władzy Leonida Breżniewa, kiedy dostawy produkcji rolnej do funduszu związkowego wyraźnie wzrosły. Polityczna odwilż po śmierci Stalina następowała bardzo powoli i początkowo polegała głównie na ograniczeniu zakresu represji wobec osób uznanych za niebezpieczne dla nowej władzy. Rehabilitacja i zwolnienia z więzień, łagrów i miejsc przymusowego osiedlenia nabrały tempa dopiero po XX zjeździe KPZR w lutym 1956 r. Do 1959 r. wróciło do Estonii około 30 tyś. uwięzionych i deportowanych, jednak nie wszystkim represjonowanym pozwalano na powrót do kraju, a tym, którzy wrócili, nie oddano skonfiskowanego mienia. Z kolei pewna grupa represjonowanych z innych republik, którzy nie uzyskali zgody na powrót do rodzinnych stron, mogła osiedlić się w Estonii. Najszerszy zasięg rehabilitacja miała w kręgach inteligencji twórczej. Uczeni, pisarze, plastycy i muzycy, oczyszczeni z zarzutu "burżuazy-jnego nacjonalizmu", wracali do pracy twórczej i działalności organizacyjnej. W aparacie władzy odwilż nie spowodowała większych zmian. Z kierownictwa partyjno-państwowego usunięto tylko najbardziej zagorzałych stalinistów. Potępienie "błędów i wypaczeń" okresu stalinizmu 191 190 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka [1944-1991) miało bardzo ograniczony i raczej werbalny charakter. Oficjalnie głoszono, że polityka lat 1944-1953 miała "zasadniczo słuszny charakter", a jedynie przy jej realizacji dopuszczono się "pewnych nieprawidłowości". Winnych "błędów i wypaczeń" nie pociągnięto do odpowiedzialności. Na stanowiskach pozostali przeważnie ludzie wyniesieni w okresie czystki 1950 r., a zmiany metod sprawowania władzy miały charakter kosmetyczny, a nie systemowy. Niemniej jednak zaowocowały one ustąpieniem, charakterystycznej dla lat stalinizmu, wszechogarniającej atmosfery strachu, zwłaszcza że władza rzadko już sięgała do bezpośredniego fizycznego przymusu. Znaczna część Estończy-ków, zwłaszcza młodego i średniego pokolenia, próbowała szukać dla siebie miejsca w nowych warunkach, łącznie z czynnym udziałem w życiu politycznym w ramach istniejących struktur. Tradycje oporu wobec narzuconej władzy podtrzymywali po 1956 r. nie tyle nieliczni już "leśni bracia", co nielegalne organizacje młodzieżowe, będące też wyrazem sprzeciwu wobec coraz powszechniejszych tendencji przystosowywania się do radzieckiej rzeczywistości. Były to niewielkie grupy (w sumie około 30), w których obowiązywała surowa dyscyplina, statuty i ustawy oraz ceremoniał wstępowania połączony ze składaniem przysięgi. Inspirację do tworzenia tych organizacji stanowiła niedawna działalność "leśnych braci" oraz lektura wspomnień i literatury z lat niepodległości. Ich członkowie ograniczali się na ogół do gromadzenia broni i rozrzucania ręcznie pisanych ulotek. Jednym z takich ugrupowań był Estoński Związek Nacjonalistów (Eesti Rahvuslaste Liif) założony w łagrze przez uczestników wcześniejszych konspiracji. Związek wykryto w 1962 r., a jego uczestników skazano na kolejne lata łagrów. Generalnie baza społeczna tego ruchu była dość wąska i na początku lat sześćdziesiątych organy bezpieczeństwa doprowadziły do jego likwidacji. Po roku 1956 zaczęło się powolne podnoszenie "żelaznej kurtyny" oddzielającej Estonię od świata zewnętrznego. Niektórzy estońscy uczeni zaczęli wyjeżdżać na zagraniczne konferencje naukowe. Pewną rolę w przełamywaniu izolacji odegrały też zachodnie rozgłośnie radiowe ("Głos Ameryki", "Wolna Europa", "Swoboda", BBC), które nadawały audycje w języku estońskim. Programy te, docierające do 192 kraju mimo zagłuszania, zawierały bogaty serwis międzynarodowy i wiadomości o życiu estońskiej diaspory na Zachodzie, natomiast informacje o sytuacji w Estonii były skąpe, oparte na pogłoskach i domysłach. Większe znaczenie miały kontakty z Finlandią, która stała się dla Estończyków "oknem na Zachód". W północnej Estonii można było oglądać program fińskiej telewizji, a po roku 1965, kiedy otwarto regularną żeglugę pasażerską między Tallinem a Helsinkami, turyści fińscy zaczęli licznie, jak na tamte czasy, odwiedzać Estonię, prezentując tutaj konsumpcyjny styl życia. Dla mieszkańców innych republik związkowych Estonia, ze stopą życiową znacznie przekraczającą ogólnoradziecką średnią, stała się "oazą Zachodu". Ilustrują to krążące w latach sześćdziesiątych anegdoty o tym, że przybysze z Rosji pytali, jaka waluta tutaj obowiązuje, a drużyna szermierzy Karakałpackiej Autonomicznej SRR poprosiła o azyl polityczny w tallińskim komisariacie milicji. Liberalizacja, jaka nastąpiła po śmierci Stalina, mimo że dotarła do Estonii z pewnym opóźnieniem, miała w tej republice głębszy charakter i nie zakończyła się wraz z odsunięciem od władzy Chruszczowa. Określano ją jako "złote lata sześćdziesiąte", kiedy to w KPE znalazło się dość liczne grono młodych "narodowych komunistów", przekonanych, że istniejący system można uczynić bardziej demokratycznym i ludzkim. W 1966 r. KPE liczyła 59 094 członków i kandydatów, z czego Estończycy stanowili 52 proc. (30 694). Coraz więcej Estończyków znajdowało się na różnych szczeblach aparatu władzy. Z dużym zainteresowaniem i nadziejami obserwowano wydarzenia 1968 r. w Czechosłowacji jako próbę stworzenia socjalizmu "z ludzką twarzą". Masowego charakteru nabrał w latach sześćdziesiątych ruch młodzieżowy, zwłaszcza że obok komsomołu powstały w 1964 r. Estońskie Studenckie Drużyny Budownictwa (Eesti Uliopilaste Ehitusma-lev), a w 1967 r. Estońskie Drużyny Uczniowskie (Eesti Ópilasmalev). Komsomoł stał się organizacją nieomal obowiązkową, a studenci starali się nadać mu demokratyczne oblicze i przekształcić w organizację samorządową, na której forum miały zapadać decyzje w ich sprawach. Studenckie organizacje komsomolskie starały się unikać spraw ideo- 193 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Estonia logii i polityki, koncentrując się na sprawach estońskiej kultury narodowej. Szczególną aktywność przejawiała w latach 1967-1968 studencka organizacja komsomolska na uniwersytecie w Tartu. W gospodarce kontynuowano politykę intensywnego uprzemysłowienia, podporządkowaną celom ogólnozwiązkowym. Pewnym wyłomem w centralnym, związkowym kierowaniu gospodarką Estonii były lata 1957-1965, kiedy w całym ZSRR stworzono republikańskie rady gospodarki narodowej (sownarchozy), a większość przemysłu podporządkowano ministerstwom poszczególnych republik. Wiatach 1959--1961 produkcja przemysłowa Estonii wzrosła o 70 proc. W roku 1955 Elektrownia Bałtycka na tle powojennej zabudowy Narwy prawie 24 proc. estońskich przedsiębiorstw podlegało ministerstwom związkowym, a w 1961 r. zaledwie l proc. Podporządkowanie przedsiębiorstw resortom republikańskim pozwalało na bardziej elastyczne kierowanie przemysłem, chociaż nie na zmianę głównych założeń związkowego planu gospodarczego. Rozbudowywano wówczas przemysł elektrotechniczny jako mało materiałochłonny i wymagający wysokich kwalifikacji oraz odpowiedniego oprzyrządowania. Inwestowano także w przemysł spożywczy. Nadal jednak budowano nowe kopalnie łupków, przeznaczonych przede-wszystkim na cele energetyki. W pobliżu Narwy rozpoczęto budowę dwóch wielkich elektrowni cieplnych: Narewskiej i Bałtyckiej, włączonych do północno-zachod-niej części związkowego systemu energetycznego. Ponad połowa 194 energii elektrycznej wytwarzanej w Estonii była użytkowana poza jej granicami, w obwodzie leningradzkim, pskowskim i w Rydze, sprzedawano ją po niższych cenach niż te, jakie obowiązywały w Estonii. W krajobrazie Wschodniej Wironii pojawiało się coraz więcej kopalnianych hałd, a spalanie łupku powodowało postępujące zanieczyszczenie środowiska. Na dużą skalę rozbudowano rybołówstwo i związany z nim przemysł przetwórczy. ESRR otrzymała w ramach Związku Radzieckiego flotę rybacką do połowów oceanicznych i niezbędną do jej utrzymania bazę remontową oraz służby brzegowe. Industrializacji i urbanizacji towarzyszył rozwój budownictwa przemysłowego i mieszkaniowego. W latach sześćdziesiątych odbudowano wiele starych dużych zakładów produkujących materiały budowlane, takie jak cementownia "Punane Kunda", i zbudowano nowe w Narwie i Ahtme. W Tallinie i Tartu powstały kombinaty budownictwa mieszkaniowego. Decentralizacja zarządzania przemysłem zakończyła się już w roku 1965, kiedy 30 proc. przedsiębiorstw podporządkowano ministerstwom związkowym. W następnych latach odsetek ten jeszcze wzrastał. Rozwój przemysłu miał charakter ekstensywny, co wiązało się z dalszym sprowadzaniem robotników z innych republik. W 1970 r. ESRR liczyła l 356 079 mieszkańców, w tym 925 157 Estończyków (68,2 proc.), 334 620 Rosjan (24,7 proc.), 28 086 Ukraińców (2,1 proc.), 18 732 Białorusinów (1,4 proc.), 18 537 Finów (1,4proc.), 5288Żydów (0,4 proc.), 3286 Łotyszy (0,2 proc.), 2651 Polaków (0,2 proc.), 2356 Litwinów (0,2 proc.) i 2205 Tatarów (0,2 proc.). W granicach całego ZSRR żyło 1007 356 Estończyków, z czego 95,5 proc. podawało estoński jako język używany w domu. W miastach estońskich mieszkało 60 proc. ludności kraju, a liczba ludności nieestońskiej często przekraczała tam 50 proc. Zmiany w polityce agrarnej rozpoczęły się już w roku 1953. Zmniejszono normy obowiązkowej sprzedaży płodów rolnych, podniesiono ceny ich skupu i obniżono podatek pobierany od działek przyzagrodowych kołchoźników. W 1954 r. kołchoźnikom zaczęto wypłacać część zarobków w gotówce, a w końcu tegoż dziesięciolecia gotówką 195 Estonia płacono już całość uposażenia. Zniesiono też obowiązkowe dostawy płodów rolnych z działek przyzagrodowych. Kołchozy przejęły maszyny po zlikwidowanych bazach maszynowo-traktorowych, co sprzyjało lepszemu wykorzystaniu sprzętu rolniczego. Stanowiska kierownicze w kołchozach i sowchozach, po dotychczasowych "specjalistach" przygotowanych na kursach, zaczęli obejmować lepiej wykształceni absolwenci Akademii Rolniczej w Tartu i wychowankowie pomaturalnych techników rolniczych. Mimo tych pozytywnych zmian odbudowa zniszczonego przez przymusową kolektywizację rolnictwa następowała bardzo powoli. Wydajność zbóż w latach pięćdziesiątych utrzymywała się na poziomie przełomu XIX i XX w. i dopiero pod koniec następnego dziesięciolecia osiągnęła stan przedwojenny. Podobnie było z produkcją mleka, nieco lepiej wyglądała sytuacja w hodowli świń. Negatywny wpływ na rolnictwo estońskie miały także eksperymenty epoki Chruszczowa: przymusowa uprawa kukurydzy, kwadratowo-gniazdowe sadzenie ziemniaków i inne. W końcu lat sześćdziesiątych w rolnictwie estońskim zaczęto wprowadzać specjalizację poszczególnych gospodarstw w wybranych rodzajach produkcji, która nabrała już przemysłowego charakteru. Miało to pozytywne i negatywne strony. Do tych pierwszych należało podniesienie poziomu produkcji i wyraźnie odczuwalna poprawa sy- ;•. tuacji materialnej pracowników. Natomiast uprzemysłowienie rolnic-1 twa powodowało zanieczyszczenie środowiska i wyjałowienie gleb. Istotne zmiany dokonały się w kulturze, co było zarówno rezultatem "odwilży", jak i wkroczenia w okres twórczości kolejnego pokolenia inteligencji. W szkolnictwie podstawowym od 1958 r. obowiązywało nauczanie ośmioletnie, po którym uczeń mógł wybrać trzyletnią średnią szkołę ogólnokształcącą lub szkołę zawodowo-tech-niczną, dającą także wstęp na wyższe uczelnie. Udało się zachować jedenastoletnie nauczanie w zakresie szkoły podstawowej i średniej, mimo prób narzucenia obowiązującej w większości republik dziesie-ciolatki. Badania naukowe koncentrowały się w Tartuskim Uniwersytecie Państwowym i w Akademii Nauk ESRR. Początkowo główną rolę od- 196 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) grywali Estończycy przybyli z Rosji, tacy jak fizyk Fiodor Klement, rektor uniwersytetu w latach 1951-1970, czy botanik i polityk Jo-hann Eichfeld. W dobie odwilży wrócili do działalności naukowej tacy wybitni uczeni, jak archeolog i etnograf Harri Moora oraz znawca języków ugrofińskich Paul Ariste. Wśród tworzonych na uniwersytecie specjalistycznych laboratoriów powstało socjologiczne, zamjujące się naukowym badaniem problemów społecznych. Karierę uniwersytecką rozpoczął wówczas w Tartu znany semiotyk, Jurij Łotman. Ateistyczne wychowanie szkolne i prowadzona na szeroką skalę propaganda antyreligijna oraz ograniczenia stosowane wobec kościołów spowodowały, że w latach sześćdziesiątych instytucje te utraciły swoje dawne miejsce w życiu społecznym. Malała liczba chrztów, konfirmacji i ślubów kościelnych oraz liczba wiernych, którzy opłacali składkę parafialną. W nabożeństwach uczestniczyły przede wszystkim starsze kobiety, a najtrwalszym obrzędem religijnym był kościelny pogrzeb. Wprowadzano też świecką obrzędowość, a w ramach walki z zakorzenioną w obyczajowości estońskiej konfirmacją organizowano letnie obozy młodzieżowe, nazywane potocznie "konfirmacją pod krzaczkiem". Świątynie wypełniały się na Boże Narodzenie, co traktowano jako wyraz protestu wobec rozporządzeń władz, dla których 25 grudnia był zwykłym dniem pracy i które zabraniały sprzedaży przed tym dniem choinek i tradycyjnej kiełbasy wołowej. W literaturze wrócili do obiegu czytelnicznego, działalności twórczej, a często i na poprzednie stanowiska w redakcjach i organizacjach represjonowani po roku 1950 pisarze: Johannes Semper, Nigol Andresen, August Sang, Kersti Merilaas i Friedebert Tuglas, któremu w latach 1957-1962 wydano osiem tomów Utworów wybranych. Na obwolucie zbioru poezji Betti Alver wspomniano nawet o jej mężu, zmarłym na Syberii HeitimTalviku. Drukowano także wybrane utwory pisarzy emigracyjnych: Gustava Suitsa i Marie Under. Wśród twórców debiutujących "przed odwilżą" zachował się podział na tych, którzy w swoich utworach wyraźnie opowiadali się po stronie władzy radzieckiej i przemian polityczno-społecznych, oraz tych, którzy starali się wykorzystać względną swobodę do podjęcia bolesnej tematyki bliższej i dalszej przeszłości. Do literatury wróciła tematyka wyelimi- 197 Estonia nowana w powojennym dziesięcioleciu. W 1958 r. obok "Loomingu" powstało nowe pismo literackie "Keel ja Kirjandus" Gęzyk i Literatura). Istotnym wydarzeniem były debiuty kolejnego pokolenia pisarzy, na ogół czynnego do dzisiaj i mającego decydujący wpływ na oblicze estońskiej literatury ostatnich dziesięcioleci. Najstarszy z tego pokolenia był Jaan Kross, absolwent prawa uniwersytetu wTartu, który lata 1946-1954 spędził w łagrach Korni i Kraju Krasnojarskiego. Debiutował w 1958 r. dobrze przyjętym tomem poezji Uszlachetniacz węgla (Sóeńkastajd), w 1964 r. wydał Kamienne skrzypki (Kivist viiulid), Kartka pocztowa z okazji rewolucji październikowej (H.Arrak) a w 1966 Śpiewaków na pokładzie (Lauljad laevavóóridel). Intelektualna i perfekcyjna pod względem formy poezja Krossa trafiła na odpowiedni moment Poeta głosił potrzebę "oczyszczenia", co można było odbierać zarówno jako potrzebę oczyszczenia literatury z dotychczasowego socrealistycznego schematyzmu i lakiernictwa, jak i znacznie szerzej. Kross pisał też o miłości, o prawie człowieka do prywatności i szczęścia. Jego poezja jest przeniknięta charakterystycznym dla tego okresu optymizmem i przekonaniem, że przyszłość będzie lepsza i będzie miała bardziej ludzki kształt. Optymizm poety wynikał z przeświadczenia o pozytywnych skutkach dokonującego się postępu społecznego i naukowo-technicznego. Debiut Krossa i twórczość starszych poetów rozpoczęły dominację poezji w estońskiej literaturze lat sześćdziesiątych, poezji optymistycz- j 198 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) nej, zachłyśniętej radością z poznawania "otwartych światów", o silnym akcencie narodowym. Jej twórcy nawiązywali do estońskiej klasyki i współczesnej poezji światowej. Po Krossie na plan pierwszy wysunęło się "pokolenie kasetowe": Paul-Eerik Rummo, Mats Traat, Enn Yetemaa, których debiutanckie teksty wydano w jednej obwolucie C,kasecie") pod wspólnym tytułem Młodzi autorzy 1962 (Noored autorid 1962). "Kasety" takie, obejmujące debiuty trzech-pięciu młodych poetów, wydawano do 1967 roku. Funkcjonowanie cenzury wymagało od tej poezji szczególnej finezji i umiejętności pisania "między wierszami". Z poetów debiutujących w następnych latach na plan pierwszy wysunęli się Jaan Kaplinski i Hando Runnel. W swojej poezji wyrażali ból i zadumę nad losem kraju, a między wierszami akcentowali znaczenie biernego oporu. Proste i melodyjne wiersze Runnela stały się tekstami wielu piosenek. Podobną tematykę podejmowała młoda proza, zastępująca niejako historyków w opisie niedawnej przeszłości. Wśród "młodych gniewnych" wyróżniali się: znany z ironicznych nowel w stylu Mrożka Arvo Yalton, Mati Unt, autor popularnej "naiwnej" powieści Żegnaj rudy kocie (Huvasti, kollane kaas -1963, wyd. polskie 1976) i Enn Yetemaa. Powieść Yetemaa, Pomnik (1965), cieszyła się dużą popularnością w Estonii, została też przetłumaczona na kilka języków obcych i wystawiona w teatrze. Unt, Rummo, Yetemaa i Kaplinski uprawiali także z powodzeniem twórczość dramaturgiczną. Wielu z estońskich literatów zajmowało się przekładem. Twórczość ta ożywiła się w końcu lat pięćdziesiątych. W1957 r. rozpoczęto edycję wydawanie Biblioteki "Loomingu" (,Loomingu"Raamatukogu),vf której publikowano przekłady światowej literatury współczesnej na język estoński. W Estonii ukazało się pierwsze w Związku Radzieckim wydanie pism Franza Kafki. Tłumaczono także Aleksandra Sołżenicyna, a powieść Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa po raz pierwszy w wydaniu książkowym ukazała się po estońsku. Podobne zjawiska jak w literaturze można obserwować także w plastyce. Z jednej strony działający na zamówienie władz państwowych twórcy, sławiący w rzeźbie, malarstwie i grafice Armię Czerwoną, rewolucję i socjalizm, z drugiej - grupy awangardowe młodych autorów 199 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) i tych, którym odwilż umożliwiła powrót do życia artystycznego. Jedną z czołowych postaci tego okresu był malarz, grafik i ilustrator (jfo Sooster. Wychowanek mistrzów wywodzących się z tartuskiej "Pal-las", zesłany na początku lat pięćdziesiątych na Syberię, po powrocie nie umiał sobie znaleźć miejsca w Tartu i stał się czołową postacią moskiewskiego undergroundu artystycznego. Sooster wywarł ogromny wpływ na plastykę estońską zarówno przez swą twórczość, jak i bezpośrednie kontakty z młodymi artystami. Podejmowano, jak i w innych sferach kultury, tematy dotychczas zakazane i poszukiwano nowych form wyrazu. W krajobrazie Estonii pozostał z tamtych lat monumentalny zespół pomnikowy na Mariamagi w Tallinie, poświęcony bojownikom o władzę radziecką, autorstwa rzeźbiarza Matti Varika i architekta Allana Murdmaa. W architekturze nastąpiło odgórne odejście od "stalinowskiego empiru". Inna sprawa, że dotychczasową architekturę zastąpiono pudełkowymi budynkami z wielkiej płyty. W urbanistyce zwyciężyła zasada "swobodnego planowania", którą propagowali architekci i pedagodzy Mart Port i Malle Meelak. Według tej zasady zaczęto budować, kontynuowane w następnych dziesięcioleciach, osiedla sypialnie w Tallinie (Lasnamae i Mustamae) i Tartu (Annelinn). W "pudełkowym stylu" wzniesiono w latach 1967-1970 ciężki gmach teatru "Va-nemuine" w Tartu (Peeter Tarvas, August Yolberg, Uno Tólpus i Vai-no Tanim). Do sukcesów ówczesnej architektury można zaliczyć zbudowany w 1960 r. w Tallinie olbrzymi amfiteatr na placu Śpiewaków, z estradą dla kilkunastu tysięcy wykonawców (Alar Kotli, Henno Sep-mann, Endel Paalmann). W muzyce lata sześćdziesiąte to początek międzynarodowej kariery Arvo Parta i Velo Tormisa. Part wystąpił w 1965 r. na "Warszawskiej Jesieni" ze swoim Perpetuum mobile, utworem ostro krytykowanym w Moskwie, gdzie zarzucano autorowi "wpływy mistyki". W tym samym roku podczas XVI Święta Pieśni na nowej estradzie w Tallinie kulminacyjnym momentem stało się wykonanie pieśni Moja ojczyzna, moja milość. Kilkudziesięciotysięczna publiczność powstała z miejsc, śpiewając wraz z chórem ten nieoficjalny hymn Estonii. W imprezie uczestniczyło ponad 25 tyś. śpiewaków i około 120 tyś. widzów. 