,   WSTĘP DO NAUK PRAWNYCH
        
 

JOLANTA JABŁOŃSKA-BONCA
       WSTĘP DO NAUK PRAWNYCH
(wyd. II uzupełnione i poprawione)
Poznań "Ars boni et aequi", 1996

   Recenzent Maciej Zieliński
Wydawca:
ARS BONI ET AEQUI
Przedsiębiorstwo Wydawnicze
ul. Zakręt 26/1
60-351 Poznań
tel. (0-61) 868 83 23; tel./fax 867 18 27
  e-mail: ars_boni@man.poznan.pl http://www.man.poznan.pl./~ars_boni/
ISBN 83-900964-9-8
Druk i oprawa
ABEDIK - Poznań
ul. Ługańska l, tel./fax 877-40-68

SPIS TREŚCI
1.	NAUKI PRAWNE	7
1.1. Uwagi ogólne	7
1.2. Nauki dogmatycznoprawne	13
1.3. Ogólne nauki o prawie: filozofia prawa —jurysprudencja
ogólna — teoria prawa	18
1.4. Dyscypliny historycznoprawne i komparatystyka prawnicza       23
1.5. Pomocnicze dyscypliny nauk prawnych	25
2.	STANOWIENIE PRAWA.
AKTY NORMATYWNE	27
2.1. Podstawowe formy tworzenia prawa	27
2.2. Proces stanowienia prawa — aspekt procedurany	28
2.3. Proces stanowienia prawa — aspekt merytoryczny	33
2.4. Akt normatywny — pojecie	36
2.5. Powiązania aktów normatywnych	39
2.6. Typy aktów normatywnych	41
2.7. Budowa aktu normatywnego	47
2.8. Nowelizacja. Tekst autentyczny. Tekst jednolity	51
2.9. Kodeks. Inkorporacja	53
2.10. Wyszukiwanie informacji o aktach normatywnych	54
3.	INNE FORMY PRAWA	57
3.1. Prawo zwyczajowe	57
3.2. „Precedensy" w systemie prawa stanowionego	62
3.3. Opinie doktryny prawniczej	65
4.	PRZEPISY I NORMY PRAWNE	66
4.1. Norma postępowania a inne typy wypowiedzi	66
4.2. Norma prawna a przepis prawny	68
4.3. Konwencjonalne koncepcje wyrażania norm prawnych	74
4.4. Hipoteza normy prawnej	76
4.5. Dyspozycja normy prawnej	77
4.6. Sankcja prawna a przymus prawny	78
4.7. Rodzaje przepisów prawnych	85
4.8. Niektóre sposoby wyrażania przepisów w tekście prawnym        97
5.	OBOWIĄZYWANIE PRAWA	100
5.1. Uwagi ogólne	100
5.2. Obowiązywanie aktu normatywnego w czasie	102
5.3. Terytorialne obowiązywanie aktu normatywnego	107
5.4. Obowiązywanie prawa co do osób	110
5.1. 
SYSTEM PRAWA
6.1.    Uwagi ogólne
Prawodawca, praktyka i doktryna prawnicza jako czynniki
kształtujące treść norm systemu prawa
Struktura systemu prawa
Prawo publiczne a prawo prywatne
Prawo materialne a prawo postępowania
Zasady systemu prawa
Gałęzie prawa
Sprzeczności i luki w systemie prawa
Prawo międzynarodowe publiczne a prawo wewnętrzne
Prawo europejskie a prawo wewnętrzne Polski
6.2.
6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7. 6.8. 6.9. 6.10.
6.11. Treściowe i funkcjonalne związki norm prawnych z innymi normami społecznymi
7.	WYKŁADNIA PRAWA
7.1. Uwagi ogólne
7.2. Założenia dotyczące prawodawcy
7.3. Typy wykładni prawa
7.4. Etap wstępny wykładni — rozwiązywanie problemów wali-
dacyjnych
7.5. Etap wykładni właściwej — rozwiązywanie problemów in
terpretacyjnych
7.6. Językowe reguły interpretacyjne
7.7. Systemowe reguły interpretacyjne
7.8. Funkcjonalne reguły interpretacyjne
8.	STOSOWANIE PRAWA
8.1. Uwagi ogólne
8.2. Proces stosowania prawa — aspekt proceduralny
8.3. Wykonanie decyzji konkretnie-indywidualnej
8.4. Proces stosowania prawa — aspekt merytoryczny
8.5. Znaczenie retoryki prawniczej
9.	FAKT PRAWNY. STOSUNEK PRAWNY
9.1. Rodzaje faktów prawnych
9.2. Typy stosunków prawnych
9.3. Podmioty prawa — strony stosunku prawnego
9.4. Przedmiot stosunku prawnego
9.5. Treść stosunku prawnego
10.       WYBRANA LITERATURA

113 113
117 119 121 123 124 126 128 132 133
137
147 147 152 155
157
165 169
172 175
179 179 184 187 188 198
200 200 203 206 211 212
216

 

11.       INDEKS RZECZOWY

219

1. NAUKI PRAWNE
9.1. Uwagi ogólne
   Każda dyscyplina naukowa ma określony przedmiot (obiekt, zjawisko) badań. Ogół nauk ze względu na przedmiot dzieli się na nauki formalne i realne.
   Nauki formalne badają świat form, takich jak twory matematyki i logiki (formalnej). Nauki realne zajmują się badaniem rzeczywistości materialnej. Wśród nauk realnych wyróżnia się nauki przyrodnicze, badające wytwory przyrody, oraz nauki humanistyczne, badające człowieka i jego wytwory.
   Nauki prawne (zwane także ogólnie „prawoznawstwem") ze względu na przedmiot badań zalicza się do nauk humanistycznych. Prawoznawstwo posiada wspólny dla poszczególnych nauk, choć bardzo różnie rozumiany i ujmowany (ze względu na różne założenia filozoficzne i metodologiczne) obiekt zainteresowań. Nauki prawne koncentrują swoją uwagę na problemach bezpośrednio lub pośrednio związanych z przymusowym porządkiem ogólnych norm (reguł, wzorów postępowania) ustanowionych lub uznanych przez państwo w celu zorganizowania ram strukturalnych swobody działania podmiotów społecznych, zapewnienia im możliwości uczestnictwa w procesach decyzyjnych w państwie oraz zagwarantowania pewności i bezpieczeństwa stosunków współpracy i konkurencji społecznej. Ogół tych norm nazywać będziemy prawem.
%. Prawo jest więc tutaj rozumiane nieinstrumentalnie, przede wszystkim jako element układu społecznego, pełniący określone funkcje w stosunku do całego układu i jego części)ilnstrumental-ne rozumienie prawa, akcentujące inny punkt widzenia, polega najogólniej na pojmowaniu go jako narzędzia służącego do realizacji celów zewnętrznych w stosunku do prawa. Oba ujęcia nie stanowią w zasadzie przeciwieństwa, lecz mają charakter komplementarny. Krytykowana jest jednak — w obliczu doświadczeń państw totalitarnych — nadmierna „instrumentaliza-

8

l. Nauki prawne

cja" prawa, polegająca na wykorzystaniu go do celów, którym skutecznie służyć nie może. Prawo może być bowiem także postrzegane przede wszystkim jako narzędzie realizacji rozlicznych celów systemu politycznego, omnipotentny instrument wprowadzania zmian społecznych, za pomocą których rządzący „prowadzą" rządzonych do realizacji „projektowanego" modelu społeczeństwa. Nadmierna instrumentalizacja prawa w praktyce niesie jednak nieuchronne niebezpieczeństwa postawienia władzy politycznej ponad prawem. Jest niezgodna z ideą systemu demokratycznego opartego na rządach prawa i zasadzie podporządkowania władzy politycznej oraz organów państwa autorytetowi jego instytucji.
  }kW doktrynie wyrażana jest także druga nieinstrumentalna koncepcja prawa. Prawo pojmowane jest jako samoistna wartość moralna lub kulturowa albo jako wyraz (symbol) wartości (np. prawo jako wyraz sprawiedliwości, porządku, ładu społecznego, potępienia czynów moralnie nagannych). Ta koncepcja jest wyraźnym przeciwieństwem koncepcji instrumentalnej.
   Warunkiem podjęcia badań w określonej dyscyplinie naukowej jest dokonanie pewnych założeń o naturze rzeczywistości, o której chcemy wypowiadać twierdzenia.
   We współczesnej refleksji nad prawem najczęściej akcentuje się trzy główne jego aspekty.
   Aspekt normatywny akcentowany jest wówczas, gdy ujmuje się prawo przede wszystkim jako zbiór reguł postępowania. Dla ujęć prawa w aspekcie normatywnym reprezentatywne są pozytywistyczne koncepcje prawa. W systemach prawa stanowionego obiektem badań stają się głównie teksty prawne, rozpatrywane z punktu widzenia ich powiązań kompetencyjnych i treściowych, przy czym elementem wiążącym są zasady ich prawniczej eg-zegezy (interpretacji i wnioskowań).
   Akcentując aspekt realny prawa traktuje się je głównie jako fakt psychospołeczny, zbiór reguł działających w społeczeństwie. Bada się genezę i społeczne funkcje prawa, reguły działania organów tworzących oraz stosujących prawo, motywację zachowań zgodnych z prawem i zachowań dewiacyjnych. Dla ujęć prawa w aspekcie realnym charakterystyczne są koncepcje pragmatycznego instrumentalizmu czy psychologizmu.
   Biorąc pod uwagę aspekt aksjologiczny, prawo pojmuje się jako system reguł wyrażających lub realizujących określone war-
   
