, WST�P DO NAUK PRAWNYCH JOLANTA JAB�O�SKA-BONCA WST�P DO NAUK PRAWNYCH (wyd. II uzupe�nione i poprawione) Pozna� "Ars boni et aequi", 1996 Recenzent Maciej Zieli�ski Wydawca: ARS BONI ET AEQUI Przedsi�biorstwo Wydawnicze ul. Zakr�t 26/1 60-351 Pozna� tel. (0-61) 868 83 23; tel./fax 867 18 27 e-mail: [email protected] http://www.man.poznan.pl./~ars_boni/ ISBN 83-900964-9-8 Druk i oprawa ABEDIK - Pozna� ul. �uga�ska l, tel./fax 877-40-68 SPIS TRE�CI 1. NAUKI PRAWNE 7 1.1. Uwagi og�lne 7 1.2. Nauki dogmatycznoprawne 13 1.3. Og�lne nauki o prawie: filozofia prawa �jurysprudencja og�lna � teoria prawa 18 1.4. Dyscypliny historycznoprawne i komparatystyka prawnicza 23 1.5. Pomocnicze dyscypliny nauk prawnych 25 2. STANOWIENIE PRAWA. AKTY NORMATYWNE 27 2.1. Podstawowe formy tworzenia prawa 27 2.2. Proces stanowienia prawa � aspekt procedurany 28 2.3. Proces stanowienia prawa � aspekt merytoryczny 33 2.4. Akt normatywny � pojecie 36 2.5. Powi�zania akt�w normatywnych 39 2.6. Typy akt�w normatywnych 41 2.7. Budowa aktu normatywnego 47 2.8. Nowelizacja. Tekst autentyczny. Tekst jednolity 51 2.9. Kodeks. Inkorporacja 53 2.10. Wyszukiwanie informacji o aktach normatywnych 54 3. INNE FORMY PRAWA 57 3.1. Prawo zwyczajowe 57 3.2. �Precedensy" w systemie prawa stanowionego 62 3.3. Opinie doktryny prawniczej 65 4. PRZEPISY I NORMY PRAWNE 66 4.1. Norma post�powania a inne typy wypowiedzi 66 4.2. Norma prawna a przepis prawny 68 4.3. Konwencjonalne koncepcje wyra�ania norm prawnych 74 4.4. Hipoteza normy prawnej 76 4.5. Dyspozycja normy prawnej 77 4.6. Sankcja prawna a przymus prawny 78 4.7. Rodzaje przepis�w prawnych 85 4.8. Niekt�re sposoby wyra�ania przepis�w w tek�cie prawnym 97 5. OBOWI�ZYWANIE PRAWA 100 5.1. Uwagi og�lne 100 5.2. Obowi�zywanie aktu normatywnego w czasie 102 5.3. Terytorialne obowi�zywanie aktu normatywnego 107 5.4. Obowi�zywanie prawa co do os�b 110 5.1. SYSTEM PRAWA 6.1. Uwagi og�lne Prawodawca, praktyka i doktryna prawnicza jako czynniki kszta�tuj�ce tre�� norm systemu prawa Struktura systemu prawa Prawo publiczne a prawo prywatne Prawo materialne a prawo post�powania Zasady systemu prawa Ga��zie prawa Sprzeczno�ci i luki w systemie prawa Prawo mi�dzynarodowe publiczne a prawo wewn�trzne Prawo europejskie a prawo wewn�trzne Polski 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7. 6.8. 6.9. 6.10. 6.11. Tre�ciowe i funkcjonalne zwi�zki norm prawnych z innymi normami spo�ecznymi 7. WYK�ADNIA PRAWA 7.1. Uwagi og�lne 7.2. Za�o�enia dotycz�ce prawodawcy 7.3. Typy wyk�adni prawa 7.4. Etap wst�pny wyk�adni � rozwi�zywanie problem�w wali- dacyjnych 7.5. Etap wyk�adni w�a�ciwej � rozwi�zywanie problem�w in terpretacyjnych 7.6. J�zykowe regu�y interpretacyjne 7.7. Systemowe regu�y interpretacyjne 7.8. Funkcjonalne regu�y interpretacyjne 8. STOSOWANIE PRAWA 8.1. Uwagi og�lne 8.2. Proces stosowania prawa � aspekt proceduralny 8.3. Wykonanie decyzji konkretnie-indywidualnej 8.4. Proces stosowania prawa � aspekt merytoryczny 8.5. Znaczenie retoryki prawniczej 9. FAKT PRAWNY. STOSUNEK PRAWNY 9.1. Rodzaje fakt�w prawnych 9.2. Typy stosunk�w prawnych 9.3. Podmioty prawa � strony stosunku prawnego 9.4. Przedmiot stosunku prawnego 9.5. Tre�� stosunku prawnego 10. WYBRANA LITERATURA 113 113 117 119 121 123 124 126 128 132 133 137 147 147 152 155 157 165 169 172 175 179 179 184 187 188 198 200 200 203 206 211 212 216 11. INDEKS RZECZOWY 219 1. NAUKI PRAWNE 9.1. Uwagi og�lne Ka�da dyscyplina naukowa ma okre�lony przedmiot (obiekt, zjawisko) bada�. Og� nauk ze wzgl�du na przedmiot dzieli si� na nauki formalne i realne. Nauki formalne badaj� �wiat form, takich jak twory matematyki i logiki (formalnej). Nauki realne zajmuj� si� badaniem rzeczywisto�ci materialnej. W�r�d nauk realnych wyr�nia si� nauki przyrodnicze, badaj�ce wytwory przyrody, oraz nauki humanistyczne, badaj�ce cz�owieka i jego wytwory. Nauki prawne (zwane tak�e og�lnie �prawoznawstwem") ze wzgl�du na przedmiot bada� zalicza si� do nauk humanistycznych. Prawoznawstwo posiada wsp�lny dla poszczeg�lnych nauk, cho� bardzo r�nie rozumiany i ujmowany (ze wzgl�du na r�ne za�o�enia filozoficzne i metodologiczne) obiekt zainteresowa�. Nauki prawne koncentruj� swoj� uwag� na problemach bezpo�rednio lub po�rednio zwi�zanych z przymusowym porz�dkiem og�lnych norm (regu�, wzor�w post�powania) ustanowionych lub uznanych przez pa�stwo w celu zorganizowania ram strukturalnych swobody dzia�ania podmiot�w spo�ecznych, zapewnienia im mo�liwo�ci uczestnictwa w procesach decyzyjnych w pa�stwie oraz zagwarantowania pewno�ci i bezpiecze�stwa stosunk�w wsp�pracy i konkurencji spo�ecznej. Og� tych norm nazywa� b�dziemy prawem. %. Prawo jest wi�c tutaj rozumiane nieinstrumentalnie, przede wszystkim jako element uk�adu spo�ecznego, pe�ni�cy okre�lone funkcje w stosunku do ca�ego uk�adu i jego cz�ci)ilnstrumental-ne rozumienie prawa, akcentuj�ce inny punkt widzenia, polega najog�lniej na pojmowaniu go jako narz�dzia s�u��cego do realizacji cel�w zewn�trznych w stosunku do prawa. Oba uj�cia nie stanowi� w zasadzie przeciwie�stwa, lecz maj� charakter komplementarny. Krytykowana jest jednak � w obliczu do�wiadcze� pa�stw totalitarnych � nadmierna �instrumentaliza- 8 l. Nauki prawne cja" prawa, polegaj�ca na wykorzystaniu go do cel�w, kt�rym skutecznie s�u�y� nie mo�e. Prawo mo�e by� bowiem tak�e postrzegane przede wszystkim jako narz�dzie realizacji rozlicznych cel�w systemu politycznego, omnipotentny instrument wprowadzania zmian spo�ecznych, za pomoc� kt�rych rz�dz�cy �prowadz�" rz�dzonych do realizacji �projektowanego" modelu spo�ecze�stwa. Nadmierna instrumentalizacja prawa w praktyce niesie jednak nieuchronne niebezpiecze�stwa postawienia w�adzy politycznej ponad prawem. Jest niezgodna z ide� systemu demokratycznego opartego na rz�dach prawa i zasadzie podporz�dkowania w�adzy politycznej oraz organ�w pa�stwa autorytetowi jego instytucji. }kW doktrynie wyra�ana jest tak�e druga nieinstrumentalna koncepcja prawa. Prawo pojmowane jest jako samoistna warto�� moralna lub kulturowa albo jako wyraz (symbol) warto�ci (np. prawo jako wyraz sprawiedliwo�ci, porz�dku, �adu spo�ecznego, pot�pienia czyn�w