200 W życie teatralne wkraczało młode pokolenie aktorów, zwłaszcza że od 1957 r. w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Tallinie zaczęto kształcić adeptów sztuki scenicznej. Kierownikiem studium aktorskiego był reżyser Yoldemar Panso. Z jego inicjatywy utworzono w Tallinie w 1965 r. Państwowy Teatr Młodego Widza (Riiklik Noorso-oteater), w którym młodzi reżyserzy i aktorzy odwoływali się nie tylko do teatru Stanisławskiego, ale także do estetyki teatralnej Bertolda Brechta, a potem Petera Brooka i Jerzego Grotowskiego. Wysoki poziom utrzymywał tartuski "Yanemuine", w którym obok wielkiej indywidualności - Kaarela Irda - rozpoczynali karierę młodzi reżyserzy. Osiedle mieszkaniowe Mustamae w Tallinie Głębokim przeobrażeniom uległa kultura masowa i styl życia. W Tallinie rozpoczęto od 1964 r. organizowanie wszechzwiązkowych festiwali jazzowych, popularność zdobyła muzyka rockowa, nie tylko za sprawą zespołów zachodnich G,The Beatles"), ale także dziesiątków lepszych i gorszych estońskich grup wokalno-instrumentalnych. Po- 201 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) pularne protest songi miały silne akcenty narodowe i antyradzieckie. Ogromną rolę w upowszechnieniu współczesnych prądów muzyki rozrywkowej odegrały coraz popularniejsze i dostępne magnetofony. Za pośrednictwem telewizji fińskiej do Estonii docierał ruch hippi-sowski. Estońskie radio, obok I programu, powołało nowy, pod nazwą "Yikerraadio", a w następnych latach "Stereoraadio". W 1955 r. rozpoczęła działalność estońska telewizja, dziesięć lat później samodzielność uzyskało studio "Eesti Telefilm". W 1963 r. uruchomiono studio telewizyjne w Tartu. W tym samym roku powstało samo- Uczestniczki Ogólnoestońskiego Święta Pieśni dzielne studio "Tallinnfllm", w którym kręcono filmy fabularne, chociaż kinematografia estońska nie miała w tym czasie znaczących osiągnięć. Lata odwilży to także okres aktywnej działalności kulturalnej estońskiej emigracji. Starsze i młodsze pokolenie emigrantów miało już za 202 sobą problemy związane z adaptacją do nowych warunków, zdobyło stabilizację materialną i mogło się poświęcić twórczości. Najaktywniej działało, podobnie jak w latach poprzednich, środowisko literackie. W poezji czynni byli m.in. Bernard Kangro i Kaljo Lepik, w prozie, oprócz uznanych już twórców, takich jak Karl Ristikivi, August Gailit czy Albert Kivikas, zdobywali swoją pozycję twórcy dotychczas mniej znani. Należał do nich m.in. podejmujący tematykę ostatniej wojny i powojennego ruchu oporu Arved Yiirlaid. O wojnie, ale widzianej z perspektywy estońskiego Szwejka, pisał Umar Talve w powieści Podróże Juhansona (Juhansoni reisid, 1959). Kontynuatorem estońskiej tradycji powieści historycznej był na emigracji Ain Kalmus, duchowny kościoła baptystów, poruszający wątki biblijne i dzieje trzynastowiecznych walk Estów z obcym najazdem. W muzyce zdobywała światowy rozgłos twórczość Eduarda Tu-bina, a w malarstwie najbardziej znany był Eerik Haamer. Intensywną działalność rozwijały różnego rodzaju emigracyjne organizacje i stowarzyszenia kulturalne. Na czoło wysuwała się działalność chórów, które co cztery lata miały swoje festiwale, oraz zespołów tańca ludowego, w których mogli uczestniczyć młodzi Estończycy urodzeni na emigracji, często nie znający już języka swych ojców. Estończycy w Kanadzie zakupili obszerną posiadłość ziemską, nazwaną Jeziorem Orłów" (Kotkajarue), w której organizowano letnie obozy skautów, a od 1967 r. tzw. leśne uniwersytety. W latach następnych podobne cykle wykładów organizowano także w innych skupiskach Estończyków. Systematyczną działalność zmierzającą do podtrzymania świadomości narodowej i poczucia więzi kolejnych pokoleń emigrantów z krajem prowadziły "domy estońskie". Najaktywniejsze z nich mieściły się w Sztokholmie i Toronto. "Odwilż" w Estonii wyrażała się także w możliwości kontaktów z rodakami za granicą, chociaż znaczna część emigrantów była przeciwna odwiedzinom kraju, traktując takie wyjazdy jako uznanie radzieckich władz (ze względu na konieczność uzyskania wizy w radzieckiej ambasadzie lub konsulacie). W 1960 r. powstał w Estonii Komitet Rozwoju Kontaktów Kulturalnych z Estończykami za Granicą. Wydawał on pismo "Kodumaa" (Ojczyzna), prowadzące pro- 203 Estonia pagandę na rzecz powrotu emigrantów do kraju, ułatwiał kontakty naukowe uczonych krajowych z rodakami za granicą. Organizacja ta była kontrolowana przez Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (Ko-mitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti, KGB) Nadal funkcjonowały estońskie instytucje państwowe na wychodźstwie, podtrzymywane m.in. wniesieniem na forum ONZ przez Stany Zjednoczone i Kanadę problemu okupacji państw nadbałtyckich przez ZSRR Współpraca emigrantów z tych krajów zaowocowała powstaniem organizacji BATUN (Baltic Appeal to United Nationś), aktywnej przede wszystkim w następnym dziesięcioleciu. Lata stagnacji i rusyfikacji W ostatnich latach rządów Chruszczowa coraz bardziej odchodzono od liberalizmu końca lat pięćdziesiątych, toteż zmianę na stanowisku sekretarza generalnego KPZR w 1964 r. przyjęto w Estonii z ulgą i nadzieją na uelastycznienie kursu przez nową ekipę rządzącą. Wprawdzie oczekiwana liberalizacja nie nastąpiła, ale "dokręcanie śruby" rozpoczęło się dopiero w końcu 1968 r., po interwencji państw bloku radzieckiego w Czechosłowacji. Widoczną oznaką zmiany kursu była "pacyfikacja" uniwersytetu w Tartu. Wymieniono kierownictwo organizacji komsomolskiej, uważane za gniazdo opozycji, wiele osób usunięto z komsomołu i partii. W 1975 r. zlikwidowano Laboratorium Socjologiczne, a jego kierownika Ulo Yoogleida wydalono z partii. Rektor uniwersytetu, fizyk Fiodor Mement, roztaczający parasol ochronny nad nie do końca prawomyślnymi studentami i pracownikami, takimi jak Jurij Łotman, został w 1970 r. odwołany. Jego miejsce zajął działacz oświatowy, historyk Arnold Koop, w przeszłości marynarz, typ aparatczyka, a nie uczonego. Zaostrzono cenzurę, wzmo-żono też działalność propagandową. Zmieniono redakcję Biblioteki "Loomingu", oskarżoną o publikacje tłumaczeń książek "o wątpliwej wartości". W 1969 r. rozwiązano redakcję miesięcznika literackiego "Sirp ja Vasar" (Sierp i Młot). W latach siedemdziesiątych kierownictwo polityczne imperium radzieckiego przyjęło tezę o powstaniu jednego narodu radzieckiego. Towarzyszyła temu, obejmująca większość republik związkowych, 204 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) fala rusyfikacji. Jednym z jej powodów było zmniejszanie się odsetka ludności rosyjskiej w skali całego Związku Radzieckiego. W Estonii politykę rusyfikacji realizowało gruntownie zmienione *~" ' ' ----- T ~«ir.-afo,-.i Tć"p TTPR Tnhannes Kabin zostai przewuumcL<^ m * i ^^ ^4^" __, -.-."., oznaczało odsunięcie na "boczny tor". Proponowanego przez niego na następcę dotychczasowego sekretarza do spraw ideologii - Yaino Yaljasa - "zesłano" do pracy dyplomatycznej w Ameryce Południowej (w 1986 r. został ambasadorem radzieckim w Nikaragui). Na l sekretarza KC KPE w lipcu 1978 r. wybrano z polecenia Moskwy Karla Vaino, a sekretarzem do spraw ideologii, realizującym politykę rusyfikacji, został Yladimir Kao, którego w marcu 1980 r. zastąpił na tym stanowisku Rein Ristiaan. Zmianom na górze towarzyszyła także wymiana kadr na niższych szczeblach władzy, przy czym z reguły to miejscowi, "narodowi" komuniści musieli opuszczać swe stanowiska na rzecz przybyszy z innych republik. Jednocześnie nasilono represje wobec przeciwników politycznych. Karl Yaino, sprawujący funkcję l sekretarza KC KPE przez dziesięć lat, urodził się w 1923 r. w Tomsku. W Estonii znalazł się w 1947 r. jako pracownik aparatu partyjnego i przez wiele lat był sekretarzem KC do spraw przemysłu, realizującym centralistyczną politykę władz moskiewskich Był zdyscyplinowanym, posłusznym Moskwie aparatczykiem, bardzo słabo mówiącym po estońsku. W grudniu 1978 r. KC KPE przyjął tajną uchwałę "O dalszym doskonaleniu nauczania języka rosyjskiego". Była to dostosowana do estońskich warunków wersja tajnej dyrektywy KC KPZR. Dyrektywa została nielegalnie przekazana za granicę i nagłośniona przez zachodnie stacje radiowe jako "program rusyfikacji". Na jej podstawie upowszechniano w Estonii dwujęzyczność instytucji oświatowych, poczynając od dwujęzycznych przedszkoli, a kończąc na wykładaniu po rosyjsku części przedmiotów w szkołach wyższych. Już od 1976 r. dysertacje kandydackie i doktorskie musiały być pisane i bronione po rosyjsku. Wspierano autorów piszących w tym języku, zwiększano udział rosyjskich sztuk w repertuarze teatralnym. Blankiety i formularze w języku estońskim w urzędach, na poczcie, w szpitalach za- 205 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) stepowano rosyjskimi, a w niektórych instytucjach rosyjski stał się jedynym językiem urzędowym. W tym języku odbywały się też uroczystości państwowe. Upowszechnianiu języka rosyjskiego towarzyszyła kampania propagandowa na rzecz jednostronnej "dwujęzyczności" (nie dotyczyła ona mieszkających w Estonii Rosjan), kierowana przez Reina Ristlaa-na. Z jego przemówień zdumieni Estończycy dowiadywali się, że wszystko, co jest u nich dobrego, zawdzięczają Rosjanom i językowi rosyjskiemu, i że człowiek, który opanował dwa języki "macierzyste", ma także dwie matki. Zmiana kursu politycznego, zapoczątkowana w 1968 r., wywołała głębokie rozczarowanie wśród estońskiego społeczeństwa. Nawet w aparacie władzy znaleźli się ludzie, którzy poczuli się oszukani, chociaż poważna część "narodowych komunistów" podporządkowała się nowej linii politycznej. Dominującym zjawiskiem, wynikającym zresztą także z pogarszającej się sytuacji społeczno-ekonomicznej, był opór, przybierający zróżnicowane formy. Jedną z jego postaci było np. podawanie informacji o nieznajomości języka rosyjskiego w czasie spisu powszechnego w 1979 r., kiedy to okazało się, że odsetek władających tym językiem Estończyków jest niższy niż w czasie poprzedniego spisu. Czynne formy oporu wyrażały się w aktywnej działalności politycznej na forum estońskim, radzieckim i międzynarodowym. Estonia została objęta rosyjskim ruchem dysydenckim. W 1968 r. na Zachód dotarło oświadczenie "estońskiej inteligencji technicznej", w którym protestowano przeciw radzieckiej polityce przemocy i domagano się prawa do samookreślenia dla uciemiężonych przez ZSRR narodów. Jednocześnie coraz więcej było przejawów oporu o charakterze narodowym: działało około trzydzieści podziemnych lokalnych organizacji młodzieżowych, wywieszano niebiesko-czarno-białe chorągiewki w czasie rocznic narodowych, palono znicze na grobach uczestników Wojny Wyzwoleńczej itp. W 1972 r. powstały dwie nielegalne organizacje: Estoński Front Narodowy (Eesti Rahvusńnne) i Estoński Ruch Demokratyczny (Eesti Demokraatlik Liikumine). Skupiały one około dwudziestu osób i wydawały niezależne pisma: "Eesti Demo- kraat" (Estoński Demokrata) i "Eesti Rałwuslik HaaT (Estoński Głos Narodowy). W październiku 1972 r. obie organizacje skierowały do Zgromadzenia Ogólnego ONZ "Memorandum w sprawie państw bałtyckich". Zwracano w nim uwagę na przedłużającą się okupację radziecką i rusyfikację kraju. Domagano się przywrócenia niepodległości Estonii w granicach z 1920 r. na drodze wolnych wyborów, nadzorowanych przez ONZ. Władze radzieckie odpowiedziały aresztowaniem członków obu organizacji na przełomie 1974 i 1975 r., o czym opozycja powiadomiła także sekretarza generalnego ONZ. Posłania do redakcji gazet radzieckich i zachodnich, do organizacji międzynarodowych (Amnesty International) i Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) były najbardziej rozpowszechnioną formą działania opozycji w latach zastoju. W pismach tych protestowano przeciw naruszaniu praw człowieka, wojnie w Afganistanie, organizacji regat olimpijskich w okupowanym Tallinie, budowie portu nowotallińskiego. W kraju rozpowszechniano nielegalną literaturę dysydencką (samizdat) i przemycaną z zagranicy. Dochodziło także do spontanicznych manifestacji studenckich (1972,1976, 1979). W 1978 r. opozycja rozpoczęła wydawanie podziemnej kroniki "Dodatek do swobodnego rozpowszechniania idei i informacji w Estonii" (Lisandusi moteteja uudiste vabale levikule Eestiś). Samizdat ten zawierał informacje o bieżących wydarzeniach politycznych, represjach i procesach, wysyłanych apelach i memorandach, o sytuacji na Litwie i Łotwie, a także w Polsce, artykuły dotyczące najnowszej historii Estonii. W tym samym roku w Tartu zaczęło wychodzić półlegalne niezależne pismo literackie "Poolpaevaleht" (Gazeta Sobotnia). Ukazało się siedem numerów, a likwidacji pisma towarzyszyły liczne zwolnienia pracowników uniwersytetu. Represje władz uniemożliwiły powstanie w Estonii "grupy helsińskiej" po podpisaniu w 1975 r. Aktu Końcowego KBWE. W 1979 r., w czterdziestą rocznicę podpisania paktu Ribbentrop--Mołotow, 45 obywateli Litwy, Łotwy i Estonii (z tej ostatniej Mart Niklus, Enn Tarto i Erik Udam) podpisało list otwarty, znany jako ,Apel Bałtycki". Był on skierowany do sekretarza generalnego ONZ oraz do rządów wielu państw, w tym do ZSRR i obu państw niemiec- 207 206 Estonia kich. Domagano się ujawnienia tajnego protokołu do paktu, uznania go za nieważny i likwidacji wszystkich jego następstw, czyli przede wszystkim restytucji niepodległości państw bałtyckich. Opierając się na ,Apelu Bałtyckim", Parlament Europejski przyjął w 1983 r. rezolucję, w której domagano się przywrócenia niepodległości państw bałtyckich. Rok 1980 był rokiem igrzysk olimpijskich w Moskwie, w ramach których w Tallinie odbyły się konkurencje żeglarskie. Był to jednocześnie kulminacyjny moment akcji rusyflkacyjnej. Manifestacje młodzieży rozpoczęły się w Tallinie w lutym 1980 r. Stłumiono je przed Enn Tarto olimpiadą, ale już we wrześniu stolicę znów ogarnęły wystąpienia młodzieży studenckiej i szkolnej, którym początek dało odwołanie przez władze koncertu zespołu muzyki rockowej "Propeller". Młodzież skandowała hasła "Wolność dla Estonii" i "Sowieci precz z Estonii". Wielu uczniów i studentów aresztowano i usunięto ze szkół. 28 października 1980 r. czterdziestu znanych przedstawicieli estońskiej inteligencji (m.in. Jaan Kaplinski, Marju Lauristin, Paul-Eerik Rummo, Arvo Valton, Juhan Yiiding) skierowało list otwarty do redakcji gazet "Prawda", "Rałwa Haal" i "Sowietskaja Estonija". Krytykowano w nim stosowanie przemocy wobec młodzieży, zwracano też 208 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) uwagę na problemy migracji i domagano się zaprzestania akcji rusy-fikacyjnej. "List 40" dotarł za granicę, a w kraju, gdzie przepisywane egzemplarze przekazywano sobie z rąk do rąk, zdobył ogromną popularność i poparcie. Władze nie zmieniły w zasadniczy sposób swej polityki, ale rusyfikację złagodzono, a represje wobec sygnatariuszy listu miały ograniczony charakter (zwolnienia z pracy, zakaz publikacji itp.). Początek lat osiemdziesiątych to nasilenie ruchu opozycyjnego, zwłaszcza w środowisku młodzieżowym. Organizacje młodzieżowe przeciwstawiały się działalności komsomołu, zwłaszcza wTartu, gdzie uniwersytecka organizacja "Młode Tartu" (Noor Tanu) starała się obudzić estońską młodzież i inteligencję "z martwego snu". Kłopoty sprawiała organom bezpieczeństwa oficjalna Studencka Drużyna Budowlana w Tartu. Wiele studenckich akcji rozpoczynało się przy mogile Juliusa Kuperjanowa na cmentarzu Raadi w Tartu. Władze odpowiadały na wystąpienia opozycji represjami. Do ich repertuaru należało zazwyczaj usuwanie z pracy lub ze studiów, zakazy publikacji, wreszcie aresztowania i procesy sądowe, które w ostatnim dziesięcioleciu przed pierestrojką odbywały się co rok, a czasem kilka razy w roku. W1980 r. aresztowano po raz kolejny Marta Niklusa i wykładowcę uniwersytetu w Tartu Jiiri Kukka, który po powrocie ze stypendium we Francji złożył legitymację partyjną. Proces odbył się w styczniu. Niklusa skazano na dziesięć lat, a Kukka na dwa lata. Kukk rozpoczął głodówkę protestacyjną, w czasie której - w marcu 1981 r. - zmarł w niejasnych okolicznościach w łagrze w Wołogdzie. Po śmierci Breż-niewa w 1982 r. nasiliły się rewizje, areszty i procesy sądowe. Były one skierowane przede wszystkim przeciw wydawcom "Dodatku". Wydawało się, że władze osiągnęły cel, jakim było całkowite stłumienie opozycji. Ostatnim jej wystąpieniem w latach poprzedzających pie-restrojkę był apel o wprowadzenie w państwach bałtyckich strefy bez-atomowej. Wśród skazanych w 1983 r. sygnatariuszy apelu była Lagle Parek. Ostatni proces sądowy opozycjonisty odbył się w kwietniu 1984 r. Oskarżonym był Enn Tarto, sygnatariusz wielu protestów i oświadczeń, m.in. popierających "Solidarność", wielokrotnie sądzo- 209 Estonia ny w procesach politycznych. W maju 1984 r. skazano go na dziesięć lat więzienia. W przemyśle estońskim od końca lat sześćdziesiątych trwał proces podporządkowywania kolejnych zakładów ministerstwom związkowym. W końcu epoki Breżniewa blisko 90 proc. estońskiego przemysłu podlegało resortom związkowym. Niewiele z nich było zainteresowanych w zaspokajaniu potrzeb Estonii, a centralizacja zarządzania i rozrost biurokracji sprawiały, że