1.1. Uwagi ogólne	9
tości przypisywane prawu na podstawie zewnętrznych standardów ocen (moralnych, politycznych, itp.), jak i o wartości wewnętrzne prawa, to znaczy przypisywane mu na podstawie standardów formułowanych przez same normy oraz zakładanych entymematycznie w procesach tworzenia, stosowania i wykładni prawa (np. lex retro non agit — prawo nie działa wstecz). Dla ujęć prawa w aspekcie aksjologicznym charakterystyczne są koncepcje prawa natury.
   Wyżej wymienione — przykładowo — koncepcje pojmowania prawa są przedmiotem szczegółowego zainteresowania filozofii prawa i historii doktryn polityczno-prawnych. Warto dodać, że współcześnie podejmowane są rozmaite próby przezwyciężania jednostronności ujęć pozytywistycznych, realistycznych i prawonaturalnych. Taką propozycję stwarza np. her-meneutyka prawnicza.
   Jednak generalnie wyróżnia się trzy podstawowe orientacje (kierunki) badań, które z dużym uproszczeniem określam jako orientację „analityczną" (aspekt normatywny), „empiryczną" (a-spekt realny) i „metafizyczną" (aspekt aksjologiczny). Opcja na rzecz jednej z tych orientacji oznacza preferencję pewnej problematyki badawczej i pewnego repertuaru metod.
   Zbiór różnych pytań dotyczących przedmiotu badań, pytań stawianych przez wzgląd na praktyczno-społeczne lub też nau-kowo-poznawcze implikacje zagadnień, tworzy zespół problemów badawczych określonej dyscypliny naukowej. Twierdzenia o przedmiocie badań, sformułowane w wyniku dokonanych czynności poznawczych, stanowią rozwiązania poszczególnych problemów i są odpowiedziami na pytania badawcze. Jeżeli są prawdziwe albo prawdopodobne — wzbogacają dorobek naukowy w danej dziedzinie.
   Podstawowe znaczenie ma więc przyjmowana koncepcja prawdy. Klasyczna koncepcja prawdy opiera się na tezie, że twierdzenie jest prawdziwe wówczas, gdy adekwatnie opisuje rzeczywistość. Jednak w naukach humanistycznych żywe są też inne koncepcje. Na przykład konsensualna koncepcja prawdy w myśl której twierdzenia są prawdziwe, jeśli wolni uczestnicy dyskursu zgadzają się co do ich treści.
   Jest charakterystyczne, że w naukach prawnych uprawianych pod różnymi nazwami w różnych regionach kulturowych, można wskazać na pewne typowe problemy badawcze, powta-
   
10

l. Nauki prawne

rzające się pomimo funkcjonowania wielu koncepcji, różnie ujmujących prawo jako przedmiot badań. Do owych „uniwer-saliów badawczych" zalicza się takie zagadnienia jak:
a) pojęcie prawa i jego obowiązywania;
b) rekonstrukcję wartości deklarowanych i realizowanych przez
prawo;
c) wypracowanie aparatu pojęciowego koniecznego dla interp
retacji prawa obowiązującego;
d) tworzenie, stosowanie prawa i interpretacja prawa;
e) funkcjonowanie prawa w społeczeństwie;
f) związki prawa z państwem;
g) podstawy metodologiczne nauk prawnych.
   Oczywiście nie każda dyscyplina prawnicza zajmuje się wszystkimi wymienionymi tu kwestiami. Niektóre z tych problemów są charakterystyczne tylko dla określonych nauk (np. metodologia nauk prawnych dla teorii prawa, filozofii prawa lub jurysp-rudencji) inne zagadnienia są rozważane we wszystkich dyscyplinach, choć nie w każdej traktuje się je z jednakową uwagą i w taki sam sposób (np. obowiązywanie prawa).
   Ten dość orientacyjny katalog typowych problemów pozwala, jak się zdaje, zorientować się, że wiedza o prawie nie sprowadza się do znajomości treści obowiązujących norm, choć bez wątpienia nauki o obowiązującym prawie stanowią trzon dyscyplin prawniczych. Mają one za sobą tradycję wielu stuleci oraz bezpośrednią doniosłość praktyczną. Owszem, znajomość ogólnych zasad prawa oraz umiejętność posługiwania się tekstami prawnymi to podstawowe warunki pracy naukowej w praktyce prawniczej, jednakże nauki prawne podejmują rozważania znacznie rozleglejsze i różnorodniejsze.
   Ponadto, przytoczony katalog problematyki pozwala od razu zauważyć, że tematyka badawcza prawoznawstwa jest złożona, co musiało doprowadzić do wyodrębnienia się wielu dyscyplin naukowych.
   Poznanie naukowe opiera się, na określonych metodach badawczych. Metoda badawcza to pewien powtarzalny, dostępny intersubiektywnej kontroli sposób dochodzenia do uznania formułowanego twierdzenia za prawdziwe lub prawdopodobne. Wybór metody powinien być podporządkowany przede wszystkim problematyce badania. Za pomocą metody eksperymentu możemy — zanurzając ciało stałe w cieczy — powtórzyć wyniki
   
1.1. Uwagi ogólne	l l
Archimedesa, z wykorzystaniem wywiadów kwestionariuszowych ustalić, jak pojmują prawo politycy.
   Głównym celem badań jest dążenie do tworzenia ze wspomnianych twierdzeń teorii naukowej. Teoria naukowa jest uporządkowanym merytorycznie zbiorem niesprzecznych twierdzeń, sformułowanych ściśle i jednoznacznie oraz odpowiednio uzasadnionych (np. teoria względności Einsteina). Uzasadnienie twierdzeń polega na wykazaniu, że zostały spełnione warunki wystarczające w danej nauce do uznania tezy za prawdziwą lub prawdopodobną. Jednakże prawdziwość tych twierdzeń nie posiada w zasadzie charakteru absolutnego. Zależy ona od przyjmowanej koncepcji prawdy oraz wielu czynników dodatkowych, jak choćby od technicznych możliwości i wydolności środków badawczych dostępnych w danej epoce.
   O ile więc teorie naukowe wydziela się ze względu na kryteria metodologiczne, to dyscypliny naukowe przede wszystkim z uwagi na kryteria organizacyjne i praktyczne.
   Teorie naukowe i tezy formułowane w poszczególnych dyscyplinach różnią się sposobami uzasadniania twierdzeń. Także w naukach prawnych za uprawnione uznaje się różnorodne drogi wykazywania, że stawiane tezy są prawdziwe.
   Ze względu na sposób uzasadniania twierdzeń ogół nauk można podzielić na nauki dedukcyjne i nauki empiryczne.
   Naukami dedukcyjnymi są nauki formalne. W naukach tych uzasadnianie twierdzeń polega na dedukcyjnym ich wywnios-kowywaniu z twierdzeń już uznanych za prawdziwe. Teorie w tych naukach tworzą systemy akcjomatyczne.
   Nauki realne są naukami empirycznymi. Sprawa sposobów uzasadniania twierdzeń w tych naukach nie przedstawia się tak prosto, jak w przypadku nauk dedukcyjnych. W dużym uproszczeniu można wskazać na indukcjonizm, hipotetyzm i konwenc-jonalizm jako główne koncepcje postępowania badawczego.
   Od Arystotelesa pochodzi pojęcie indukcji, jako dochodzenia do sądów ogólnych na podstawie jednostkowych spostrzeżeń. Jednakże już Platon wskazywał na konieczność stosowania także narzędzi dedukcyjnych w naukach empirycznych.
   Współcześnie metodologia nauk empirycznych postuluje nie tylko odwoływanie się do obserwacji i eksperymentu, ale i do innych sposobów. Głównie podnosi się wartość hipotetyzmu, którego zasadnicza myśl rysuje się następująco: podstawą póz-
   