moralnie nagannych). Ta koncepcja jest wyra�nym przeciwie�stwem koncepcji instrumentalnej. Warunkiem podj�cia bada� w okre�lonej dyscyplinie naukowej jest dokonanie pewnych za�o�e� o naturze rzeczywisto�ci, o kt�rej chcemy wypowiada� twierdzenia. We wsp�czesnej refleksji nad prawem najcz�ciej akcentuje si� trzy g��wne jego aspekty. Aspekt normatywny akcentowany jest w�wczas, gdy ujmuje si� prawo przede wszystkim jako zbi�r regu� post�powania. Dla uj�� prawa w aspekcie normatywnym reprezentatywne s� pozytywistyczne koncepcje prawa. W systemach prawa stanowionego obiektem bada� staj� si� g��wnie teksty prawne, rozpatrywane z punktu widzenia ich powi�za� kompetencyjnych i tre�ciowych, przy czym elementem wi���cym s� zasady ich prawniczej eg-zegezy (interpretacji i wnioskowa�). Akcentuj�c aspekt realny prawa traktuje si� je g��wnie jako fakt psychospo�eczny, zbi�r regu� dzia�aj�cych w spo�ecze�stwie. Bada si� genez� i spo�eczne funkcje prawa, regu�y dzia�ania organ�w tworz�cych oraz stosuj�cych prawo, motywacj� zachowa� zgodnych z prawem i zachowa� dewiacyjnych. Dla uj�� prawa w aspekcie realnym charakterystyczne s� koncepcje pragmatycznego instrumentalizmu czy psychologizmu. Bior�c pod uwag� aspekt aksjologiczny, prawo pojmuje si� jako system regu� wyra�aj�cych lub realizuj�cych okre�lone war- 1.1. Uwagi og�lne 9 to�ci przypisywane prawu na podstawie zewn�trznych standard�w ocen (moralnych, politycznych, itp.), jak i o warto�ci wewn�trzne prawa, to znaczy przypisywane mu na podstawie standard�w formu�owanych przez same normy oraz zak�adanych entymematycznie w procesach tworzenia, stosowania i wyk�adni prawa (np. lex retro non agit � prawo nie dzia�a wstecz). Dla uj�� prawa w aspekcie aksjologicznym charakterystyczne s� koncepcje prawa natury. Wy�ej wymienione � przyk�adowo � koncepcje pojmowania prawa s� przedmiotem szczeg�owego zainteresowania filozofii prawa i historii doktryn polityczno-prawnych. Warto doda�, �e wsp�cze�nie podejmowane s� rozmaite pr�by przezwyci�ania jednostronno�ci uj�� pozytywistycznych, realistycznych i prawonaturalnych. Tak� propozycj� stwarza np. her-meneutyka prawnicza. Jednak generalnie wyr�nia si� trzy podstawowe orientacje (kierunki) bada�, kt�re z du�ym uproszczeniem okre�lam jako orientacj� �analityczn�" (aspekt normatywny), �empiryczn�" (a-spekt realny) i �metafizyczn�" (aspekt aksjologiczny). Opcja na rzecz jednej z tych orientacji oznacza preferencj� pewnej problematyki badawczej i pewnego repertuaru metod. Zbi�r r�nych pyta� dotycz�cych przedmiotu bada�, pyta� stawianych przez wzgl�d na praktyczno-spo�eczne lub te� nau-kowo-poznawcze implikacje zagadnie�, tworzy zesp� problem�w badawczych okre�lonej dyscypliny naukowej. Twierdzenia o przedmiocie bada�, sformu�owane w wyniku dokonanych czynno�ci poznawczych, stanowi� rozwi�zania poszczeg�lnych problem�w i s� odpowiedziami na pytania badawcze. Je�eli s� prawdziwe albo prawdopodobne � wzbogacaj� dorobek naukowy w danej dziedzinie. Podstawowe znaczenie ma wi�c przyjmowana koncepcja prawdy. Klasyczna koncepcja prawdy opiera si� na tezie, �e twierdzenie jest prawdziwe w�wczas, gdy adekwatnie opisuje rzeczywisto��. Jednak w naukach humanistycznych �ywe s� te� inne koncepcje. Na przyk�ad konsensualna koncepcja prawdy w my�l kt�rej twierdzenia s� prawdziwe, je�li wolni uczestnicy dyskursu zgadzaj� si� co do ich tre�ci. Jest charakterystyczne, �e w naukach prawnych uprawianych pod r�nymi nazwami w r�nych regionach kulturowych, mo�na wskaza� na pewne typowe problemy badawcze, powta- 10 l. Nauki prawne rzaj�ce si� pomimo funkcjonowania wielu koncepcji, r�nie ujmuj�cych prawo jako przedmiot bada�. Do owych �uniwer-sali�w badawczych" zalicza si� takie zagadnienia jak: a) poj�cie prawa i jego obowi�zywania; b) rekonstrukcj� warto�ci deklarowanych i realizowanych przez prawo; c) wypracowanie aparatu poj�ciowego koniecznego dla interp retacji prawa obowi�zuj�cego; d) tworzenie, stosowanie prawa i interpretacja prawa; e) funkcjonowanie prawa w spo�ecze�stwie; f) zwi�zki prawa z pa�stwem; g) podstawy metodologiczne nauk prawnych. Oczywi�cie nie ka�da dyscyplina prawnicza zajmuje si� wszystkimi wymienionymi tu kwestiami. Niekt�re z tych problem�w s� charakterystyczne tylko dla okre�lonych nauk (np. metodologia nauk prawnych dla teorii prawa, filozofii prawa lub jurysp-rudencji) inne zagadnienia s� rozwa�ane we wszystkich dyscyplinach, cho� nie w ka�dej traktuje si� je z jednakow� uwag� i w taki sam spos�b (np. obowi�zywanie prawa). Ten do�� orientacyjny katalog typowych problem�w pozwala, jak si� zdaje, zorientowa� si�, �e wiedza o prawie nie sprowadza si� do znajomo�ci tre�ci obowi�zuj�cych norm, cho� bez w�tpienia nauki o obowi�zuj�cym prawie stanowi� trzon dyscyplin prawniczych. Maj� one za sob� tradycj� wielu stuleci oraz bezpo�redni� donios�o�� praktyczn�. Owszem, znajomo�� og�lnych zasad prawa oraz umiej�tno�� pos�ugiwania si� tekstami prawnymi to podstawowe warunki pracy naukowej w praktyce prawniczej, jednak�e nauki prawne podejmuj� rozwa�ania znacznie rozleglejsze i r�norodniejsze. Ponadto, przytoczony katalog problematyki pozwala od razu zauwa�y�, �e tematyka badawcza prawoznawstwa jest z�o�ona, co musia�o doprowadzi� do wyodr�bnienia si� wielu dyscyplin naukowych. Poznanie naukowe opiera si�, na okre�lonych metodach badawczych. Metoda badawcza to pewien powtarzalny, dost�pny intersubiektywnej kontroli spos�b dochodzenia do uznania formu�owanego twierdzenia za prawdziwe lub prawdopodobne. Wyb�r metody powinien by� podporz�dkowany przede wszystkim problematyce badania. Za pomoc� metody eksperymentu mo�emy � zanurzaj�c cia�o sta�e w cieczy � powt�rzy� wyniki 1.1. Uwagi og�lne l l Archimedesa, z wykorzystaniem wywiad�w kwestionariuszowych ustali�, jak pojmuj� prawo politycy. G��wnym celem bada� jest d��enie do tworzenia ze wspomnianych twierdze� teorii naukowej. Teoria naukowa jest uporz�dkowanym merytorycznie zbiorem niesprzecznych twierdze�, sformu�owanych �ci�le i jednoznacznie oraz odpowiednio uzasadnionych (np. teoria wzgl�dno�ci Einsteina). Uzasadnienie twierdze� polega na wykazaniu, �e zosta�y spe�nione warunki wystarczaj�ce w danej nauce do uznania