Elliot Aronson Timothy D. Wilson Robin M. Akert 1000083856 Zysk i S-ka Wydawnictwo 730382 Tytu� orygina�u SOCIAL PSYCHOLOGY The Heart and the Mind Copyright � 1994 by HarperCollins College Publishers Ali rights reserved Copyright � 1997 for the Polish translation by Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., Pozna� Published with arrangement by HarperCollins College Publishers Copyright � lor ihe covcr illirii..11.111 by Je.iii-P.iul Garciii/1 )i;il No. 4 \iu AXXA lnteni.ilioii.il Sp. 7. D.o., Agenci.i l-'olii!Jiutic/]i:iFn-'c Przek�adu dokonali: Anna Bezwi�ska (rozdz. 11, 12), Waldemar Domachowski (Przedmowa, Wskaz�wki dla student�w, O autorach, rozdz. l, 5, 13,15 � s. 652-673), Miros�aw Draheim (rozdz. 3, 8, 15 � s. 631-651), El�bieta Hornowska (rozdz. 10, 14), Marek Kowalczyk (rozdz. 4, 6), Zbigniew Kowalik (rozdz. 9), Marzena Zakrzewska (rozdz. 2, 7) Redaktor naukowy dr hab. Waldemar Domachowski Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Redaktor Zofia Doma�ska Wydanie I ISBN 83-7150-016-5 Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c. ul. Wielka 10, 61-774 Pozna� fax 526 326 Dzia� handlowy tel./fax 532 751 Redakcja tel. 532 767 �amanie: perfekt s.c. ul. Grodziska 11, Pozna� Niech zechc� przyj�� Vera, Hal, Neal, Julie i Joshua Aronsonowie � E.A. Niech zechc� przyj�� Deirdre Smith oraz Christopher i Leigh Wilsonowie � T.D.W. Mojemu mistrzowi, moim wsp�pracownikom, przyjacio�om oraz Dane Archer � R.M.A. Szczeg�owy spis tre�ci ix Wst�p do wydania polskiego xvii Przedmowa xxi Wskaz�wki dla student�w xxix O autorach xxxii Wizualny przewodnik po podr�czniku xxxv CZʌ� PIERWSZA Rozdzia� l. Wprowadzenie do psychologii spo�ecznej 2 Rozdzia� 2. Metodologia: proces przeprowadzania bada� 32 CZʌ� DRUGA Rozumienie siebie i �wiata spo�ecznego Rozdzia� 3. Dysonans poznawczy a potrzeba podtrzymywania samooceny 78 Rozdzia� 4. Poznanie spo�eczne: w jaki spos�b my�limy o �wiecie spo�ecznym 124 Rozdzia� 5. Spostrzeganie spo�eczne: jak dochodzimy do rozumienia innych ludzi 170 Rozdzia� 6. Rozumienie siebie: w jaki spos�b poznajemy samych siebie 214 CZʌ� TRZECIA Wp�yw spo�eczny Rozdzia� 7. Konformizm: wp�ywanie na zachowanie 262 Rozdzia� 8. Postawy i zmiana postaw: wp�ywanie na my�li i uczucia 310 Rozdzia� 9. Procesy grupowe 354 viii Zarys tre�ci CZʌ� CZWARTA Stosunki spo�eczne Rozdzia� 10. Atrakcyjno�� interpersonalna: od pierwszego wra�enia do zwi�zk�w uczuciowych 402 Rozdzia� 11. Zachowanie prospo�eczne: dlaczego ludzie pomagaj� innym 452 Rozdzia� 12. Agresja: dlaczego ranimy innych ludzi 494 Rozdzia� 13. Uprzedzenie: przyczyny i lekarstwa 536 CZʌ� PI�TA Rozdzia� 14. Zdrowie i �rodowisko 590 Rozdzia� 15. Prawo i biznes 630 S�ownik 675 Bibliografia 689 Wst�p do wydania polskiego xvii Przedmowa xxi Wskaz�wki dla student�w xxix O autorach xxxii Wizualny przewodnik po podr�czniku xxxv CZʌ� PIERWSZA Rozdzia� 1 Wprowadzenie do psychologii spo�ecznej 2 Czym jest psychologia spo�eczna 5 Psychologia spo�eczna a m�dro�� ludowa i filozofia 8 Psychologia spo�eczna a inne nauki spo�eczne 10 Psychologia spo�eczna a psychologia osobowo�ci 11 Moc wp�ywu spo�ecznego 13 Moc sytuacji subiektywnych: kr�tka historia idei 16 Sk�d si� bior� konstrukty: podstawowe motywy ludzkie 19 Podej�cie zwi�zane z samoocen�: pragnienie, by czu�, �e jest si� dobrym 21 Podej�cie zwi�zane z poznawaniem spo�ecznym: potrzeba bycia adekwatnym 24 Psychologia spo�eczna a problemy spo�eczne 28 Podsumowanie 30 Literatura zalecana 31 Rozdzia� 2 Metodologia: proces przeprowadzania bada� Formu�owanie hipotez i teorii 37 Inspiracje p�yn�ce z wcze�niejszych teorii i bada� 37 Hipotezy oparte na osobistych obserwacjach 38 32 x Szczeg�owy spis tre�ci Metoda obserwacyjna: opisywanie zachowania spo�ecznego 40 Obserwacja systematyczna 41 Obserwacja uczestnicz�ca 42 Analiza archiwalna 42 Ograniczenia metody obserwacyjnej 45 Metoda korelacyjna: przewidywanie zachowania spo�ecznego 46 Pomiary 47 Korelacja nie jest to�sama z przyczynowo�ci� 50 Metoda eksperymentalna: odpowiadanie na pytania o przyczyn� 53 Zmienne niezale�ne i zale�ne 56 Ustalanie trafno�ci wewn�trznej w eksperymentach 58 Ustalanie trafno�ci zewn�trznej w eksperymentach 62 Podstawowy dylemat psychologa spo�ecznego 67 Badania podstawowe a badania stosowane 69 Problemy etyczne w psychologii spo�ecznej 71 Podsumowanie 74 Literatura zalecana 75 CZʌ� DRUGA ROZUMIENIE SIEBIE l �WIATA SPO�ECZNEGO Rozdjria� 3 Dysonans poznawczy a potrzeba podtrzymywania samooceny 78 Teoria dysonansu poznawczego 81 Zachowanie racjonalne a racjonalizuj�ce 83 Decyzje, decyzje, decyzje 84 Uzasadnianie wysi�ku 92 Psychologia niewystarczaj�cego uzasadnienia 96 Co rozumiemy przez �niewystarczaj�ce uzasadnienie" 103 Nast�pstwa dobrych i z�ych uczynk�w 105 Dowody �wiadcz�ce o istnieniu napi�cia motywacyjnego 110 Nowe kierunki w badaniach nad podtrzymywaniem samooceny 112 Teoria podtrzymywania poczucia w�asnej warto�ci 112 Teoria autoafirmacji 116 Podwy�szanie poczucia w�asnej warto�ci czy samopotwierdzanie? 118 Unikanie pu�apki racjonalizacji 119 Podsumowanie 121 Literatura zalecana 122 Rozdzia� 4 Poznanie spo�eczne: w jaki spos�b my�limy o �wiecie spo�ecznym 123 Zwykli ludzie jako teoretycy codziennej rzeczywisto�ci: schematy i ich oddzia�ywanie 128 Funkcja schemat�w: do czego one nam s�u�� 130 Wyb�r schematu: rola dost�pno�ci i zdarze� poprzedzaj�cych 132 Szczeg�owy spis tre�ci xi Zmienianie schemat�w: jak �atwo ludzie modyfikuj� swoje pogl�dy 136 Sprawianie, �e nasze schematy staj� si� prawd�: samospe�niaj�ce si� proroctwo 143 Czy kiedykolwiek uznajemy nasze schematy za nietrafne lub zmieniamy zdanie 146 Heurystyki wydawania s�d�w 147 Heurystyka dost�pno�ci: co przychodzi na my�l 149 Heurystyka reprezentatywno�ci: jak podobne jest A do B 152 Zakotwiczenie i dostosowanie: branie za dobr� monet� tego, co si� pojawia 153 Pos�ugiwanie si� uproszczonymi metodami my�lowymi w wydawaniu s�d�w spo�ecznych 155 Wnioskowanie z pr�b niereprezentatywnych: uog�lnianie na podstawie informacji z pr�b 156 Szacowanie wsp�zmienno�ci: przewidywanie jednej zmiennej na podstawie innej 160 Czy ludzie rzeczywi�cie my�l� tak �le 162 Charakterystyka ludzkiego wnioskowania 163 Korygowanie ludzkiego wnioskowania 165 Podsumowanie 168 Literatura zalecana 169 Rozdzia� 5 Spostrzeganie spo�eczne: jak dochodzimy do rozumienia innych ludzi 170 Zachowanie niewerbalne 173 Mimiczne wyrazy emocji 174 Inne kana�y komunikacji niewerbalnej 177 Wielokana�owa komunikacja niewerbalna 177 R�nice p�ciowe w komunikacji niewerbalnej 180 Ukryte teorie osobowo�ci: zape�nianie luk 182 Atrybucja przyczyn: odpowiadanie na pytanie �dlaczego?" 