12

l. Nauki prawne

nania są hipotezy wyjaśniające określone zjawiska, nowe idee powzięte przez badacza i na razie nie mające uzasadnienia. Z hipotez tych wyprowadza się kosekwencje logiczne. Mając pewien zbiór konsekwencji bada się, czy nie ma w nim sprzeczności, czy nie składa się on z tautologii, czy wnosi on coś nowego w stosunku do dotychczasowych teorii. Jeżeli odpowiedź na te pytania wypada pozytywnie, hipotezy poddaje się testowi empirycznemu, czyli sprawdzeniu tych konsekwencji, które polegają na przewidywaniu faktów doświadczalnych. Jeżeli przewidywania się nie sprawdzają, teza upada.
   Istotną wartość mają także koncepcje konwencjonalistów. Konwencjonalizm kładzie nacisk na umowność twierdzeń naukowych, zalecając uznawanie tej z kilku możliwych do przyjęcia tez, za którą przemawiają względy ekonomii myślenia, wygody i prostoty w postępowaniu badawczym.
   W praktyce w wielu naukach empirycznych zabiegi poznawcze typu indukcyjnego, antyindukcyjnego i konwencjonalnego splatają się i uzupełniają wzajemnie, przy czym ranga każdego z tych sposobów uzasadniania twierdzeń w poszczególnych dyscyplinach naukowych bywa różna. Różnice wypływają z przyjmowania niejednakowych koncepcji uprawiania nauki w ogóle oraz rysują się w związku z odrębnościami przedmiotowymi w naukach empirycznych (przyrodniczych i humanistycznych).
   Nauki prawne jako nauki humanistyczne wykorzystują różne zasady empirycznego postępowania badawczego, między innymi, w zależności od sposobu widzenia przedmiotu badań i rysującej się problematyki badawczej. Zręby różnych teorii naukowych w niejednakowym zakresie oparte są na twierdzeniach analitycznych lub syntetycznych.
   Twierdzenia analityczne są konsekwencjami przyjmowanych wcześniej definicji (konwencji terminologicznych) użytych w tych zdaniach słów (np. „centymetr jest częścią metra"). Uzasadnienie prawdziwości takiego twierdzenia wymaga więc jedynie odwołania się do przyjmowanego w danym języku znaczenia określonych pojęć.
   W rozważaniach nad aspektem językowym i aksjologicznym prawa znaczna część twierdzeń ma charakter analityczny, wiele z nich bezpośrednio lub pośrednio nawiązuje do definicji prawa i innych podstawowych pojęć.
   
1.2. Nauki dogmatycznoprawne	13
   Z kolei w rozważaniach nad funkcjonowaniem prawa w społeczeństwie większe znaczenie mają zdania syntetyczne (zwane twierdzeniami empirycznymi), które wymagają uzasadnienia przez bezpośrednie odwołanie się do różnego rodzaju spostrzeżeń lub przez to, że dane zdanie zostało według określonych schematów wnioskowania wywiedzione ze zdań uprzednio uznanych za uzasadnione przez doświadczenie (np. „w Polsce, w każdym urzędzie są dostępne teksty prawne").
   Na ogół jednak do wszystkich nauk prawnych można zastosować znaną (metaforę szarości „filozofa i logika V. Quine'a „Wiedza, która zmienia się w naszych rękach przez mniej lub bardziej arbitralne i świadome zmiany i dodatki, mniej lub bardziej zależne od nieustannej aktywności naszych zmysłów, jest wiedzą bladoszarą: biorąc czerń od faktów, a biel od konwencji. Ale nie znajdują poważnych powodów, by mniemać, że są w niej nitki wyłącznie białe lub też wyłącznie czarne".
   Jednocześnie odrębności przedmiotowe nauk humanistycznych decydują o pewnej ich specyfice metodologicznej. Podkreślają ją zarówno teoretycy nauki, jak i sami uczeni humaniści. Wskazują na różne czynniki. Na przykład, że specyfika ta bywa wiązana z rolą indywidualnej intuicji badacza, która pozwala na rozumienie faktów kulturowych. Wskazuje się na specjalną odmianę wyjaśniania nie występującą nigdy w naukach przyrodniczych — na interpretację humanistyczną albo na konwencję hermeneutyczną jako metodę humanistyki. Podkreśla się stałą obecność wartościowania w naukach humanistycznych.
   W samych naukach prawnych akcentuje się także osobliwości badawcze charakterystyczne wyłącznie dla tychże nauk. Swoistość metodologiczna prawoznawstwa upatrywana jest w technikach rozumowań związanych z metodami logiczno-językowy-mi umożliwiającymi rozumienie i interpretację tekstu prawnego.
1.2. Nauki dogmatycznoprawne
   Główny trzon dyscyplin prawniczych tworzą nauki dogmatycznoprawne, zwane też dogmatyką prawa albo szczegółowymi naukami prawnymi. Są to nauki, których przedmiotem badań jest prawo aktualnie obowiązujące w konkretnych państwach (prawo wewnętrzne) oraz prawo obowiązujące we wzajemnych
   
14

l. Nauki prawne

stosunkach między państwami (prawo międzynarodowe publiczne).
   W zasadzie każda z konkretnych nauk dogmatycznych rozwiązuje problemy powstające w innej gałęzi (dziale) prawa obowiązującego w danym państwie i czasie.
   Przez gałąź prawa rozumie się zbiór norm, które regulują określoną, wyodrębniającą się sferę stosunków społecznych. Przykładowo: prawo karne jest gałęzią prawa, która określa czyny przestępne i zasady odpowiedzialności za nie oraz kary grożące za ich popełnienie i stosowane wraz z innymi środkami przymusu wobec sprawców takich czynów; problemami prawa karnego zajmuje się nauka prawa karnego. Prawo cywilne jest gałęzią prawa normującą stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste zachodzące między równorzędnymi podmiotami prawa; problemami prawa cywilnego zajmuje się nauka prawa cywilnego. Podobnie prawu konstytucyjnemu odpowiada nauka prawa konstytucyjnego; prawu administracyjnemu — nauka prawa administracyjnego; prawu pracy — nauka prawa pracy, itd.
   W zasadzie podstawowy podział wszystkich nauk dogmaty-cznoprawnych odpowiada podziałowi prawa na gałęzie. Jednakże prawo w wyniku historycznego rozwoju zmienia się, pewne jego działy rozbudowują się, zyskują na społecznym znaczeniu, inne znaczenie tracą, a więc i szczegółowe dyscypliny prawnicze ulegają odpowiednim przekształceniom. W rezultacie usamodzielniania się, pewnych wewnętrznych działów danej gałęzi prawa (np. prawa cywilnego) lub też w rezultacie kompleksowych regulacji prawnych, które wiążą ze sobą elementy różnych działów prawa, wyodrębniają się stopniowo nowe gałęzie prawa i odpowiadające im nowe szczegółowe nauki prawne. Tą drogą powstało np. prawo pracy i nauka prawa pracy. Niektóre dyscypliny szczegółowe obejmują problematykę należącą do różnych gałęzi prawa. Elementem wspólnym, decydującym o ich wyodrębnieniu dla celów dydaktycznych lub badawczych jest wspólny przedmiot regulacji prawnej (np. prawo transportowe, górnicze). Takie kompleksowe dyscypliny szczegółowe na ogół opierają się na kompleksowych ustawach.
   Podstawowym zadaniem każdej z nauk dogmatycznopraw-nych jest komentowanie i wyjaśnianie treści obowiązujących w danej gałęzi prawa norm. Chodzi o ustalenie i objaśnienie
   