tezy za prawdziw� lub prawdopodobn�. Jednak�e prawdziwo�� tych twierdze� nie posiada w zasadzie charakteru absolutnego. Zale�y ona od przyjmowanej koncepcji prawdy oraz wielu czynnik�w dodatkowych, jak cho�by od technicznych mo�liwo�ci i wydolno�ci �rodk�w badawczych dost�pnych w danej epoce. O ile wi�c teorie naukowe wydziela si� ze wzgl�du na kryteria metodologiczne, to dyscypliny naukowe przede wszystkim z uwagi na kryteria organizacyjne i praktyczne. Teorie naukowe i tezy formu�owane w poszczeg�lnych dyscyplinach r�ni� si� sposobami uzasadniania twierdze�. Tak�e w naukach prawnych za uprawnione uznaje si� r�norodne drogi wykazywania, �e stawiane tezy s� prawdziwe. Ze wzgl�du na spos�b uzasadniania twierdze� og� nauk mo�na podzieli� na nauki dedukcyjne i nauki empiryczne. Naukami dedukcyjnymi s� nauki formalne. W naukach tych uzasadnianie twierdze� polega na dedukcyjnym ich wywnios-kowywaniu z twierdze� ju� uznanych za prawdziwe. Teorie w tych naukach tworz� systemy akcjomatyczne. Nauki realne s� naukami empirycznymi. Sprawa sposob�w uzasadniania twierdze� w tych naukach nie przedstawia si� tak prosto, jak w przypadku nauk dedukcyjnych. W du�ym uproszczeniu mo�na wskaza� na indukcjonizm, hipotetyzm i konwenc-jonalizm jako g��wne koncepcje post�powania badawczego. Od Arystotelesa pochodzi poj�cie indukcji, jako dochodzenia do s�d�w og�lnych na podstawie jednostkowych spostrze�e�. Jednak�e ju� Platon wskazywa� na konieczno�� stosowania tak�e narz�dzi dedukcyjnych w naukach empirycznych. Wsp�cze�nie metodologia nauk empirycznych postuluje nie tylko odwo�ywanie si� do obserwacji i eksperymentu, ale i do innych sposob�w. G��wnie podnosi si� warto�� hipotetyzmu, kt�rego zasadnicza my�l rysuje si� nast�puj�co: podstaw� p�z- 12 l. Nauki prawne nania s� hipotezy wyja�niaj�ce okre�lone zjawiska, nowe idee powzi�te przez badacza i na razie nie maj�ce uzasadnienia. Z hipotez tych wyprowadza si� kosekwencje logiczne. Maj�c pewien zbi�r konsekwencji bada si�, czy nie ma w nim sprzeczno�ci, czy nie sk�ada si� on z tautologii, czy wnosi on co� nowego w stosunku do dotychczasowych teorii. Je�eli odpowied� na te pytania wypada pozytywnie, hipotezy poddaje si� testowi empirycznemu, czyli sprawdzeniu tych konsekwencji, kt�re polegaj� na przewidywaniu fakt�w do�wiadczalnych. Je�eli przewidywania si� nie sprawdzaj�, teza upada. Istotn� warto�� maj� tak�e koncepcje konwencjonalist�w. Konwencjonalizm k�adzie nacisk na umowno�� twierdze� naukowych, zalecaj�c uznawanie tej z kilku mo�liwych do przyj�cia tez, za kt�r� przemawiaj� wzgl�dy ekonomii my�lenia, wygody i prostoty w post�powaniu badawczym. W praktyce w wielu naukach empirycznych zabiegi poznawcze typu indukcyjnego, antyindukcyjnego i konwencjonalnego splataj� si� i uzupe�niaj� wzajemnie, przy czym ranga ka�dego z tych sposob�w uzasadniania twierdze� w poszczeg�lnych dyscyplinach naukowych bywa r�na. R�nice wyp�ywaj� z przyjmowania niejednakowych koncepcji uprawiania nauki w og�le oraz rysuj� si� w zwi�zku z odr�bno�ciami przedmiotowymi w naukach empirycznych (przyrodniczych i humanistycznych). Nauki prawne jako nauki humanistyczne wykorzystuj� r�ne zasady empirycznego post�powania badawczego, mi�dzy innymi, w zale�no�ci od sposobu widzenia przedmiotu bada� i rysuj�cej si� problematyki badawczej. Zr�by r�nych teorii naukowych w niejednakowym zakresie oparte s� na twierdzeniach analitycznych lub syntetycznych. Twierdzenia analityczne s� konsekwencjami przyjmowanych wcze�niej definicji (konwencji terminologicznych) u�ytych w tych zdaniach s��w (np. �centymetr jest cz�ci� metra"). Uzasadnienie prawdziwo�ci takiego twierdzenia wymaga wi�c jedynie odwo�ania si� do przyjmowanego w danym j�zyku znaczenia okre�lonych poj��. W rozwa�aniach nad aspektem j�zykowym i aksjologicznym prawa znaczna cz�� twierdze� ma charakter analityczny, wiele z nich bezpo�rednio lub po�rednio nawi�zuje do definicji prawa i innych podstawowych poj��. 1.2. Nauki dogmatycznoprawne 13 Z kolei w rozwa�aniach nad funkcjonowaniem prawa w spo�ecze�stwie wi�ksze znaczenie maj� zdania syntetyczne (zwane twierdzeniami empirycznymi), kt�re wymagaj� uzasadnienia przez bezpo�rednie odwo�anie si� do r�nego rodzaju spostrze�e� lub przez to, �e dane zdanie zosta�o wed�ug okre�lonych schemat�w wnioskowania wywiedzione ze zda� uprzednio uznanych za uzasadnione przez do�wiadczenie (np. �w Polsce, w ka�dym urz�dzie s� dost�pne teksty prawne"). Na og� jednak do wszystkich nauk prawnych mo�na zastosowa� znan� (metafor� szaro�ci �filozofa i logika V. Quine'a �Wiedza, kt�ra zmienia si� w naszych r�kach przez mniej lub bardziej arbitralne i �wiadome zmiany i dodatki, mniej lub bardziej zale�ne od nieustannej aktywno�ci naszych zmys��w, jest wiedz� bladoszar�: bior�c czer� od fakt�w, a biel od konwencji. Ale nie znajduj� powa�nych powod�w, by mniema�, �e s� w niej nitki wy��cznie bia�e lub te� wy��cznie czarne". Jednocze�nie odr�bno�ci przedmiotowe nauk humanistycznych decyduj� o pewnej ich specyfice metodologicznej. Podkre�laj� j� zar�wno teoretycy nauki, jak i sami uczeni humani�ci. Wskazuj� na r�ne czynniki. Na przyk�ad, �e specyfika ta bywa wi�zana z rol� indywidualnej intuicji badacza, kt�ra pozwala na rozumienie fakt�w kulturowych. Wskazuje si� na specjaln� odmian� wyja�niania nie wyst�puj�c� nigdy w naukach przyrodniczych � na interpretacj� humanistyczn� albo na konwencj� hermeneutyczn� jako metod� humanistyki. Podkre�la si� sta�� obecno�� warto�ciowania w naukach humanistycznych. W samych naukach prawnych akcentuje si� tak�e osobliwo�ci badawcze charakterystyczne wy��cznie dla tych�e nauk. Swoisto�� metodologiczna prawoznawstwa upatrywana jest w technikach rozumowa� zwi�zanych z metodami logiczno-j�zykowy-mi umo�liwiaj�cymi rozumienie i interpretacj� tekstu prawnego. 