186 Istota procesu atrybucyjnego 187 Teoria wnioskowania z czynnik�w towarzysz�cych: od dzia�a� do dyspozycji 188 Model wsp�zmienno�ci: atrybucje wewn�trzne przeciw atrybucjom zewn�trznym 192 Stosowanie skr�t�w poznawczych podczas dokonywania atrybucji 195 Stosowanie schemat�w i teorii 195 Podstawowy b��d atrybucji: ludzie jako psychologowie osobowo�ci 195 R�nica mi�dzy aktorem a obserwatorem 201 Atrybucje w s�u�bie ego 204 Na ile dok�adne s� nasze atrybucje i wyobra�enia 208 Dlaczego nasze wyobra�enia dotycz�ce innych s� czasem b��dne 209 Szczeg�owy spis tre�ci Dlaczego czasem wydaje si�, �e wyobra�enia s� dok�adne 210 Podsumowanie 212 Literatura zalecana 213 Rozdzia� 6 Rozumienie siebie: w jaki spos�b poznajemy samych siebie 214 y\ U Natura Ja 216 Definicje Ja w r�nych kulturach 219 Poznawanie siebie poprzez introspekcj� 221 Teoria samo�wiadomo�ci 221 Ocenianie, dlaczego odczuwamy to, co odczuwamy; m�wimy wi�cej ni� wiemy 224 Konsekwencje introspekcyjnej refleksji nad przyczynami 227 Poznawanie siebie poprzez obserwacj� w�asnego zachowania 229 Teoria spostrzegania siebie 229 Efekt nadmiernego uzasadnienia 234 Dwuczynnikowa teoria emocji 239 B��dne okre�lenie przyczyn pobudzenia 242 Poznawanie siebie poprzez schematy Ja 246 Pami�� autobiograficzna 248 Poznawanie siebie poprzez interakcj� spo�eczn� 249 Ja odzwierciedlone 250 Teoria por�wna� spo�ecznych 250 Kierowanie wra�eniem 254 Ca�y �wiat jest scen� 254 Podsumowanie 258 Literatura zalecana 259 CZʌ� TRZECIA WP�YW SPO�ECZNY Rozdzia� 7 Konformizm: wp�ywanie na zachowanie 262 Konformizm: kiedy i dlaczego 264 Informacyjny wp�yw spo�eczny. Potrzeba bycia przekonanym o tym, co jest s�uszne 268 Przemiany i kryzysy 272 Kiedy konformizm informacyjny nie sprawdza si� 274 Kiedy ludzie podporz�dkowuj� si� informacyjnemu wp�ywowi spo�ecznemu 276 Opieranie si� informacyjnemu wp�ywowi spo�ecznemu 277 Normatywny wp�yw spo�eczny: potrzeba bycia zaakceptowanym 278 Konsekwencje opierania si� normatywnemu wp�ywowi spo�ecznemu 283 Normatywny wp�yw spo�eczny w codziennym �yciu 284 Szczeg�owy spis tre�ci xiii Bezrefleksyjny konformizm normatywny: dzia�anie na zasadzie automatycznego pilota 287 \/ Kiedy ludzie podporz�dkowuj� si� normatywnemu wp�ywowi spo�ecznemu 290 �/ Opieranie si� normatywnemu wp�ywowi spo�ecznemu 296 Wp�yw mniejszo�ci: kiedy kilku wp�ywa na wielu 296 Pos�usze�stwo autorytetowi 299 Podsumowanie 307 Literatura zalecana 308 Rozdzia� 8 Postawy i zmiany postaw: wp�ywanie na my�li /i uczucia 309 O Definicja postaw 313 Komponent emocjonalny, poznawczy i behawioralny 314 Zmienianie postaw poprzez zmian� zachowania. Jeszcze raz o teorii dysonansu poznawczego 315 Komunikaty perswazyjne i zmiana postaw 317 Kto m�wi, co i do kogo 317 Centralna i peryferyczna strategia perswazji 319 -Komunikaty wzbudzaj�ce strach 325 Zmienianie postaw o r�nej sile i r�nym pochodzeniu 328 R�ne �r�d�a postaw 328 Si�a postawy a jej dost�pno�� 334 Jak uodporni� ludzi na zmian� postawy 337 Wzmacnianie warto�ci 337 Uodpornienie postawy 338 Kiedy w perswazji wyst�puje efekt bumerangowy. Teoria reaktancji 341 Powody wewn�trzne a zewn�trzne: efekt naduzasadnienia 341 Kiedy na podstawie postaw mo�na przewidywa� zachowania 342 Przewidywanie zachowa� spontanicznych 344 Przewidywanie zachowa� zamierzonych 344 Reklama. Dlaczego jest skuteczna 347 Podsumowanie 351 Literatura zalecana 353 Rozdzia� fT Procesy grupowe 354 Definicje: czym jest grupa 356 Grupy niespo�eczne: skutki fizycznej obecno�ci innych 358 / Facylitacja spo�eczna: kiedy obecno�� innych mobilizuje nas 358 -/ Pr�niactwo spo�eczne: kiedy obecno�� innych uspokaja nas 363 xiv Szczeg�owy spis tre�ci Facylitacja spo�eczna czy pr�niactwo spo�eczne: co jest kiedy 365 Deindywiduacja: zagubienie w t�umie 366 Grupy spo�eczne: jak podejmowane s� decyzje 371 Grupowe a indywidualne podejmowanie decyzji 372 My�lenie grupowe: wiele g��w, jeden umys� 379 Polaryzacja grupy: d��enie do skrajno�ci 382 Interakcje w grupie: konflikt i wsp�praca 386 �Dylemat wi�nia" 388 ^ Stosowanie gr�b 392 Skutki komunikowania si� 394 O Negocjacje i przetarg 395 Podsumowanie 398 Literatura zalecana 399 CZʌ� CZWARTA STOSUNKI SPO�ECZNE 10 Atrakcyjno�� interpersonalna: od pierwszego wra�enia do zwi�zk�w uczuciowych 402 G��wni protoplasci atrakcyjno�ci 405 Osoba z s�siedztwa: efekt cz�sto�ci kontakt�w 406 Wp�yw atrakcyjno�ci fizycznej na to, czy kogo� lubimy 410 Podobie�stwo: sw�j ci�gnie do swego 417 Dope�nianie: czy� przeciwie�stwa si� nie przyci�gaj�? 419 Obsypywanie pochwa�ami 420 Lubi� i by� lubianym 422 Teorie atrakcyjno�ci interpersonalnej: wymiana spo�eczna i r�wno�� 426 Zwi�zki uczuciowe 430 Przyczyny mi�o�ci 435 Wymiana spo�eczna w zwi�zkach d�ugotrwa�ych 436 �i R�wno��: czy zawsze musi by� �co� za co�"? 