decyzje w sprawach mniejszej i większej wagi zapadały w Moskwie, gdzie zatwierdzano nawet receptury produkowanych w Estonii tortów. Port jachtowy wTallinie (R-rita) - miejsce Igrzysk Olimpijskich w 1980 r. w konkurencjach żeglarskich Kontynuowano dotychczasową politykę ekstensywnego rozwoju przede wszystkim przemysłu energetyczno-wydobywczego. W 1973 r. pełną moc produkcyjną osiągnęła Elektrownia Estońska. W tym samym roku Estonia wytworzyła 10 mld kilowatogodzin energii elektrycznej, z czego dwie trzecie sprzedała do innych republik radzieckich po cenach poniżej kosztów produkcji. W roku tym wydobywano 210 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) 30 min ton łupków bitumicznych, zużywanych przede wszystkim na potrzeby energetyki. W innych gałęziach przemysłu następował regres technologiczny, chociaż wyroby estońskie i tak swoją jakością przewyższały produkcję z innych republik, dzięki czemu znajdowały zbyt w krajach socjalistycznych i rozwijających się. Także wydajność pracy była w Estonii wyższa od radzieckiej średniej. Estońskie rolnictwo zostało obciążone zwiększonymi dostawami przetworów mięsnych i mlecznych na rzecz funduszu związkowego. Postępował proces tworzenia wielkich gospodarstw, z centrami mie-szkalno-produkcyjnymi, ale także z zapleczem kulturalno-socjalnym (usługi, handel, szkoły, domy kultury, obiekty sportowe). W końcu lat sześćdziesiątych sowchozy i kołchozy uzyskały pewną samodzielność ekonomiczną (przejście na rozrachunek gospodarczy), którą na ogół umiejętnie wykorzystały. W kołchozach produkowano konserwy i piwo, hodowano zwierzęta futerkowe, wyrabiano nawet pamiątki, a wszystko to wchłaniał wygłodzony rynek radziecki. Dzięki stosunkowo wysokiej wydajności pracy zarobki w rolnictwie estońskim były lepsze niż w innych republikach. Poszerzone możliwości wykorzystania działek przyzagrodowych również dawały szansę pewnej, jak na warunki radzieckie, zamożności. Estońskie kołchozy stały się wizytówką radzieckiego socjalistycznego rolnictwa. Rybacki kołchoz im. Kirowa był systematycznie odwiedzany przez zagraniczne delegacje, którym pokazywano wzorcowe przedszkole, szkoły, obiekty gospodarcze, sportowe i mieszkalne oraz kołchozowy dom starców. Nie brakowało także zjawisk negatywnych. Hodowla świń była oparta na importowanym zbożu, dla którego odbioru zbudowano Port Nowotalliński. Obok przemysłu także rolnictwo stało się poważnym źródłem zanieczyszczenia środowiska. Prowadzona na dużą skalę melioracja i przenoszenie się mieszkańców chutorów do nowych centrów prowadziły do zmiany krajobrazu przyrodniczego i kulturowego. Znikały z mapy miejscowości odnotowane jeszcze w duńskim katastrze z 1241 r. Proces ten pogłębiła likwidacja małych szkół, bibliotek i domów kultury, a także starzenie się ludności wiejskiej. Dotychczasowy, przyjazny człowiekowi krajobraz, w którym swoją nazwę 211 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Estonia miały nie tylko chutory, wielkie kamienie, lasy i bagna, ale nawet polany, skrawki pól i łąk, zastąpiły olbrzymie kołchozowe pola i pastwiska. Powierzchnia ziemi uprawnej zmalała prawie o połowę, z 2,7 min ha w roku 1937 do 1,4 min ha pół wieku później. Zmianom gospodarczym towarzyszyły kryzysowe zjawiska w życiu ekonomiczno-społecznym. Mimo lepszego zaopatrzenia niż w większości republik radzieckich z rosyjską włącznie, w sklepach estońskich zaczynało brakować coraz więcej towarów, które trzeba było "załatwiać", podobnie zresztą jak zaopatrzenie do wielu fabryk. Ekstensywny rozwój przemysłu i dalszy napływ ludności rosyjskojęzycznej doprowadził do kryzysu mieszkaniowego w miastach. Czas oczekiwania na mieszkanie coraz bardziej się wydłużał, przy czym najpierw otrzymywali je rosyjskojęzyczni przybysze, a dopiero w następnej kolejności Estończycy. Prowadziło to do zaostrzenia konfliktów z ludnością rosyjskojęzyczną, która zresztą w północno-wschodniej, najbardziej uprzemysłowionej części Estonii, wcale nie była już mniejszością. Według danych spisu powszechnego z 1979 r. ESRR zamieszkiwało 1464 476 osób, z czego Estończycy stanowili 64,7 proc. (947 812). Spośród pozostałych 35,3 proc. najliczniejszą grupę stanowili Rosjanie - 27,9 proc. (408 778). W ciągu dziesięciolecia przybyło 22 655 Estoń-czyków i 85 742 osoby innych narodowości. W miastach mieszkało 70 proc. ludności. Rocznie rodziło się w kraju około 2,5 tyś. Estoń-czyków i 4 tyś. dzieci innych narodowości. Pogłębiał się kryzys ekologiczny. W północno-wschodniej Estonii zanieczyszczenie środowiska wielokrotnie przekraczało wszelkie normy. Narastało zanieczyszczenie rzek i jezior, zaczął też występować deficyt wody pitnej. Oprócz przemysłu i rolnictwa ogromny udział w pogarszaniu jakości środowiska naturalnego miały garnizony Armii Czerwonej. Paliwo wyciekające z wojskowych zbiorników zanieczyszczało wody gruntowe w wielu miejscowościach. Wprawdzie w 1974 r. utworzono pierwszy w Związku Radzieckim park narodowy w Lahe-maa, ale nie zrezygnowano z dalszej rozbudowy zagrażającego środowisku przemysłu wydobywczego. Planowano budowę kolejnej kopalni fosforytów w pobliżu Rakvere. Miało temu towarzyszyć powstanie miasta na 35-40 tyś. robotników. Kryzysowym zjawiskom w sferze społecznej, rusyfikacji i narastającej presji politycznej towarzyszył pesymizm społeczny. Przybywało alkoholików, a pod względem liczby samobójstw Estonia zajmowała w ZSRR jedno z pierwszych miejsc. Przemiany w sferze szeroko rozumianej kultury pozostawały w ścisłym związku z sytuacją polityczno-ekonomiczną. W szkolnictwie w 1970 r. wprowadzono obowiązkową jedenastoletnią szkołę średnią. Upowszechnieniu edukacji towarzyszyło jednakże obniżenie jej poziomu. Było to związane z "walką o wydajność nauczania", której celem była promocja wszystkich uczniów do następnych klas. Władzom Osiedle mieszkaniowe wTal-linie republikańskim udało się uchronić szkolnictwo estońskie przed związkową dziesięciolatką, a od 1986 r. dzieci rozpoczynały obowiązkową naukę w szóstym roku życia i trwała ona dwanaście lat Nauka estońska, mimo niesprzyjających warunków politycznych, wychodziła z izolacji. Uniwersytet w Tartu w latach 1970-1980 od- 213 212 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) budowywał swoją międzynarodową pozycję i zdobywał uznanie także poza granicami Związku Radzieckiego. W 1978 r. został zaliczony do grona czołowych szkół wyższych ZSRR, z czym wiązały się możliwości szerszych kontaktów międzynarodowych i środki na prowadzenie badań. Szeroki rozgłos uzyskała tartusko-moskiewska szkoła semiotyki Jurija Łotmana, badania w dziedzinie języków ugrofińskich, a także nauk przyrodniczych: fizyki ciała stałego, kinetyki i analizy chemicznej (Viktor Palm), biologii i genetyki molekularnej, astronomii oraz przyrody Syberii i Dalekiego Wschodu (Hans-Voldemar Trass). Jurij Łotman f!fj Środowisko kulturalne, zwłaszcza literackie, żywo reagowało na zagrożenia związane z bieżącą polityką. Wielu literatów podpisywało listy protestacyjne, a ich twórczość, czy to wprost, czy też przez odwołanie się do przeszłości, nawiązywała do aktualnej sytuacji. Dużą popularnością, zwłaszcza wśród młodzieży, cieszyła się poezja Juhana Yiidinga, który zadebiutował w 1971 r. pod pseudonimem Jiiri Udi w zbiorku Nerwowy druk (Narvitrukk). Renesans twórczości poetyckiej przeżywała debiutująca przed wojną, w grupie "Arbujad", Betti Alver, znakomita tłumaczka na estoński literatury rosyjskiej, m.in. Eugeniusza Oniegina. 214 Wielu poetów przeszło do twórczości prozatorskiej. Największą popularność, sięgającą poza granice Estonii, uzyskała twórczość Jaana Krossa. Bohaterami jego powieści historycznych są postacie znane z dziejów Estonii i Rosji: Johann Yoldemar Jansen, poeta Kristjan Jaak Peterson, kronikarz Balthasar Russów, malarze Michel Sittow i Johann Kóler, gen. Johann von Michelson, płk Tymoteusz von Bock. Swoich bohaterów Kross stawia zazwyczaj przed alternatywą: albo żyć i zdradzić, albo pozostać wiernym sobie i zginąć. Powieści Krossa, w których w historycznym kostiumie podejmowane są problemy współczesnej Estonii, miały przekłady na wiele języków. W tłumaczeniu polskim ukazały się Cztery wezwania z przyczyny świętego Jerzego (wyd. poi. 1973), Immatrykulacja Michelsona (wyd. poi. 1976), Trzy bicze czarnej śmierci (wyd. poi. 1979), Kamienie z nieba (wyd. poi. 1977), Cesarski szaleniec (wyd. poi. 1990). Lata siedemdziesiąte to także początki popularności literackiej Lennarta-Georga Meriego, historyka, dziennikarza radiowego i telewizyjnego, kierownika literackiego teatru "Yanemuine" w Tartu, tłumacza (m.in. Jeden dzień Iwana Denisowicza Sołżenicyna) i reżysera filmów dokumentalnych. Popularność przyniosły mu dwa zbiory esejów podróżniczo-historycznych, w których zajmował się, podobnie jak w filmach dokumentalnych, przeszłością Estonii i rolą Ugrofinów na kontynencie euroazjatyckim. W 1976 r. ukazał się Srebrny świt (Hobevalge), a w 1982 r. Jeszcze bardziej srebrny świt (Hobe-valgem). Estońska szkoła malarska była w latach siedemdziesiątych najbardziej swobodna i nadążająca za współczesnymi trendami sztuki światowej w całym Związku Radzieckim. Porzucono impresjonizm i umowność figur i powrócono do ostrych barw, wyraźnych linii i tęsknoty za pięknem. W tym kierunku podążali członkowie grupy ANK-64, powstałej w "złotych latach sześćdziesiątych". Ich inspiracją był jazz, op-art i buddyzm, a sztukę traktowali jako wartość etyczną. Ważne miejsce w ich twórczości zajmowała tematyka narodowa. Teoretykiem grupy był grafik i ilustrator Tonis Vint, a czołową postacią malarka i graficzka, jego żona Aili Vint ("malarka morza", porównywana z Adamsonem). Jej obrazy i grafiki znajdują się w Galerii Trie- 215 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) tiakowskiej, w Oczakowskim Muzeum Malarzy Marynistów oraz w prywatnych zbiorach w Japonii, Stanach Zjednoczonych i w innych krajach. Dużą popularnością cieszyli się przedstawiciele kierunku zwanego fotorealizmem lub slajdyzmem. Międzynarodowy rozgłos zdobyło także malarstwo i grafika samouka, abstrakcjonisty Raula Meela. W rzeźbie tego okresu najbardziej rozpowszechnionym materiałem był brąz, z którego wznoszono zarówno pomniki Lenina, jak i postaci z estońskiej historii. Wśród wielu realizacji wyróżniają się indywidualizmem i umiejętnym wkomponowaniem w otoczenie pomniki Lahemaa - Park Narodowy założony w 1971 r. wykonane przez Jaaka Soansa: Kristjana Jaaka Petersona na Toma-magi w Tartu i Antona Hansena Tammsaare w Tallinie. W architekturze tych lat toczył się spór między zwolennikami swobodnego planowania a grupą młodych architektów, którym udało się projektować tylko pojedyncze obiekty (pawilon kwiatowy w Tallinie). W krajobrazie Tallina i Tartu pozostały z tych lat monumentalne budynki bibliotek Narodowej i Uniwersyteckiej. 216 Legendą estońskiej wokalistyki stał się jeszcze za życia baryton Georg Ots, popularny tak w Związku Radzieckim, jak i poza jego granicami. Solista teatru "Estonia" w latach 1945-1975, był śpiewakiem opery, operetki i estrady, występował także jako aktor filmowy. Wysoki poziom muzyki estońskiej podtrzymywali zarówno uznani już muzycy starszego i średniego pokolenia, jak i wkraczające w życie artystyczne młode pokolenie kompozytorów i dyrygentów. Światowy rozgłos zdobyła primabalerina teatru "Estonia" Kaie K6rv, występująca wespół z Mają Plisiec-ką, a także w zespołach baletowych moskiewskiego Teatru Wielkiego i Teatru Opery w Berlinie na scenach m.in. Niemiec, Hiszpanii i Japonii. Hala sportowa w zespole mieszkaniowym Estońskiego Centrum Budownictwa Kołchozowego wRapli W teatrze estońskim lata siedemdziesiąte przyniosły obniżenk poziomu tartuskiego "Yanemuine", co wiązało się przede wszystkim z odpływem czołowych artystów do teatrów Tallina. W repertuarach teatralnych znalazły się sztuki o wyraźnie opozycyjnej wymowie. W 1978 r. Merle Karusoo wystawiła w tallińskim Teatrze Młodego Widza Cinzano Ludmiły Pietruszewskiej, chociaż twórczość tej autor- 217 Estonia ki była już w Związku Radzieckim objęta zakazem. Opozycyjne podteksty miała także estońska dramaturgia eksperymentalna, a szczególnym powodzeniem widzów cieszyły się takie sztuki, jak Do przyjścia lisów (Życie pingwinów) [Enne kui saabuvad rebased (Pingviinide elu), 1968] Juhana Smuula, Faeton, syn słońca (Phaethon, paikese poeg, 1968) Mati Unta, Gra Kopciuszka (Tuhkatńinumdng, 1969) Paula--Eerika Rummo i Dzień czterech króli (Neljakuningapaev, 1977) Jaana Kaplinskiego. Na kulturę masową poważny wpływ miały nasilające się kontakty ze światem. Estońska młodzież słuchała zachodniej muzyki, uprawiały ją miejscowe grupy muzyczne, nadawało estońskie radio, któremu przynosiło to wzrost zaufania słuchaczy. Do telewizji od lat siedemdziesiątych wkraczał kolor, upowszechniały się magnetowidy. W północnej Estonii ważnym źródłem wiadomości o świecie zewnętrznym, w tym o wydarzeniach w Polsce w latach 1980-1981, pozostawała telewizja fińska. W estońskiej kinematografii w filmie fabularnym odchodzono od dominacji obrazów propagandowych. Wśród nierównej pod względem artystycznym produkcji wyróżniały się poziomem i popularnością obrazy oparte na dziełach klasyków estońskiej literatury - Wiosna (Kevade, 1969) Arvo Kruusementa według powieści Oskara Lutsa czy Nipernaadi (1983) Kaale Kiiska na motywach utworu Augusta Gailita. Tradycyjnie wysoki był poziom estońskiej dokumentalistyki (m.in. filmy etnograficzne Lennarta Meriego), a wiele międzynarodowych nagród zdobywały estońskie filmy rysunkowe. Głębokie rozczarowanie, jakie towarzyszyło polityce lat Breżniewa (mówiono nawet o "oszukanym pokoleniu"), sprzyjało upowszechnieniu się w Estonii "wzorców zachodnich", głównie zresztą w sferze materialnej i oczywiście na radziecką miarę. Pogoń za dobrami konsumpcyjnymi stała się dla części społeczeństwa sposobem na życie i rodzajem sprzeciwu wobec zgrzebnej radzieckiej rzeczywistości. Znakiem czasu była dżinsowo-dyskotekowa młodzież. Upowszechnieniu zachodnich nowinek sprzyjał zarówno napływ zagranicznych turystów, głównie Finów, których w 1975 r. przyjechało już do Estonii 49 tyś., jak i kontakty z rodakami za granicą. W Estonii zaczęto budo- 218 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) wać duże domy towarowe (uniwersamy), wprowadzono sprzedaż ratalną, publikowano amerykańskie komiksy ("Kaczora Donalda" i "Myszkę Miki"). W1970 r. wydano nawet skromny podręcznik małżeńskich technik seksualnych. Wprawdzie zachodnie wzorce (oprócz muzyki młodzieżowej) przenikały do Estonii z kilkuletnim zazwyczaj opóźnieniem, ale i tak w porównaniu z "resztą Rosji" (ZSRR) był to kraj Zachodu, przez który "anglo-amerykańska zgnilizna" przenikała do pozostałych republik związkowych. Dla estońskiej diaspory w wolnym świecie lata siedemdziesiąte to przede wszystkim okres ożywionej aktywności politycznej, której celem było podtrzymywanie kwestii bałtyckiej na arenie międzynarodowej i popularyzacja niepodległościowych dążeń narodu. Okazją do takiej manifestacji były organizowane od 1972 r., od zlotu w Toronto (8-22 lipca), "Światowe Dni Estonii" (Ulemaailmsed Eesti pdevad, ESTO). W1976 r. ESTO odbyły się w Baltimore, a w 1980 r. w Sztokholmie - całe centrum stolicy Szwecji udekorowano wówczas nie-biesko-czarno-białymi flagami. Wyraźnemu ożywieniu uległa w latach siedemdziesiątych działalność BATUN-u, kierującego apele do ONZ. Zacieśniły się związki przedstawicielstw Republiki Estońskiej z rządami państw zachodnich, które podtrzymywały swój negatywny stosunek do aneksji państw bałtyckich przez ZSRR Kiedy w 1974 r. laburzystowski rząd Australii postanowił uznać tę aneksję, wywołany tym skandal doprowadził do upadku gabinetu, a nowy rząd powrócił do poprzedniego stanowiska. Złożona sytuacja wytworzyła się wokół kwestii bałtyckiej w związku z podpisaniem Aktu Końcowego KBWE. Mimowolnie rozgłos kwestii bałtyckiej nadał radziecki minister spraw zagranicznych Andriej Gromyko, żądając od fińskich gospodarzy Konferencji usunięcia przedstawicieli bałtyckich rządów emigracyjnych, przebywających w Helsinkach w charakterze obserwatorów. Uznanie nienaruszalności ustanowionych po drugiej wojnie światowych granic państwowych w Europie mogło być traktowane jako akt uznania prawomocności aneksji państw bałtyckich do ZSRR Wówczas to z inicjatywy organizacji emigracyjnych narodów bałtyckich Izba Reprezentantów Kongresu Sta- 219 Estonia nów Zjednoczonych przyjęła rezolucję o bezprawnej okupacji państw bałtyckich przez Związek Radziecki. W końcu lat siedemdziesiątych emigracja nawiązała bezpośredni kontakt z działaczami opozycji w kraju. Jego rezultatem było powołanie w Sztokholmie w 1978 r. Estońskiego Centrum Pomocy Uwięzionym Bojownikom za Wolność. Oddziały Centrum powstały w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii. Drugie estońskie odrodzenie narodowe Rozpoczęte wiosną 1985 r. przez nowego sekretarza generalnego KPZR Michaiła Gorbaczowa reformy polityczne i gospodarcze, znane pod nazwą pierestrojki, docierały do Estonii początkowo dość wolno. Polityczne kierownictwo republiki, z I sekretarzem KC KPE Karlem Yaino i premierem Brunem Saulem, przyjęło kurs "na przeczekanie" zmian w polityce i ekonomii, zwłaszcza że i w Moskwie reformatorskie poczynania Gorbaczowa miały wielu przeciwników. Kontynuowano dotychczasową politykę, czego dowodem były plany budowy kopalni fosforytów w okolicach Kabala-Toolse, jednakże dzięki glas-nosti o planach tych, a potem także decyzjach, pisano i mówiono otwarcie. "Kampania fosforytowa", która rozpoczęła się w końcu 1986 r., a w następnym roku przekształciła się masowy społeczny ruch protestu przeciw budowie nowych kopalni, katastrofie ekologicznej i napływowi rosyjskojęzycznych robotników, zapoczątkowała proces "drugiego estońskiego odrodzenia narodowego". Pod naciskiem społeczeństwa władze moskiewskie wstrzymały przygotowania do budowy nowych kopalni, co było zarówno świadectwem siły społecznego sprzeciwu, jak i dowodem słabości radzieckiego imperium. Uczestniczący w tej kampanii studenci i inteligenci utworzyli wkrótce ekologiczny Ruch Zielonych (Roheline Likumine). Od roku 1987 wydarzenia w Estonii, podobnie jak w pozostałych republikach bałtyckich, potoczyły się lawinowo, przyspieszając proces rozpadu ZSRR. 23 sierpnia w Tallinie, w parku Hirve, odbył się wielotysięczny wiec, na którym domagano się ujawnienia tajnego protokołu do układu Ribbentrop-Mołotow. Wiec zorganizowała Estońska Grupa 220 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) na Rzecz Opublikowania Paktu Ribbentrop-Mołotow (Molotovi-Rib-bentropi Pakti Avalikustamise Eesti Grupi, MRP-AEG). Wśród jej organizatorów znaleźli się znani opozycjoniści, byli i aktualni więźniowie polityczni: Lagle Parek, Erik Udam, Tiit Madisson, Enn Tarto i Mart Niklus (dwaj ostatni zgłosili swój udział z obozu). Wobec skierowanego do Moskwy oficjalnego stanowiska przedstawicieli Kongresu Stanów Zjednoczonych, domagającego się dla narodów bałtyckich prawa do zorganizowania manifestacji 23 sierpnia, władze nie interweniowały. Mityng w parku Hirve odbył się wprawdzie w asyście milicji, ale bez jej interwencji. Oficjalne środki informacji rozpętały Plac Śpiewaków w Tallinie, lato 1987 r. kampanię propagandową przeciw organizatorom wiecu, a Madissona zmuszono do wyjazdu z Estonii. W tym samym roku zaczęły powstawać lokalne kluby ochrony zabytków i dziedzictwa narodowego, które na 5 września 1987 r. zaplanowały zjazd swoich przedstawicieli w Tarvastu. 