1.2. Nauki dogmatycznoprawne G��wny trzon dyscyplin prawniczych tworz� nauki dogmatycznoprawne, zwane te� dogmatyk� prawa albo szczeg�owymi naukami prawnymi. S� to nauki, kt�rych przedmiotem bada� jest prawo aktualnie obowi�zuj�ce w konkretnych pa�stwach (prawo wewn�trzne) oraz prawo obowi�zuj�ce we wzajemnych 14 l. Nauki prawne stosunkach mi�dzy pa�stwami (prawo mi�dzynarodowe publiczne). W zasadzie ka�da z konkretnych nauk dogmatycznych rozwi�zuje problemy powstaj�ce w innej ga��zi (dziale) prawa obowi�zuj�cego w danym pa�stwie i czasie. Przez ga��� prawa rozumie si� zbi�r norm, kt�re reguluj� okre�lon�, wyodr�bniaj�c� si� sfer� stosunk�w spo�ecznych. Przyk�adowo: prawo karne jest ga��zi� prawa, kt�ra okre�la czyny przest�pne i zasady odpowiedzialno�ci za nie oraz kary gro��ce za ich pope�nienie i stosowane wraz z innymi �rodkami przymusu wobec sprawc�w takich czyn�w; problemami prawa karnego zajmuje si� nauka prawa karnego. Prawo cywilne jest ga��zi� prawa normuj�c� stosunki maj�tkowe i niekt�re stosunki osobiste zachodz�ce mi�dzy r�wnorz�dnymi podmiotami prawa; problemami prawa cywilnego zajmuje si� nauka prawa cywilnego. Podobnie prawu konstytucyjnemu odpowiada nauka prawa konstytucyjnego; prawu administracyjnemu � nauka prawa administracyjnego; prawu pracy � nauka prawa pracy, itd. W zasadzie podstawowy podzia� wszystkich nauk dogmaty-cznoprawnych odpowiada podzia�owi prawa na ga��zie. Jednak�e prawo w wyniku historycznego rozwoju zmienia si�, pewne jego dzia�y rozbudowuj� si�, zyskuj� na spo�ecznym znaczeniu, inne znaczenie trac�, a wi�c i szczeg�owe dyscypliny prawnicze ulegaj� odpowiednim przekszta�ceniom. W rezultacie usamodzielniania si�, pewnych wewn�trznych dzia��w danej ga��zi prawa (np. prawa cywilnego) lub te� w rezultacie kompleksowych regulacji prawnych, kt�re wi��� ze sob� elementy r�nych dzia��w prawa, wyodr�bniaj� si� stopniowo nowe ga��zie prawa i odpowiadaj�ce im nowe szczeg�owe nauki prawne. T� drog� powsta�o np. prawo pracy i nauka prawa pracy. Niekt�re dyscypliny szczeg�owe obejmuj� problematyk� nale��c� do r�nych ga��zi prawa. Elementem wsp�lnym, decyduj�cym o ich wyodr�bnieniu dla cel�w dydaktycznych lub badawczych jest wsp�lny przedmiot regulacji prawnej (np. prawo transportowe, g�rnicze). Takie kompleksowe dyscypliny szczeg�owe na og� opieraj� si� na kompleksowych ustawach. Podstawowym zadaniem ka�dej z nauk dogmatycznopraw-nych jest komentowanie i wyja�nianie tre�ci obowi�zuj�cych w danej ga��zi prawa norm. Chodzi o ustalenie i obja�nienie 1.2. Nauki dogmatycznoprawne 15 tre�ci poj�� u�ytych w tekstach prawnych, ustalenie znaczenia norm w szerszym kontek�cie innych przepis�w prawnych, a zw�aszcza w kontek�cie ga��zi prawa i zasad systemu prawa, ustalenie charakteru powi�za� mi�dzy normami, dokonanie klasyfikacji i systematyzacji obowi�zuj�cych norm. Nie nale�y jednak uto�samia� interpretacji tekst�w prawnych jako czynno�ci z zakresu konstruowania systemu prawa z metodami badania prawa w naukach dogmatycznoprawnych, kt�re pozwalaj� na poznawanie ju� skonstruowanego systemu. Przyk�adowo szuka si� odpowiedzi na takie pytania jak: czy okre�lonemu podmiotowi na podstawie obowi�zuj�cego prawa przys�uguje uprawnienie do dzia�ania w danej dziedzinie, czy okre�lony stosunek spo�eczny jest uregulowany prawnie, jak nale�y rozumie� pewien zwrot zawarty w tek�cie prawnym wobec jego wieloznaczno�ci w j�zyku potocznym, kt�r� z niezgodnych norm uzna� za obowi�zuj�c� w systemie prawa? itp. Dogmatyka prawa zmierza do uporz�dkowania materia�u normatywnego wed�ug jasnych i przejrzystych kryteri�w, tak, aby stworzy� z niego zwarty i intersubiektywnie poznawalny system. Po dokonaniu tego dzie�a dogmatyk na bie��co analizuje zmiany prawa i sprawdza, czy nowy materia� normatywny (akty normatywne, orzecznictwo) daje si� wkomponowa� w stworzony porz�dek, czy te� porz�dek ten wymaga uzupe�nie�, rozbudowy albo zmian. Dogmatyk stawia wi�c sobie za cel uporz�dkowanie materia�u normatywnego tak, aby system prawa postrzegany by� jako zbi�r niesprzeczny i zupe�ny. Efekt porz�dkuj�cy osi�ga si�gaj�c po r�ne �rodki, np. wyra�nie oddzielaj�c zasady prawa od innych norm, regu�y od wyj�tk�w, kwalifikuj�c normy do odpowiednich ga��zi prawa, poszukuj�c ich regu� konstrukcyjnych, proponuj�c wewn�trzne klasyfikacje i podzia�y. Dogmatyka prawa umo�liwia wi�c usystematyzowanie legislacji. Materia� prawny staje si� mo�liwy do uczenia i do nauczenia. Wsp�cze�nie szczeg�owe dyscypliny prawnicze w zasadzie nie ograniczaj� si� do w�sko pozytywistycznie rozumianych rozwa�a� nad obowi�zuj�cym prawem, programowo izoluj�cych badania od zagadnie� aksjologicznych i psychospo�ecznych. Podej�cie to znajdowa�o bezpo�rednie odniesienie genetyczne w niemieckiej szkole pozytywistycznej ko�ca XIX wieku. Dziewi�tnastowieczny pozytywizm prawniczy operowa� metod� formalno-dogmatyczn�. Sprowadza�a ona badania nad prawem do analizy 16 1. Nauki prawne poj�ciowej obowi�zuj�cych hic et nunc przepis�w prawnych, pomijaj�c ich genez�, funkcje i wyra�ane warto�ci. Naukowa problematyka dyscyplin prawniczych by�a ograniczona do zagadnie� de leg� lata, problematyk� de leg� ferenda wyeliminowano. Obecnie, cho� w dalszym ci�gu centraln� osi� zainteresowania w szczeg�owych naukach prawnych s� logiczne i j�zykowe problemy tekst�w prawnych, to jednak w naukach tych stawia si� tak�e pytania o oddzia�ywanie okre�lonych norm prawnych na �ycie spo�eczne, o warto�ci stoj�ce u ich podstaw, o praktyk� ich stosowania, o ich genez�, funkcje, warunki skuteczno�ci, a tak�e formu�uje si� wnioski de leg� ferenda. Zauwa�my, �e odpowiedzi na pytania tego typu wymagaj� wykorzystania przez nauki dogmatyczne dorobku merytorycznego i metodologicznego nie tylko nauk prawnych, ale i innych nauk humanistycznych. Style i metody pracy w szczeg�owych naukach prawnych bywaj� rozmaite. Niekt�rzy dogmatycy ho�duj� nadal wzorom pozytywistycznym, operuj�c g��wnie metod� formalno-dogma-tyczn�, inni � wskazuj�c na konieczno�� wieloaspektowego badania prawa � si�gaj� tak�e po metody innych nauk humanistycznych, takich jak historia, socjologia, psychologia itp. W ka�dym razie wsp�czesnego sposobu uprawiania nauk dogmatycznoprawnych nie mo�na uto�samia� wy��cznie z metod� formalno-dogmatyczn� (obecnie ten spos�b badania prawa okre�la si� jako badania przy wykorzystaniu metody logiczno-j�zykowej, st�d r�wnie� nie nale�a�oby raczej tradycyjnej nazwy tych nauk (dogmatyka prawa) wywodzi� i wi�za� �ci�le z tym tylko w�a�nie podej�ciem do badania prawa, a zw�aszcza z ujmowaniem prawa