438 Atrakcyjno�� fizyczna a zwi�zki d�ugotrwa�e 441 Style przywi�zywania si� a zwi�zki uczuciowe 442 K�opoty w raju 446 Podsumowanie 450 Literatura zalecana 451 Rozdzia� 11 Zachowanie prospo�eczne: dlaczego ludzie pomagaj� innym 452 Geneza zachowania prospo�ecznego: dlaczego ludzie pomagaj� 455 Socjobiologia: instynkty i geny 455 Wymiana spo�eczna: zyski i koszty zwi�zane z pomaganiem 457 Empatia i altruizm: pomoc bezinteresowna 461 Szczeg�owy spis tre�ci xv Indywidualne przes�anki zachowa� prospotecznych: dlaczego niekt�rzy ludzie bardziej ni� inni s� sk�onni do pomocy 467 R�nice indywidualne: osobowo�� altruistyczna 467 P�e� a zachowanie prospo�eczne 471 Wp�yw samopoczucia na udzielanie pomocy: czujesz si� dobrze, czynisz dobrze 472 Sytuacyjne determinanty zachowania prospo�ecznego: kiedy ludzie pomagaj� 477 �rodowisko wiejskie a miejskie 477 Liczba �wiadk�w: efekt widza 478 Charakterystyka ofiary 486 Konsekwencje udzielenia pomocy 488 Jak mo�emy zwi�kszy� gotowo�� do udzielania pomocy 490 Podsumowanie 492 Literatura zalecana 493 /--- ) (R�zdze 12 agresja;: dlaczego ranimy innych ludzi 494 Czym jest agresja 497 Czy agresja jest wrodzona czy wyuczona 497 o Co r�ni ludzi od myszy 500 Sytuacyjne uwarunkowania agresji 502 Procesy neuronalne i chemiczne jako przyczyna agresji 502 B�l i niewygoda jako przyczyny agresji 503 Sytuacje spo�eczne prowadz�ce do agresji 505 Wp�yw agresji ogl�danej w �rodkach masowego przekazu 512 Przemoc, pornografia i akty agresji wobec kobiet 516 Jak zmniejsza� agresj� 518 Czy kara sprzyja hamowaniu zachowa� agresywnych 518 Katharsis i agresja 521 Jak radzi� sobie z gniewem 528 Podsumowanie 534 Literatura zalecana 535 Rozdzia� 13 Uprzedzenia: przyczyny i lekarstwa 536 Uprzedzenia: powszechne zjawisko spo�eczne 539 Zdefiniowanie uprzedze�, stereotypizacji i dyskryminacji 542 Uprzedzenia: komponent afektywny 543 Stereotypy: komponent poznawczy 543 Dyskryminacja: komponent behawioralny 546 Co powoduje uprzedzenia 547 Spos�b, w jaki my�limy: poznawanie spo�eczne 548 xvi Wst�p do wydania polskiego Spos�b, w jaki przypisujemy znaczenie: tendencyjno�� atrybucji 561 P Spos�b, w jaki rozmieszczamy zasoby: teoria rzeczywistego konfliktu 567 Spos�b, w jaki si� dostosowujemy: regu�y normatywne 573 Jak mo�na os�abi� uprzedzenia 578 Hipoteza kontaktu 578 Kiedy kontakt os�abia uprzedzenia: sze�� warunk�w 580 Wsp�praca i wzajemna zale�no��: klasa mieszana 582 Podsumowanie 585 Literatura zalecana 587 CZʌ� PI�TA Rozdzia� 14 Zdrowie i �rodowisko 590 Rola stosowanej psychologii spo�ecznej 592 Psychologia spo�eczna a zdrowie 593 Spostrzeganie spo�eczne a zdrowie: interpretowanie negatywnych wydarze� �yciowych 594 Wykorzystanie ustale� psychologii spo�ecznej do doskonalenia nawyk�w zdrowotnych 608 Psychologia spo�eczna a �rodowisko 611 Spostrzeganie spo�eczne a �rodowisko: interpretowanie stresor�w �rodowiskowych 611 Zastosowanie psychologii spo�ecznej do zmieniania szkodliwych dla �rodowiska zachowa� 619 Podsumowanie 628 Literatura zalecana 629 Rozdzia� 15 Prawo i biznes Psychologia spo�eczna a prawo 632 Zeznania �wiadk�w 633 Q Wykrywanie k�amstw 642 S�dziowie przysi�gli: procesy grupowe w dzia�aniu 646 Psychologia spo�eczna a biznes 652 Zachowania konsumenckie 652 Dob�r pracownik�w: przepustka do �wiata biznesu 662 Przyw�dztwo: osi�ganie szczytu w �wiecie biznesu 665 Podsumowanie 672 Literatura zalecana 673 S�ownik 675 Bibliografia 689 630 Ju� na samym pocz�tku nale�y wyra�nie podkre�li�, �e niniejsza praca jest prezentacj� ameryka�skiej psychologii spo�ecznej. Nawet je�li czytel- nik nie jest zorientowany w tym, czym si� ta dziedzina psychologii zaj- muje, i tak bez trudu odkryje, i� jest to oferta przede wszystkim jej ame- ryka�skiej ga��zi, poczynaj�c od bibliografii przez zalecan� literatur� i do- b�r zagadnie� a� do sposobu roz�o�enia akcent�w w obr�bie jej dorobku. Tak si� jednak szcz�liwie sk�ada, �e prezentacja ta stanowi do�� wierne odzwierciedlenie tego, z czym mamy dzi� do czynienia w �wiecie psy- chologii spo�ecznej. Nie oznacza to oczywi�cie, �e istnieje znak r�wno�ci mi�dzy tym, co si� dzieje w ameryka�skiej psychologii spo�ecznej, i tym, co jest przedmiotem zainteresowa� w innych ni� anglosaski kr�gach kul- turowych. Oznacza tylko tyle, �e t�tno tej ga��zi nauki narzuca w wielu momentach sw�j rytm psychologii spo�ecznej uprawianej poza granica- mi Stan�w. Dla polskiego czytelnika ma natomiast ta ksi��ka walor do- datkowy. Pozwala mianowicie wyra�nie u�wiadomi� sobie, zw�aszcza w przypadku zastosowa�, odmienno�� zada� badawczych. Mo�na jed- nocze�nie oczekiwa�, �e wiele zagadnie� maj�cych swoje �dzi�" w Sta- nach � jutro mo�e sta� si� naszym pal�cym problemem. Pozwala r�w- nie� u�wiadomi� sobie, jak wiele rozwi�za�, sposob�w bada� i my�lenia o problemach jest zdeterminowanych warunkami spo�ecznymi, �rodowi- skowymi czy kulturowymi. Oznacza to mi�dzy innymi, �e owych propo- zycji rozwi�za� nie daje si� mechanicznie przenie�� na inny grunt. W naj- lepszym razie mog� si� sta� jedynie analogi� pokazuj�c� spos�b my�lenia o problemie. Wymagaj� jednak pe�nej �wiadomo�ci wszelkich pu�apek, jakie niesie ze sob� szukanie rozwi�za� w ten spos�b. W zasadzie ka�dy wst�p pisany do jakiejkolwiek ksi��ki powinien spe�ni� jedno podstawowe zadanie � ma u�atwi� czytelnikowi kontakt z ksi��k�, czyli zach�ci� go do jej studiowania, uprzedzi� o ewentualnych trudno�ciach w percepcji, zwr�ci� uwag� na szczeg�lnie wa�ne problemy w niej podj�te. Przy pisaniu wst�pu do podr�cznika opracowanego przez zagranicznych autor�w zadanie to nabiera dodatkowej wagi. Jest tak z wielu powod�w: du�ej liczby potencjalnych czytelnik�w o zr�nicowa- nych zainteresowaniach i zapotrzebowaniu na wiedz�, zakresu porusza- nych zagadnie�, odmiennych tradycji kulturowych, w kt�rych ksi��ka powsta�a, itd. Przedstawiany podr�cznik psychologii spo�ecznej zosta� napisany w Stanach Zjednoczonych. Jest to podr�cznik, kt�ry mo�na uzna� za ty- xviii Wst�p do wydania polskiego pow� egzemplifikacj� ameryka�skiego spojrzenia na uprawianie nauk spo�ecznych. W Polsce przet�umaczono du�o ameryka�skich ksi��ek psychologicznych. Nie by�o w�r�d nich zbyt wielu podr�cznik�w. Wy- danie podr�cznika jest zawsze inicjatyw� o szczeg�lnym charakterze. Trzeba mie� �wiadomo��, �e nie jest to tylko ksi��ka naukowa. Ma szcze- g�lny wp�yw na spos�b my�lenia o rzeczywisto�ci tych os�b, kt�re s� zainteresowane poszerzeniem w�asnej wiedzy o �wiecie, a szczeg�lnie student�w maj�cych w przysz�o�ci tworzy� elit� intelektualn� naszego kraju. Na autorach i wydawcach podr�cznik�w ci��y wi�c szczeg�lna odpowiedzialno��, kt�rej nie zawsze jeste�my �wiadomi. Wszak oni w�a�nie okre�laj� nie tylko to, jaka