3 września władze cofnęły zezwolenie na jego odbycie, uzasadniając to "trudnościami w rolnictwie". Jednocześnie oddziały milicji, bezpieczeństwa i wojsk wewnętrznych urządziły blokadę dróg dojazdowych do Tarvastu. Miłośnicy zabytków na zjazd nie pojechali, ale władze mimo woli zrobiły im doskonałą reklamę i w ciągu miesiąca liczba członków klubów 221 Estonia ochrony zabytków się podwoiła. Przez rok Towarzystwo skupiło około 10 tyś. członków, zarówno z szeregów opozycji, jak i partyjnych zwolenników polityki Gorbaczowa. 12 grudnia 1987 r. zarejestrowano oficjalnie Estońskie Towarzystwo Ochrony Zabytków (Eesti Muinsu-skaitse Selts). Jego przewodniczącym został filolog Trivimi Yelliste, pracownik miesięcznika literackiego "Sirp ja Vasar". Świadectwem ożywienia politycznego było wystąpienie związków twórczych z żądaniem odwołania sekretarza do spraw ideologii Reina Ristlaana (został on zwolniony w styczniu 1988 r.), a także jesienne manifestacje dla upamiętnienia poległych w Wojnie Wyzwoleńczej. 21 listopada w Vóru demonstranci przerwali kordon milicji i pod rozwiniętym sztandarem narodowym pomaszerowali do centrum miasta. Postawa władz wobec tych wszystkich wydarzeń nie była jednoznaczna. Z jednej strony grożono użyciem siły i prowadzono kampanie propagandowe, z drugiej - już w lipcu 1987 r. w staromiejskiej części Tallina przywrócono historyczne nazwy ulic, tolerowano działalność różnego rodzaju klubów, towarzystw oraz organizacji uczniowskich i studenckich. 14 grudnia 1987 r. Biuro Polityczne KC KPZR przyjęło tajną uchwałę o zwalczaniu przejawów nacjonalizmu w republikach bałtyckich. W styczniu 1988 r. powstała grupa inicjatywna Estońskiej Partii Niepodległości Narodowej (Eesti Rahwtsliku Soltumatuse Partei, ERSP). Odpowiedzią władz było powołanie członków grupy na ćwiczenia wojskowe. Luty tegoż roku upłynął pod znakiem organizowanych przez Towarzystwo Ochrony Zabytków i Partię Niepodległości Narodowej obchodów rocznicy proklamowania niepodległości i podpisania układu w Tartu. 2 lutego 1988 r. w Tartu przeciwko manifestantom wystąpiły siły milicji z plastikowymi tarczami, gumowymi pałkami i psami. Uczestnicy akcji schronili się do budynku uniwersytetu, gdzie odbyli wiec protestacyjny. Wobec manifestacji z okazji proklamacji niepodległości nie użyto siły, podobnie jak w czasie marcowych obchodów związanych z deportacją w 1949 r. Wspólne obrady kierownictw związków twórczych odbyły się 1-2 kwietnia. Ich uczestnicy zażąda]! ustąpienia Karla Yaino i Brunona Saula, pełnych praw dla języka estońskiego, wstrzymania imigracji 222 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) i ukarania winnych zbrodni popełnionych w przeszłości. Program inteligencji uzyskał szeroki odzew i poparcie społeczne. W kwietniu w popularnej audycji telewizyjnej Pomyślmy jeszcze (Motleme veet) wicepremier Edgar Savisaar zaproponował utworzenie Frontu Ludowego na Rzecz Pierestrojki jako masowego ruchu na rzecz przyspieszenia zmian. Na czele Frontu stanęli przedstawiciele partyjnej inteligencji i bezpartyjni członkowie elity intelektualnej. 13 kwietnia centrum inicjatywne Frontu Ludowego (Rahvarindel) zawiązało się w studium telewizyjnym w Tallinie, a dzień później taki ośrodek powstał w Tartu. Na odbywających się w połowie kwietnia w Tartu Dniach Edgar Savisaar Ochrony Zabytków 10 tyś. uczestników manifestowało otwarcie pod trójkolorowymi flagami narodowymi. W czerwcu Towarzystwo Ochrony Zabytków wystąpiło oficjalnie do Rady Najwyższej o przywrócenie niebiesko-czarno-białemu sztandarowi charakteru flagi narodowej. Kolejną manifestacją patriotyczną w Tartu były majowe Dni Muzyki Estońskiej. Tysiące uczestników słuchało i śpiewało Pięć pieśni patńo-tycznych Alo Mattisena i Jiiri Leesmenda, a słowa jednej z nich: Jestem Estończykiem i Estończykiem zostanę" (Eestlane olen ja eest-laseksjaari) stały się mottem drugiego estońskiego odrodzenia narodowego. 223 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Estonia Ogromnej aktywności społecznej sprzyjało rozluźnienie cenzury, dzięki czemu prasa, radio i telewizja mogły swobodniej podejmować krytykę i wypowiadać się na rzecz reform. W czerwcu odbyło się w Tallinie Forum Młodzieży Estonii, na którym w jedną organizację połączyły się oddzielnie działające grupy i związki młodzieży. Na forum doszło do sporów między "realistami" a zwolennikami całkowitego demontażu systemu. W połowie czerwca nastąpiło oczekiwane przesilenie na szczytach republikańskiej władzy. Przeciwko dotychczasowemu I sekretarzowi powstała opozycja w KC KPE, a na 17 czerwca Front Ludowy zwołał "Śpiewająca rewolucja" na Placu Ratuszowym w Talli- do Tallina 150-tysięczną manifestację. Obawiano się, że wydarzenia mogą się wymknąć spod kontroli organizatorów i władz. W Tallinie w tym czasie w amfiteatrze na placu Śpiewaków odbywały się "nocne święta pieśni", na których spontanicznie co wieczór zbierało się około 100 tyś. uczestników. Śpiewano stare i nowe pieśni patriotyczne, a na maszcie i w rękach uczestników powiewały narodowe sztandary. Wówczas też pojawiło się określenie "śpiewająca rewolucja". Ruch nabrał już takiego rozmachu, że można go było opanować tylko siłą. Władze ZSRR chciały tego uniknąć i 16 czerwca Karl Vaino "przeszedł do innej odpowiedzialnej pracy" w Moskwie, a I sekretarzem KC KPE został ambasador ZSRR w Nikaragui Yaino Yaljas. W listopadzie nastąpiła zmiana na stanowisku premiera - Brunona Saula zastąpił In-drek Toome. Zmiana kierownictwa partyjnego oznaczała też poparcie przez KPE programu Frontu Ludowego: suwerenności Estonii w granicach ZSRR, co miał zagwarantować nowy układ związkowy, i samodzielności gospodarczej. Manifestacja 17 czerwca, która miała być środkiem nacisku na władze, przekształciła się w święto triumfu. Od nowego kierownictwa domagano się walki w Moskwie o państwowe interesy Estonii. Władze usiłowały podążać za nastrojami. 23 czerwca Rada Najwyższa Pomnik uczestników Wojny Wyzwoleńczej wjóhvi podjęła uchwałę o powrocie do trójkolorowych barw narodowych i przywróceniu miastu Kingissepp dawnej nazwy Kuressaare. Przyniosły też rezultat pikiety Partii Niepodległości Narodowej przed Sądem 225 224 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Najwyższym ESRR na rzecz uwolnienia więźniów politycznych. Wypuszczono ostatniego estońskiego więźnia politycznego, Marta Nik-lusa, skazanego w 1981 r. na dziesięć lat więzienia. Historycy zajmowali się "białymi plamami" w najnowszej historii kraju. Rekonstruowano, a czasem dosłownie "wydobywano spod ziemi" pomniki uczestników Wojny Wyzwoleńczej. W takiej atmosferze we wrześniu 1988 r. odbyła się największa w dziejach kraju manifestacja, zorganizowana przez Front Ludowy, pod nazwą "Pieśń Estonii 1988" (Eestimaa Laul 1988). 11 września na placu Śpiewaków w Tallinie, wobec 300 tyś. uczestników wiecu, przewodniczący Towarzystwa Ochrony Zabytków Trivimi Yelliste wezwał do przywrócenia państwu estońskiemu pełnej niepodległości. Po wrześniowym mityngu zaostrzył się podział w obozie zwolenników pierestrojki. Dążenia niepodległościowe propagowało Towarzystwo Ochrony Zabytków, Partia Niepodległości Narodowej i powstałe latem 1988 r. Estońskie Stronnictwo Chrześcijańsko-Demokratyczne (Eesti Kństlik-Demokraatlik Erakond). Front Ludowy krytykował zarówno sprawującą władzę KPE, jak i zbyt radykalnych jego zdaniem zwolenników niepodległości. W politycznym krajobrazie Estonii pojawiły się także zorganizowane siły polityczne, stojące na stanowisku utrzymania status quo. Z inicjatywy kierownictw wielkich przedsiębiorstw latem 1988 r. powstał Międzynarodowy Ruch Ludzi Pracy ESRR (ENSV Toótajate Internatsionaalne Liikumine, roś. Interdwiżenije), kierowany przez zdecydowanego przeciwnika niepodległości Estonii, Jewgienija Ko-gana, a jesienią Zjednoczona Rada Kolektywów Pracowniczych ESRR (ENSV Tdókollektiividę Uhendnoukogu). Organizacje te współpracowały ze sobą, tworząc na początku następnego roku Interfront. Domagano się pozostania Estonii w składzie ZSRR, utworzenia okręgów autonomicznych dla Rosjan oraz dwuizbowego parlamentu. W drugiej połowie 1988 r. podstawowym problemem politycznym stała się sprawa statusu Estonii w Związku Radzieckim, relacji między centralnymi władzami ZSRR a demokratyzującą się republiką. Na I Kongresie Frontu Ludowego (1-2 października) opowiedziano się za podpisaniem między Moskwą a Tallinem układu państwowego (związkowego), który nadawałby Estonii status państwa skonfedero-wanego w ramach ZSRR. Domagano się autonomii gospodarczej, własnej waluty, powstrzymania imigracji, likwidacji następstw rusyfikacji i dekolektywizacji rolnictwa. Stanowisko Frontu Ludowego popierali "narodowi komuniści" z szeregów KPE. Moskwa przyjęła propozycje Tallina niechętnie, uznając to za zagrożenie dla integralności Związku Radzieckiego. Przygotowywane zmiany w radzieckiej konstytucji zmierzały wprawdzie w kierunku demokratyzacji stosunków wewnętrznych, ale utrudniały republikom związkowym wystąpienie z ZSRR W Estonii wywołało to kolejną falę protestów, określaną mia- Zwycięzców Igrzysk Olimpijskich w Seulu w 1988 r. witano w Tallinie pod niebiesko-czar-no-białymi sztandarami 226 227 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) nem "kryzysu konstytucyjnego". W październiku i listopadzie Front Ludowy zebrał 800 tyś. podpisów pod petycją na rzecz zmian w konstytucji ESRR. W takiej sytuacji 16 listopada 1988 r. Rada Najwyższa ESRR, na nadzwyczajnym posiedzeniu, uchwaliła poprawki do konstytucji republikańskiej i przyjęła "Deklarację suwerenności". Oświadczano w niej, że prawo republikańskie (estońskie) ma pierwszeństwo przed związkowym (radzieckim), i wzywano Moskwę do zawarcia z Estonią układu związkowego. Ostra, odmowna reakcja Moskwy postawiła problem państwowości estońskiej na forum międzynarodowym. W rok 1989 Estonia wkraczała z ostrymi podziałami wewnętrznymi. Umocnił się nurt narodowo-niepodległościowy, ale na drugim biegunie także organizacje proradzieckie. Środowisko zmazane z Towarzystwem Ochrony Zabytków utworzyło Estoński Związek Chrześcijański (Eesti Kristlik Luf), który wkrótce przyjął nazwę Estońskiego Związku Chrześcijańsko-Demokratycznego (Eesti Kristlik-Demokmat-lik Liif). Partia opowiadała się za przywróceniem niepodległości Estonii i państwem o narodowym charakterze. Postulaty te popierał powstały w styczniu 1989 r. Centralny Związek Rolników Estonii (Eesti-maa Talupidajate Keskliif), który żądał "przywrócenia gospodarki chłopskiej" i unieważnienia decyzji o kolektywizacji. W grudniu 1988 r. Rada Najwyższa uznała represje stalinowskie za zbrodnie, a w styczniu 1989 r. przyjęła ustawę o języku, nadającą estońskiemu status języka państwowego. Urzędnicy mieli cztery lata na jego opanowanie, a mniejszości rosyjskiej zagwarantowano uzyskanie wykształcenia we własnym języku. 24 lutego uznano oficjalnie za Dzień Niepodległości Estonii. W przeddzień tego święta zdjęto z Długiego Hermana dotychczasową flagę ESRR, a o świcie następnego dnia podniesiono sztandar niebiesko-czarno-biały. Akt ten wywołał sprzeciw organizacji proradzieckich, które zażądały utworzenia w północno-wschodniej części Estonii rosyjskiego obwodu autonomicznego. W Dniu Niepodległości rozpoczął działalność ruch komitetów obywatelskich, który wkrótce nabrał masowego charakteru. Inicjatorami ruchu były: Towarzystwo Ochrony Zabytków, Partia Niepodległości 228 Narodowej i Związek Chrześcijański. Przystąpiono do rejestracji obywateli Republiki Estońskiej i osób ubiegających się o to obywatelstwo, na podstawie przedwojennej ustawy o obywatelstwie. Wychodzono przy tym z założenia, że w sensie prawnym Republika Estońska nadal istnieje, a po zakończeniu rejestracji jej obywateli w granicach z 1920 r. (a także żyjących za granicą) zostanie zwołany Kongres Estonii. KPE i Front Ludowy zajęły niechętną postawę wobec nowego ruchu, oceniając go jako zbyt radykalny. Interdwiżenije powołało komitety strajkowe. Wiosną 1989 r. odbyły się w całym Związku Radzieckim wybory delegatów ludowych, którzy mieli powołać nową Radę Najwyższą ZSRR. Partia Niepodległości Narodowej zbojkotowała tę kampanię jako wybory do parlamentu okupacyjnego państwa. Walka wyborcza toczyła się przede wszystkim między blokiem KPE - Front Ludowy a siłami "internacjonalistycznymi". Zwycięstwo odniósł blok, zdobywając 22 z 30 mandatów. Wykorzystano to do propagowania na obradach Zjazdu Deputowanych Ludowych przemian, jakie dokonywały się w republikach bałtyckich, a także do podjęcia na tym forum sprawy układu Ribbentrop-Mołotow. W Jurmali koło Rygi doszło 13 i 14 maja 1989 r. do spotkania przedstawicieli frontów ludowych republik bałtyckich, na którym utworzono Bałtyckie Zgromadzenie Frontów Ludowych. Spotkanie to zapoczątkowało późniejszą współpracę władz państwowych. Sytuację wewnętrzną w Estonii zaostrzała walka między zyskującymi coraz większą popularność komitetami obywatelskimi a Frontem Ludowym. Program Frontu: "Trzecia Republika" i "zerowy wariant" w sprawie obywatelstwa estońskiego nie przysparzał mu zwolenników. Do komitetów obywatelskich wstępowało coraz więcej członków Frontu. W lipcu rozpoczęła się ostra konfrontacja z Interfrontem. Ten ostatni rozpoczął akcję manifestacji i strajków przeciw ustawie językowej, domagając się uznania rosyjskiego za drugi język państwowy. Przyczyną długotrwałego strajku sierpniowego i marszu łnterfrontow-ców na Tallin była ustawa o obywatelstwie, przyznająca prawo wyborcze osobom mieszkającym w Estonii odpowiednio od dwóch (czynne prawo wyborcze) i pięciu lat (bierne). Pod naciskiem KC KPZR (uchwała "O sytuacji nadzwyczajnej w republikach bałtyckich") i Interfrontu 229 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) anulowano ordynację wyborczą do Rady Najwyższej ESRR, przewidującą cenzus dziesięcioletniego osiedlenia. Zmieniona ordynacja przyznawała czynne i bierne prawo wyborcze wszystkim dorosłym obywatelom ZSRR mieszkającym w Estonii. W pięćdziesiątą rocznicę podpisania układu Ribbentrop-Mołotow (23 sierpnia 1989 r.) Front Ludowy, łotewski Tautas Fronte i litewski Sajudis zorganizowały "bałtycki łańcuch". Na sześciusetkilometrowej trasie od Tallina przez Rygę do Wilna manifestowały 2 min ludzi, a problem bałtycki znalazł się na pierwszych stronach światowej prasy. Rada Najwyższa ESRR 12 listopada 1989 r. oceniła wydarzenia z lata 1940 r. jako agresję ZSRR na Republikę Estońską, a wybory z lipca 1940 r. za przeprowadzone z użyciem przemocy. Konsekwencją tego był fakt, że uchwały tak wybranego parlamentu o przyłączeniu Estonii do ZSRR zostały uznane za nie mające mocy prawnej. W grudniu tegoż roku Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR uznał za nieważny tajny protokół do układu Ribbentrop-Mołotow. Tym samym na porządku dnia stanęła sprawa przywrócenia niepodległości Estonii, czyli likwidacji bezprawnej okupacji radzieckiej, a nie jej wystąpienia z ZSRR. Wśród młodzieży rozwijał się ruch "Genewa '49" na rzecz odmowy służby w Armii Czerwonej. WTallinie odbyło się 2 lutego 1990 r. zgromadzenie deputowanych ludowych różnych szczebli. Przyjęto na nim uchwałę domagającą się przywrócenia niepodległości Estonii. Stanowisko deputowanych poparł Front Ludowy, który też 24 lutego wziął udział w zorganizowanych przez komitety obywatelskie wyborach do Kongresu Estonii. W głosowaniu uczestniczyło 557 613 zarejestrowanych obywateli Republiki Estonii i 34 345 osób ubiegających się o takie obywatelstwo. Wybrano 499 członków Kongresu, w tym 109 mandatów zdobyły komitety obywatelskie, 107 - Front Ludowy, 104 -Towarzystwo Ochrony Zabytków, 70 - Partia Niepodległości Narodowej i 39 - KPE. Obywateli reprezentowało 464 członków Kongresu, a osoby ubiegające się o obywatelstwo - 35 (z głosem doradczym). Emigranci wybrali 43 delegatów. Litwa ogłosiła niepodległość 11 marca 1990 r., a 11 i 12 marca odbyła się pierwsza sesja Kongresu Estonii. Przyjęty wówczas pro- 230 gram działania przewidywał podjęcie rozmów ze Związkiem Radzieckim i państwami zachodnimi w celu zniesienia radzieckiej okupacji i przywrócenia niepodległości Estonii. Powołano stały organ Kongresu - 78-osobowy Komitet Estonii, któremu przewodniczył Tunne Ke-lam, dotychczasowy przewodniczący Głównego Komitetu Obywatelskiego. Tydzień później odbyły się wybory do Rady Najwyższej ESRR XII kadencji, w których o 105 mandatów ubiegało się 393 kandydatów. W składzie parlamentu znaleźli się przedstawiciele wszystkich sił politycznych Estonii. Czterdziestu spośród nich było członkami Kongresu Estonii. Tunne Kelam Kilka dni po wyborach, 23-25 marca, odbył się XX kongres KPE, na którym istniejący dotychczas podział w szeregach partii komunistycznej uzyskał organizacyjne potwierdzenie. Partia, tracąca zresztą swoich członków, podzieliła się na samodzielną Estońską Partię Komunistyczną i estońską organizację KPZR Na przełomie 1989 i 1990 r. liczba partii politycznych w Estonii wzrastała nieomal lawinowo. Powstały m.in.: Estońska Socjaldemokratyczna Partia Niepodległości (Eesti Sotsiaaldemokraatlik Iseseisvuspartei) kierowana przez 231 Estonia Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Marju Lauristin, Estońska Narodowa Partia Konserwatywna (Eesti Konservatiivne Rahvaerakond) Enna Tarto, Estońska Partia Przedsiębiorców (Eesti Ettevotjate Erakond) Tiita Madę, Estońska Partia Liberalno-Demokratyczna (Eesti Liberaaldemokraatlik Partet) Paula- -Erika Runimo, Estońska Partia Centrum Wiejskiego (Eesti Maa-Ke-skerakond). W lutym reaktywowano Kaitseliit. Nowo wybrana Rada Najwyższa ESRR przyjęła 30 marca 1990 r. uchwałę "O statusie państwowym Estonii". Stwierdzano w niej, że państwo estońskie było okupowane, de iure nigdy nie przestało istnieć, a obecnie weszło w "okres przejściowy", który zakończy się przywróceniem pełnej niepodległości. Wyłoniono także nowe władze: przewodniczącym Rady Najwyższej został Arnold Ruiitel, w latach 1979- -1983 wicepremier, a od 1983 r. przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ESRR. 3 kwietnia Front Ludowy i Kongres Estonii wysunęły kandydaturę Edgara Savisaara na stanowisko premiera. Otrzymał on 54 głosy w 105-osobowej Radzie. W maju przywrócono przedwojenną nazwę państwa (Eesti YabariiK), zniesiono także symbolikę ESRR (hymn, flagę i godło), powracając do symboli z lat niepodległości. Uznano też, że w kraju obowiązuje tylko prawo estońskie. Reakcja Moskwy i sił proradzieckich w samej Estonii była bardzo ostra. Jeszcze w styczniu Interdwiżenije prowadziło kampanię na rzecz secesji względnie autonomii okręgu Kohtla-Jarve i dwóch dzielnic Tallina. Interfront organizował demonstracje, żądając unieważnienia uchwały "O statusie państwowym Estonii". Na spotkaniu przewodniczącego Rady Najwyższej i premiera Estonii z Gorbaczowem i prę- i mierem ZSRR Ryżkowem w Moskwie zaproponowano Estonii spe- | cjalny status w ramach konfederacji radzieckiej. Po odrzuceniu tej j propozycji Gorbaczow wydał dekret o unieważnieniu uchwały "O statusie państwowym Estonii". Moskwa groziła blokadą gospodarczą i wprowadzeniem stanu wyjątkowego. 