w oderwaniu od jego dzia�ania i warto�ci. W du�ym uproszczeniu mo�na powiedzie�, �e nazwa szczeg�owych nauk prawnych zwi�zana jest z tym, i� w naukach tych punktem wyj�cia refleksji poznawczej jest uznanie � bez dyskusji i empirycznej kontroli � tezy, i� prawo ustanowione albo uznane zgodnie z pewnymi regu�ami przyj�tymi w pa�stwie (tj. zgodnie z akceptowan� koncepcj� �r�de� prawa) obowi�zuje i jako takie stanowi przedmiot badawczy. Podstawowym materia�em badawczym szczeg�owych nauk prawnych w systemie prawa ustawowego s� teksty prawne (np. ustawy, rozporz�dzenia, zarz�dzenia itp.). S� to przede wszyst- 1.2. Nauki dogmatycznoprawne 17 kim teksty aktualnie obowi�zuj�ce. Cz�sto materia�em uzupe�niaj�cym s� teksty poprzednio obowi�zuj�ce lub dopiero projektowane, a zawieraj�ce regulacje tych zagadnie�, kt�re wymagaj� aktualnie rozwi�zania. Do�� szeroko rozwija si� tak�e badania prawnopor�wnawcze, o kt�rych b�dzie mowa ni�ej. Istotn� rol� odgrywa tak�e orzecznictwo. W systemie com-mon law jest to rola zasadnicza. Owa pierwszoplanowo�� tekst�w prawnych jako materia�u badawczego w naukach dogmatycznych wynika st�d, �e nauki te nie maj� racji bytu poza ga��ziami prawa, z kt�rymi s� zwi�zane genetycznie, co jest �r�d�em tak si�y, jak i s�abo�ci tych�e dyscyplin. Si�� mo�na upatrywa� w tym, �e dogmatyk ma wyra�nie sprecyzowany przedmiot bada�. Nie musi go identyfikowa� � jest on mu dany niejako d priori. Fakt ten znacznie u�atwia proces poznawczy w por�wnaniu z takimi naukami, w kt�rych wiele czasu i wysi�ku po�wi�ca� trzeba na identyfikacj� i uzasadnienie istnienia samego przedmiotu bada�, zanim przyst�pi si� do jego poznania i opisu (np. w socjologii czy psychologii). Siln� stron� nauk dogmatycznych jest tak�e ich wielostronny zwi�zek z praktyk� prawnicz�. Czynno�ci poznawcze tych dyscyplin s� podporz�dkowane w du�ej mierze potrzebom tej�e praktyki, a g��wnie potrzebom w zakresie stosowania prawa. Skomentowane i obja�nione prawo pomaga w podejmowaniu prawid�owych decyzji prawnych w s�dach i organach administracji publicznej. S�abo�ci� s� pewne funkcjonalne konsekwencje posiadania przez te nauki prawa obowi�zuj�cego jako przedmiotu bada�. Oto zmiana tekstu prawnego albo odst�pienie od prawnej regulacji okre�lonego typu stosunk�w spo�ecznych automatycznie poci�ga za sob� odpowiednie przekszta�cenia w naukach dog-matycznoprawnych, a� do likwidacji niekt�rych z nich w��cznie (np. gospodarka centralnie sterowana spowodowa�a w pa�stwach bloku wschodniego upadek nauki prawa handlowego). Wsp�cze�nie metody logiczno-j�zykowe pozostaj� podstawowym, cho� nie jedynym (na co ju� wskazywano), sposobem badania prawa w naukach dogmatycznych. Prawo obowi�zuj�ce � przedmiot badawczy tych nauk � jest wyra�one w okre�lonym j�zyku. Ze wzgl�du na potrzeby precyzyjnego komunikowania jest to j�zyk wyspecjalizowany, charakteryzuj�cy si� pewnymi specyficznymi w�a�ciwo�ciami. Przyk�adowo, prawodawca tworz�c tekst prawny nadaje arbit- 18 1. Nauki prawne ralnie znaczenie niekt�rym terminom. Badania obowi�zuj�cego prawa w szczeg�owych naukach prawnych prowadzi si� wi�c przy wykorzystaniu �rodk�w, jakie daj� do dyspozycji nauki o j�zyku. Jednocze�nie analiza materia�u obowi�zuj�cych tekst�w wymaga prowadzenia r�nego rodzaju rozumowa� i argumentacji. Dokonuje si� ich wykorzystuj�c metody, techniki, aparat poj�ciowy i podstawowe twierdzenia dyscyplin logicznych, a tak�e inne pozalogiczne techniki argumentacyjne wypracowane przez nauk� oraz praktyk� prawnicz�. W sumie wi�c operacje my�lowe zwi�zane z rozstrzyganiem problem�w dogmatycznych dokonywane s� wed�ug specyficznych regu�, kt�rych w�a�ciwe zastosowanie przes�dza o prawid�owo�ci rozwi�zania badanego zagadnienia problemu. Na ko�cu podkre�lamy, �e nauki prawne dotycz�ce prawa zwyczajowego i polegaj�ce na opracowywaniu precedens�w s�dowych maj� oczywi�cie w pewnym stopniu inne zadania ni� dogmatyki w systemie prawa ustawowego (s� to dwa r�ne typy system�w prawnych � pierwszy charakterystyczny dla prawa anglosaskiego, drugi � dla europejskiego kontynentalnego). Wynika to m.in. z r�nic w charakterze �r�de� prawa. Jednak s� tak�e istotne, g��bokie podobie�stwa. Wprawdzie w systemie common law m�wi si� raczej �legal doctrine" ni� �legal dogmatics", jednak i tam chodzi o znalezienie zadawalaj�cego porz�dku, niezale�nie od tego, �e podstawowym �r�d�em prawa jest precedens a nie ustawa. Jest te� znacz�ca r�nica: w systemie common law s�dzia poszukuje ratio decidendi (zasady rozstrzygni�cia), powinna ona by� wkomponowana w ju� przyj�te w orzecznictwie zasady, regu�y i standardy (chyba, �e s�dzia decyduje si� na �prze�amanie" precedensu). Wykonuje wi�c sam prac� dogmatyczn�. W systemie prawa ustawowego dogmatyk prawa si�ga do orzecznictwa po rozstrzygni�ciu sprawy przez s�d. 1.3. Og�lne nauki o prawie: filozofia prawa � jurysprudencja og�lna � teoria prawa Opr�cz rozstrzygania problem�w dogmatycznoprawnych w ramach nauk prawnych podejmuje si� r�wnie� badania og�l-noteoretyczne, nie zrelatywizowane do konkretnego pa�stwa 1.3. Og�lne nauki o prawie 19 i okre�lonego czasu. Ich celem jest przede wszystkim opisanie i wyja�nienie podstawowych, uniwersalnych cech prawa i prawid�owo�ci, jakim ono podlega. Wyr�ni� mo�na trzy g��wne konkuruj�ce ze sob� albo wsp�pracuj�ce wersje og�lne nauki o prawie: filozofi� prawa, jurysprudencj� og�ln� i teori� prawa. Filozofia prawa podejmuje pytania o istot� prawa, o idee przez nie wyra�ane, o warto�ci jakim s�u�y lub jakim powinno s�u�y�. Zagadnienia te stawiane by�y w �wiatowej kulturze od czas�w Platona, Arystotelesa i Sokratesa. Przez wieki stanowi�y cz�� rozwa�a� filozofii og�lnej. Na pocz�tku XIX wieku filozofia prawa wydzieli�a si� jako osobna dyscyplina naukowa. Filozofia prawa podejmuje problemy z zakresu wiedzy o bycie (ontologii, metafizyki), wiedzy o poznawaniu (epistemologii, gnoseologii), wiedzy o warto�ciach (aksjologii) i wiedzy o metodach (metodologii). Okre�lone systemy filozofii og�lnej wp�ywaj� na r�ne nurty filozofii prawa. W zakresie ontologii poszukuje si� odpowiedzi na pytanie �co to jest prawo?" Uzyskiwane odpowiedzi zale�� na od przekona� o naturze rzeczywisto�ci, a