b�dzie wiedza os�b studiuj�cych dany temat, ale r�wnie� to, czy ta wiedza zostanie doceniona i wykorzysta- na w �yciu. Uzasadnione wi�c wydaje si� postawienie w tym miejscu pyta�: czy jest to rzeczywi�cie dobra decyzja wydawnicza? czy nie mo�- na by�oby zast�pi� tego wydania polskim podr�cznikiem? a mo�e lepiej pokusi� si� o przek�ad jednego z wielu podr�cznik�w wydanych w kra- jach europejskich? Pytania te oczywi�cie nie powinny zosta� bez odpo- wiedzi. Po pierwsze, dorobek ameryka�skiej psychologii spo�ecznej jest ogromny. W �adnym innym kraju nie stworzono tylu teorii wyja�niaj�- cych spo�eczne zachowania ludzi, jak w�a�nie w Stanach Zjednoczonych. Nigdzie te� nie zadbano tak dobrze o empiryczn� weryfikacj� tych teorii. Nie wydaje si�, aby intensywny rozw�j psychologii spo�ecznej na drugiej p�kuli wynika� ze szczeg�lnej pasji poznawczej ameryka�skich badaczy. Przyczyny tak dynamicznie rozwijaj�cej si� psychologii spo�ecznej by�y z pewno�ci� bardziej prozaiczne. Chodzi�o przede wszystkim o zdobycie wiedzy o �yciu spo�ecznym ludzi � o powodach, dla kt�rych jednych lubimy, a innych nienawidzimy, o przyczynach podatno�ci i odporno�ci na wp�ywy spo�eczne, o racjach, kt�re decyduj� o zaanga�owaniu w re- alizacj� tylko niekt�rych zada� spo�ecznych itd. Mo�e by� ona przydatna w �yciu poszczeg�lnych os�b, ale r�wnie� du�ych spo�eczno�ci. Og�lnie mo�na powiedzie�, �e ameryka�ska psychologia spo�eczna nigdy nie tra- ci�a z pola widzenia potrzeb codziennego �ycia. Potrzeby takie ma oczy- wi�cie nie tylko spo�ecze�stwo ameryka�skie. Podobne zapotrzebowanie odczuwane jest coraz wyra�niej w naszym kraju. I chocia� w pewnych zakresach nasze �ycie r�ni si� od �ycia w USA, to jednak problemy s� w wi�kszo�ci podobne i podobnej potrzeba wiedzy, aby si� do nich od- powiednio odnosi�. Podr�cznik E. Aronsona, T.D. Wilsona i R.M. Akert jest z ca�� pewno�ci� skarbnic� takiej wiedzy. Zosta� napisany z pozycji bliskiej �yciu i jako taki powinien by� odpowiednio doceniony nie tylko w �rodowiskach akademickich. Po drugie, nie mo�na postawi� znaku r�wno�ci mi�dzy tym, co si� dzieje w ameryka�skiej psychologii spo�ecznej, a stanem europejskiej, w tym r�wnie� polskiej, psychologii spo�ecznej. Inne problemy nios� od- mienne zagadnienia badawcze. Bardzo wyra�ne staje si� to w obr�bie r�nic we wp�ywach kulturowych, kt�re wytwarzaj� nieto�same realno�ci spo�eczne. Wp�ywy te powoduj� r�wnie�, �e inaczej s� roz�o�one akcenty w zapotrzebowaniu spo�ecznym na znalezienie praktycznych rozwi�za�. I st�d mi�dzy innymi wcze�niejsza uwaga o z�udno�ci poszukiwa� roz- wi�zania naszych problem�w przez szukanie prostych analogii z rozwi�- zaniami proponowanymi przez p�nocnoameryka�sk� psychologi� spo�eczn� w odniesieniu do p�nocnoameryka�skich problem�w Wst�p do wydania polskiego xix spo�ecznych, nawet w�wczas, gdyby na pierwszy rzut oka wydawa�y si� bardzo podobne do naszych w�asnych. Po trzecie, ameryka�ska psychologia spo�eczna wywiera�a i nadal wy- wiera wp�yw na kszta�towanie si� tej dyscypliny naukowej w innych kra- jach. Co wi�cej, uwa�amy, �e oddzia�ywania te nie ograniczaj� si� do psychologii spo�ecznej, lecz dotycz� wszystkich nauk spo�ecznych. Polska my�l spo�eczna, niezale�nie od tego czy by�a w opozycji do sposob�w ujmowania rzeczywisto�ci przez ameryka�skich psycholog�w spo�ecznych, czy te� pozostawa�a pod ich urokiem, tak�e zosta�a nasycona dominuj�- cymi tam orientacjami badawczymi. Niech nam b�dzie wolno wymieni� tylko kilka nazwisk uczonych polskich, kt�rzy przyczynili si� tw�rczo do asymilacji ameryka�skiego dorobku psychologii spo�ecznej w Polsce. Wspomnie� nale�y przede wszystkim Floriana Znanieckiego, wybitnego socjologa, kt�ry mimo du�ej oryginalno�ci teoretycznej docenia� i rozwija� nurt my�lenia naukowego popularny tak�e w Stanach Zjednoczonych. Nasuwa si� tu tak�e nazwisko Andrzeja Malewskiego, socjologa chc�cego pogodzi� niejako ogie� z wod�, czyli marksowsk� my�l spo�eczn� z ame- ryka�sk� psychologi� spo�eczn�. Nie nam os�dza�, czy zadanie to zosta�o uwie�czone sukcesem, jednak jego praca z pewno�ci� przyczyni�a si� do zakorzenienia ameryka�skiej psychologii spo�ecznej w polskiej humani- styce. Stefan Baley, autor pierwszego powojennego podr�cznika psycho- logii spo�ecznej, tak�e wni�s� znacz�cy wk�ad w zainteresowanie polskich psycholog�w dorobkiem ameryka�skim. Pierwsi polscy psychologowie spo�eczni z tego �r�d�a korzystali, zapoznaj�c si� z klasycznymi badania- mi Ascha, Scheriffa i Newcomba. Og�lnie mo�na wi�c powiedzie�, �e nauki spo�eczne w naszym kraju s� przygotowane do odbioru dorobku ameryka�skiej psychologii spo�ecznej. Jednak od wydania w 1975 roku ameryka�skiego podr�cznika Psychologia spo�eczna, autorstwa Newcomba, Conversea i Tumera, wiele si� w tym dorobku zmieni�o. Prezentowane opracowanie u�wiadamia nam to w ca�ej pe�ni. Jest to przecie� praca, kt�r� otrzyma� do r�ki ameryka�ski czytelnik w 1994 roku. Aktualno�� zawartej tu informacji pozwala na w miar� pe�ne zorientowanie si� w kie- runkach bada� ameryka�skiej psychologii spo�ecznej. Pami�tajmy przy okazji, �e kierunki te okre�laj�, chcemy tego czy te� nie, trendy rozwoju psychologii spo�ecznej na ca�ym �wiecie. Po czwarte, ameryka�skie podr�czniki akademickie posiadaj� okre�lo- ne walory dydaktyczne. W tym wzgl�dzie r�ni� si� zasadniczo od na- szych polskich opracowa� tego rodzaju. By� mo�e ameryka�skie wyob- ra�enie osoby studiuj�cej jest nieco inne ni� w Polsce i nie przyjmuje si� tam za�o�enia, i� niezale�nie od tego, j a k ksi��ka jest napisana, i tak zostanie przeczytana, je�li b�d� w niej zawarte m�dre i wa�ne tre�ci. Ame- ryka�scy autorzy prac naukowych dbaj� i zabiegaj� o czytelnik�w. I trze- ba przyzna�, �e potrafi� to robi�. Podr�czniki prawie zawsze s� dobrze ustrukturalizowane, mn�stwo w nich rozwi�za� graficznych, kt�re u�a- twiaj� studiowanie, ale przede wszystkim s� napisane w taki spos�b, aby zainteresowa� czytelnik�w, wzbudzi� w nich pasj� poznawania i przy- swajania wiedzy. Trzeba obiektywnie przyzna�, �e niekiedy