1.2. Nauki dogmatycznoprawne	15
treści pojęć użytych w tekstach prawnych, ustalenie znaczenia norm w szerszym kontekście innych przepisów prawnych, a zwłaszcza w kontekście gałęzi prawa i zasad systemu prawa, ustalenie charakteru powiązań między normami, dokonanie klasyfikacji i systematyzacji obowiązujących norm. Nie należy jednak utożsamiać interpretacji tekstów prawnych jako czynności z zakresu konstruowania systemu prawa z metodami badania prawa w naukach dogmatycznoprawnych, które pozwalają na poznawanie już skonstruowanego systemu.
   Przykładowo szuka się odpowiedzi na takie pytania jak: czy określonemu podmiotowi na podstawie obowiązującego prawa przysługuje uprawnienie do działania w danej dziedzinie, czy określony stosunek społeczny jest uregulowany prawnie, jak należy rozumieć pewien zwrot zawarty w tekście prawnym wobec jego wieloznaczności w języku potocznym, którą z niezgodnych norm uznać za obowiązującą w systemie prawa? itp.
   Dogmatyka prawa zmierza do uporządkowania materiału normatywnego według jasnych i przejrzystych kryteriów, tak, aby stworzyć z niego zwarty i intersubiektywnie poznawalny system. Po dokonaniu tego dzieła dogmatyk na bieżąco analizuje zmiany prawa i sprawdza, czy nowy materiał normatywny (akty normatywne, orzecznictwo) daje się wkomponować w stworzony porządek, czy też porządek ten wymaga uzupełnień, rozbudowy albo zmian. Dogmatyk stawia więc sobie za cel uporządkowanie materiału normatywnego tak, aby system prawa postrzegany był jako zbiór niesprzeczny i zupełny. Efekt porządkujący osiąga sięgając po różne środki, np. wyraźnie oddzielając zasady prawa od innych norm, reguły od wyjątków, kwalifikując normy do odpowiednich gałęzi prawa, poszukując ich reguł konstrukcyjnych, proponując wewnętrzne klasyfikacje i podziały. Dogmatyka prawa umożliwia więc usystematyzowanie legislacji. Materiał prawny staje się możliwy do uczenia i do nauczenia.
   Współcześnie szczegółowe dyscypliny prawnicze w zasadzie nie ograniczają się do wąsko pozytywistycznie rozumianych rozważań nad obowiązującym prawem, programowo izolujących badania od zagadnień aksjologicznych i psychospołecznych. Podejście to znajdowało bezpośrednie odniesienie genetyczne w niemieckiej szkole pozytywistycznej końca XIX wieku. Dziewiętnastowieczny pozytywizm prawniczy operował metodą formalno-dogmatyczną. Sprowadzała ona badania nad prawem do analizy
   
16

1. Nauki prawne

pojęciowej obowiązujących hic et nunc przepisów prawnych, pomijając ich genezę, funkcje i wyrażane wartości.
   Naukowa problematyka dyscyplin prawniczych była ograniczona do zagadnień de legę lata, problematykę de legę ferenda wyeliminowano. Obecnie, choć w dalszym ciągu centralną osią zainteresowania w szczegółowych naukach prawnych są logiczne i językowe problemy tekstów prawnych, to jednak w naukach tych stawia się także pytania o oddziaływanie określonych norm prawnych na życie społeczne, o wartości stojące u ich podstaw, o praktykę ich stosowania, o ich genezę, funkcje, warunki skuteczności, a także formułuje się wnioski de legę ferenda.
   Zauważmy, że odpowiedzi na pytania tego typu wymagają wykorzystania przez nauki dogmatyczne dorobku merytorycznego i metodologicznego nie tylko nauk prawnych, ale i innych nauk humanistycznych.
   Style i metody pracy w szczegółowych naukach prawnych bywają rozmaite. Niektórzy dogmatycy hołdują nadal wzorom pozytywistycznym, operując głównie metodą formalno-dogma-tyczną, inni — wskazując na konieczność wieloaspektowego badania prawa — sięgają także po metody innych nauk humanistycznych, takich jak historia, socjologia, psychologia itp.
   W każdym razie współczesnego sposobu uprawiania nauk dogmatycznoprawnych nie można utożsamiać wyłącznie z metodą formalno-dogmatyczną (obecnie ten sposób badania prawa określa się jako badania przy wykorzystaniu metody logiczno-językowej, stąd również nie należałoby raczej tradycyjnej nazwy tych nauk (dogmatyka prawa) wywodzić i wiązać ściśle z tym tylko właśnie podejściem do badania prawa, a zwłaszcza z ujmowaniem prawa w oderwaniu od jego działania i wartości.
   W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że nazwa szczegółowych nauk prawnych związana jest z tym, iż w naukach tych punktem wyjścia refleksji poznawczej jest uznanie — bez dyskusji i empirycznej kontroli — tezy, iż prawo ustanowione albo uznane zgodnie z pewnymi regułami przyjętymi w państwie (tj. zgodnie z akceptowaną koncepcją źródeł prawa) obowiązuje i jako takie stanowi przedmiot badawczy.
   Podstawowym materiałem badawczym szczegółowych nauk prawnych w systemie prawa ustawowego są teksty prawne (np. ustawy, rozporządzenia, zarządzenia itp.). Są to przede wszyst-
   
1.2. Nauki dogmatycznoprawne	17
kim teksty aktualnie obowiązujące. Często materiałem uzupełniającym są teksty poprzednio obowiązujące lub dopiero projektowane, a zawierające regulacje tych zagadnień, które wymagają aktualnie rozwiązania. Dość szeroko rozwija się także badania prawnoporównawcze, o których będzie mowa niżej.
   Istotną rolę odgrywa także orzecznictwo. W systemie com-mon law jest to rola zasadnicza.
   Owa pierwszoplanowość tekstów prawnych jako materiału badawczego w naukach dogmatycznych wynika stąd, że nauki te nie mają racji bytu poza gałęziami prawa, z którymi są związane genetycznie, co jest źródłem tak siły, jak i słabości tychże dyscyplin.
   Siłę można upatrywać w tym, że dogmatyk ma wyraźnie sprecyzowany przedmiot badań. Nie musi go identyfikować — jest on mu dany niejako d priori. Fakt ten znacznie ułatwia proces poznawczy w porównaniu z takimi naukami, w których wiele czasu i wysiłku poświęcać trzeba na identyfikację i uzasadnienie istnienia samego przedmiotu badań, zanim przystąpi się do jego poznania i opisu (np. w socjologii czy psychologii).
   Silną stroną nauk dogmatycznych jest także ich wielostronny związek z praktyką prawniczą. Czynności poznawcze tych dyscyplin są podporządkowane w dużej mierze potrzebom tejże praktyki, a głównie potrzebom w zakresie stosowania prawa. Skomentowane i objaśnione prawo pomaga w podejmowaniu prawidłowych decyzji prawnych w sądach i organach administracji publicznej.
   Słabością są pewne funkcjonalne konsekwencje posiadania przez te nauki prawa obowiązującego jako przedmiotu badań. Oto zmiana tekstu prawnego albo odstąpienie od prawnej regulacji określonego typu stosunków społecznych automatycznie pociąga za sobą odpowiednie przekształcenia w naukach dog-matycznoprawnych, aż do likwidacji niektórych z nich włącznie (np. gospodarka centralnie sterowana spowodowała w państwach bloku wschodniego upadek nauki prawa handlowego).
   Współcześnie metody logiczno-językowe pozostają podstawowym, choć nie jedynym (na co już wskazywano), sposobem badania prawa w naukach dogmatycznych.
   Prawo obowiązujące — przedmiot badawczy tych nauk — jest wyrażone w określonym języku. Ze względu na potrzeby precyzyjnego komunikowania jest to język wyspecjalizowany, charakteryzujący się pewnymi specyficznymi właściwościami. Przykładowo, prawodawca tworząc tekst prawny nadaje arbit-
   