zw�aszcza o naturze zjawisk kultury. W ramach epistemologii pojawiaj� si� pytania o sposoby poznania prawa. S� one uzale�nione od za�o�e� ontologicznych. Badania aksjologiczne to poszukiwanie warto�ci prawa i warto�ci w prawie, a zw�aszcza mo�liwo�ci uzgodnienia ich podstawowej hierarchii w r�nych nurtach filozofii. Zagadnienia metodologiczne sprowadzaj� si� do pyta�: jak prawo bada� i jak jest badane? Drug� chronologicznie wzodr�bnion� nauk� og�ln� o prawie by�a jurysprudencja. Opiera�a si� pocz�tkowo na pozytywizmie prawniczym, preferuj�c rozwa�ania analitycznoj�zykowe zwi�zane z prawem, programowo unikaj�c warto�ciowania. Formu�owa�a r�nego rodzaju za�o�enia podstawowe dla uprawiania nauk dogmatycznoprawnych. Najm�odsza z dyscyplin: teoria prawa pojawi�a si� na prze�omie XIX i XX wieku. Podj�a zagadnienia stawiane przez filozofi� prawa, wzbogacaj�c jednocze�nie katalog problematyki o tematy nowe, nie dostrzegane przez filozof�w, a istotne dla praktyki prawniczej (np. stosunek prawny, struktura systemu prawa, itp.). Teoretycy prawa zwr�cili si� w stron� dogmatyki prawa. Tradycyjne i nowe problemy postawili w kontek�cie prawa obowi�zuj�cego. Od pocz�tku XX wieku w��czy�y si� zagadnienia socjologicznoprawne i psychologicznoprawne. 20 1. Nauki prawne Tak�e jurysprudencja, pocz�tkowo zorientowana wy��cznie analitycznie, dostrzeg�a potrzeb� studi�w nad empiryczn� rzeczywisto�ci� prawa (jurysprudencja socjologiczna). Granice miedzy dyscyplinami � pocz�tkowo do�� czytelne � cz�ciowo si� zatar�y. W konsekwencji we wsp�czesnej nauce �wiatowej prawnicze problemy og�lne o charakterze �filozoficznym", �analitycznym" i �empirycznym" bywaj� uprawiane pod r�nymi nazwami. Przyjmowanie okre�lonej nazwy dla og�lnej nauki o prawie wynika g��wnie z tradycji panuj�cej w danym rejonie. W nauce anglosaskiej jest to najcz�ciej �jurysprudencja" (�og�lna", �a-nalityczna", �socjologiczna"), w krajach roma�skich � �filozofia prawa", w pa�stwach Europy �rodkowej i Wschodniej � �teoria prawa" albo �teoria pa�stwa i prawa", cz�sto obok �filozofii prawa". Filozofia prawa pojawia si� niekiedy obok teorii prawa jako nauka z ni� zwi�zana i uzupe�niaj�ca. W latach sze��dziesi�tych i siedemdziesi�tych w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, a obecnie tak�e i w Polsce nast�pi�o znaczne o�ywienie refleksji ontologicznej, epistemologicznej i aksjologicznej nad prawem. Aksjologia prawa jest na og� �ci�le zwi�zana z teoriami prawa natury, kt�re s� najstarszym sposobem refleksji nad prawem. Centralnym zagadnieniem filozofii prawa jest nadal poj�cie prawa i jego stosunek do warto�ci moralnych. Filozofowie prawa analizuj� warto�ci tkwi�ce w normach prawnych, zawarte w zasadach tworzenia prawa, realizowane w procesach stosowania i spo�ecznego oddzia�ywania prawa. Wskazuj� na legitymacje mocy obowi�zuj�cej norm prawnych. Poszukuj� �prawa s�usznego" w �wietle przyjmowanej moralno�ci. Filozoficzny charakter, jednak�e zas�uguj�cy na wyodr�bnienie, maj� rozwa�ania logiczno-semantyczne i metodologiczne. St�d wyodr�bnia si� niekiedy analityczn� filozofi� prawa. Jurysprudencja og�lna ma wsp�cze�nie wiele odmian, w zale�no�ci od przyjmowanych za�o�e� filozoficznych i badawczych (m.in. pozytywizm, pragmatyzm, behawioryzm, neokantyzm i neoheg-lizm, odrodzone prawo natury). Jurysprudencja analityczna (zwana te� �analityczn� teori� prawa" albo �neoanalityczn� jurysprudencja") zajmuje si� analizami poj�ciowymi zwi�zanymi z dyskursem prawniczym. Sk�ada si� z wiedzy o podstawowych poj�ciach prawnych i refleksji 1.3. Og�lne nauki o prawie 21 metodologicznej. G��wnym jej celem jest formu�owanie siatki podstawowych poj�� i koncepcji prawnych. Opowiada si� za konsekwentnym oddzielaniem rozwa�a� analitycznych nad prawem jako systemem wypowiedzi j�zykowych i bada� prawa jako faktu socjologicznego b�d� psychologicznego. Obraz komplikuj� inne odmiany jurysprudencji, takie jak: jurysprudencja filozoficzna czy socjologiczna, zajmuj�ce otwarte stanowisko w kwestii wykorzystania w badaniach nad prawem teorii socjologicznych i rozwa�a� filozoficznych. Teoria prawa od czasu powstania szko�y historycznoprawnej zajmuje autonomiczne miejsce w katalogu dyscyplin prawniczych. Na og� jej przedmiot ��czy w sobie pewne elementy filozofii prawa (ontologiczne, gnoseologiczne, aksjologiczne i metodologiczne) z elementami teorii empirycznej, ujmuj�cej prawo jako fakt psychospo�eczny. Zagadnienia podejmowane przez teori� prawa rozstrzygane s� w kontek�cie prawa obowi�zuj�cego, dla potrzeb i przy wykorzystaniu dorobku nauk dog-matycznoprawnych. Decyduje to o specyfice refleksji naukowej tej dyscypliny. Teoria prawa identyfikowana jest jako odr�bna dyscyplina poprzez sw�j podmiot bada� i katalog stosowanych metod. W jej ramach formu�owane s� twierdzenia analityczne o charakterze dedukcyjnym, twierdzenia �ci�le empiryczne, kt�rych trafno�� sprawdzana jest przez dane spostrze�eniowe oraz twierdzenia, kt�re s� efektem filozoficznej interpretacji danych do�wiadczalnych, jako �e empiryczne badania nad prawem rodz� problemy wymagaj�ce tak�e takiego o�wietlenia. Do ciekawszych nurt�w wsp�czesnych bada� og�lnoteore-tycznych zaliczy� mo�na hermeneutyk� prawnicz�, retoryk� prawnicz� i teorie dyskursu prawniczego. �Uzupe�niaj�" one o nowe w�tki tradycyjne nurty bada� normatywnych, psychospo�ecznych i aksjologicznych. Hermeneutyka prawnicza opieraj�c si� na tezie, �e prawo jest wsp�kszta�towane w dialogu mi�dzy interp-retatorem a tekstem prawnym podkre�la tw�rczy, kulturowo uwarunkowany aspekt rozumienia tekstu. Retoryka prawnicza akcentuje i bada rol� przekonywania w praktyce prawniczej. Teorie dyskursu prawniczego opieraj� si� na konsensualnej koncepcji prawdy, a wi�c przyjmuj�, �e konsensus uczestnik�w wolnego dyskursu, a nie adekwatny opis rzeczywisto�ci, decyduje o prawdziwo�ci twierdzenia. 