15 maja "internacjonaliści" urządzili manifestację na Toompea, a kiedy Arnold Riiutel odmówił wyjścia do nich, przerwali milicyjną ochronę i wtargnęli na wewnętrzny dziedziniec pałacu. Premier Savisaar zwrócił się przez radio o pomoc do społeczeństwa. Po tym wezwaniu "internacjonalistom" z trudem udało się przedrzeć na zewnątrz przez przybyłych na pomoc 232 władzy mieszkańców, ale do poważniejszych incydentów nie doszło. W zakładach przemysłowych podległych ministerstwom związkowym proradzieccy aktywiści przeprowadzili akcję strajkową. Po wydarzeniach majowych powołano Estońską Obronę Krajową, rozpoczęto też przygotowania do wprowadzenia od l marca 1991 r. własnej policji, bowiem w dotychczasowej radzieckiej milicji 62 proc. stanowili nie--Estończycy. Od l sierpnia 1990 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Estonii działało niezależnie od związkowego. W Tallinie 12 maja 1990 r., na spotkaniu trzech przewodniczących Rad Najwyższych: Yytautasa Landsbergisa (Litwa), Anatolijsa Gorbu-novsa (Łotwa) i Arnolda Riiutela, postanowiono wznowić deklarację i porozumienie z Genewy z 1934 r. o otworzeniu Rady Państw Bałtyckich. Na pierwszym posiedzeniu Rady 6 czerwca 1990 r. w Jurmali powołano jej struktury - prezydium i sekretariat. Dalsze działania Rady Bałtyckiej w 1990 i 1991 r. polegały na wspólnym występowaniu wobec władz ZSRR w sprawie statusu państw bałtyckich, a także na nadaniu kwestii bałtyckiej charakteru międzynarodowego, a nie -jak chciała Moskwa - wewnętrznej sprawy ZSRR. W konflikcie miedzy Gorbaczowem a Jelcynem opowiadano się po stronie tego ostatniego. Celem nacisku wywieranego na państwa bałtyckie przez radzieckie centrum było podpisanie układu państwowego. W ten sposób chciano utrzymać Estonię i pozostałe państwa bałtyckie, najbardziej zaawansowane w wychodzeniu ze struktur państwowych ZSRR, w ramach radzieckiej federacji. Nacisk ze strony Moskwy nie ograniczał się do gróźb i wspierania bałtyckich promoskiewskich Interfrontów. W styczniu 1991 r. Moskwa użyła siły w Wilnie i Rydze. Po stronie zwolenników niepodległości były ofiary śmiertelne. Styczniowy kryzys przyniósł jednak poparcie niepodległościowych dążeń narodów bałtyckich przez siły demokratyczne innych republik związkowych, także rosyjskie. Wyrazem tego była styczniowa wizyta w Tallinie Borysa Jelcyna, wówczas przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej RFSRR, oraz układ międzypaństwowy zawarty między Estonią a Rosją. Estonia, Łotwa, Litwa i Federacja Rosyjska uznały się nawzajem za suwerenne pań- 233 Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka (1944-1991) Estonia stwa i wezwały ONZ do zorganizowania międzynarodowej konferencji poświęconej kwestii bałtyckiej. Rozmowy z Jelcynem odbywały się w czasie kolejnych manifestacji i strajków organizowanych przez Inter-front. Jednocześnie radzieccy spadochroniarze zaczęli wyłapywanie estońskich poborowych, chociaż na mocy uchwał estońskiej Rady Najwyższej służba w Armii Czerwonej była dobrowolna. KGB przeprowadził w Tallinie dwa prowokacyjne wybuchy. W państwach bałtyckich zbojkotowano ogólnoradzieckie referendum 17 marca 1991 r. w sprawie dalszej przynależności do ZSRR. Dwa tygodnie wcześniej (3 marca) odbyło się w Estonii "badanie opinii publicznej" - referendum, którego uczestnicy mieli odpowiedzieć na pytanie: "Czy chcesz przywrócenia samodzielności państwowej i niepodległości Republiki Estońskiej?" Wzięło w nim udział 82,9 proc. uprawnionych, a odpowiedzi pozytywnej udzieliło 77,8 proc. Także około jedna trzecia ludności rosyjskojęzycznej opowiedziało się za niepodległością Estonii. Po takich wynikach nie było już mowy o pozostaniu w strukturach Związku Radzieckiego, a rozmowy z Moskwą mogły dotyczyć tylko sposobu i terminu "wyjścia" Estonii z ZSRR. Polityków estońskich, premiera Edgara Savisaara i ministra spraw zagranicznych Lennarta Meriego, przyjął w Waszyngtonie prezydent Stanów Zjednoczonych George Bush. Ostatnią próbą ratowania całości imperium radzieckiego był nieudany pucz w Moskwie 19-21 sierpnia 1991 r. Na całym terytorium Związku Radzieckiego wprowadzono stan wyjątkowy. Proklamowano przejęcie pełni władzy przez Państwowy Komitet Stanu Wyjątkowego. Tallin został zablokowany przez okręty radzieckiej floty bałtyckiej. Do miasta przerzucono jednostki pskowskiej dywizji desantowej i skierowano kolumnę 100 czołgów. Mieszkańcy miasta odpowiedzieli wzniesieniem barykad na Toompea, a także przed gmachem radia i wieżą telewizyjną. Rada Najwyższa i rząd Republiki Estońskiej nie uznały władzy puczystów. Przyjęto postanowienie, że gdyby organy państwa estońskiego nie mogły sprawować władzy, to przejmie ją Komitet Nadzwyczajny Republiki Estońskiej albo rząd na emigracji. Uprawnienia do utworzenia takiego rządu otrzymał przebywający w Finlandii minister spraw zagranicznych Lennart Meri. Specjalne pełno- 234 naocnictwa przyznano Nadzwyczajnej Radzie Obrony, powołanej jeszcze w czasie styczniowego napięcia. Wieczorem 20 sierpnia, w rezultacie porozumienia większości ugrupowań politycznych, Rada Najwyższa Republiki Estońskiej uchwaliła przywrócenie niepodległości państwa zarówno de facto, jak i de iure. Oznaczało to ostateczne wystąpienie ze struktur ZSRR, chociaż zagrożenie dla niepodległości ustąpiło dopiero wieczorem 21 sierpnia, po ostatecznym niepowodzeniu puczu Janajewa. Jeszcze tego samego dnia komandosi Armii Czerwonej opanowali w Tallinie wieżę telewizyjną. Jednak już następnego dnia jednostki desantowe wycofano z Estonii. W cieniu burzliwych przemian politycznych dokonywały się niełatwe przeobrażenia gospodarcze, a ich rezultat niejednokrotnie rzutował na nastroje i sytuację polityczno-społeczną. Podobnie jak zmiany polityczne, przekształcenia gospodarcze miały charakter stopniowy i ten sam zasadniczy kierunek. Było nim gospodarcze wyjście ze struktur radzieckich i przywrócenie państwu estońskiemu samodzielności ekonomicznej. Rozmontowywano dotychczasowy system gospodarki nakazowo-rozdzielczej, zastępując ją gospodarką rynkową. W 1987 r. gospodarkę Estonii objęła gorbaczowowska reforma. Ograniczono samodzielność przedsiębiorstw, zliberalizowano handel zagraniczny i system płac w przedsiębiorstwach. Celem tych zmian miała być "zreformowana gospodarka planowa", jednakże nie doprowadziły one do wyjścia ekonomiki radzieckiej z głębokiego kryzysu, sięgającego jeszcze lat Breżniewa. Specyfika Estonii polegała na tym, że w tutejszym środowisku ekonomistów i działaczy gospodarczych przygotowano własną koncepcję reform, określaną mianem "samodzielności ekonomicznej Estonii" (Isemajandav Eesti, w skrócie IME, co po estońsku znaczy "cud"). Program IME zakładał wydzielenie gospodarki ESRR z radzieckiego kompleksu ekonomicznego, podporządkowanie jej w całości władzom republikańskim, przejście na własny, samodzielny budżet, a przede wszystkim wprowadzenie gospodarki towarowo-pieniężnej, łącznie z emisją własnego pieniądza. Program IME, podpisany przez byłego ministra finansów ESRR Siima Kallasa, Tiita Madę, Edgara Savisaara i Mikka Titme, został opublikowany 26 września 1987 r. w dzienniku "Edasi" i spotkał się 235 l •-iii Estonia z przychylnym przyjęciem opinii publicznej oraz ostrą, negatywną reakcją władz republikańskich. Premier Saul określił program jako "szkodliwy politycznie", a najgorliwiej broniącemu koncepcji IME Tii-towi Madę zabroniono występowania w telewizji. Program uzyskał jednak ogromną popularność, a wiele instytucji naukowych podjęło badania nad możliwościami i skutkami jego realizacji. W 1988 r. został przygotowany i poddany pod ogólnonarodową dyskusję kompleksowy plan reformy gospodarczej. W maju 1988 r. Rada Najwyższa przyjęła ustawę o wprowadzeniu rozrachunku gospodarczego w ekonomice Estonii. Był to czas, kiedy w całym Związku Radzieckim, za pomocą nowych aktów prawnych (o przedsiębiorstwach, cenach, chutorach itp.), "doskonalono" jeszcze gospodarkę planową. Uchwalony dokument stanowił jedynie podstawę do przeprowadzenia zasadniczych reform w przyszłości. W listopadzie 1989 r. Rada Najwyższa ZSRR przyjęła ustawę "O samodzielności gospodarczej republik bałtyckich". 15 grudnia 1989 r. wznowił działalność Bank Estonii. Program ekonomiczny powołanego w kwietniu 1990 r. rządu Savisaara nawiązywał do koncepcji IME. Budżet ESRR wyłączono z budżetu związkowego, "uwolniono" ceny, zmieniono system finansowy. Reformy gospodarcze przeprowadzano w bardzo niekorzystnej sytuacji ekonomicznej, pod stałą presją radzieckiego centrum i przy zrywających się więziach kooperacyjnych z przedsiębiorstwami poza-estońskimi. Dyktat centralnego planu gospodarczego zastąpiła dominacja przedsiębiorstw, które w dążeniu do maksymalnego zysku windowały ceny swoich wyrobów. To z kolei nakręcało inflację. Ludność wycofywała swe oszczędności, lokując je w towarach. Wkrótce, mimo stałego wzrostu cen, półki sklepowe opustoszały. Pojawiły się różnego rodzaju talony i czeki, za które można było nabywać deficytowe towary. Rosły kolejki przed sklepami, rozpoczęły się także opóźnienia w wypłacie zarobków i emerytur. Receptą na istniejące kłopoty miała być reforma pieniężna. Nie weszła ona jednak w życie z powodu różnicy zdań między rządem a Bankiem Estonii w kwestiach prywatyzacji. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna wzmagała napięcie polityczne. Druga niepodległość (1991-1999) Budowa nowych struktur państwowych Proklamowaniu pełnej niepodległości Estonii towarzyszyło wiele posunięć zmierzających do ukształtowania nowych struktur i instytucji państwowych oraz zapewnienia im bezpieczeństwa. Należały do nich m.in. wydany 23 sierpnia zakaz działalności KPZR i przejęcie przedsiębiorstw podlegających dotychczas ministerstwom związkowym, w tym kolei. W tym samym dniu usunięto w Tallinie pomnik Lenina. Rozwiązane zostały obie organizacje Interfrontu, działające na rzecz utrzymania Estonii w granicach ZSRR, oraz ich formacje paramilitarne - drużyny robotnicze. Jesienią zaprzestały działalności struktury KGB. Na granicach Estonii już 2 września 1991 r. rozpoczęto pobieranie cła, a od l grudnia tego roku wprowadzono kontrolę paszportową. Organizowano własne siły zbrojne, wykorzystując zarówno oficerów z Armii Czerwonej, jak i Estończyków - czynnych i emerytowanych wojskowych z armii NATO. Przygotowanie projektu nowej ustawy zasadniczej powierzono Zgromadzeniu Konstytucyjnemu. W jego składzie znalazło się po trzydziestu przedstawicieli dotychczasowej Rady Najwyższej Republiki Estońskiej i Komitetu Estonii. Projekt konstytucji i ustawy o obywatelstwie miał być przygotowany do końca roku, poddany pod ogólnonarodową dyskusję i powszechne głosowanie (referendum). Zgromadzenie Konstytucyjne rozpoczęło pracę 13 września. Dzień wcześniej Rada Najwyższa Republiki Estońskiej anulowała decyzje o zmianach granicy z Rosją, dokonanych w 1945 i 1957 r. W przeciwieństwie do lat dwudziestych uznanie międzynarodowe niepodległego państwa estońskiego, podobnie jak Łotwy i Litwy, nastąpiło w 1991 r. bardzo szybko - 22 sierpnia jako pierwsza zrobiła 237 Druga niepodległość (1991-1999) Estonia wą i Łotwą, m.in. podpisując wspólnie w październiku 1991 r. wszystkie postanowienia helsiriskiego Aktu Końcowego KBWE z 1975 r. Życie polityczne końca 1991 r. i pierwszej połowy roku następnego toczyło się pod znakiem prac nad nową konstytucją, a następnie, na 238 to Islandia, potem Łotwa (23 sierpnia), RFSRR (24 sierpnia), Francja (25 sierpnia), wreszcie następne państwa, w tym Stany Zjednoczone (2 września). Polska wznowiła stosunki dyplomatyczne z Estonią 4 września. Rada Najwyższa ZSRR uznała niepodległość państw bałtyckich 6 września, a 17 września zostały one przyjęte do Organizacji Narodów Zjednoczonych. W Tallinie powstawały ambasady, a w stolicach państw bałtyckich składali wizyty czołowi mężowie stanu. 11 września odwiedził Tallin wicekanclerz i minister spraw zagranicznych RFN Hans-Dietrich Genscher, a 14 września amerykański sekretarz stanu James Baker. Estonia blisko współpracowała z Lit- Zmiana rządu i systemu... jej podstawie, wyborów parlamentarnych i prezydenckich. 6 września 1991 r. Rada Najwyższa przywróciła ustawę o obywatelstwie estońskim z 1938 r., wprowadzając do niej niewielkie poprawki. Obywatelami Estonii byli ci, którzy mieli jej obywatelstwo przed rokiem 1940, oraz ich potomkowie. Warunkiem otrzymania obywatelstwa dla osób, które osiedliły się w Estonii po drugiej wojnie światowej, było dwuletnie zamieszkiwanie w kraju, ale liczone od proklamowania niepodległości, czyli od 30 marca 1990 r. Po tym terminie, czyli po 30 marca 1992 r., można było złożyć podanie o obywatelstwo. Rok po złożeniu podania trzeba było zdać egzamin z języka i kultury estońskiej oraz podpisać deklarację lojalności. Obywatelstwa nie mogli otrzymać zawodowi żołnierze Armii Czerwonej oraz funkcjonariusze radzieckich służb bezpieczeństwa. Wobec wielości partii politycznych jeszcze przed wyboranii zaczęły się kształtować bloki polityczne. 27 września 1991 r. Estońska Narodowa Partia Konserwatywna, Estońska Partia Chrześcijańsko-Demo-kratyczna (Eesti Kristlik Demokraatlik Erakond), Estoński Ruch Chrześ-cijańsko-Demokratyczny (Eesti Kristlik-Demokraatlik Liikumine), Estońska Zjednoczona Partia Republikańska (Eesti Yabańiklaste Koon-derakond) i Partia Liberalno-Demokratyczna utworzyły prawicowo-cen-trowy blok wyborczy "Ojczyzna" (Isamad). 12 października 1991 r. odbył się kongres założycielski Estońskiej Narodowej Partii Centrum (Eesti Rahva-Keskerakond), na której czele stanął premier Edgar Savi-saar. Z jej listy kandydował i został wybrany m.in. Jaan Kaplinski. Wiosną 1992 r. Estońska Partia Koalicyjna (Eesti Koonderakond), Estoński Demokratyczny Związek Prawny (Eesti Demokraatlik Óigusliif) i Estoński Związek Chłopski (Eesti Maaliit) utworzyły blok wyborczy "Bezpieczny Dom" (Kindel Kodu), grupujący głównie dawnych funkcjonariuszy aparatu partyjnego i agrariuszy. Blok wyborczy o nazwie "Umiarkowani" (Moodukad) stworzyli socjaldemokraci z Estońskiej Socjaldemokratycznej Partii Niepodległości i Partia Centrum Wiejskiego. Zgromadzenie Konstytucyjne przygotowało nowy projekt ustawy zasadniczej do końca 1991 r. Dyskusja nad nim odbywała się w warunkach ostrego kryzysu gospodarczego, który w styczniu 1992 r. 239 Estonia Druga niepodległość (1991-1999) ^TALLINN (TALLIN) Soome takt ("lal Fińska) Harju 'i ° / Kohtla-Jarve \ Laane-Viru '' Ida-Viru 0 Rapla ',s >-' ''-' Kardla ' A l-^'"J''' ' t " V' Ja'rva '•, HiiumaaC1' °Hsapsalu'', Rapla / l , ,• ) ' ', l ° Paide \ peipsijiirv (n Pflrnu U,,-''" U J°9eva /\;-'" \(j&.P4i**>\ W (Parnawa) /j' \ y-lA_ ,r^-'' \ \ Parnu ,-'' V l ,-,:" O (Pamawa) ,,, ^"""^ ^ L.,, ;' ; L i / Tartu :'/ r* - f '-, Viljandi -\ ; ,-.,--,.. -, -, Valga LATI ŁOTWA P Valga'-. t LATI ŁOTWA N ', V6ru ..v V ',' ' \ ,' X-. > ^./" '-J Republika Estońska, 1992 r. doprowadził do dymisji rządu Edgara Savisaara. Nowym premierem został 30 stycznia dotychczasowy minister transportu, członek Partii Koalicyjnej, były członek KPE - lut Vahi. W kwietniu 1992 r. Rada Najwyższa uchwaliła ordynację wyborczą. 28 czerwca odbyło się referendum konstytucyjne. Wzięło w nim udział 66,4 proc. uprawnionych obywateli Estonii, z czego 91,2 proc. opowiedziało się za projektem konstytucji. W jednoczesnym głosowaniu rozszerzenie prawa wyborczego poparło tylko 46,6 proc. głosujących. Nowa konstytucja weszła w życie już 3 lipca 1992 r. Za swoją podstawę prawną przyjmowała Deklarację Niepodległości z 24 lutego 1918 r., konstytucję z 1938 r. i wyniki referendum. Gwarantowała zgodne z normami europejskimi prawa i swobody obywatelskie. Wprowadzała demokratyczny ustrój republikański, z systemem trójpodziału władz, ale z szerokimi uprawnieniami parlamentu. Głową państwa był prezydent, pełniący głównie funkcje reprezentacyjne, choć miał on także prawo wetowania ustaw parlamentu, a po odrzuceniu weta przez parlament (zwykłą większością głosów) wnioskowania o sądowe spraw- dzenie ich zgodności z konstytucją. Władza ustawodawcza należała do jednoizbowego parlamentu (Riigikogu), którego 101 członków wybierano na trzy lata w wyborach powszechnych. Od 1995 r. kadencja parlamentu wynosi cztery lata. Parlamentarzyści, którzy obejmowali stanowiska państwowe, musieli zrezygnować z mandatu poselskiego na rzecz następnych kandydatów na liście wyborczej. Władzę wykonawczą sprawował rząd. Premiera desygnował prezydent, ale musiał on uzyskać większość 51 głosów w parlamencie. Jednocześnie z wyborami do parlamentu odbywała się elekcja prezydenta. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał ponad połowy głosów wyborców, prezydenta wybierał parlament spośród dwóch kandydatów, którzy uzyskali największą liczbę głosów. Jeżeli również parlament nie wybrał prezydenta, poszerzano listę elektorów o przedstawicieli samorządów. Od 1996 r. prezydenta wybiera parlament, a jeśli kandydat nie zdobył wymaganej liczby głosów - Zgromadzenie Wyborcze, do którego oprócz posłów wchodziło 273 przedstawicieli samorządowych. W wyborach samorządowych prawo głosu otrzymali wszyscy stali mieszkańcy, którzy ukończyli osiemnaście lat, a zatem także ci, którzy nie mieli obywatelstwa Estonii. Zaletą konstytucji była jasność i precyzja jej sformułowań, a zasada konsensusu przy jej uchwalaniu sprawiła, że traktowano ją jako wspólne dobro wszystkich nurtów politycznych. Wybory parlamentarne i prezydenckie odbyły się 20 września 1992 r. według mieszanej, większościowo-proporcjonalnej ordynacji. Szesnaście bloków wyborczych i partii politycznych zgłosiło 633 kandydatów do parlamentu i czterech kandydatów na prezydenta. W parlamencie znalazło się dziewięć partii i bloków wyborczych. Najwięcej głosów zdobyła "Ojczyzna" - 22 proc. (100 828), co dało jej 29 mandatów, na drugim miejscu był blok "Bezpieczny Dom" - 13,6 proc. (17 mandatów). Front Ludowy uzyskał 12,2 proc. głosów (15 mandatów), "Umiarkowani" - 9,7 proc. (12 mandatów), Estońska Partia Niepodległości Narodowej - 8,7 proc. (10 mandatów). Porównywani do polskiej "Pomarańczowej Alternatywy" "Niepodległościowi Rojaliś-ci" (Soltumatud Kuningńiklased) z wynikiem 7,1 proc. głosów (8 mandatów) wyprzedzili skrajnie prawicowych "Obywateli Estonii" (Eesti 240 241 Estonia Druga niepodległość (1991-1999) Kodanik) - 6,8 proc. (8 mandatów). Po jednym mandacie zdobyli "Zieloni" (Rohelised) - 2,6 proc. i Estońska Partia Przedsiębiorców -2,3 proc. Wybory zakończyły się sukcesem sił prawicy i centrum. Wśród kandydatów na prezydenta najwięcej głosów (42,7 proc.) zdobył dotychczasowy przewodniczący Rady Najwyższej, popierany przez "Bezpieczny Dom" Arnold Ruiitel, wyprzedzając kandydata "Ojczyzny" Lennarta Meriego (28,8 proc.). Na trzecim miejscu był kandydat Frontu Ludowego, historyk ze Stanów Zjednoczonych -Rein Taagepera (23,8 proc.). Najmniej głosów (3,8 proc.) zdobyła przewodnicząca Partii Niepodległości Narodowej - Lagle Parek. MartLaar • Pierwsze posiedzenie Riigikogu odbyło się 5 października 1992 r. Jego przewodniczącym został Ulo Nugis ze Zjednoczonej Partii Republikańskiej, a zastępcami Tunne Kelam i Edgar Savisaar. W tym samym dniu dokonano wyboru prezydenta. Lennart Meri otrzymał 59 głosów (Arnold Ruiitel - 31) i został wybrany prezydentem Republiki. Ostatni premier rządu emigracyjnego i pełniący obowiązki prezydenta Heinrich Mark ogłosił zakończenie działalności estońskich instytucji państwowych na uchodźstwie. Po wyborach rozwiązał się Kongres Estonii. 7 października parlament przyjął deklarację konsty- 242 tucyjną o identyczności obecnego ustroju państwowego z ustrojem Republiki Estońskiej z lat 1918-1940. Spowodowało to wiele niejasności prawnych. W praktyce oznaczało to, że ustawodawstwo z tamtego okresu nadal obowiązuje, natomiast akty prawne władzy radzieckiej, jako okupanta, nie mają mocy prawnej. Uznano też, że zachowują ważność postanowienia tartuskiego traktatu pokojowego z lutego 1920 r., dotyczące granicy rosyjsko-estońskiej, a powojenne zmiany są bezprawne. Prawicowo-centrową koalicję rządową utworzyła "Ojczyzna", "Umiarkowani" i Partia Niepodległości Narodowej. Premierem został lider "Ojczyzny" Mart Laar, ministrem spraw zagranicznych Trivimi Yelliste, spraw wewnętrznych Lagle Parek, opieki społecznej Marju Lau-ristin. W czternastoosobowym gabinecie "Ojczyzna" miała pięciu przedstawicieli, "Umiarkowani" - czterech. Trzech ministrów należało do Partii Niepodległości Narodowej, dwóch było bezpartyjnych. Trzej ministrowie pochodzili z emigracji. Gabinet kierowany przez Laara przetrwał do 26 września 1994 r. W listopadzie tego roku szefem przejściowego rządu (wybory były wyznaczone na marzec 1995 r.) został dotychczasowy minister ochrony środowiska Andres Tarand. Nowy rząd różnił się od gabinetu Laara tylko obsadą czterech ministerstw. Po wyborach partie tworzące blok "Ojczyzna", z wyjątkiem liberałów, utworzyły partię o tej nazwie. Jej przewodniczącym został premier Laar. W grudniu 1992 r. Komunistyczna Partia Estonii przekształciła się w Estońską Demokratyczną Partię Pracy (Eesti Demo-kraatlik TooparteL).W 1993 r. zakończył działalność Front Ludowy. Trzydziestodwuletni premier był historykiem, pracownikiem uniwersytetu w Tartu, badaczem estońskiego ruchu oporu przeciw władzy radzieckiej, współzałożycielem Towarzystwa Ochrony Zabytków i Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej. Minister spraw wewnętrznych Lagle Parek lata 1949-1954 spędziła wraz z deportowanymi rodzicami na Syberii, a w latach 1983-1987 była więziona w Nowosybirsku za działalność w ruchu dysydenckim. W rządzie reprezentowała Partię Niepodległości Narodowej. Od Towarzystwa Ochrony Zabytków rozpoczynał działalność polityczną jego przewodniczący Tiwimi Yelliste. Od 1990 r. pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Koń- 243 Druga niepodległość (1991-1999) Estonia gresu Estonii i należał do założycieli Partii Chrześcijańsko-Demokra-tycznej. Był wiceministrem spraw zagranicznych w rządzie Tiita Va-hiego. Marju Lauristin, dziennikarka i socjolog, dziekan Wydziału Dziennikarstwa Uniwersytetu Tartuskiego, była córką pierwszego radzieckiego premiera Estonii. Od 1970 r. sympatyzująca z ruchem dysydenckim, w latach pierestrojki była współzałożycielką Frontu Ludowego i Estońskiej Socjaldemokratycznej Partii Niepodległości. W rządzie reprezentowała "Umiarkowanych". W grudniu 1992 r. parlament powołał najwyższą instancję sądowniczą: Sąd Państwowy (Riigikohtti) i wybrał jego przewodniczącego. W ten sposób zakończył się proces formowania trzech władz państwowych na szczeblu centralnym. Przyjęto także ustawodawstwo dotyczące armii, straży granicznej, policji i służb ochrony państwa. 17 października 1993 r. odbyły się wybory samorządowe na szczeblu miast, gmin i powiatów. Ordynacja wyborcza dawała prawo głosu wszystkim mieszkającym w okręgu wyborczym od co najmniej pięciu lat. Wśród uprawnionych do głosowania było 20 proc. osób bez obywatelstwa estońskiego. Frekwencja wyborcza wyniosła 54 proc., a wybory zakończyły się klęską partii wchodzących w skład rządzącej koalicji. 5 marca 1995 r., po wygaśnięciu trzyletniej kadencji Riigikogu, przeprowadzono wybory parlamentarne, co można uznać za zakończenie procesu formowania się instytucji państwowych niepodległej Estonii. Ekonomiczne, polityczne i społeczne problemy pierwszych lat niepodległości Ostatni radziecki spis ludności Estonii odbył się 12 stycznia 1989 r. Z uzyskanych wówczas danych wynika, że ESRR zamieszkiwały l 565 662 osoby. Estończycy stanowili 61,5 proc. (963 281 osób), Rosjanie - 30,3 proc. (474 834), Ukraińcy - 3,1 proc. (48 271), Białorusini - 1,7 proc. (27 711), Finowie - 1,1 proc. (16 622), Żydzi - 0,3 proc. (4614),Tatarzy- 0,3 proc. (4058), Niemcy-0,2 proc. (3466), Łotysze - 0,2 proc. (3135), Polacy- 0,2 proc. (3008), Litwini - 0,2 proc. (2568), Ormianie - 0,1 proc. (1238), Mołdawianie - 0,1 proc. (1215) i Czu-wasze - 0,1 proc. (1163). Ogółem odnotowano w Estonii 121 narodo- wości. W ciągu dziesięciolecia od poprzedniego spisu przybyło w kraju 15 369 Estończyków i 89 017 osób innych narodowości. W Związku Radzieckim (poza Estonią) mieszkało 63 368 Estończyków, a w świecie, poza ZSRR, 86 330. W miastach zamieszkiwało 71,4 proc. ludności Estonii. Tallin liczył w 1990 r. 480 tyś. mieszkańców, Tartu - 114 tyś., a Narwa - 82 tyś. Po rozpadzie Związku Radzieckiego najwięcej Estończyków poza krajem - około 45 tyś. - znalazło się na terenie Rosji. Kilkutysięczne społeczności estońskie istniały także na Ukrainie, Łotwie, w Kazachstanie i Gruzji (Abchazja). W czasie wojny domowej w tym ostatnim państwie wiele osób wróciło do Estonii jako uchodźcy wojenni. Inne największe ośrodki estońskiej diaspory to Stany Zjednoczone (około 26 700), Szwecja (25 500), Kanada (20 500). Na kraje te przypada około 80 proc. Estończyków żyjących poza terenem byłego ZSRR. Po kilka tysięcy Estończyków mieszka w Australii, Wielkiej Brytanii i Niemczech. Odzyskanie niepodległości ułatwiło Estończykom z diaspory kontakt z krajem, wielu z nich, z większym lub mniejszym powodzeniem, uczestniczyło w życiu politycznym Republiki. Wymiana pokoleń i nieuchronne procesy asymilacyjne sprawiły jednak, że w połowie lat dziewięćdziesiątych tylko około połowy z szacowanej na 150 tyś. diaspory znało jeszcze język estoński. Statystyki estońskie nie uwzględniają potomków emigrantów sprzed pierwszej wojny, którzy w przeważającej mierze zatracili już związki z ojczyzną swych przodków. Dominującą tendencją w ciągu pierwszych lat niepodległości był spadek liczby ludności. Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy była emigracja z Estonii, przede wszystkim ludności rosyjskiej czy rosyj-skojęzycznej, w pierwszym rzędzie wojskowych i ich rodzin, ale także osób nie związanych z Armią Czerwoną. Szacuje się, że Estonię opuściło około 80 tyś. Rosjan. Nie bez znaczenia był także ubytek spowodowany naturalnym ruchem ludności. W1994 i 1995 r. liczba zgonów przekraczała liczbę urodzin o ponad 7 tyś. Podobną ujemną wartość miał w tych latach bilans migracji. Jeżeli w latach osiemdziesiątych średnio rocznie przybywało w Estonii 10 tyś. osób, to w już w roku 1991 ubyło blisko 10 tyś. osób, w 1992 r. około 35 tyś., w 1993 r. - 245 244 Druga niepodległość (1991-1999) Estonia 20 tyś., a w 1994 i 1995 r. po około 15 tyś. osób. Tendencja ta utrzymała się także w latach 1996-1999, kiedy to liczba mieszkańców kraju zmniejszyła się o kolejnych około 50 tyś. l stycznia 1996 r. Estonię zamieszkiwało l 476 301 osób, czyli o 89 361 mniej niż w 1989 r., a w roku 1999 już tylko 1439 tyś. Spadek liczby ludności w ciągu dziesięciu lat osiągnął 8 proc. Strukturę narodowościową Estonii ilustrują dane z l stycznia 1995 r. Na l 491 583 osoby Estończycy stanowili 64,2 proc. (w 1989 r. - 61,5 proc.), Rosjanie - 28,7 proc. (30,3 proc.), Ukraińcy - 2,7 proc. (3,1 proc.), Białorusini - 1,6 proc. (1,7 proc.), Finowie - l proc. (1,1 proc.), Żydzi - 0,2 proc. (0,3 proc.), Łotysze - 0,2 proc. (0,2 proc.), a w kategorii "inni" znalazło się 1,4 proc. Liczba mieszkańców Tallina spadła w latach 1990-1996 z 479,8 tyś. do 427,1 tyś., Tartu ze 114,2 tyś. do 103,4 tyś. i Narwy z 82,2 tyś. do 76,4 tyś. Mimo spadku liczbowego (o ponad 5 tyś.) wzrósł wyraźnie odsetek ludności estońskiej. W pozostałych grupach narodowych nastąpił spadek zarówno w liczbach bezwzględnych, jak i względnych (największy w grupie rosyjskiej). Jednocześnie postępował proces starzenia się społeczeństwa, na co wskazywał wzrost odsetka emerytów w ogólnej liczbie ludności. W 1995 r. co czwarty mieszkaniec Estonii był emerytem. Rok, w którym Estonia odzyskała niepodległość, zakończył się ostrym kryzysem gospodarczym. W ciągu 1991 r. ceny wzrosły o 629 proc., przy czym żywność podrożała o 713 proc., inne artykuły codziennego użytku o 574 proc., a usługi o 327 proc. W styczniu 1992 r. rząd Savisaara zwrócił się do Rady Najwyższej o specjalne pełnomocnictwa w związku z kryzysem. Sprawa zakończyła się upadkiem dotychczasowego gabinetu i powstaniem rządu Tiita Yahiego. Nowy rząd podjął przygotowania do reformy pieniężnej, którą wprowadzono w życie 20 czerwca 1992 r. Estońska korona (Eesti kroon, EEK) liczyła 100 senti, była wymienialna i związana z marką niemiecką, stały jej kurs wynosił 8 koron za markę niemiecką. Dla utrzymania stabilności pieniądza korony będące w obiegu miały być zabezpieczone państwowymi rezerwami złota i walut. Bank Estonii nie mógł udzielać pożyczek rządowi. Każdy urzędowo zameldowany mieszkaniec Estonii mógł wymienić 1500 rubli na 150 koron. Resztę rubli 246 można było wymienić po kursie 50: l i to tylko między 26 a 30 czerwca, obawiano się bowiem napływu inflacyjnych rubli z Rosji. Oszczędności i depozyty w bankach wymieniono po kursie 10 :1. Jednocześnie podniesiono podatki: VAT z 8 do 18 proc., dochodowy od osób fizycznych do 50 proc. i od osób prawnych do 35 proc. W następnych latach wprowadzono stabilny system podatkowy, obejmujący VAT (18 proc.), zróżnicowaną akcyzę, podatek od dochodów osobistych (26 proc.), ubezpieczenie społeczne (20 proc.), ubezpieczenie zdn>-wotne (13 proc.), podatek od gier hazardowych i niewysoki podatek gruntowy. Dziesięcioprocentowe cło obejmowało tylko samochody i ropę naftową. Estonia była pierwszym postradzieckim państwem, które wyszło ze strefy rublowej. Wprawdzie od czerwca do sierpnia 1992 r. ceny wzrosły prawie o 50 proc., głównie z powodu podwyżki cen artykułów importowanych, ale reforma pieniężna stworzyła warunki do samodzielności ekonomicznej i do uzyskania równowagi rynkowej z kof\-cem 1992 r., chociaż produkt krajowy brutto (PKB) zmalał w tym roku o 28 proc. W styczniu 1993 r. inflacja miesięczna spadła do 3,4 proc. wobec 17,6 proc. w sierpniu 1992 r. W latach 1994-1997 estoński PKB wzrastał, od 4 proc. w 1994 i 1996 r. do 10,6 proc. w 1997 r. Był to najwyższy wzrost dochodu narodowego wśród państw postradziec-kich i jeden z najwyższych w Europie. Zahamowanie wzrostu nastąpiło w dwóch następnych latach. Estoński PKB per capita w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych wynosił około jednej czwartej średniej Unii Europejskiej. W końcu 1991 r. zawiesił działalność w Estonii radziecki Gosbank. Reforma sektora bankowego doprowadziła początkowo do powstania w 1992 r. 42 małych, słabych kapitałowo i kadrowo banków komercyjnych. Wkrótce część z nich zbankrutowała, nie zwracając depozytów. Te, które przetrwały, połączyły się, tworząc system banko\vy oceniany jako stabilny i wiarygodny. Z budżetu państwa wyłączono fundusze obejmujące emerytury, renty, zasiłki rodzinne i ochronę zdrowia. Budżety lokalne dysponowały od 1992 r. wpływami z podatków osobistych, 35 proc. podatku od przedsiębiorstw i środkami z ustanowionych przez siebie podatków 247 Druga niepodległość (1991-1999) Estonia lokalnych. Wprowadzono też mechanizmy wyrównujące dochody samorządów najbogatszych i najbiedniejszych. Warunkiem wprowadzenia gospodarki rynkowej była prywatyzacja i reprywatyzacja przedsiębiorstw i ziemi. Mimo regulacji prawnych prywatyzacji towarzyszyło wiele nadużyć i afer korupcyjnych. Także bliskie kontakty polityków i przedsiębiorców prowadziły do licznych skandali. Ustawę prywatyzacyjną przyjęto jeszcze w styczniu 1991 r., a w październiku tego roku uchwalono zwrot ziemi dawnym właścicielom, wraz z rekompensatami dla obecnych użytkowników. Usta przedsiębiorstw państwowych przeznaczonych do prywatyzacji objęła ponad 2 tyś. firm. Sprzedaż małych spółek (o wartości księgowej poniżej 50 tyś. dolarów) prowadził Departament Własności Państwowej. W latach 1991-1992 na publicznych aukcjach sprzedano 767 małych spółek o łącznej wartości 3,5 min dolarów. Sprzedaż 600 dużych przedsiębiorstw, o wartości jednostkowej ponad 50 tyś. dolarów, prowadziło, na podstawie umowy z rządem, niemieckie Treudhand Osteuropa Beratungsgesellschaft. Powołało ono Estońskie Przedsiębiorstwo Prywatyzacyjne (Eesti Erastamisettevote), oparte na niemieckich wzorach stosowanych przy prywatyzacji gospodarki w byłej NRD. Ministerstwa przekazały należące do nich zakłady Przedsiębiorstwu Prywatyzacyjnemu, które prowadziło ich sprzedaż za granicę w drodze konkursu ofert. Do lutego 1994 r. podpisano umowy o sprzedaży 26 dużych firm. W 1993 r. zakończono prywatyzację małych firm, sprzedawanych za gotówkę na aukcjach. Z małej prywatyzacji uzyskano 17,5 min dolarów. W tym samym roku Departament Własności Państwowej i Przedsiębiorstwo Prywatyzacyjne połączono w Agencję Prywatyzacyjną (Eesti Erastamisagentuur). W 1993 r. rozpoczęto powszechną prywatyzację, wprowadzając imienne czeki. Można było za nie kupować mieszkania, ziemię i majątek ruchomy pozostały po kołchozach. W1994 r. rozszerzono ofertę dóbr objętych sprzedażą za czeki uwłaszczeniowe. Czeki wolno było przekazywać w obrębie rodziny, a otrzymywał je każdy obywatel zamieszkały w Estonii od piętnastu lat. Za każdy przepracowany rok otrzymywano czek o wartości l m kw. mieszkania. Czeki otrzymało około 851 tyś. stałych mieszkańców kraju. Na każdego z nich przypadło średnio około 630 dolarów amerykańskich. Reprywatyzację przeprowadzały władze lokalne. Skonfiskowane przez władze mienie radzieckie zwracano w naturze lub w papierach wartościowych. Reprywatyzacja była prowadzona często żywiołowo, nie obyło się także bez nadużyć i afer. Ustawa o inwestycjach zagranicznych z września 1991 r. dawała trzyletnie wakacje podatkowe przedsiębiorcom, którzy zainwestowali w Estonii ponad milion dolarów i byli właścicielami ponad 50 proc. akcji w spółkach z kapitałem mieszanym. Przez następnych pięć lat korzystali oni z pięcioprocentowego podatku dochodowego, przy obowiązującej stawce 35 proc. Spowodowało to szybki napływ kapitału zagranicznego, przede wszystkim z państw skandynawskich (86,5 proc.). Sprzyjało temu obniżenie w 1993 r. podatku dochodowego od osób fizycznych i prawnych do 26 proc. W1999 r. inwestycje zagraniczne na głowę mieszkańca wynosiły w Estonii 407 dol., natomiast na Litwie - 251 dol., w Czechach - 247 dol., na Węgrzech -191 dol., w Polsce -132 dol., na Łotwie -113 dol., w Słowenii - 83 dol., a w Rosji zaledwie 15 dol. Prywatyzacja i inwestycje zagraniczne ułatwiały rozwiązanie trudnego problemu, jakim była konieczność restrukturyzacji gospodarki, nastawionej dotychczas na ogromny, mało wymagający i chłonny rynek radziecki. W 1990 r. 92,9 proc. estońskiego eksportu odbierał Związek Radziecki, z którego z kolei pochodziło 84,6 proc. estońskiego importu. Główne pozycje w wywozie stanowiły maszyny (28,2 proc.), żywność (16 proc.) i wyroby przemysłu lekkiego (15,4 proc.). Przywożono maszyny (39,4 proc.), ropę i gaz (14,9 proc.) oraz produkty chemiczne (12,3 proc.). Pięć lat później (w 1995 r.) największym odbiorcą estońskiego eksportu była Finlandia (21,5 proc.), drugie miejsce zajmowała Rosja (17,6 proc.), trzecie Szwecja (10,8 proc.), a czwarte Łotwa (7,5 proc.). Estoński import pochodził przede wszystkim z Finlandii (32,6 proc.), Rosji (16,1 proc.), Niemiec (9,6 proc.) i Szwecji (8,5 proc.). Główną pozycję w eksporcie w roku 1995 stanowiła żywność (14,7 proc.), niewiele ustępowały jej tekstylia (13,5 proc.), maszyny (13 proc.) i drewno oraz wyroby z drewna (12,3 proc.). Impo- 249 248 Druga niepodległość (1991-1999) Estonia rtowano przede wszystkim maszyny (21,6 proc.), produkty mineralne (11,5 proc.), żywność (10,6 proc.) i tekstylia (10,4 proc.). Wartość eksportu wynosiła w 1995 r. 21 039,9 min koron, importu - 29 100,7 mb koron, ale ogólny bilans wymiany poprawiały przychody z eksportu usług. W marcu 1993 r. fińsko-estońska spółka oddała do użytku morski terminal naftowy w Muudze, uniezależniający Estonię od dostaw rosyjskich paliw płynnych. Uniezależnienie gospodarki estońskiej od Rosji postępowało także w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. W roku 1999 najwięcej eksportowano do Finlandii (23,7 proc.), Szwecji (22,9 proc.), Niemiec (8,6 proc.) i Łotwy (8,4 proc.). Rosja (3,4 proc.) spadła z drugiego miejsca w 1995 r. na