18

1. Nauki prawne

ralnie znaczenie niektórym terminom. Badania obowiązującego prawa w szczegółowych naukach prawnych prowadzi się więc przy wykorzystaniu środków, jakie dają do dyspozycji nauki o języku. Jednocześnie analiza materiału obowiązujących tekstów wymaga prowadzenia różnego rodzaju rozumowań i argumentacji. Dokonuje się ich wykorzystując metody, techniki, aparat pojęciowy i podstawowe twierdzenia dyscyplin logicznych, a także inne pozalogiczne techniki argumentacyjne wypracowane przez naukę oraz praktykę prawniczą. W sumie więc operacje myślowe związane z rozstrzyganiem problemów dogmatycznych dokonywane są według specyficznych reguł, których właściwe zastosowanie przesądza o prawidłowości rozwiązania badanego zagadnienia problemu.
   Na końcu podkreślamy, że nauki prawne dotyczące prawa zwyczajowego i polegające na opracowywaniu precedensów sądowych mają oczywiście w pewnym stopniu inne zadania niż dogmatyki w systemie prawa ustawowego (są to dwa różne typy systemów prawnych — pierwszy charakterystyczny dla prawa anglosaskiego, drugi — dla europejskiego kontynentalnego). Wynika to m.in. z różnic w charakterze źródeł prawa. Jednak są także istotne, głębokie podobieństwa.
   Wprawdzie w systemie common law mówi się raczej „legal doctrine" niż „legal dogmatics", jednak i tam chodzi o znalezienie zadawalającego porządku, niezależnie od tego, że podstawowym źródłem prawa jest precedens a nie ustawa. Jest też znacząca różnica: w systemie common law sędzia poszukuje ratio decidendi (zasady rozstrzygnięcia), powinna ona być wkomponowana w już przyjęte w orzecznictwie zasady, reguły i standardy (chyba, że sędzia decyduje się na „przełamanie" precedensu). Wykonuje więc sam pracę dogmatyczną. W systemie prawa ustawowego dogmatyk prawa sięga do orzecznictwa po rozstrzygnięciu sprawy przez sąd.
1.3. Ogólne nauki o prawie: filozofia prawa — jurysprudencja ogólna — teoria prawa
   Oprócz rozstrzygania problemów dogmatycznoprawnych w ramach nauk prawnych podejmuje się również badania ogól-noteoretyczne, nie zrelatywizowane do konkretnego państwa
   
1.3. Ogólne nauki o prawie	19
i określonego czasu. Ich celem jest przede wszystkim opisanie i wyjaśnienie podstawowych, uniwersalnych cech prawa i prawidłowości, jakim ono podlega. Wyróżnić można trzy główne konkurujące ze sobą albo współpracujące wersje ogólne nauki o prawie: filozofię prawa, jurysprudencję ogólną i teorię prawa.
   Filozofia prawa podejmuje pytania o istotę prawa, o idee przez nie wyrażane, o wartości jakim służy lub jakim powinno służyć. Zagadnienia te stawiane były w światowej kulturze od czasów Platona, Arystotelesa i Sokratesa. Przez wieki stanowiły część rozważań filozofii ogólnej. Na początku XIX wieku filozofia prawa wydzieliła się jako osobna dyscyplina naukowa.
   Filozofia prawa podejmuje problemy z zakresu wiedzy o bycie (ontologii, metafizyki), wiedzy o poznawaniu (epistemologii, gnoseologii), wiedzy o wartościach (aksjologii) i wiedzy o metodach (metodologii). Określone systemy filozofii ogólnej wpływają na różne nurty filozofii prawa. W zakresie ontologii poszukuje się odpowiedzi na pytanie „co to jest prawo?" Uzyskiwane odpowiedzi zależą na od przekonań o naturze rzeczywistości, a zwłaszcza o naturze zjawisk kultury. W ramach epistemologii pojawiają się pytania o sposoby poznania prawa. Są one uzależnione od założeń ontologicznych. Badania aksjologiczne to poszukiwanie wartości prawa i wartości w prawie, a zwłaszcza możliwości uzgodnienia ich podstawowej hierarchii w różnych nurtach filozofii. Zagadnienia metodologiczne sprowadzają się do pytań: jak prawo badać i jak jest badane?
   Drugą chronologicznie wzodrębnioną nauką ogólną o prawie była jurysprudencja. Opierała się początkowo na pozytywizmie prawniczym, preferując rozważania analitycznojęzykowe związane z prawem, programowo unikając wartościowania. Formułowała różnego rodzaju założenia podstawowe dla uprawiania nauk dogmatycznoprawnych.
   Najmłodsza z dyscyplin: teoria prawa pojawiła się na przełomie XIX i XX wieku. Podjęła zagadnienia stawiane przez filozofię prawa, wzbogacając jednocześnie katalog problematyki o tematy nowe, nie dostrzegane przez filozofów, a istotne dla praktyki prawniczej (np. stosunek prawny, struktura systemu prawa, itp.). Teoretycy prawa zwrócili się w stronę dogmatyki prawa. Tradycyjne i nowe problemy postawili w kontekście prawa obowiązującego. Od początku XX wieku włączyły się zagadnienia socjologicznoprawne i psychologicznoprawne.
   
20

1. Nauki prawne

Także jurysprudencja, początkowo zorientowana wyłącznie analitycznie, dostrzegła potrzebę studiów nad empiryczną rzeczywistością prawa (jurysprudencja socjologiczna). Granice miedzy dyscyplinami — początkowo dość czytelne — częściowo się zatarły.
   W konsekwencji we współczesnej nauce światowej prawnicze problemy ogólne o charakterze „filozoficznym", „analitycznym" i „empirycznym" bywają uprawiane pod różnymi nazwami. Przyjmowanie określonej nazwy dla ogólnej nauki o prawie wynika głównie z tradycji panującej w danym rejonie. W nauce anglosaskiej jest to najczęściej „jurysprudencja" („ogólna", „a-nalityczna", „socjologiczna"), w krajach romańskich — „filozofia prawa", w państwach Europy Środkowej i Wschodniej — „teoria prawa" albo „teoria państwa i prawa", często obok „filozofii prawa".
   Filozofia prawa pojawia się niekiedy obok teorii prawa jako nauka z nią związana i uzupełniająca. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, a obecnie także i w Polsce nastąpiło znaczne ożywienie refleksji ontologicznej, epistemologicznej i aksjologicznej nad prawem. Aksjologia prawa jest na ogół ściśle związana z teoriami prawa natury, które są najstarszym sposobem refleksji nad prawem. Centralnym zagadnieniem filozofii prawa jest nadal pojęcie prawa i jego stosunek do wartości moralnych. Filozofowie prawa analizują wartości tkwiące w normach prawnych, zawarte w zasadach tworzenia prawa, realizowane w procesach stosowania i społecznego oddziaływania prawa. Wskazują na legitymacje mocy obowiązującej norm prawnych. Poszukują „prawa słusznego" w świetle przyjmowanej moralności.
   Filozoficzny charakter, jednakże zasługujący na wyodrębnienie, mają rozważania logiczno-semantyczne i metodologiczne. Stąd wyodrębnia się niekiedy analityczną filozofię prawa. Jurysprudencja ogólna ma współcześnie wiele odmian, w zależności od przyjmowanych założeń filozoficznych i badawczych (m.in. pozytywizm, pragmatyzm, behawioryzm, neokantyzm i neoheg-lizm, odrodzone prawo natury).
   Jurysprudencja analityczna (zwana też „analityczną teorią prawa" albo „neoanalityczną jurysprudencja") zajmuje się analizami pojęciowymi związanymi z dyskursem prawniczym. Składa się z wiedzy o podstawowych pojęciach prawnych i refleksji
   
1.3. Ogólne nauki o prawie	21
metodologicznej. Głównym jej celem jest formułowanie siatki podstawowych pojęć i koncepcji prawnych. Opowiada się za konsekwentnym oddzielaniem rozważań analitycznych nad prawem jako systemem wypowiedzi językowych i badań prawa jako faktu socjologicznego bądź psychologicznego.
   Obraz komplikują inne odmiany jurysprudencji, takie jak: jurysprudencja filozoficzna czy socjologiczna, zajmujące otwarte stanowisko w kwestii wykorzystania w badaniach nad prawem teorii socjologicznych i rozważań filozoficznych.
   Teoria prawa od czasu powstania szkoły historycznoprawnej zajmuje autonomiczne miejsce w katalogu dyscyplin prawniczych. Na ogół jej przedmiot łączy w sobie pewne elementy filozofii prawa (ontologiczne, gnoseologiczne, aksjologiczne i metodologiczne) z elementami teorii empirycznej, ujmującej prawo jako fakt psychospołeczny. Zagadnienia podejmowane przez teorię prawa rozstrzygane są w kontekście prawa obowiązującego, dla potrzeb i przy wykorzystaniu dorobku nauk dog-matycznoprawnych. Decyduje to o specyfice refleksji naukowej tej dyscypliny.
   Teoria prawa identyfikowana jest jako odrębna dyscyplina poprzez swój podmiot badań i katalog stosowanych metod.
   W jej ramach formułowane są twierdzenia analityczne o charakterze dedukcyjnym, twierdzenia ściśle empiryczne, których trafność sprawdzana jest przez dane spostrzeżeniowe oraz twierdzenia, które są efektem filozoficznej interpretacji danych doświadczalnych, jako że empiryczne badania nad prawem rodzą problemy wymagające także takiego oświetlenia.
   Do ciekawszych nurtów współczesnych badań ogólnoteore-tycznych zaliczyć można hermeneutykę prawniczą, retorykę prawniczą i teorie dyskursu prawniczego. „Uzupełniają" one o nowe wątki tradycyjne nurty badań normatywnych, psychospołecznych i aksjologicznych. Hermeneutyka prawnicza opierając się na tezie, że prawo jest współkształtowane w dialogu między interp-retatorem a tekstem prawnym podkreśla twórczy, kulturowo uwarunkowany aspekt rozumienia tekstu. Retoryka prawnicza akcentuje i bada rolę przekonywania w praktyce prawniczej. Teorie dyskursu prawniczego opierają się na konsensualnej koncepcji prawdy, a więc przyjmują, że konsensus uczestników wolnego dyskursu, a nie adekwatny opis rzeczywistości, decyduje o prawdziwości twierdzenia.
   