22 1. Nauki prawne Teoria prawa przez wiele lat uprawiana by�a w Polsce (podobnie jak w innych pa�stwach �bloku wschodniego") jako element szerszej dyscypliny teorii pa�stwa i prawa. Zwi�zki genetyczne, strukturalne i funkcjonalne instytucji pa�stwa i prawa, dominacja �oficjalnej" wizji prawa, postrzeganego g��wnie jako instrument sterowania spo�ecze�stwem przez organy pa�stwowe realizuj�ce kanony technokratycznej ideologii, uzasadnia�y mo�liwo�� takiego uj�cia przedmiotu bada�. Obecnie nast�puje jednak wyra�ny proces dezintegracji teorii prawa i teorii pa�stwa. Zagadnienia teorii pa�stwa, takie jak: problem w�adzy politycznej, funkcji, typ�w, form pa�stwa, zwi�zk�w pa�stwa i prawa, zasad funkcjonowania systemu politycznego, ewolucyjnych i rewolucyjnych przeobra�e� pa�stwa i prawa pozostaj� nadal w kr�gu zainteresowa� teoretyk�w prawa, jednak�e coraz wyra�niej rozwi�zywane s� w bli�szym kontakcie z dyscyplinami obejmuj�cymi ca�okszta�t wiedzy o polityce. Chodzi tu zw�aszcza 0 socjologi� stosunk�w politycznych, teori� polityki czy soc jologi� polityki. W ramach teorii prawa mieszcz� si� przede wszystkim badania nad prawem jako pewnym systemem j�zykowym oraz nad spo�ecznym oddzia�ywaniem prawa, a tak�e metodologia nauk prawnych. Logiczno-j�zykowe i metodologiczne problemy rozwi�zuje si� g��wnie przy wykorzystaniu dorobku logiki, nauk o j�zyku 1 metodologii og�lnej. Metodologia nauk prawnych, a wi�c nauka o naukach prawnych (metanauka), podejmuje problematyk� naukowych sposob�w poznania prawa, to jest metod badawczych stosowanych we wszystkich naukach prawnych. Formu�uje twierdzenia opisuj�ce, jak nauki te s� aktualnie uprawiane (g��wnie w jaki spos�b uzasadnia si� w nich twierdzenia oraz wyja�nia okre�lone zjawiska) oraz zaleca, jak nale�a�oby nauki te uprawia�. Badania socjologicznoprawne i psychologicznoprawne podejmowane w ramach teorii prawa prowadzi si� z wykorzystaniem dorobku merytorycznego i metodologicznego socjologii i psychologii. Coraz wyra�niej wyodr�bnia si� socjologia prawa jako odr�bna dyscyplina naukowa. D��y ona do charakteryzowania prawa jako zjawiska spo�ecznego oraz jako procesu decyzyjnego za pomoc� poj�� i kategorii w�a�ciwych socjologii empirycznej i nau- 1.4. Dyscypliny historycznoprawne i komparatystyka prawnicza 23 kom behawioralnym. Socjologia prawa bywa uprawiana obok teorii prawa (albo jurysprudencji analitycznej), cz�sto jako �ju-rysprudencja socjologiczna". Do teorii prawa zalicza si� aktualnie tak�e og�lne rozwa�ania z zakresu polityki prawa. Polityka prawa wskazuje, jak przez odpowiednie stanowienie i stosowanie prawa osi�ga� zamierzone cele spo�eczne. Wsp�cze�nie koncepcje uprawiania polityki prawa id� wyra�nie w dw�ch kierunkach: jeden opowiada si� za szerokim zakresem przedmiotowym bada� tego dzia�u nauki, obejmuje on bowiem nie tylko problem doboru odpowiednich �rodk�w do realizacji okre�lonych bada�, do kt�rych powinien d��y� prawodawca, ale i zagadnieniem cel�w prawotw�rstwa i stosowania prawa. Drugi kierunek sprowadza nauk� polityki prawa raczej do �technologii" prawa, wy��czaj�c z niej zagadnienia cel�w. Dominuje pogl�d, �e problematyka ta jak dot�d, nie wyodr�bni�a si� na tyle z bada� og�lnoteoretycznych, aby uzna� j� za odr�bn� dyscyplin� prawnicz�, cho� niew�tpliwie polityka prawa, zajmuj�ca si� instrumentalnymi walorami prawa, a tak�e metodologia nauk prawnych maj� szans� pod naciskiem rozwoju badawczego na takie wyodr�bnienie. Tendencje do integracji teorii z innymi naukami spo�ecznymi stanowi� czynnik dynamicznego rozwoju bada� og�lnoteoretycznych, ale jednocze�nie nios� ze sob� pewne niebezpiecze�stwo ekletyzmu, przedmiotowej i metodologicznej niesp�jno�ci, a nawet niekiedy zatracenia odr�bno�ci bada� z zakresu nauk prawnych. Tak wi�c, wykorzystanie innych dziedzin wiedzy z teorii prawa wymaga pewnego rygoryzmu metodologicznego. Chodzi tu g��wnie o nale�yte proporcje w przenoszeniu i u�ytkowaniu wynik�w i metod badawczych tych nauk. 1.4. Dyscypliny historycznoprawne i komparatystyka prawnicza Prawo aktualnie obowi�zuj�ce oraz wyznaczaj�ce zasadniczy trzon struktur organizacyjnych pa�stwa jest uwarunkowane historycznie. Dziejami ustroj�w pa�stwowych i prawa oraz rozwojem koncepcji politycznych i prawniczych zajmuj� si� nauki historycznoprawne, na kt�re sk�ada si� historia prawa oraz his- 24 1. Nauki prawne toria prawa oraz historia doktryn polityczno-prawnych. Nauki te umo�liwiaj� poznanie zasad i prawid�owo�ci rozwoju prawa, a przez to pozwalaj� na g��bsze i wszechstronniejsze rozumienie wsp�czesnej ich rangi i funkcjonowania. Historia prawa (lub pa�stwa i prawa) koncentruje swoje rozwa�ania na przemianach prawa w toku procesu historycznego na tle ca�okszta�tu przeobra�e� spo�ecznopolitycznych, gospodarczych i kulturowych. Dyscyplin� t� dla cel�w dydaktycznych najcz�ciej dzieli si� na powszechn� histori� prawa (lub pa�stwa i prawa) oraz dzieje pa�stwa i prawa w danym kraju. Na warsztat badawczy historyka prawa sk�ada si� dorobek metodologiczny zar�wno nauk prawnych, jak te� historii (w tym �r�d�oznawstwa, tj. nauki o �r�d�ach historycznych). Metody i style pracy s� r�ne, pocz�wszy od w�skiej faktografii, poprzez dogmatyczne wyja�nianie tre�ci prawa jakiej� epoki czy kraju po uj�ciu og�lne, syntetyczne, ukazuj�ce prawid�owo�ci rozwoju zjawisk prawnych i pa�stwa. Nauka rzymskiego prawa prywatnego nale�y tak�e do tej grupy nauk. Podejmuje si� w niej problematyk� g��wnie o charakterze dogmatycznoprawnym, odtwarza si� i komentuje ca�o�� norm prawa rzymskiego, przede wszystkim prywatnego w okresie klasycznym, uzupe�niaj�c analizy informacjami o genezie i rozwoju poszczeg�lnych instytucji. Historia doktryn polityczno-prawnych nazywana te� histori� filozofii prawa, histori� filozofii spo�ecznej, histori� idei spo�ecznych itp. przedstawia ewolucj� pogl�d�w i ocen dotycz�cych cel�w oraz g��wnych zasad organizacji i funkcjonowania pa�stwa i prawa. W znacznej mierze czerpie ona z og�lnego dorobku filozoficznego traktuj�cego o tych problemach. Dyscyplina ta wyodr�bni�a si� z filozofii w XIX wieku. Bior�c pod uwag� spos�b ujmowania zagadnie� mo�na j� usytuowa� na pograniczu historii pa�stwa i prawa oraz og�lnej nauki o prawie. Badania historycznoprawne opieraj� si�, mi�dzy innymi, na studiach por�wnawczych. Nie spos�b obecnie, wobec globalizacji wielu problem�w �wiata, przeceni� znaczenia analiz komparatystycznych, tak w aspekcie historycznym, jak i wsp�czesnym, we wszystkich naukach prawnych. Studia