ósme, za Danią, Wielką Brytanią i Litwą. W estońskim imporcie Rosja (8 proc.) spadła z drugiego miejsca w 1995 r. na czwarte, po Finlandii (25,9 proc.), Szwecji (10,6 proc.) i Niemczech (10,3 proc.). Na trzynastym miejscu znalazła się Polska (2,1 proc.). Najważniejszą pozycję w eksporcie stanowiły w 1999 r. maszyny i urządzenia (20,9 proc.), drewno i wyroby z drewna (14,5 proc.) oraz tekstylia (11,8 proc.). Dominująca w 1995 r. żywność cztery lata później znalazła się na czwartej pozycji (10,2 proc.). Importowano maszyny i urządzenia (27,4 proc.), metale i wyroby metalowe (9,7 proc.) oraz produkty chemiczne (9,3 proc.). W 1999 r. wartość eksportu osiągnęła 43 163,6 min koron, importu - 60 475,6 min koron. W zrestrukturyzowanym rolnictwie estońskim pracowało w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych 8 proc. ogółu zatrudnionych. Dawało ono 7 proc. PKB. Restrukturyzacja przemysłu, zmazana z nią likwidacja wielu zakładów i ograniczenie zatrudnienia w innych, a także liberalny kurs w gospodarce i polityce społecznej przyniosły szybkie rozwarstwienie społeczeństwa. Wzrost kosztów utrzymania, m.in. z powodu urynkowienia opłat mieszkaniowych, uderzył przede wszystkim w liczną grupę emerytów, ale także w słabo opłacanych pracowników kultury, oświaty i nauki. W trudnej sytuacji materialnej znaleźli się także zatrudnieni w rolnictwie. Podstawowy problem dla tej gałęzi stanowił napływ taniej, dotowanej żywności z krajów Unii Europejskiej. Po raz pierwszy od ponad pół wieku pojawiło się bezrobocie. Wprawdzie w 1993 r. oficjalnie wynosiło ono tylko 1,8 proc., ale w rzeczywistości było kilkakrotnie wyższe. Istotnym problemem młodego państwa stała się rosnąca przestępczość, także zorganizowana, ta ostatnia najczęściej powiązana z mafiami rosyjskimi. Jednocześnie pojawiły się nowe elity materialne - przedsiębiorcy, pracownicy banków i części sektora państwowego. W 1995 r. na tysiąc osób przypadały w Estonii 232 samochody. Bezrobocie dotknęło przede wszystkim najbardziej dotychczas uprzemysłowioną część kraju -Wschodnią Wironię. Skutkiem rozwoju w poprzednich dziesięcioleciach przemysłu wydobywczego oraz produkcji gazu i energii elektrycznej z łupków bitumicznych był nie tylko księżycowy krajobraz tego regionu, ale także stan klęski ekologicznej. Dwie ogromne elektrownie pod Narwą, o mocy 3 tyś. MW, spalające łupki bitumiczne, należały na początku lat dziewięćdziesiątych do największych trucicieli powietrza w Europie. Wydzielały one wówczas 124 tyś. ton dwutlenku siarki rocznie, a zanieczyszczenie powietrza w tym rejonie przekraczało wielokrotnie wszelkie normy. Obecne w hałdach żużla i popiołu rtęć i ołów zatruły wody gruntowe, wpływając na dramatyczne pogorszenie stanu zdrowia tutejszych mieszkańców. W 1992 r. wstrzymano wydobycie fosforytów, ograniczono także wydobycie łupków bitumicznych. Spowodowało to wzrost bezrobocia w rejonie zamieszkanym w większości przez ludność rosyjsko-języczną (w Narwie stanowiła ona 97 proc.), wzrost w tym rejonie różnego rodzaju patologii społecznych (przestępczość, alkoholizm) i pogłębiając, w skali całej Estonii, problem ludności rosyjskoję-zycznej. Problem ten, jeden z najtrudniejszych w dziejach niepodległej, postradzieckiej Estonii, miał wiele aspektów. Na czoło wysuwała się kwestia obywatelstwa. Proponowana m.in. przez Front Ludowy, w którym istniała sekcja rosyjska, "opcja zerowa", przyznająca obywatelstwo estońskie także rosyjskojęzycznym przybyszom, nie uzyskała większości ani w Radzie Najwyższej, ani później w Riigikogu, ani też w czerwcowym referendum konstytucyjnym, w którym zresztą brali udział tylko mieszkańcy kraju mający już obywatelstwo. Część estoń- 251 250 Estonia Druga niepodległość (1991-1999) skiej prawicy politycznej traktowała Rosjan jako piątą kolumnę Moskwy, zagrożenie dla niepodległości państwa i domagała się "oczyszczenia" kraju z "okupantów". Ograniczenia, jakie wprowadziła ustawa o obywatelstwie, spowodowały nie tylko niezadowolenie ludności rosyjskiej, ale także protesty i naciski ze strony Rosji, Unii Europejskiej i instytucji międzynarodowych (KBWE, ONZ, Rada Państw Morza Bałtyckiego). W czasie gorącego lata 1991 r. proradzieccy politycy rosyjscy we Wschodniej Wironii podejmowali próby oderwania tej części Estonii i przyłączenia jej do Rosji. Jeszcze w lipcu 1993 r. w Narwie i Sillamae przeprowadzili oni referendum na rzecz autonomii naro-dowo-terytorialnej Wschodniej Wironii. W sierpniu Sąd Państwowy uznał referendum za nielegalne. Sytuację mniejszości rosyjskiej w Estonii komplikowało jej zróżnicowanie społeczne, prawne i polityczne. W połowie lat dziewięćdziesiątych około 120 tyś. przedstawicieli tej mniejszości miało już obywatelstwo estońskie i prawie tyle samo było obywatelami Rosji, zwłaszcza że obywatelstwo rosyjskie można było uzyskać w ciągu dwóch tygodni. Najliczniejszą grupę stanowili jednak "cudzoziemcy, byli obywatele ZSRR", czyli osoby posługujące się estońskimi dokumentami ("szary paszport cudzoziemca"), ale nie mające żadnego obywatelstwa. Osoby te, podobnie jak obywatele Rosji, musiały ubiegać się o wizy pobytowe i zezwolenie na pracę, i nie mogły brać udziału w większości głosowań. Zdecydowana większość z nich zamierzała pozostać w Estonii i ubiegać się o obywatelstwo, chociaż na ogół nie opanowali oni w wystarczającym stopniu języka państwowego. W wyborach 1995 i 1999 r. w Riigikogu znalazło się sześciu przedstawicieli mniejszości rosyjskiej. ,,L Mniejszość ta została objęta systemem rosyjskojęzycznego szkolnic- j twa, prasy, instytucji i organizacji kulturalnych. także jednoznacznie zachodnia orientacja Estonii, nie uczestniczącej (obok Litwy i Łotwy) w strukturach Wspólnoty Niepodległych Państw. Mimo to znaczna część polityków moskiewskich traktowała państwo estońskie jako tzw. bliską zagranicę, czyli strefę wpływów Rosji. Jedno- 252 znacznie wrogi stosunek do estońskiej niepodległości mieli politycy rosyjscy zmierzający do odbudowy imperium radzieckiego. W kwestiach granicznych obie strony nie doszły do porozumienia i Estonia, obok Łotwy, była państwem, które nie ma traktatu granicznego z Rosją. Strona rosyjska nie uznawała zawartego w konstytucji Estonii zapisu o pozostawaniu w mocy postanowień terytorialnych traktatu z Tartu i w 1994 r. przystąpiła jednostronnie do de-markacji istniejącej linii granicznej, ustalonej w 1945 i 1957 r. Istotne znaczenie dla stosunków estońsko-rosyjskich miała sprawa poradzieckich (rosyjskich) sił zbrojnych i baz wojskowych na terytorium Estonii, obejmujących 570 obiektów i zajmujących około 2 proc. terytorium państwa. Najczęściej były to obszary zdewastowane ekologicznie. W samym Tallinie znajdowało się 212 takich obiektów. Rokowania w sprawie wycofania z Estonii wojsk rosyjskich trwały od 1991 r., a problemem tym była zainteresowana ONZ i władze Stanów Zjednoczonych, skłaniające Estończyków do ustępstw na rzecz Rosji w zamian za wyprowadzenie jej wojsk z państwa nadbałtyckich. Z podobną misją przybył też do Tallina (9-10 maja 1994 r.) prezydent Rzeczypospolitej Lech Wałęsa. Sprawa wycofania wojsk stała się jeszcze jednym instrumentem nacisku rosyjskiego na Estonię. Najbardziej sporna była kwestia pozostania w Estonii rosyjskich emerytów wojskowych. Po blisko dwudziestu turach rozmów ostateczne porozumienie udało się osiągnąć dopiero w lipcu 1994 r. w Moskwie podczas spotkania prezydentów Jelcyna i Meriego. Na jego mocy jednostki armii rosyjskiej opuściły terytorium Estonii do 31 sierpnia tegoż roku, a reaktor jądrowy w bazie morskiej Paldiski został zdemontowany do końca września 1995 r. Dla niepodległości Estonii opuszczenie jej terytorium przez obce wojska miało symboliczny charakter, chociaż wymuszone koncesje na rzecz rosyjskich emerytów wojskowych wywołały ostrą krytykę opozycji pod adresem rządu. W polityce zagranicznej państwo estońskie od początków niepodległości przyjęło kurs na bliską współpracę polityczną, wojskową i ekonomiczną z Łotwą i Litwą, a także państwami skandynawskimi, zwłaszcza najbliższą geograficznie i kulturowo Finlandią. W styczniu 1992 r. odbyła się I sesja Międzyparlamentarnego Zgromadzenia Bałtyckie- 253 Estonia go, w którego skład wchodzili przedstawiciele trzech Rad Najwyższych, a w 1994 r. postanowiono powołać Bałtycką Radę Ministrów. Jednakże rezultaty bałtyckiej współpracy politycznej i gospodarczej, były bardzo ograniczone, przede wszystkim ze względu na zróżnico-waną sytuację polityczną poszczególnych państw, jak też różny stopień zaawansowania przekształceń gospodarczych. Najwięcej osiągnięto w dziedzinie współpracy wojskowej. W 1992 r. w Parnawie trzej mi- j nistrowie obrony podpisali traktat o współpracy wojskowej, a w roku [ następnym zawarli trójstronny układ obronny. W 1994 r. podjęto decyzję o powołaniu wspólnego batalionu bałtyckiego (650 osób), wypo- ' sażonego według standardów NATO i oddanego do dyspozycji tego sojuszu. Współpraca objęła także siły morskie, powietrzne oraz kształ-cenie kadry dowódczej. W tym samym roku odbyły się w Estonii pierwsze wspólne ćwiczenia wojskowe państw bałtyckich, kontynuowane w latach następnych, często przy udziale jednostek NATO. Estonia współpracowała z Paktem Północnoatlantyckim, uczestnicząc w programie "Partnerstwo dla pokoju" i wysyłając swoich żołnierzy na misje pokojowe w Bośni-Hercegowinie i w Kosowie. Zasadnicze, długofalowe cele estońskiej polityki zagranicznej to przystąpienie do struktur NATO i Unii Europejskiej. Pierwsze kroki w tym kierunku podjęto wkrótce po odzyskaniu niepodległości. W 1993 r. Estonia została przyjęta do Rady Europy, a w roku następnym podpisała układ o wolnym handlu z Unią Europejską. Wchodził on w życie l stycznia 1995 r. i miał być wstępem do układu stowarzyszeniowego. Wówczas też powołano komisję zajmującą się przygotowaniami do przyszłego pełnego członkostwa w Unii. 12 czerwca 1995 r. Estonia podpisała Układ Europejski, a 24 listopada złożyła formalny wniosek o przyjęcie do Unii Europejskiej. Rokowania z Unią rozpoczęły się w marcu 1998 r., a w ich trakcie Estonia była wymieniana w czołówce państw spełniających warunki ekonomiczne i polityczne, stawiane kandydatom do Unii. W1994 r., po przystąpieniu do programu "Partnerstwo dla pokoju", Estonia wspólnie z pozostałymi państwami bałtyckimi rozpoczęła też zabiegi o przyjęcie do NATO. 30 marca 1994 r. Estonia podpisała układ o współpracy wojskowej z Danią, która zobowiązała się do szko- 254 Druga niepodległość (1991-1999) lenia w swoich obozach żołnierzy z państw bałtyckich, udzielenia pomocy technicznej i popierania estońskich starań w NATO. Armia estońska została wyposażona w sprzęt i uzbrojenie zgodne ze standardami Sojuszu Północnoatlantyckiego. Podstawowe, strategiczne kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej realizowały zmieniające się po wyborach rządy i ich zaplecze polityczne. Wyniki wyborów samorządowych w październiku 1993 r. zapowiadały klęskę wyborczą rządzącej koalicji w przyszłych wyborach parlamentarnych. 28 września 1994 r. upadł rząd Laara, a 4 września powstał, rządzący do wyborów w 1995 r., gabinet Andresa Ta-randa. W drugich w niepodległej Estonii wolnych wyborach do VIII Riigi-kogu (zachowano numerację od 1920 r.) udział wzięło trzynaście ugrupowań. Siedem z nich znalazło się w parlamencie. Pierwsze miejsce zdobył w nim blok wyborczy Partii Koalicyjnej (Koonderakond) i Związku Ludowego (Maarahva Uhenduś) Tiita Vahiego, zdobywając 32,2 proc. głosów i 41 mandatów. W bloku tym znaleźli się lewicowi intelektualiści, umiarkowani niepodległościowcy i wielu polityków spośród dawnej nomenklatury gospodarczej i politycznej. Opowiadali się za kontynuacją dotychczasowych reform, ale też za uwzględnieniem w polityce społecznej położenia warstw najsłabszych, zwłaszcza emerytów i rodzin wielodzietnych. Drugie miejsce z 19 mandatami (16,2 proc. głosów) zajęli liberałowie z Reformierakond. Partia Centrum, głosząca program socjalistyczny, miała 16 mandatów, a występujące razem "Ojczyzna" i Estońska Partia Niepodległości Narodowej zaledwie osiem mandatów. Do parlamentu weszli jeszcze "Umiarkowani" i blok partii mniejszości rosyjskiej "Naszym Domem jest Estonia" (Meie Kodu on Estimaa) - po sześć mandatów oraz powstała po rozłamie w "Ojczyźnie" - Partia Prawicy z pięcioma mandatami. Rozmiary porażki rządzącej koalicji były zaskoczeniem dla zagranicznych obserwatorów, wysoko oceniających postępy Estonii w zakresie przemian ekonomicznych i politycznych. Wyborcy reagowali jednak przede wszystkim na negatywne skutki zmian, takie jak bezrobocie, rosnąca przestępczość, wysoka inflacja, która w 1994 r. sięgała jeszcze 47 proc., spadek wartości emerytur i płac budżetówki. W kam- 255 Estonia panii wyborczej wydobywano także liczne afery finansowe i arogancję , władzy, zwłaszcza "studentów", czyli kolegów z czasów studiów na uniwersytecie w Tartu. Po wyborach koalicję rządową utworzyli zwycięzcy: Partia Koalicyjna, Związek Ludowy i liberałowie. Powołany 12 kwietnia 1995 r. gabinet Tiita Yahiego dysponował w parlamencie poparciem 60 posłów. Wprawdzie jego rządy przypadły na okres sukcesów w gospodarce i w polityce zagranicznej, ale także nie były wolne od afer politycznych i gospodarczych. Wybory marcowe w 1999 r. przyniosły kolejną zmianę rządzącej koalicji. Prezydenci Łotwy, Dtwy, Estonii i Stanów Zjednoczonych podpisują 16 lutego 1998 r. Kartę Bałtycką. Drugi z prawej Lennart Meri Zwycięzcą tych wyborów była Partia Centrum. Centryści uzyskali 24,4 proc. głosów i 28 mandatów. Po 18 mandatów zdobyli liberałowie i "Ojczyzna", o jeden mandat mniej "Umiarkowani". Te trzy partie utworzyły 25 marca 1999 r. gabinet Marta Laara, a zwycięscy cen-tryści znaleźli się w opozycji. Do parlamentu weszły jeszcze Partia Ludowa i Partia Koalicyjna (po siedem mandatów) i partia mniejszości rosyjskiej - Zjednoczona Partia Ludowa Estonii (Eestimaa Uhendatud Rahvapartei), która - jak w poprzednich wyborach - uzyskała sześć mandatów. Poza parlamentem znalazła się Estońska Partia Niepodległości Narodowej. Polska wznowiła stosunki dyplomatyczne z Estonią 4 września 1991 r. i od listopada 1994 r. jest reprezentowana w Tallinie przez 256 Druga niepodległość (1991-1999) Ambasadora RP. Odzyskanie niepodległości przez Estonię zbiegło się z opuszczeniem jej przez pokaźną grupę polskich budowlanych, projektantów i konserwatorów zabytków, którzy przez kilkanaście lat (1978-1991) z powodzeniem i ku zadowoleniu obu stron rekonstruowali zabytki Tallina i Tartu. Jednocześnie pracowało tam 150-200 osób, ale przez trzynaście lat przewinęło się przez Estonię kilka tysięcy Polaków z kraju. Demokratyczne przemiany w Estonii umożliwiły rozpoczęcie działalności polonijnej. W styczniu 1989 r. zarejestrowano Towarzystwo Kultury Polskiej w Estonii "Polonia". W1995 r. przekształcono je w Związek Polaków w Estonii "Polonia", uznany za prawnego kontynuatora Związku Narodowego Polaków, działającego w latach 1930-1940. Rozpoczęły działalność towarzystwa Estonia-Polska i Polska-Estonia. W niepodległej Estonii reaktywowano lub utworzono nowe parafie rzymskokatolickie w Narwie, Ahtme, Sillamae, KMoli, Parnawie i Val-dze. Placówki te, oprócz istniejących także w czasach ESRR parafii w Tallinie i Tartu, obsługiwali w większości polscy księża zakonni - z kraju. Nieliczna i rozproszona Polonia estońska skupia się wokół parafii i miesięcznika "Nasza Polonia". Od połowy lat dziewięćdziesiątych dzieci i młodzież polskiego pochodzenia zaczęły się pojawiać na koloniach i w letnich szkołach kultury i języka polskiego, a także na polskich wyższych uczelniach. Dużym wydarzeniem w życiu tej zbiorowości była wizyta papieża Jana Pawła II w Tallinie (10 września 1993 r.), chociaż w luterańskiej Estonii nie wzbudziła ona większego zainteresowania (na mszę papieską przybyło około 6 tyś. osób). W następnym roku wizyta Lecha Wałęsy była okazją do wręczenia polskich paszportów Polakom - byłym obywatelom II Rzeczypospolitej, a także odznaczeń i rent byłym żołnierzom AK ze wschodnich ziem Rzeczypospolitej, którym po kilkunastu latach obozów pozwolono zamieszkać w Estonii. W latach następnych kilkakrotnie przebywał w Tallinie prezydent Aleksander Kwaśniewski, rewizytowany w Warszawie przez Lennarta Meriego. Na uniwersytecie w Tartu, w ramach katedry slawistyki, podjęto studia polonistyczne. Estonia umiejętnie wykorzystała niepodległość do rozwiązywania trudnych problemów wewnętrznych i umocnienia swej pozycji mię- 257 l _______ Estonia dzynarodowej. Sukcesy gospodarcze dały jej pozycję lidera przemian zarówno wśród byłych republik ZSRR, jak i w całym obozie dawnych państw socjalistycznych. Jednocześnie uniezależniono gospodarkę estońską od wielkiego rosyjskiego sąsiada. W polityce wewnętrznej stworzono stabilne, demokratyczne instytucje państwowe. Tak oceniają sytuację Estonii politycy Unii Europejskiej, nieodmiennie wymieniający ją wśród pierwszych kandydatów do członkostwa w tej organizacji. Na estoński sukces złożyły się zarówno śmiałe i zdecydowane działania młodych ekip rządzących, jak i swoisty kapitał, jakim państwo to dysponowało w momencie odzyskania niepodległości: wysoka kultura gospodarowania i wyższa stopa życiowa niż w innych republikach radzieckich. Nie bez znaczenia była też akceptacja społeczeństwa dla trudnych reform gospodarczych, otwarcie na napływ zagranicznego kapitału i tradycje własnej państwowości z okresu międzywojennego. Kalendarium (do l lutego 1918 r. daty dzienne według kalendarza juliańskiego, potem gregoriańskiego) 1857 W Parnawie zaczyna wychodzić pismo "Parnu Postimees". 1862 Pierwsze wydanie estońskiego eposu narodowego Kalewpoeg. 1864 Chłopski ruch petycyjny w południowej Estonii. 1865 Założenie w Tartu Towarzystwa Teatralno-Śpiewaczego "Yanemuine". 1868 Zakończenie reformy włościańskiej. 1869 18-20 czerwca: I Ogólnoestońskie Święto Pieśni w Tartu. 1870 Oddanie do użytku pierwszej w Estonii linii kolejowej Petersburg-Narwa-Paldiski. 1872 Założenie Estońskiego Towarzystwa Literatów. 1878 W FelMe zaczyna się ukazywać pismo "Sakala". 1884 Poświęcenie w Otepaa niebiesko-czarno-białego sztandaru Estońskiego Towarzystwa Studentów. 1887 Wprowadzenie języka rosyjskiego do szkół ludowych. 259 Estonia 1889 Ograniczenie uprawnień samorządu gminnego. Wprowadzenie do gminy języka rosyjskiego. 1901 W Tallinie zaczyna wychodzić pismo "Teataja". 1904 Zwycięstwo wyborcze bloku estońsko-rosyjskiego w wyborach do rady miejskiej Tallina. 1905 Powstanie grupy literackiej "Noor-Eesti". styczeń: manifestacje robotnicze wTallinie - początek rewolucji 1905 r. w Estonii. 