22

1. Nauki prawne

   Teoria prawa przez wiele lat uprawiana była w Polsce (podobnie jak w innych państwach „bloku wschodniego") jako element szerszej dyscypliny teorii państwa i prawa. Związki genetyczne, strukturalne i funkcjonalne instytucji państwa i prawa, dominacja „oficjalnej" wizji prawa, postrzeganego głównie jako instrument sterowania społeczeństwem przez organy państwowe realizujące kanony technokratycznej ideologii, uzasadniały możliwość takiego ujęcia przedmiotu badań. Obecnie następuje jednak wyraźny proces dezintegracji teorii prawa i teorii państwa.
   Zagadnienia teorii państwa, takie jak: problem władzy politycznej, funkcji, typów, form państwa, związków państwa i prawa, zasad funkcjonowania systemu politycznego, ewolucyjnych i rewolucyjnych przeobrażeń państwa i prawa pozostają nadal w kręgu zainteresowań teoretyków prawa, jednakże coraz wyraźniej rozwiązywane są w bliższym kontakcie z dyscyplinami obejmującymi całokształt wiedzy o polityce. Chodzi tu zwłaszcza
0	socjologię stosunków politycznych, teorię polityki czy soc
jologię polityki.
   W ramach teorii prawa mieszczą się przede wszystkim badania nad prawem jako pewnym systemem językowym oraz nad społecznym oddziaływaniem prawa, a także metodologia nauk prawnych.
   Logiczno-językowe i metodologiczne problemy rozwiązuje się głównie przy wykorzystaniu dorobku logiki, nauk o języku
1	metodologii ogólnej.
   Metodologia nauk prawnych, a więc nauka o naukach prawnych (metanauka), podejmuje problematykę naukowych sposobów poznania prawa, to jest metod badawczych stosowanych we wszystkich naukach prawnych. Formułuje twierdzenia opisujące, jak nauki te są aktualnie uprawiane (głównie w jaki sposób uzasadnia się w nich twierdzenia oraz wyjaśnia określone zjawiska) oraz zaleca, jak należałoby nauki te uprawiać.
   Badania socjologicznoprawne i psychologicznoprawne podejmowane w ramach teorii prawa prowadzi się z wykorzystaniem dorobku merytorycznego i metodologicznego socjologii i psychologii.
   Coraz wyraźniej wyodrębnia się socjologia prawa jako odrębna dyscyplina naukowa. Dąży ona do charakteryzowania prawa jako zjawiska społecznego oraz jako procesu decyzyjnego za pomocą pojęć i kategorii właściwych socjologii empirycznej i nau-
   
1.4. Dyscypliny historycznoprawne i komparatystyka prawnicza	23
kom behawioralnym. Socjologia prawa bywa uprawiana obok teorii prawa (albo jurysprudencji analitycznej), często jako „ju-rysprudencja socjologiczna".
   Do teorii prawa zalicza się aktualnie także ogólne rozważania z zakresu polityki prawa.
   Polityka prawa wskazuje, jak przez odpowiednie stanowienie i stosowanie prawa osiągać zamierzone cele społeczne.
   Współcześnie koncepcje uprawiania polityki prawa idą wyraźnie w dwóch kierunkach: jeden opowiada się za szerokim zakresem przedmiotowym badań tego działu nauki, obejmuje on bowiem nie tylko problem doboru odpowiednich środków do realizacji określonych badań, do których powinien dążyć prawodawca, ale i zagadnieniem celów prawotwórstwa i stosowania prawa. Drugi kierunek sprowadza naukę polityki prawa raczej do „technologii" prawa, wyłączając z niej zagadnienia celów. Dominuje pogląd, że problematyka ta jak dotąd, nie wyodrębniła się na tyle z badań ogólnoteoretycznych, aby uznać ją za odrębną dyscyplinę prawniczą, choć niewątpliwie polityka prawa, zajmująca się instrumentalnymi walorami prawa, a także metodologia nauk prawnych mają szansę pod naciskiem rozwoju badawczego na takie wyodrębnienie.
   Tendencje do integracji teorii z innymi naukami społecznymi stanowią czynnik dynamicznego rozwoju badań ogólnoteoretycznych, ale jednocześnie niosą ze sobą pewne niebezpieczeństwo ekletyzmu, przedmiotowej i metodologicznej niespójności, a nawet niekiedy zatracenia odrębności badań z zakresu nauk prawnych. Tak więc, wykorzystanie innych dziedzin wiedzy z teorii prawa wymaga pewnego rygoryzmu metodologicznego. Chodzi tu głównie o należyte proporcje w przenoszeniu i użytkowaniu wyników i metod badawczych tych nauk.
1.4. Dyscypliny historycznoprawne i komparatystyka prawnicza
   Prawo aktualnie obowiązujące oraz wyznaczające zasadniczy trzon struktur organizacyjnych państwa jest uwarunkowane historycznie. Dziejami ustrojów państwowych i prawa oraz rozwojem koncepcji politycznych i prawniczych zajmują się nauki historycznoprawne, na które składa się historia prawa oraz his-
   
24

1. Nauki prawne

toria prawa oraz historia doktryn polityczno-prawnych. Nauki te umożliwiają poznanie zasad i prawidłowości rozwoju prawa, a przez to pozwalają na głębsze i wszechstronniejsze rozumienie współczesnej ich rangi i funkcjonowania.
   Historia prawa (lub państwa i prawa) koncentruje swoje rozważania na przemianach prawa w toku procesu historycznego na tle całokształtu przeobrażeń społecznopolitycznych, gospodarczych i kulturowych. Dyscyplinę tę dla celów dydaktycznych najczęściej dzieli się na powszechną historię prawa (lub państwa i prawa) oraz dzieje państwa i prawa w danym kraju.
   Na warsztat badawczy historyka prawa składa się dorobek metodologiczny zarówno nauk prawnych, jak też historii (w tym źródłoznawstwa, tj. nauki o źródłach historycznych). Metody i style pracy są różne, począwszy od wąskiej faktografii, poprzez dogmatyczne wyjaśnianie treści prawa jakiejś epoki czy kraju po ujęciu ogólne, syntetyczne, ukazujące prawidłowości rozwoju zjawisk prawnych i państwa.
   Nauka rzymskiego prawa prywatnego należy także do tej grupy nauk. Podejmuje się w niej problematykę głównie o charakterze dogmatycznoprawnym, odtwarza się i komentuje całość norm prawa rzymskiego, przede wszystkim prywatnego w okresie klasycznym, uzupełniając analizy informacjami o genezie i rozwoju poszczególnych instytucji.
   Historia doktryn polityczno-prawnych nazywana też historią filozofii prawa, historią filozofii społecznej, historią idei społecznych itp. przedstawia ewolucję poglądów i ocen dotyczących celów oraz głównych zasad organizacji i funkcjonowania państwa i prawa. W znacznej mierze czerpie ona z ogólnego dorobku filozoficznego traktującego o tych problemach. Dyscyplina ta wyodrębniła się z filozofii w XIX wieku. Biorąc pod uwagę sposób ujmowania zagadnień można ją usytuować na pograniczu historii państwa i prawa oraz ogólnej nauki o prawie.
   Badania historycznoprawne opierają się, między innymi, na studiach porównawczych.
   Nie sposób obecnie, wobec globalizacji wielu problemów świata, przecenić znaczenia analiz komparatystycznych, tak w aspekcie historycznym, jak i współczesnym, we wszystkich naukach prawnych.
   Studia prawnoporównawcze dotyczące współczesnych systemów prawa i myśli prawniczej tworzą pożyteczną perspektywę,
   