stwarzane u�atwienia id� zbyt daleko. D���c do zaprezentowania z�o�onych zagad- nie� mo�liwie prosto, przedstawia si� je w spos�b zbytnio uproszczony. Mo�na t� osobliwo�� ameryka�skich podr�cznik�w d�ugo dyskutowa�. W tym miejscu jednak post�pimy po ameryka�sku i powiemy kr�tko � nie ma r�y bez kolc�w. Podr�cznik zosta� przez tr�jk� autor�w napisany xx Wst�p do wydania polskiego po mistrzowsku. Ka�dy jego rozdzia� mo�na czyta� prawie jak krymina�. Najpierw zostaje postawiony problem, a potem �ledzimy prac� wielu de- tektyw�w � psycholog�w spo�ecznych, kt�rzy mozolnie prowadz�c swoje eksperymenty, przyczyniaj� si� stopniowo do wyja�nienia zagadki naukowej. Dzi�ki wybranej przez autor�w formie przedstawienia mate- ria�u czytelnik �ledzi, krok po kroku, zmagania naukowc�w z ich, a jed- nocze�nie z naszymi problemami � zapoznaje si� z psychologi� spo�e- czn� nie tylko od strony uzyskiwanych przez ni� rezultat�w badawczych, ale poznaje r�wnie� proces dochodzenia do nich, proces tworzenia wiedzy naukowej. Ta w�a�ciwo�� podr�cznika, kt�rego jeden z autor�w (E. Aron- son) znany jest w naszym kraju z r�wnie ciekawej pracy (Cz�owiek � istota spo�eczna), jest tak�e wa�nym argumentem za jego wydaniem w Pol- sce. Mo�e polscy badacze p�jd� tym �ladem i b�d� opracowywa� r�wnie ciekawie i jednocze�nie kompetentnie swoje podr�czniki. �yczymy tego wszystkim polskim czytelnikom. Od kilku lat w USA przetacza si� fala walki z tzw. seksizmem. Ta ksi��ka tak�e nie jest od tego wolna. Autorzy poszli tu nawet o krok dalej, ni� zwykle to si� czyni. Postanowili mianowicie zrezygnowa� z inicja��w imion i pisa� je w pe�nym brzmieniu po to, by jednoznacznie mo�na by�o zidentyfikowa�, czy konkretny wk�ad w rozw�j psychologii spo�ecznej jest dzie�em kobiety czy m�czyzny. Wida� tu r�wnie� wyra�ne starania o to, by ten kobiecy wk�ad maksymalnie eksponowa�. Poniewa� autorzy korzy- staj� w zasadzie wy��cznie z bada� ameryka�skich, st�d zadanie to by�o zapewne do�� trudne. Na szcz�cie sytuacje te nie wp�ywaj� na zawarto�� pracy. Warto�� wk�adu w rozw�j danej dziedziny nauki nie zale�y ostate- cznie od tego, czy nazwisko (przynajmniej w j�zyku polskim) ko�czy si� na �i" czy na �a". Jest to jednak niew�tpliwy smaczek tej pracy. Intencj� autor�w podr�cznika by�o zaprezentowa� psychologi� spo�e- czn� w spos�b mo�liwie pe�ny. Wszystkie wywody zosta�y podporz�d- kowane idei przewodniej, kt�rej najpe�niejszym reprezentantem jest Elliot Aronson. Jej istotnym sk�adnikiem jest specyficznie rozwini�ta teoria dy- sonansu poznawczego. Znalaz� si� tu r�wnie� rozdzia� po�wi�cony me- todologii bada� w psychologii spo�ecznej, cz�sto zreszt� przywo�ywany w toku analizy r�norodnych eksperyment�w i bada� stanowi�cych pod- stawow� tkank� pracy i punkt wyj�cia formu�owanych wniosk�w. Mo�na tak�e znale�� fragment unikatowy nie tylko dla ksi��ek tego typu. S� to mianowicie uwagi zrodzone w du�ej mierze z ustale� psycho- logii uczenia si�. Zmierzaj� do zaoferowania wszystkim ucz�cym si� rad, kt�re u�atwiaj� przyswojenie i przechowywanie materia�u; mimo �e s� po- my�lane g��wnie dla potrzeb tej ksi��ki, dadz� si� wykorzysta� wsz�dzie tam, gdzie mamy do czynienia z procesem uczenia si� i nauczania. Podsumowuj�c, trzeba stwierdzi�, �e jest to dobrze napisana i szczeg�- �owo przemy�lana praca prezentuj�ca psychologi� spo�eczn� i ucz�ca jej. Celem autor�w by�o nie tylko przedstawi� obecny dorobek tej ga��zi wie- dzy, ale i pokaza�, w jaki spos�b mo�na z niego korzysta�, by rozwi�zywa� r�norodne problemy spo�eczne, z jakimi przychodzi nam si� boryka�. Jest to niew�tpliwie jedna z podstawowych zalet tej ksi��ki, z kt�r� w zawody mo�e i�� tylko wielo�� r�norodnych zagadnie�, w odniesieniu do kt�rych autorzy potrafi� zastosowa� rozwi�zania proponowane przez psychologi� spo�eczn�. STANIS�AW KOWALIK WALDEMAR DOMACHOWSKI Witamy w ksi��ce Psychologia spo�eczna. Serce i umys�. Dzi�kujemy za za- proszenie do waszej sali wyk�adowej. Jako nauczyciele czujemy si� za- szczyceni, poniewa� teraz wi�cej os�b b�dzie mog�o uczy� si� z nami, ni� gdyby�my czynili to indywidualnie. Po�wi�cili�my nasze zawodowe �ycie tej w�a�nie dziedzinie bada� i cho� nie oczekujemy od nikogo, by uczyni� to samo, jeste�my g��boko przekonani, i� ka�dy mo�e skorzysta� z wiedzy wypracowanej przez psychologi� spo�eczn�. Jest to obszar usta- le� naukowych dotycz�cych rzeczywistego �ycia. Dlaczego w otaczaj�cym nas �wiecie istniej� uprzedzenia? Dlaczego ludzie potrafi� by� pomocni i uprzejmi w jednych sytuacjach, a zachowywa� si� agresywnie i d��y� do przemocy w innych? Co powoduje, i� zakochuj� si�, by nie wspomina� ju� o odkochiwaniu si�? Kr�tko m�wi�c, dlaczego robi� to, co robi�? Niewa�ne, sam czy w obecno�ci innych, jeste� zawsze istot� spo�eczn�. Wiesz o tym, nawet nie�wiadomie, �e jeste� cz�ci� wi�kszej, interaktyw- nej sieci sk�adaj�cej si� z os�b, kt�re kszta�tuj� twoje my�li, uczucia i za- chowanie. To, co inni my�l� i m�wi� o nas � niezale�nie od tego, czy si� z tym zgadzamy � bierze si� st�d, �e my, ludzie, reagujemy zwykle na siebie nawzajem. Zachowanie spo�eczne jest skomplikowan� miesza- nin� emocji i poznawania. Podtytu� Serce i umys� odzwierciedla nasz� opi- ni� o przedmiocie psychologii spo�ecznej. Bo, jak napisa� Karol Dickens, �Istnieje m�dro�� umys�u i... m�dro�� serca". Mo�emy by� logiczni i ana- lityczni; mo�emy te� by� gwa�towni i zmienni. Mo�emy pod��a� za tym, co nam dyktuje g�owa, ale i za tym, czym kieruje si� nasze serce. Czasami udaje si� pogodzi� oba dyktaty. Psychologia spo�eczna zajmuje si� bada- niem takich w�a�nie proces�w. Praca nad t� ksi��k� wymaga�a wysi�ku zar�wno serca, jak i umys�u. ��cznie, ca�a nasza tr�jka uczy psychologii spo�ecznej 65 lat i w tym czasie przynajmniej 65 razy przegl�dali�my r�ne podr�czniki, usi�uj�c wybra� z nich to, co by�oby najlepsze dla naszych student�w, i prawie zawsze te wybory niezupe�nie zaspokaja�y nasze oczekiwania. Dlatego zdecydo- wali�my si� napisa� w�asn� ksi��k�. Psychologia spo�eczna. Serce i umys� odzwierciedla