16 października: masakra demonstracji robotniczej na Nowym Rynku w Tallinie. 26 listopada: rejestracja pierwszej legalnej estońskiej partii politycznej - Estońskiej Ludowej Partii Postępowców. 27-29 listopada: Ogólnoestońskie Zebranie Delegatów Ludowych w Tartu. grudzień: podpalenia folwarków; działalność rosyjskich ekspedycji karnych. 1906 Powstanie zawodowych zespołów teatralnych: "Yanemuine" (Fartu) i "Estonia" (Tallin). 1909 Utworzenie Estońskiego Muzeum Narodowego wTartu (Raadi). 1914 Początek pierwszej wojny światowej. 1917 2 marca: początek rewolucji lutowej wTallinie. 5 marca: powołanie Jaana Poski na komisarza gubernialnego rosyjskiego Rządu Tymczasowego wTallinie. 26 marca: czterdziestotysięczna manifestacja Estończyków w Piotrogrodzie. 30 marca: postanowienie Rządu Tymczasowego o autonomii Estonii. Połączenie ziem estońskich w jedną gubernię. l lipca: pierwsze posiedzenie Estońskiego Sejmu Krajowego (Maapaev). 27 października: objęcie władzy przez bolszewików. 15 listopada: Estoński Sejm Krajowy ogłasza się najwyższym organem władzy państwowej. 260 Kalendarium 1918 luty: początek okupacji niemieckiej w Estonii. 24 lutego: proklamacja niepodległości Republiki Estońskiej wTallinie. Powołanie Rządu Tymczasowego Konstantina Patsa. 11 listopada: przejęcie władzy przez Rząd Tymczasowy. Koniec okupacji niemieckiej. 28 listopada: początek Estońskiej Wojny Wyzwoleńczej. 1919 styczeń: kontrofensywa estońska. Wyzwolenie ziem estońskich spod okupacji radzieckiej. 23 kwietnia: pierwsze posiedzenie Zgromadzenia Konstytucyjnego wTallinie. 23 czerwca: zwycięstwo wojsk estońskich pod V5nnu (Kies) w "wojnie z Lan- deswehrą". 10 października: przyjęcie ustawy o reformie rolnej. 1 grudnia: inauguracja działalności Estońskiego Uniwersytetu Państwowego w Tartu. 1920 2 lutego: podpisanie w Tartu układu pokojowego z radziecką Rosją. 15 czerwca: uchwalenie konstytucji Republiki Estońskiej. 1924 l grudnia: komunistyczne powstanie zbrojne wTallinie. 1928 l stycznia: reforma pieniężna, wprowadzenie korony estońskiej. 1933 14-16 października: przyjęcie w referendum nowej konstytucji. 1934 12 marca: zamach stanu Konstantina Patsa i gen. Johana Laidonera. Początek rządów autorytarnych - "epoki milczenia". 1937 28 lipca: przyjęcie nowej konstytucji Republiki Estońskiej. 1938 24 kwietnia: wybranie Konstantina Patsa na prezydenta Republiki Estońskiej. 261 Kalendarium 1950 21-26 marca: VIII Plenum KC KPE(b). Nasilenie represji stalinowskich. I se- l kretarzem KC KPE(b) został Johannes Kabin. Estonia 1939 23 sierpnia: podpisanie w Moskwie układu Ribbentrop-Mołotow. 18 września: internowanie w Tallinie polskiego okrętu podwodnego "Orzeł". 28 września: podpisanie w Moskwie estońsko-radzieckiego układu o bazach Armii Czerwonej w Estonii. 1940 16 czerwca: ultimatum radzieckie wobec Estonii i Łotwy. 17 czerwca: okupacja Estonii przez Armię Czerwoną. 21 czerwca: powołanie pod naciskiem ZSRR "rządu ludowego" Johannesa Varesa. 14-15 lipca: wybory parlamentarne w okupowanych przez ZSRR państwach nadbałtyckich. 6 sierpnia: inkorporacja Estonii przez Związek Radziecki. 1941 14 czerwca: masowa deportacja ludności bałtyckich republik radzieckich. 22 czerwca: początek wojny niemiecko-radzieckiej. lipiec-sierpień: zajęcie kontynentalnej części Estonii przez Wehrmacht. Początek j okupacji niemieckiej. wrzesień: ustanowienie Samorządu Estońskiego. 1944 30 stycznia: ogłoszenie powszechnej mobilizacji przez Samorząd Estoński. luty-listopad: walki na terytorium Estonii między Armią Czerwoną, siłami niemieckimi i formacjami estońskimi. 18 września: powołanie przez Jiiri Uluotsa rządu Republiki Estońskiej. 22 września: zdobycie Tallina przez Armię Czerwoną. listopad-grudzień: zmiana granicy z RFSRR Estonia traci Zanarwie i okręg| peczorski. 1944-1947 Przeprowadzenie reformy rolnej. 1945 Początek intensywnej industrializacji. 1947 maj: decyzja KC WKP(b) o kolektywizacji rolnictwa w republikach bałtyckich. Powstanie pierwszych kołchozów. 1949 25 marca: "wielka deportacja". Złamanie oporu wobec kolektywizacji. Osłabienie zbrojnego ruchu oporu. 262 1951 "Głos Ameryki" rozpoczął nadawanie audycji w języku estońskim. 1954 Utworzenie rządu Republiki Estońskiej na emigracji. 1955 Początek działalności Telewizji Estońskiej. 1956 14-25 lutego: XX zjazd KPZR zapoczątkował okres "odwilży". 1957-1965 Działalność Republikańskiej Rady Gospodarki Narodowej (sownarchoź). 1965 Otwarcie regularnej linii promowej Tallin-Helsinki. 1967 Początek działalności "leśnych uniwersytetów" na emigracji. 1967-1968 Działalność "opozycji komsomolskiej" na uniwersytecie wTartu. 1968 Zaostrzenie kursu politycznego. Koniec "odwilży". 1972 lipiec: I Światowe Dni Estonii (ESTO) w Toronto. 1978 lipiec: I sekretarzem KC KPE (na miejsce Johannesa Kabina) został Karl Yaino. Początek akcji rusyfikacyjnej. 1979 "Apel Bałtycki" w czterdziestą rocznicę układu Ribbentrop-Mołotow. 263 Estonia 1980 lipiec: w Tallinie odbywają się konkurencje żeglarskie XXII Igrzysk Olimpijskich w Moskwie. jesień: żywiołowe manifestacje młodzieżowe w Tallinie. "Ust 40". 1981 27 marca: śmierć Jiiri Kukka w czasie głodówki w obozie karnym w Wofogdzie. 1986 Początek pierestrojki w ZSRR 1986-1987 Kampania fosforytowa. 1987 23 sierpnia: manifestacja w parku Hirve w Tallinie. 26 września: publikacja w gazecie "Edasi" programu samodzielności ekonomicznej Estonii (IME). 12 grudnia: utworzenie Towarzystwa Ochrony Zabytków. 1988 luty-marzec: manifestacje i obchody rocznicy podpisania pokoju w Tartu (2 lutego), proklamowania niepodległości (24 lutego) i deportacji w 1949 r. 1-2 kwietnia: połączone obrady kierownictw związków twórczych, żądających zmian politycznych i kadrowych. kwiecień: początki organizowania Frontu Ludowego, Dni Ochrony Zabytków w Tartu, na których publicznie manifestowano pod niebiesko-czarno-białymi flagami. czerwiec: dymisja Karla Yaino. I sekretarzem KC KPE został Vaino Yałjas. Masowa (150 tyś.), ogólnoestońska manifestacja Frontu Ludowego na placu Śpiewaków w Tal linie. Początek "śpiewającej rewolucji". ' lipiec: powstanie Międzynarodowego Ruchu Ludzi Pracy ESRR {\ 9-11 września: XI Plenum KC KPE poparło program Frontu Ludowego. ' 11 września: "Pieśń Estonii" zorganizowana przez Front Ludowy zgromadziła w Tallinie 300 tyś. uczestników. 16 listopada: Rada Najwyższa ESRR przyjęła deklarację suwerenności Estonii. 1989 24 lutego: wciągnięcie estońskiej flagi narodowej na basztę Długi Herman w Tallinie; początek ruchu Komitetów Obywateli Estonii. 23 sierpnia: "bałtycki łańcuch" od Wilna do Tallina. listopad: decyzja Rady Najwyższej ZSRR o przejściu Litwy, Łotwy i Estonii na rozrachunek gospodarczy. 264 Kalendarium 24 grudnia: uznanie przez Radę Najwyższą ZSRR istnienia tajnych protokołów do traktatu Ribbentrop-Mołotow i stwierdzenie, że od początku nie miały one mocy prawnej. 1990 24 lutego: wybory do Kongresu Estonii. 11-12 marca: pierwsze posiedzenie Kongresu Estonii. 18 marca: wybory do Rady Najwyższej ESRR 23-25 marca: XX Zjazd KPE. Podział na niezależną od KPZR KPE i "platfor- mistów", związanych z KPZR 30 marca: uchwała Rady Najwyższej ESRR "O statusie państwowym Estonii", o rozpoczęciu "okresu przejściowego" do całkowitej niepodległości. 8 maja: zmiana nazwy państwa z ESRR na Republikę Estońską. 15 maja: proradziecka manifestacja Interfrontu na Toompea w Tallinie. 1991 3 marca: referendum w sprawie przywrócenia niepodległości Republiki Estońskiej. 17 marca: bojkot referendum w sprawie utrzymania Związku Radzieckiego. 12 czerwca: ustawa o reformie stosunków własnościowych. 19-21 sierpnia: pucz Giennadijajanąjewa w Moskwie. 20 sierpnia: proklamacja przywrócenia niepodległości Republiki Estońskiej. 6 września: uznanie przez ZSRR niepodległości Estonii. 17 września: przyjęcie Estonii do ONZ. 1992 20 czerwca: wprowadzenie pieniądza narodowego (korona estońska). Wyjście Estonii ze strefy rublowej. 28 czerwca: uchwalenie konstytucji Republiki Estońskiej. 20 września: wybory parlamentarne i prezydenckie. 5 października: pierwsze posiedzenie parlamentu (Riigikogu) Republiki Estońskiej. Wybór Lennarta Meriego na prezydenta. 1993 13 maja: przyjęcie Republiki Estońskiej do Rady Europy. 17 października: wybory samorządowe. 1994 31 sierpnia: zakończenie wycofywania wojsk rosyjskich z Estonii. 265 1995 l stycznia: wejście w życie umowy o wolnym handlu ze Wspólnotą Europejską. 5 marca: wybory parlamentarne. 12 czerwca: podpisanie Układu Europejskiego między Estonią a Wspólnotą Europejską. 24 listopada: złożenie przez Estonię wniosku o przyjęcie do Wspólnoty Europejskiej. 1996 sierpień-wrzesień: Lennart Meri zwycięża w wyborach prezydenckich. 1998 16 stycznia: Stany Zjednoczone, Estonia, Litwa i Łotwa podpisały Kartę Bałtycką. 31 marca: Konferencja międzyrządowa w Brukseli decyduje o rozpoczęciu z Estonią rokowań w sprawie wstąpienia do Unii Europejskiej. 1999 7 marca: wybory parlamentarne. 2001 maj: Estonia zakończyła rokowania z Unią Europejską w osiemnastu obszarach tematycznych. Premierzy Republiki Estońskiej 24II1918 i 11XI1918 - 9 V1919 Konstanta Pats 9 V1919-11XI1919 Otto Strandmann 18 XI1919-28 VII 1920 Jaan Tónisson 28 VII 1920-30 VII 1920 Ado Birk 30 VII 1920-26X1920 Jaan Tónisson 26X1920-2511921 Ants Piip 2511921-21X11922 Konstanta Pats 21XI1922-2 VIII 1923 Juhan Kukk 2 VIII 1923-26 III 1924 Konstanta Pats 261111924-16X111924 Friedrich Akel 16X111924-25X11925 Jiiri Jaakson 15X111925-9X111927 JaanTeemant 9X111927-4X111928 Jaan Tónisson 267 12IV1995-17 III 1997 TiitYahi 17 III 1997-25 III 1999 MartSiimann od 25 III 1999 MartLaar Estonia 4 XII 1928-9 VII 1929 August Rei 9 VII 1929-12II1931 Otto Strandmann 12II1931-19II1932 Konstantin Pats 19II1932-19 VII 1932 Jaan Teemant 19 VII 1932-7 XI1932 Karl Einbund (Kaarel Eenpalu) 7 XI1932-18 V1933 Konstantin Pats 18 V1933-21X1933 Jaan Tonisson 21X1933-24IV1938 Konstantin Pats 9 V1938-12X1939 Kaarel Eenpalu (Karl Einbund) 12X1939-21VI1940 Jliri Uluots 21VI1940-25 VIII 1940 Johannes Vares (od 23 VII 1940 r. premier ESRIO 18 K-22 K1944 OttoTief 8 V1990-3011992 Edgar Savisaar (do 8 V1990 r. premier ESRR) 3011992-21X1992 TiitVahi 21X1992-4X11994 MartLaar 4 XI1994-12IV1995 Andres Tarand 268 Prezydenci Republiki Estońskiej (do 1938 r. funkcję głowy państwa sprawował premier) Prezydenci Republiki Estońskiej po aneksji przez ZSRR (od września 1944 r. na emigracji) 21 VII 1940-911945 Jiiri Uluots 911945-29 III 1963 August Rei 301111963-23X111970 Aleksander Warma (Varma) 23X111970-11111990 Tonis Kint 11111990-6X1992 Heinrich Mark 24IV1938-21VE1940 Konstanto Pats od 5X1992 Lennart Meri I sekretarze KC KPE w ESRR (1940-1990) Przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ESRR 12 K1940-VIII 1940 KarlSare 22 K1944-III 1950 Nikolai Karotamm III 1950-26 VII 1978 Johannes Kabin 26 VII 1978-16 VI1988 KarlVaino 16 VI1988-III 1990 Vaino Valjas 25 VIII 1940-29 XI1946 Johannes Vares 5 III 1947-4 VII 1950 EduardPall 4 VII 1950-4II1958 Augustjakobson 4111958-12X1961 JohanEichfeld 12X1961-7X1970 Aleksei Miiurisepp 22 XII 1970-25 V1978 Artur Vader 26 VII 1978-8IV1983 Johannes Kabin 8IV1983-8 V1990 ' Arnold Ruutel (1990-1992 przewodniczący Rady Najwyższej Republiki Estońskiej) Premierzy (przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych) ESRR Wskazówki bibliograficzne 25 VIII 1940-28 VIII 1941 Johannes Lauristin 28 K1944-29 III 1951 Arnold Veimer 291111951-12X1961 Aleksei Muiirisepp 12X1961-1811984 Valter Klauson 1811984-16X11988 Bruno Saul 16 XI1988-3IV1990 IndrekToome 3IV1990-8 V1990 Edgar Savisaar (do 2311992 r. premier Republiki Estońskiej) Czytelnik zainteresowany dwudziestowiecznymi i wcześniejszymi dziejami Estonii może sięgnąć po prace z okresu międzywojennego, autorstwa historyków estońskich i polskich. H. Kruus opracował GrundńB, der Geschichte der estnischen Nation (Fartu 1932), wydany takżewjęzyku francuskim jako Histoire de 1'Estonie (Paris 1935). Odbiciem zainteresowania Estonią ze strony polskiej było w latach międzywojnia wiele prac o różnym charakterze, w tym: W. Studnickiego, Zarys państw bałtyckich. Finlandia, Łotwa, Estonia (Warszawa 1923) i tegoż autora: Przewroty i reformy agrarne Europy powojennej i Polski (Warszawa 1927). O Estonii pisała też M. Dąbrowska, U północnych sąsiadów (Warszawa 1929) i I. Kosmowska, Estonia. Kraj i ludzie (Warszawa 1930). Po drugiej wojnie światowej E. Uustalu wydał History of the Estonian People (London 1952). Najbogatsze w faktografię, ale dobraną jednostronnie i tendencyjnie, są napisane jeszcze w duchu stalinowskiego "histmatu" (dogmatycznego materializmu historycznego) dwie wersje Istorii Estonskoj SRR (jednotomowa - Tallinn 1958 i dwa ostatnie tomy wersji trzytomowej -1II, S 50-ch godów XIX w. po mart 1917g., Tallinn 1966; L III - S marta 1917 g. do 50-ch godów, Tallinn 1974). Podstawową pracą do międzywojennych dziejów Estonii pozostaje G. von Raucha, Geschichte der baltischen Staaten (Stuttgart-Koln-Małnz 1970). Następne pięćdziesięciolecie ujmuje syntetycznie pozycja: RJ. Misiunas, R Taagepera, The Baltic States: Years of Dependence 1940-1990 (London 1993). Wśród historyków polskich sprawami estońskimi zajmował się po drugiej wojnie światowej przede wszystkim P. Łossowski. Najważniejsze prace to: Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury (Wroclaw-Warszawa-Gdańsk 1972); Między wojną a pokojem. Niemieckie zamysły wojenne na wschodzie w obliczu traktatu wersalskiego marzec-czerwiec 1919 (Warszawa 1976) i Stosunki polsko-estońskie 1918--1939 (Gdańsk 1992). Pod pseudonimem Jan Korzeń opublikował też w drugim obiegu Dramat narodów bałtyckich (Warszawa 1987), wydany pod własnym nazwiskiem w roku 1990. Problematyki międzynarodowej tego regionu dotyczy praca A Skrzypka, Związek Bałtycki. Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia w polityce Polski i ZSRR w latach 1919-1925 (Warszawa 1972). Jedną z ostatnich polskich publikacji jest praca A. Topija, Mniejszość niemiecka na Łotwie i w Estonii w latach 1918-1939/41 (Bydgoszcz 1998). Losów ludności niemieckiej na Litwie i Łotwie od średniowiecza do czasów drugiej wojny światowej dotyczy obszerna praca pod red. G. von Pistholkorsa, Deutsche Geschichte im Osten Europas. Baltische Lander (Berlin 1994). 275 Wskazówki bibliograficzne Estonia Dzieje Estonii po drugiej wojnie światowej, oprócz wspomnianych już prac Misiu-nasa i Taagapery oraz Łossowskiego, są tematem opublikowanej na Zachodzie pracy M. Laara, War in the Woods: Estonians Strugglefor Survival 1944-1956 (Washington 1992), wydanej w Estonii jako Metsavennad ("Leśni bracia", Tallinn 1993). Obszerne informacje o kulturze estońskiej od średniowiecza po pierwsze powojenne dziesięciolecie zawiera praca zbiorowa Aspects ofEstonian Culture (London 1961). Wyraźny wzrost publikacji nastąpił po odzyskaniu przez Estonię niepodległości. Syntetyczny charakter mają prace TU. Rauna, Estonia and the Estonians (Stanford 1991), A Schmidta, Geschichte des Balticum. Von den alten Gottern bis żur Gegenwart (Munchen 1992) oraz S. Champonnois i F. de Labriolle'a, UEstonie: des Estes aux Estoniens (Paris 1997). Najnowszych wydarzeń dotyczy książka R Taagepery, Estonia. Return to Independence (Oxford 1993) i A. Iievena The Baltic Revolution. Estonia, LaMa, Lithuania and thePath to Independence (New Haven-London 1993). W języku rosyjskim ukazały się: M. Laar, H. Valk, L Yahtre, Oczerki istorii estonskogo narada (Tallinn 1992), tłumaczona z języka estońskiego zbiorowa Istorija Estonii (Tallinn, 1.1 - 1997, t II - 1996) i L Yahtre, Istorija estonskoj kultury. Kratkij obzor (Tallinn 1994; tłum. z Eesti kultuuri ajalugu, Tallinn 1993). Charakter informatora ma zbiorowe Kto jest' kto w kulturie Estonii (Tallinn 1996) oraz I. Biełobrowcowej i P. liasa, Estonskaja litieratura XX wieka (Tallinn 1997). Wśród publikacji polskich, dotyczących estońskich przemian ostatniego dziesięciolecia, na czoło wybija się J. Darskiego, Estonia. Historia, wspólczesność, konflikty narodowe (Warszawa 1995). Zagadnień współczesnych dotyczy też praca P. Eber-hardta, Problematyka narodowościowa Estonii (Warszawa 1997). Należy odnotować wiele publikacji, dotyczących stosunków polsko-estońskich w XIX i XX w. Charakter źródłowy ma publikacja: Polacy w Estonii mówią o sobie, wybór i wstęp ks. E. Walewander (Lublin 1997). Losów Polaków w Estonii i stosunków polsko-estońskich dotyczą zbiorowe opracowania: Polacy w Estonii, pod red. ks. E. Wa-lewandra (Lublin 1998) i Uniwersytet w Tartu a Polacy. Rola dorpatczyków w polskiej nauce, kulturze i polityce XIX i XX w., pod red. S. G. Isakowai J. Lewandowskiego (Lublin 1999). Czytelnikowi, który chciałby sięgnąć po publikacje w języku estońskim, można polecić, oprócz prac estońskich tłumaczonych na inne języki: Eesti ajalugu arkamisajast kuni tanapaevan (Historia Estonii od okresu odrodzenia narodowego do dzisiaj, koost S. Óispuu,Tallinn 1992), szkic: M. Laar, L Yahtre, H. Valk,Kodu lugu (Domowa opowieść; Tallinn 1992). W serii "Eesti ajalugu" (Historia Estonii) ukazały się: Kro-noloogia (Chronologia; koost S. Yahtre, Tallinn 1994) - zestawienie dat z dziejów Estonii od 11000 r. p.n.e. do roku 1993 iElulugudes (Życiorysy, koost. S. Yahtre,Tallinn 1997), zawierające biogramy 101 postaci z estońskiej historii od XII do XX w. Nieocenioną pomocą są estońskie wydawnictwa encyklopedyczne, od międzywojennej Eesti Entsuklopeedia, poprzez radzieckie, na najnowszych kończąc. Informacji o współ- czesnych politykach dostarcza wydawnictwo Kęs on kęs eesti poliitikas 1988-1992 (Kto jest kim w estońskiej polityce 1988-1992; Tallinn 1992). Instytut Jaana Tonissona opublikował wybór publicystyki z lat pierestrojki: Eesti poliitilise mdtte ajaloost. Yalitud artliklid 1987-1991 (Z dziejów estońskiej myśli politycznej. Wybrane artykuły 1987--1991; Tallinn 1992). Ten sam Instytut wydał zbiór dokumentów z lat walki o niepodległość: Jaan Tonisson Eesti valis poliitikas 1917-1920 (Jaan Tónisson w polityce zagranicznej Estonii 1917-1920; Tallinn 1993). Lat Estońskiej Wojny Wyzwoleńczej dotyczą także dwa wznowienia publikacji międzywojennych: A. Traksma, Liihike Yabadussoja ajalugu (Krótka historia Wojny Wyzwoleńczej; wyd. 2, Tallinn 1992) i E. Laaman, Eesti Yabadussoja. Poliitiline ajalugu (Estońska Wojna Wyzwoleńcza. Historia polityczna; wyd. 2, Tallinn 1991). Zwięzły, ale bogato ilustrowany zarys dziejów sztuki estońskiej daje praca: S. Helme, J. Kangilaski, Luhike Eesti kunsti ajalugu (Krótka historia sztuki estońskiej; Tallinn 1999). Biogramy znanych postaci współczesnego estońskiego życia politycznego, naukowego, kulturalnego zamieszcza wydawnictwo Kęs on kęs? Eesti 2000 (Tallinn 2000). 276