1.5. Pomocnicze dyscypliny nauk prawnych	25
z której można obserwować i oceniać konkretne regulacje praw
ne w określonym państwie i wyniki, jakie przynosi ich stosowa
nie. Stopniowo wyodrębnia się — jako osobna dyscyplina nau
kowa — komparatystyka prawnicza. Jej znaczenie będzie rosło ze
względu na „globalizację" wielu problemów cywilizacyjnych
o charakterze gospodarczym, technicznym i społecznym oraz ze
względu na ogromny rozwój komunikacji i stosunków między
narodowych. Komparatystyka prawnicza (zwana niekiedy nie
zbyt adekwatnie „prawem porównawczym") zajmuje się porów-
n^^wanieni współczesnego prawa i myśli prawniczej różnych
paj^tw^oraz^pljszTIklw^	określania na tej pocf-
stawie zasad tworzenia nowych regulacji i kreowania nowych poglądów na prawo.
Najczęściej podejmowane są badania komparatystyczne instytucji prawnych, tj. zespołów norm regulujących wyodrębniające się wyraźnie stosunki społeczne (np. małżeństwo, pożyczka, obligacje, giełda). Instytucje prawne różnych systemów prawa porównuje się ze względu na ich genezę, treść, formę i funkcje. Specjalne problemy badawcze i metodologiczne stwarzają studia nad prawem europejskim. Legislacja europejska to złożony zbiór norm międzynarodowoprawnych, konstytucyjnych, administracyjnych, prawa cywilnego, prawa gospodarczego, prawa pracy, prawa socjalnego. Obok zagadnień dogmatycznoprawnych rozwiązania wymagają istotne problemy ogólnoteoretyczne (np. relacje prawo krajowe — prawo europejskie, jednolitość prawa europejskiego, itp.).
1.5. Pomocnicze dyscypliny nauk prawnych
   Do nauk związanych z naukami prawnymi, a głównie z dogmatyką prawa, zalicza się grupę dyscyplin wyspecjalizowanych w opracowywaniu zagadnień różnych zjawisk społecznych badanych pod kątem zainteresowania praktyki prawnej, przede wszystkim dla potrzeb stosowania prawa. Są to nauki pomocnicze, uzupełniające w stosunku do nauk prawnych.
   Przykładowo, z nauką prawa karnego związanych jest kilka dyscyplin zajmujących się różnymi zjawiskami dotyczącymi przestępczości i jej karania. To między innymi: kryminologia zajmująca się badaniem źródeł, struktury i dynamiki przestęp-
   
26

1. Nauki prawne

czości oraz sposobami zapobiegania tym zjawiskom; wiktymolo-gia jako nauka o pokrzywdzonym; penologia — nauka o karze, jej celach i funkcjach, nauki penitencjarne zajmujące się racjonalnym wykonywaniem kar pozbawienia wolności.
   W doktrynie nie ma jedności stanowisk w kwestii zaliczenia nauk tego typu do nauk prawnych. Najogólniej można powiedzieć, że w odróżnieniu do nauk dogmatycznoprawnych analiza treści norm prawnych dotyczących badanych zjawisk nie ma w tych naukach zasadniczego znaczenia. Dominują w nich badania empiryczne.
   Wstęp do prawoznawstwa, który jest wykładany na I roku studiów prawniczych, nie stanowi odrębnej dyscypliny badawczej. Jest wprowadzeniem do studiów nad prawem. Przedstawia siatkę pojęciową oraz niektóre elementarne tezy nauk prawnych. Są to wiadomości podstawowe — zasadnicze i niezbędne dla dalszych studiów prawniczych.
   
2. STANOWIENIE PRAWA. AKTY NORMATYWNE.
2.1. Podstawowe formy tworzenia prawa
   Współcześnie na świecie prawo obowiązujące jest tworzone w dwóch podstawowych formach: a) stanowienia; b) praktyki prawotwórczej (prawo zwyczajowe i precedensowe).
   Przez stanowienie prawa będziemy rozumieli doniosły prawnie akt konwencjonalny kompetentnego organu władzy publicznej przez który dany organ działający w imieniu państwa nakazuje, aby generalnie-abstrakcyjne normy zawarte w przepisach prawnych aktu normatywnego były realizowane przez adresatów. Tworzenie prawa w powyższym ujęciu jest jednostronnym aktem decyzyjnym. Jest to podstawowa forma prawotwórstwa w systemie prawa ustawowego, ale nie jedyna. Prawo bywa także tworzone w drodze aktów współstanowienia z woli co najmniej dwóch równoprawnych podmiotów, tj. w drodze umów prawotwórczych. Taki charakter mają np. umowy międzynarodowe, których stronami są państwa.
   W wyniku stanowienia prawa powstają akty prawodawcze, które zawierają normy generalnie-abstrakcyjne (ogólnie jest w nich określony adresat, okoliczności i powinny sposób zachowania). W systemach prawa ustawowego jest to jedna z różnic między tworzeniem prawa przez stanowienie a stosowaniem prawa (przez sądy czy organy administracji). W wyniku stosowania prawa indywidualnie oznaczony adresat ma konkretny obowiązek w ściśle oznaczonych okolicznościach.
   Stanowienie prawa ma fundamentalne znaczenie dla życia społecznego, dla pewności i bezpieczeństwa prawnego adresatów norm prawnych, kreuje ono bowiem w największym stopniu zależności w pozostałych sferach praktyki społecznej (w tym stosowaniu prawa i obrocie prawnym).
   Tworzenie prawa w drodze praktyki występuje w dwóch formach.
   
28

2. Stanowienie prawa

   Po pierwsze, poprzez podejmowanie decyzji przez organ państwa na podstawie reguł zwyczajowych powstaje prawo zwyczajowe. Jest to tzw. sankcjonowanie zwyczaju. Taki charakter ma np. rozstrzyganie spraw przez sądy na podstawie reguł zwyczajowych, do których odsyła prawo obowiązujące w systemach prawa ustawowego.
   Po drugie, poprzez podejmowanie decyzji precedensowej przez organ państwa, tj. rozstrzygnięcie konkretnie — indywidualnej sprawy, na podstawie której rozstrzyga się później inne sprawy, w sposób istotny podobne do tej pierwszej. W ten sposób tworzone jest prawo w systemach common law (kraje anglosaskie).
   Stanowienie prawa jest podstawową formą tworzenia prawa w państwach Europy kontynentalnej. Rozważania tego podręcznika dotyczą prawa tworzonego, interpretowanego i stosowanego w systemie prawa ustawowego, ale pokreślić należy, że wiele zasad tu omawianych ma charakter uniwersalny.
   Trzeba też dodać, że współcześnie następuje wyraźne zacieranie między różnymi typami systemów prawa. W systemach common law rośnie rola ustaw (zwłaszcza w zakresie prawa publicznego: konstytucyjnego, administracyjnego, karnego), w systemach prawa ustawowego — rola prawa operatywnego) m.in. reguł wynikających z konkretnych rozstrzygnięć sądowych prztacza-nych w konkretnych uzasadnieniach decyzji stosowania prawa jako argumenty dodatkowe uzasadniające zajęte stanowisko (por. rozdz. VI). Stanowienie prawa w demokratycznych i autokratycznych systemach politycznych różni się zasadniczo. Wiąże się to zwłaszcza z zagadnieniem autentycznego udziału społeczeństwa w kształtowaniu celów i treści prawa. Problematykę politycznych problemów tworzenia prawa tu jednak pomijamy. Zagadnienia te są przedmiotem badań teorii prawa i teorii polityki.
   Stanowienie prawa może być ujmowane jako akt — wytwór określonego procesu albo jako proces decyzyjny. W drugim ujęciu można badać stanowienie prawa z punktu widzenia dog-matycznoprawnego, opisując i interpretując normy prawnie regulujące przebieg tego procesu; z punktu widzenia prakseologi-cznego — formułując postulaty, jak należy racjonalnie tworzyć prawo; z punktu widzenia ogólnoteoretycznego, które ujęcie tu przyjmujemy — rekonstruując typowe schematy przebiegu tego procesu.
   