spos�b nauczania sto- sowany przez nas podczas zaj��. Jest to post�powanie ��cz�ce rygor na- ukowy (cudowna nauka empiryczna) i intelektualn� ekscytacj� (w jaki spos�b rzeczywiste �ycie mo�e by� najbardziej podniecaj�c� gr�?). M�- wi�c bardziej szczeg�owo � jest naszym �wy�nionym" podr�cznikiem psychologii spo�ecznej. xxii Przedmowa Humanistyczne podej�cie do nauki Bardzo powa�nie traktujemy cel nauczania formu�owany przez nauki humanistyczne; pragniemy tak kszta�ci� ludzi, by byli i artystami, i na- ukowcami, zaznajomionymi zar�wno z humanistycznym spojrzeniem na �wiat, jak i tym, kt�re jest oferowane przez nauk�. Psychologia spo�eczna jest, naszym zdaniem, doskona�ym miejscem na spotkanie si� tych dwu tradycji. Po pierwsze, jest bogat� nauk� empiryczn�. Przez jej zg��bianie studenci uzyskaj� spor� wiedz� o metodzie naukowej, �wzorcu" umo�li- wiaj�cym dotarcie do odpowiedzi na pytania o zwi�zki przyczynowo- -skutkowe w odniesieniu do dowolnego obszaru zainteresowa�. Uwa�amy, �e ka�dy, kto ko�czy studia, powinien posiada� wiedz� z zakresu metodologii. Poniewa� psychologia spo�eczna koncentruje si� na �yciu codziennym � sytuacjach, my�lach i dzia�aniach � jest atra- kcyjnym sposobem przyswajania sobie zasad poznawania stosowanych w nauce. Tak wi�c w rozdziale po�wi�conym metodologii (rozdz. 2) ob- szernie om�wili�my to, w jaki spos�b psychologowie spo�eczni radz� so- bie z nauk� empiryczn�. Pozwoli to studentom zdoby� podstawow� wie- dz� umo�liwiaj�c� zrozumienie �dzia�ania" nauki. Prezentacja bada� pro- wadzonych w ramach psychologii spo�ecznej rozszerzy t� wiedz�, daj�c jednocze�nie podstaw� naukowej edukacji. A co o sztuce? Ludzie nie mog� �y� wy��cznie nauk�. Jeste�my prze- konani, i� naukowe sposoby badania i realne �ycie, stanowi�ce tkank� naszej nauki, pomog� nam po��czy� ze sob� nauk� i sztuk�. Tworzenie dobrze skonstruowanego eksperymentu jest dzia�aniem artystycznym wy- magaj�cym tw�rczej wyobra�ni. Podejmuj�c badanie, formu�uje si� wiele hipotez i podtrzymuj�c najlepsze, ��czy si� je w nowe kombinacje � tak jak artysta, kt�ry � nim rozpocznie malowanie farbami � tworzy wie- le o��wkowych szkic�w. Przeprowadzanie eksperymentu jest bardzo po- dobne do re�yserowania filmu albo sztuki: ��wiat�a, kamera, akcja!" Takie badanie rozpoczyna si�, gdy pierwszy jego uczestnik przekracza pr�g. Czy ty, re�yser (pisarz albo producent), skonstruowa�e� sytuacj� ekspery- mentaln�, kt�ra na tyle przypomina rzeczywiste �ycie, �e potrafi wyzwo- li� w uczestnikach prawdziwe zachowania? Je�li nie, nie odniesiesz su- kcesu ani jako artysta, ani jako naukowiec. W tek�cie rozsiali�my cytaty pochodz�ce od pisarzy, artyst�w i poli- tyk�w oraz powszechnie znanych os�b. Zawarte w nich prawdy s� zgod- ne z tym, co psychologowie spo�eczni ustalili i odkryli w toku ekspery- ment�w. Cytaty te przypominaj� nam, i� �ycie spo�eczne nie jest wy��czn� domen� naukowc�w, lecz r�wnie� artyst�w � ka�dy z nas przecie� podlega prawid�owo�ciom psychospo�ecznym. Podczas gdy cytaty unaoczniaj� nam wk�ad literatury �wiatowej w zro- zumienie psychologii spo�ecznej, ilustracje w ksi��ce ukazuj�, jak bardzo sztuki wizualne o�ywiaj� �ycie spo�eczne. Obraz jest naprawd� wart setki s��w. Z du�� uwag� dobierali�my fotografie. W wielu przypadkach po- chodz� one z naszych w�asnych zbior�w lub materia��w wykorzystywa- nych podczas nauczania. Naszym celem by�o wywo�anie zaanga�owa- nia wizualnego czytelnika przez wykorzystanie pi�knych, ale i prowo- kuj�cych do zastanowienia wyobra�e�. Co wi�cej, na u�ytek tej ksi��ki stworzyli�my oryginalne historyjki obrazkowe, kt�re obja�niaj� trudne i skomplikowane koncepcje zjawisk psychospo�ecznych � w przyci�- gaj�cy oko i zaskakuj�cy wizualnie spos�b. Stwierdzili�my, i� komiksy Przedmowa xxiii s� cudownym narz�dziem wyk�adu na naszych zaj�ciach; pozwalaj� od- nie�� skomplikowane koncepcje teoretyczne do codziennego �ycia i po- magaj� studentom pozna� je bezpo�rednio. Jeste�my szczeg�lnie zado- woleni, �e uda�o si� nam zamieni� amatorskie wykonania na zrealizowane przez profesjonalnych artyst�w wspaniale prace, kt�re zobaczycie. Proces badawczy jest rygorystyczny, ale i ekscytuj�cy Kiedy we troje planowali�my t� ksi��k�, przyj�li�my, �e naszym pier- wszym i nadrz�dnym celem b�dzie zaprezentowanie czytelnikowi bada� psychospo�ecznych w ca�ej ich z�o�ono�ci i rozleg�o�ci; chcieli�my za- razem, by studiuj�cy pozna� co� wi�cej ni� same tylko wyniki tych ba- da�. Pragn�li�my pokaza�, jak ekscytuj�cym i intelektualnie pobudza- j�cym wysi�kiem jest ich prowadzenie, kt�re w rzeczywisto�ci mo�e sta� si� zabaw�. Jednocze�nie jest to �ci�le kontrolowany proces wyma- gaj�cy bardzo szczeg�owego zaplanowania, precyzyjnych decyzji i do- k�adnego wykonania. G��wnym wyznacznikiem naszych to�samo�ci ja- ko psycholog�w spo�ecznych s� badania eksperymentalne. Pragn�li�my, by ten podr�cznik odzwierciedla� nasz entuzjazm i zaanga�owanie w proces badawczy. Nigdy nie przesta� nas intrygowa� i zadziwia�, a czasem nawet zmusza� do �miechu. Chcieli�my, by te sentymenty przewija�y si� przez nasze dyskusje po�wi�cone teoriom i ustaleniom psychologii spo�ecznej. Nie wierzymy, �e trzeba rozwodni� informacj�, by uczyni� j� strawn� lub zrozumia��. Nawet bardzo z�o�ony materia� mo�e by� �atwo przy- swojony pod warunkiem, i� jest atrakcyjnie podany. Usi�ujemy �nie prze- mawia� z g�ry" do naszych uczni�w; staramy si� tego unikn�� r�wnie� i w tej ksi��ce. Prowadzimy naszego czytelnika poprzez spor� liczb� z�o�onych (a wspania�ych) bada� w psychologii spo�ecznej. W wi�kszo- �ci przypadk�w usi�ujemy prosto opisa� spos�b, w jaki je zaaran�owano; co badani spostrzegli i co zrobili; sk�d wzi�� si� model post�powania i co odzwierciedla; bie��ce zagadnienia teoretyczne i to, dlaczego wy- niki bada� �wiadcz� na rzecz wysuni�tych hipotez. Je�li na tym polega naukowa dyscyplina, to w jaki spos�b zaprezentowa� ich walor zaba- wowy? Jednym z mo�liwych sposob�w jest uprzytomnienie czytelnikom, i� w rzeczywisto�ci to ludzie, zwykli zjadacze