prawnopor�wnawcze dotycz�ce wsp�czesnych system�w prawa i my�li prawniczej tworz� po�yteczn� perspektyw�, 1.5. Pomocnicze dyscypliny nauk prawnych 25 z kt�rej mo�na obserwowa� i ocenia� konkretne regulacje praw ne w okre�lonym pa�stwie i wyniki, jakie przynosi ich stosowa nie. Stopniowo wyodr�bnia si� � jako osobna dyscyplina nau kowa � komparatystyka prawnicza. Jej znaczenie b�dzie ros�o ze wzgl�du na �globalizacj�" wielu problem�w cywilizacyjnych o charakterze gospodarczym, technicznym i spo�ecznym oraz ze wzgl�du na ogromny rozw�j komunikacji i stosunk�w mi�dzy narodowych. Komparatystyka prawnicza (zwana niekiedy nie zbyt adekwatnie �prawem por�wnawczym") zajmuje si� por�w- n^^wanieni wsp�czesnego prawa i my�li prawniczej r�nych paj^tw^oraz^pljszTIklw^ okre�lania na tej pocf- stawie zasad tworzenia nowych regulacji i kreowania nowych pogl�d�w na prawo. Najcz�ciej podejmowane s� badania komparatystyczne instytucji prawnych, tj. zespo��w norm reguluj�cych wyodr�bniaj�ce si� wyra�nie stosunki spo�eczne (np. ma��e�stwo, po�yczka, obligacje, gie�da). Instytucje prawne r�nych system�w prawa por�wnuje si� ze wzgl�du na ich genez�, tre��, form� i funkcje. Specjalne problemy badawcze i metodologiczne stwarzaj� studia nad prawem europejskim. Legislacja europejska to z�o�ony zbi�r norm mi�dzynarodowoprawnych, konstytucyjnych, administracyjnych, prawa cywilnego, prawa gospodarczego, prawa pracy, prawa socjalnego. Obok zagadnie� dogmatycznoprawnych rozwi�zania wymagaj� istotne problemy og�lnoteoretyczne (np. relacje prawo krajowe � prawo europejskie, jednolito�� prawa europejskiego, itp.). 1.5. Pomocnicze dyscypliny nauk prawnych Do nauk zwi�zanych z naukami prawnymi, a g��wnie z dogmatyk� prawa, zalicza si� grup� dyscyplin wyspecjalizowanych w opracowywaniu zagadnie� r�nych zjawisk spo�ecznych badanych pod k�tem zainteresowania praktyki prawnej, przede wszystkim dla potrzeb stosowania prawa. S� to nauki pomocnicze, uzupe�niaj�ce w stosunku do nauk prawnych. Przyk�adowo, z nauk� prawa karnego zwi�zanych jest kilka dyscyplin zajmuj�cych si� r�nymi zjawiskami dotycz�cymi przest�pczo�ci i jej karania. To mi�dzy innymi: kryminologia zajmuj�ca si� badaniem �r�de�, struktury i dynamiki przest�p- 26 1. Nauki prawne czo�ci oraz sposobami zapobiegania tym zjawiskom; wiktymolo-gia jako nauka o pokrzywdzonym; penologia � nauka o karze, jej celach i funkcjach, nauki penitencjarne zajmuj�ce si� racjonalnym wykonywaniem kar pozbawienia wolno�ci. W doktrynie nie ma jedno�ci stanowisk w kwestii zaliczenia nauk tego typu do nauk prawnych. Najog�lniej mo�na powiedzie�, �e w odr�nieniu do nauk dogmatycznoprawnych analiza tre�ci norm prawnych dotycz�cych badanych zjawisk nie ma w tych naukach zasadniczego znaczenia. Dominuj� w nich badania empiryczne. Wst�p do prawoznawstwa, kt�ry jest wyk�adany na I roku studi�w prawniczych, nie stanowi odr�bnej dyscypliny badawczej. Jest wprowadzeniem do studi�w nad prawem. Przedstawia siatk� poj�ciow� oraz niekt�re elementarne tezy nauk prawnych. S� to wiadomo�ci podstawowe � zasadnicze i niezb�dne dla dalszych studi�w prawniczych. 2. STANOWIENIE PRAWA. AKTY NORMATYWNE. 2.1. Podstawowe formy tworzenia prawa Wsp�cze�nie na �wiecie prawo obowi�zuj�ce jest tworzone w dw�ch podstawowych formach: a) stanowienia; b) praktyki prawotw�rczej (prawo zwyczajowe i precedensowe). Przez stanowienie prawa b�dziemy rozumieli donios�y prawnie akt konwencjonalny kompetentnego organu w�adzy publicznej przez kt�ry dany organ dzia�aj�cy w imieniu pa�stwa nakazuje, aby generalnie-abstrakcyjne normy zawarte w przepisach prawnych aktu normatywnego by�y realizowane przez adresat�w. Tworzenie prawa w powy�szym uj�ciu jest jednostronnym aktem decyzyjnym. Jest to podstawowa forma prawotw�rstwa w systemie prawa ustawowego, ale nie jedyna. Prawo bywa tak�e tworzone w drodze akt�w wsp�stanowienia z woli co najmniej dw�ch r�wnoprawnych podmiot�w, tj. w drodze um�w prawotw�rczych. Taki charakter maj� np. umowy mi�dzynarodowe, kt�rych stronami s� pa�stwa. W wyniku stanowienia prawa powstaj� akty prawodawcze, kt�re zawieraj� normy generalnie-abstrakcyjne (og�lnie jest w nich okre�lony adresat, okoliczno�ci i powinny spos�b zachowania). W systemach prawa ustawowego jest to jedna z r�nic mi�dzy tworzeniem prawa przez stanowienie a stosowaniem prawa (przez s�dy czy organy administracji). W wyniku stosowania prawa indywidualnie oznaczony adresat ma konkretny obowi�zek w �ci�le oznaczonych okoliczno�ciach. Stanowienie prawa ma fundamentalne znaczenie dla �ycia spo�ecznego, dla pewno�ci i bezpiecze�stwa prawnego adresat�w norm prawnych, kreuje ono bowiem w najwi�kszym stopniu zale�no�ci w pozosta�ych sferach praktyki spo�ecznej (w tym stosowaniu prawa i obrocie prawnym). Tworzenie prawa w drodze praktyki wyst�puje w dw�ch formach. 28 2. Stanowienie prawa Po pierwsze, poprzez podejmowanie decyzji przez organ pa�stwa na podstawie regu� zwyczajowych powstaje prawo zwyczajowe. Jest to tzw. sankcjonowanie zwyczaju. Taki charakter ma np. rozstrzyganie spraw przez s�dy na podstawie regu� zwyczajowych, do kt�rych odsy�a prawo obowi�zuj�ce w systemach prawa ustawowego. Po drugie, poprzez podejmowanie decyzji precedensowej przez organ pa�stwa, tj. rozstrzygni�cie konkretnie � indywidualnej sprawy, na podstawie kt�rej rozstrzyga si� p�niej inne sprawy, w spos�b istotny podobne do tej pierwszej. W ten spos�b tworzone jest prawo w systemach common law (kraje anglosaskie). Stanowienie prawa jest podstawow� form� tworzenia prawa w pa�stwach Europy kontynentalnej. Rozwa�ania tego podr�cznika dotycz� prawa tworzonego, interpretowanego i stosowanego w systemie prawa ustawowego, ale pokre�li� nale�y, �e wiele zasad tu omawianych ma charakter uniwersalny. Trzeba te� doda�, �e wsp�cze�nie nast�puje wyra�ne zacieranie mi�dzy r�nymi typami system�w prawa. W systemach common law ro�nie rola ustaw (zw�aszcza w zakresie prawa publicznego: konstytucyjnego, administracyjnego, karnego), w systemach prawa ustawowego � rola prawa operatywnego) m.in. regu� wynikaj�cych z konkretnych rozstrzygni�� s�dowych prztacza-nych w konkretnych uzasadnieniach decyzji stosowania prawa jako argumenty d