chleba, kt�rych znamy (w��- czaj�c w to nas samych), robili te badania. W tej ksi��ce u�yli�my imion uczelnianych koleg�w. Prawdziwi ludzie, g��boko zaanga�owani w sw� prac�, jawi� si� wyra�niej, gdy czytasz ich pe�ne imiona i nazwiska w toku wywodu, a nie jedynie w imiennym spisie. Zastosowanie imion pozwala tak�e zwr�ci� uwag� czytelnika na znaczny badawczy wk�ad kobiet w t� dziedzin� wiedzy � fakt, kt�ry niezamierzenie zostaje ukryty, gdy u�y- wamy tylko nazwisk. Gdzie to by�o uzasadnione, w��czyli�my informacj� anegdotyczn� o tym, w jaki spos�b badanie zosta�o przeprowadzone, b�d� jak zaistnia�o; te kr�tkie historyjki pozwalaj� czytelnikowi pozna� �kulisy" � ukryty dot�d �wiat tworzenia eksperyment�w. xxiv Przedmowa Zastosowanie psychologii spo�ecznej do spraw codziennego �ycia Jeste�my przekonani, �e psychologia spo�eczna jest w spos�b naturalny interesuj�cym obszarem wiedzy, kt�ry winien zwr�ci� uwag� studenta � niezale�nie od jego zainteresowa�, pochodzenia czy sk�onno�ci. Wszy- scy ludzie s� w codziennym �yciu �aktorami", wytyczaj�cymi swoj� drog� w �wiecie spo�ecznym, cz�sto z poczuciem, i� brakuje im mapy! Zagad- nienia, kt�re badamy w ramach psychologii spo�ecznej, mog� dostarczy� studentom odpowiedniego rozpoznania, to jest okre�lonej wiedzy, obej- muj�cej teori� i ustalenia empiryczne, kt�re wyja�niaj�, dlaczego ludzie robi� to, co robi�. Uczynienie zjawisk codziennego �ycia przedmiotem zaj�� z psycholo- gii spo�ecznej daje wiele korzy�ci. Studenci otrzymuj�cy informacj�, kt�ra jest w spos�b naturalny interesuj�ca, s� silniej motywowani do pracy z ni�, do jej badania i przyswajania. Ukazanie zwi�zku realnych wydarze� �yciowych z procesami psychologicznymi pozwala studentom zrozumie� materia� akademicki na bardziej wyrafinowanym i z�o�onym poziomie. Wreszcie, i to jest najwa�niejsze, powi�zanie wiedzy czerpanej z ksi��ki z wiedz� uzyskiwan� poprzez do�wiadczenie daje ucz�cym si� co�, co mog� zabra� ze sob�, kiedy zaj�cia si� sko�cz� � umiej�tno�� zastoso- wania teorii psychologii spo�ecznej do realizacji swych przysz�ych �ycio- wych zada� i do analizowania wydarze� na �wiecie. Naszym zdaniem, za- j�cia z psychologii spo�ecznej nigdy si� nie ko�cz� � stajesz si� po pro- stu swym w�asnym nauczycielem (acz nie musisz zdawa� egzamin�w!). Wyzwaniem dla nauczyciela psychologii spo�ecznej (i autora podr�cz- nika) jest stworzenie i trafne wskazanie wyra�nego i rzeczywistego zwi�z- ku mi�dzy wiedz� akademick� a do�wiadczeniem codziennego �ycia. Po- traktowali�my to wyzwanie bardzo powa�nie. Ka�dy rozdzia� otwiera si� opowiadaniem nawi�zuj�cym do realnej sytuacji �yciowej takiej, jak: bie- ��ce wydarzenie, zdarzenie z przesz�o�ci, tocz�c� si� dyskusja polityczna czy popularne zjawisko kulturowe. Owe wprowadzaj�ce w zagadnienie winiety zach�caj�, i to od samego pocz�tku rozdzia�u, do popatrzenia na codzienne do�wiadczenia z punktu widzenia psychologii spo�ecznej. Co najwa�niejsze, w toku wywodu odwo�ujemy si� do tych przedstawie�, wzbogacaj�c wyk�ad i u�atwiaj�c zrozumienie problemu w �wietle teorii i wynik�w bada�, kt�re w�a�nie omawiamy. Oczekujemy, �e ta edukacyjna technika zach�ci student�w do wykorzystania zdobytej wiedzy w ich w�as- nym �yciu, a tak�e u�atwi zrozumienie tego, co si� dzieje w otaczaj�cym ich �wiecie. Zach�canie do krytycznego my�lenia W ostatnich paru latach by�o sporo zgie�ku wok� umiej�tno�ci �kryty- cznego my�lenia" u studiuj�cych. Co dla nas oznacza krytyczne my�le- nie? Pragniemy, aby nasi studenci byli aktywnymi, a nie tylko pasywny- mi odbiorcami informacji, aby wychodzili poza rol� konsumenta tego, co wyprodukowano. Pragniemy, by zadawali pytania, podejmowali wyzwa- nie i anga�owali si� w zdobywanie tej wiedzy. M�wi�c kr�tko, chcemy, by nasi studenci my�leli, a nie tylko mechanicznie zapami�tywali. Czy� nie jest to marzeniem ka�dego nauczyciela? (Nie powinno by� tak�e Przedmowa xxv marzeniem ka�dego uczestnika takich zaj��?) Co mo�emy zrobi� jako au- torzy podr�cznika, by promowa� ten rodzaj my�lenia? Jeste�my przekonani, i� odpowied� wi��e si� ze sposobem prezentacji wiedzy teoretycznej i empirycznej. Zar�wno teoria, jak i wyniki bada� musz� mie� jednakow� wag�. Ich wzajemne oddzia�ywanie na siebie czy nawet napi�cie mi�dzy nimi wywo�uje intelektualne podekscytowanie. Czy badacz w�a�ciwie przet�umaczy� teori� na odpowiedni wzorzec ba- dawczy? Czy postawione hipotezy testuj� t� teori�? Czy rezultaty s� war- to�ciowe i znacz�ce? Czy wyniki podtrzymuj� teori� czy te� zmieniaj� niekt�re jej elementy? Aby sk�oni� do krytycznego my�lenia, szczeg�owo opisali�my sporo z�o�onych eksperyment�w tak, by jasno ukaza�, jak i dlaczego badacze realizowali swe prace. W jaki spos�b badacz przeprowadzi� badanie, by uzyska� postulowany wniosek? Dlaczego te rezultaty s� trafne, interesu- j�ce czy u�yteczne? Pr�bowali�my pokaza� bardzo wyra�ny zwi�zek teo- rii i bada�, omawiaj�c teoretyczn� baz� zjawisk, wyja�niaj�c pytania, kt�re wynikaj� z teorii, a nast�pnie pokazuj�c odpowiednie dowody empiry- czne. Taki spos�b prezentacji cz�sto obejmuje otwarte om�wienie r�wnie� takich obszar�w docieka�, w odniesieniu do kt�rych dowody s� niejedno- znaczne, gdzie dane z wielu bada� nie dostarczaj� jeszcze sp�jnej czy wyczerpuj�cej odpowiedzi na sformu�owane wst�pnie pytania. Pragnie- my przypomnie� naszym uczniom, �e nauka �yje � ci�gle ewoluuje, na- wet wtedy, gdy o tym czytaj�. Ten styl przedstawiania zach�ca student�w do krytyki bada� i do de- cydowania na w�asny u�ytek, czy ich wyniki s� trafne, warto�ciowe i godne zaufania. Krytyczne my�lenie to zw�aszcza zadawanie pyta� i my�lenie na w�asny u�ytek. Studenci otrzymuj� �panoramiczny obraz" ujawniaj�cy swoiste sprz�enie zwrotne, kt�re istnieje mi�dzy wnioskowaniem a dzia- �aniem � nazywa si� to testowaniem hipotez � gdy czytaj� o tym, jak i dlaczego badacz przeprowadzi� badanie. Powinni�my przypomnie�, �e krytyczne my�lenie nie oznacza po pro- stu krytykowania tego, co kto� pisze. Oznacza r�wnie� systematyczny i analityczny styl my�lenia. Prezentowanie informacji powinno to pre- ferowa�. Kr�tko m�wi�c, s�dzimy, �e mo�na sk�oni� ucznia do czytania tego podr�cznika i spowodowa�, by my�la�! Promujemy tak� krytyczn� postaw� poprzez precyzyjne rozplanowanie naszych rozdzia��w. Usy- tuowanie i przep�yw materia�u oraz przemy�lane stosowanie nag��w- k�w pomog� czytelnikowi w wytworzeniu sobie owego �panoramicz- nego obrazu". Wreszcie, wa�nym elementem krytycznego my�lenia jest zdolno�� do wyjrzenia poza swojskie i �znane". Pragniemy, by czytelnicy zdali sobie spraw� z tego, �e to, jak my�l� i dzia�aj� Amerykanie w USA, w swoim �wiecie spo�ecznym, daleko odbiega od pe�nej opowie�ci o ludzkim ist- nieniu. W��czyli�my tak�e, tam gdzie to by�o potrzebne, informacj� mi�- dzykulturow�, z intencj� zach�cenia student�w do rozwa�enia r�nic � tak w obr�bie ich w�asnej kultury, jak i poza ni�. Podr�cznik i wyk�ady: bli�niacze dzieci r�nych rodzic�w Dobry podr�cznik powinien si� sta� cz�ci� do�wiadczenia zwi�zanego z uczestnictwem w zaj�ciach i by� utwierdzeniem wizji nauczyciela. Psy- xxvi Przedmowa ekologia spo�eczna. Serce i umy�l dostarcza wielu uzupe�nie�, kt�re wzbo- gacaj� zar�wno nauczycielsk� prezentacj� tej nauki, jak i jej rozumienie przez studenta. Po pierwsze, w oryginale naszemu podr�cznikowi towarzyszy podr�- cznik instruktora napisany przez Freda W. Whitforda ze State University w Montanie. Obejmuje on konstrukcj� poszczeg�lnych rozdzia��w, cz�� �nauczyciel nauczycielowi", wskaz�wki co do dalszej lektury, rodzaje aktywno�ci w trakcie zaj��, strategie uczenia, pytania do przemy�lenia i dyskusji oraz list� wybranych prac do ka�dego z rozdzia��w. Ponadto zawiera niekt�re z naszych w�asnych �wicze� realizowanych w trakcie zaj�� i obszerniejsze wykazy ta�m wideo i film�w na ich u�ytek. Po drugie, towarzyszy naszej pracy obszerny zbi�r test�w opracowany przez Kurta Holzhausena i Richarda P. McG�ynna, obu z Texas Tech Uni- versity. Zawiera on ponad 1000 pyta� o charakterze wielokrotnego wy- boru lub eseju, kt�re zosta�y wyczerpuj�co zanalizowane przez psycho- log�w spo�ecznych. Ka�de pytanie jest odniesione do odpowiedniego te- matu w tek�cie oraz do strony podr�cznika. By zwi�kszy� �atwo�� testo- wania, oko�o 15% pyta� wielokrotnego wyboru z tego banku test�w wy- st�puje tak�e w przewodniku dla uczni�w. Bank test�w jest r�wnie� dost�pny � za po�rednictwem oprogramo- wania TestMaster dla komputer�w typu IBM lub Macintosh � w skom- puteryzowanej formie umo�liwiaj�cej prowadz�cemu wy�wietlenie istnie- j�cego pytania lub dodanie nowego. Na potrzeby ucznia Kurt Holzhausen i Richard P. McG�ynn napisali przewodnik, kt�ry zawiera przegl�dy rozdzia��w i wskaz�wki co do dal- szego studiowania, zarysy poszczeg�lnych rozdzia��w, problemy do przyswojenia, terminy kluczowe i dwa testy odnosz�ce si� do praktyki, kt�re wykorzystuj� zar�wno wielokrotny wyb�r, jak i eseje odwo�uj�ce si� do krytycznego my�lenia � osobno do ka�dego z rozdzia��w. Ponad- to przewodnik zawiera nasze wyczerpuj�ce testy dla czytelnika, zwi�zane z zawarto�ci� podr�cznika. Dzi�kujemy za wyb�r naszej ksi��ki. Prosimy o komentarze i sugestie. W razie potrzeby prosimy do nas pisa� pod adresem: HarperCollins Pub- lisher, 10 East 53rd Street, New York, NY 10022. Podzi�kowania Elliot Aronson pragnie podzi�kowa� Carrie Fried, bardzo pomocnej w po- szukiwaniu niekt�rych materia��w do tej ksi��ki, oraz Verze Aronson, kt�ra, jak zwykle, dostarczy�a inspiracji i dzia�a�a jak p�yta rezonansowa wielu jego idei. Timothy Wilson dzi�kuje swemu promotorowi, Richardowi E. Nis- bettowi, kt�ry wykszta�ci� jego zainteresowanie t� dziedzin� bada� i po- kaza� zwi�zek mi�dzy psychologi� spo�eczn� jako dyscyplin� naukow� a �yciem codziennym. Dzi�kuje te� swym studentom: Ericowi Anderse- nowi, Kate Etiing, Sarze Hodges, Chrisowi Houstonowi, Kristen Klaaren, Suzanne LaFleur i Samuelowi Lindseyowi, kt�rzy pomogli mu utrzyma� r�wnowag� mi�dzy funkcjami profesora jako badacza, nauczyciela i au- tora. Dzi�kuje tak�e swym rodzicom, Elizabeth i Geoffreyowi Wilsonom, za ich komentarze do wst�pnych wersji rozdzia��w i ca�o�ciowe wspar- cie. Przede wszystkim za� dzi�kuje �onie, Deirdre, i swym dzieciom, Przedmowa xxvii Christopherowi i Leighi, za ich mi�o��, cierpliwo�� i zrozumienie, nawet w�wczas, gdy godzina by�a p�na, a komputer ci�gle w��czony. Robin Akert dzi�kuje swoim studentom i kolegom z Wellesley College za ich poparcie i zach�t�. Szczeg�lnie za� jest zobowi�zana profesorom: Julie Drucker, Patricii Berman, Nancy Genero, Abigail Panter i Jonatha- nowi Cheekowi. Ich rady, uwagi i poczucie humoru by�y nie do przece- nienia. Jest g��boko wdzi�czna swej rodzinie. Michach i Waynowi Aker- tom oraz Lindzie i Jerry'emu Wuichetom; ich niewyczerpany entuzjazm i nieograniczone poparcie pozwoli�y jej wytrwa� w tym projekcie, mimo wszystkich przeszk�d. Dzi�kuje te� C. Issakowi i G. Livetowi za autorsk� inspiracj�. Wreszcie, �adne s�owo nie jest w stanie wyrazi� jej wdzi�cz- no�ci i d�ugu wobec Dane Archer, promotora, kole�anki i przyjaciela, kt�- ra otworzy�a dla niej �wiat psychologii spo�ecznej i ci�gle pozostaje w nim jej przewodnikiem. �adna ksi��ka nie mo�e by� napisana ani opublikowana bez pomocy wielu os�b, kt�re pracuj� z autorami, sami pozostaj�c za kulisami. R�w- nie� nasza ksi��ka nie jest tu wyj�tkiem. Po pierwsze, pragniemy podzi�- kowa� kolegom, kt�rzy czytali pierwsze wersje rozdzia��w i dostarczyli wielu niezwykle po�ytecznych uwag. Byli to: Jeffrey B. Adams z College Saint Michael; John R. Aiello z Rutgers University; Charles A. Alexander z Rock Valley College; Joan W. Bai�y z Jersey City State College; Norma Baker z Belmont University; William A. Bamard z University of Northern Colorado; Susan E. Beers ze Sweet Briar College; Thomas Blass z Univer- sity of Maryland, Baltimore County; C. Georg Boeree z University Ship- pensburg; Lisa M. Bohon z California State University w Sacramento; Peter J. Brady z Ciark State Community College; Kelly A. Brennan z University of Texas w Austin; Susan