2.2. PProces stanowienia prawa — aspekt proceduralny	29
   Zarówno procesy stanowienia jak i stosowania prawa (o czym w rozdz. VIII) mają charakter sekwencyjny, tj. składają się ze stadiów decyzyjnych wyodrębniających się ze względu na ich specyficzne cele. Te właśnie cele determinują wewnętrzną spois-tość treści czynności konwencjonalnych i faktycznych dokonywanych w przedziałach określonych etapów, a także warunkują ich miejsce w całym sekwencyjnym procesie. Podejmiemy próbę zrekonstruowania głównych stadiów tego procesu (na temat stosowania prawa por. rozdz. VIII) z tym, że opiszemy je w dwóch aspektach: a) proceduralnym (poszczególne stadia pojmując jako etapy dynamicznego układu czynności zmierzających do podjęcia decyzji prawnych); b) merytorycznym (stadia rozumiejąc jako fazy rozwiązywania pewnych typów problemów nasuwających się w toku przygotowań i podejmowania decyzji prawnych).
   Podejmowanie decyzji prawnych nie jest jednak z reguły możliwe bez pewnych czynności wstępnych o charakterze przygotowawczym.
   Ustanowienie przemyślanego aktu normatywnego nie jest w zasadzie możliwe bez uprzedniego przygotowania projektu tegoż aktu. Relacjonując przebieg stanowienia będziemy przedstawiali jako jego elementy także owe niezbędne stadia wstępne z tym wyraźnym zastrzeżeniem, iż precyzyjnie rzecz ujmując, nie są to etapy stanowienia prawa, ale etapy przygotowawcze do podejmowania decyzji prawodawczych. Na przykład, kompetencja do ustanowienia aktu prawotwórczego i kompetencja do przygotowania projektu tegoż aktu to dwa różne uprawnienia, stąd też i różne są proceduralne formy, w jakich następuje realizacja obu tych praw.
2.2. Proces stanowienia prawa — aspekt proceduralny
   Na proces stanowienia prawa, rozumiany jako dynamiczny układ działań organizacyjnych, składają się cztery stadia.
   Stadium pierwsze to etap inspiracji prawodawczej. Chodzi tu o okres kształtowania się przekonania o konieczności wydania nowego albo zmiany już obowiązującego aktu prawotórczego. Stadium to rozpoczyna się wyartykułowaniem określonych interesów społecznych, gospodarczych, politycznych, a kończy
   
30

2. Stanowienie prawa

z momentem roboczego ustalenia (w stosownym organie państwa lub samorządu terytorialnego), że rysuje się potrzeba legislacji.
   Drugie stadium to etap przygotowania projektu aktu normatywnego. Stadium to obejmuje na ogół cztery fazy: a) fazę zebrania i opracowania informacji do opracowywanego projektu; b) fazę opracowania tekstu projektu; c) fazę konsultacji projektu z zainteresowanymi organizacjami, instytucjami i zespołami ekspertów, ewentualnie także w postaci społecznej dyskusji i sondaży opinii publicznej; d) fazę kontroli projektu przez wyspecjalizowaną komórkę prawną.
   Trzecie stadium to oficjalne wniesienie projektu pod obrady ciała kompetentnego do jego ustanowienia. Etap ten kształtuje się różnie w zależności od tego, czy instytucje opracowujące projekt są jednostkami pomocniczymi i obsługującymi legalnego prawodawcę uprawnionego do ustanowienia tych norm (np. w ministerstwie opracowuje się projekt rozporządzenia ministra) czy też zachodzi konieczność przeniesienia projektu poza ramy instytucji, która go opracowywała i wniesienie go przez kompetentne do inicjatywy prawodawczej ciała pod obrady legalnego prawodawcy (np. Rada Ministrów wnosi projekt ustawy do Sejmu). Przez prawo inicjatywy prawodawczej należy rozumieć kompetencję do przedłożenia organowi państwa, upoważnionemu do stanowienia danego typu aktów prawotwórczych, całościowo opracowanego projektu aktu, wiążącą się jednocześnie z prawnym obowiązkiem tego organu do rozpatrzenia przedłożonego projektu i podjęcia decyzji w sprawie jego ustanowienia albo odrzucenia.
   Stadium to można podzielić na trzy fazy: a) wniesienie projektu pod obrady; b) debatę nad tym, czy należy go przyjąć do rozpatrzenia, czy też odrzucić (debata w organie kolegialnym, w organie jednoosobowym — rozpatrzenie); c) podjęcie przez prawodawcę ostatecznej decyzji co do dalszych losów projektu (przyjęcia go do rozpatrzenia albo odrzucenie).
   Czwarte stadium jest procesem prawotwórczym w sensie ścisłym. Obejmuje ono cztery fazy: a) przyjęcie projektu do rozpatrzenia przez kompetentny organ; b) debatę nad nim w organie kolegialnym albo rozpatrzenie w jednoosobowym; c) ewentualnie dokonanie poprawek w tekście; d) ustanowienie aktu prawotwórczego (w organie kolegialnym — głosowanie) wraz z za-
   
2.2. Proces stanowienia prawa — aspekt proceduralny	3 l
rządzeniem ogłoszenia tegoż aktu, chyba że przepisy prawne publikacji nie wymagają.
   Prawo w konkretnych państwach w różnym zakresie reguluje poszczególne fazy prawotwórstwa. W najwyższym stopniu unormowana jest w systemach prawa ustawodawczego procedura ustawodawcza. Jest to przedmiot analiz nauki prawa konstytucyjnego.
   Generalnie, współcześnie podkreśla się rosnącą rangę procedur. Dąży się do tego, aby precyzyjnie wyznaczały struktury organizacyjne oraz tryby w jakich mają zapadać konieczne decyzje merytoryczne. Procedury uznaje się w demokratycznych systemach prawa za fundament funkcjonowania państwa. W doktrynie wyrażane są poglądy, że państwo to przede wszystkim sprawnie funkcjonujący system uporządkowanych postępowań. Prawo materialne w pluralistycznych społeczeństwach zawsze będzie przedmiotem dyskusji — procedury zaś powinny gwarantować możliwość jej prowadzenia oraz umożliwiać sprawne osiąganie konsensu lub kompromisu.
   Stanowienie prawa jako akt jednostronny kompetentnego organu państwa odpowiada koncepcji władczego systemu prawa, w którym wyraźnie ujawnia się stosunek podporządkowania między stanowiącym prawo a adresatami norm.
   Współcześnie rośnie także ranga współstanowienia, które jest aktem co najmniej dwustronnym, poprzez który strony ustalają normy generalnie — abstrakcyjne. Efektem współstanowienia są umowy prawotwórcze.
   Proces współistnienia przebiega rozmaicie. Z reguły strona inicjująca współpracę przygotowuje projekt tekstu umowy, często korzystając z pomocy przedstawicieli drugiej strony. Przygotowany tekst jest konsultowany na wspólnych posiedzeniach. Wydany wspólnie akt podpisują przedstawiciele obu stron. Akty te są przeważnie podwójnie publikowane.
   Umowy prawotwórcze są źródłem prawa wewnętrznego (w prawie pracy), a także źródłem prawa międzynarodowego publicznego. Ich rosnąca rola w prawie wewnętrznym jest wiązana z pluralizmem demokratycznego systemu politycznego i wzrostem rangi procedur negocjacyjnych, które mają gwarantować szeroki wpływ podmiotów prawa na treść tworzonych norm. W doktrynie formułowana jest w związku z tym koncepcja negocjacyjnego systemu prawa, w którym istotną lub dominu-
   
32

'•tar >wienie prawa

jącą rolę odgrywają porozumienia instytucjonalne. W ich ramach organy państwowe mają pozycję równorzędną ze zrzeszeniami reprezentującymi obywateli. W Polsce źródłem prawa tego rodzaju są układy zbiorowe pracy i zakładowe umowy zbiorowe. Zawierane są pomiędzy przedstawicielstwem pracodawców (albo kierownikiem zakładu pracy), a reprezentacją związków zawodowych (albo zakładową organizacją związkową).
   Układ zbiorowy pracy zawiera się po przeprowadzeniu negocjacji i stosuje się do wszystkich pracowników zatrudnionych w zakładzie pracy objętych jego postanowieniami, a więc jest skuteczny także wobec osób trzecich (warto zwrócić uwagę, że międzynarodowe umowy prawotwórcze wiążą jedynie zawierające je strony). Układ (zakładowa umowa) podlega rejestracji.
   Procedury zawierania umów międzynarodowych są dość zróżnicowane. Odrębności wynikają z wielu powodów, zwłaszcza zaś z następujących: po pierwsze, istotne znaczenie ma liczba stron uczestniczących w umowie (umowa bilateralna czy multilateeral-na); po drugie — tryb zawierania umowy. Niektóre z umów zawierane są w trybie prostym — rokowania kończą się wyrażeniem zgody państw na związanie się umową; inne w tryb złożonym — wówczas zgoda na związanie się umową wyrażana jest przez ratyfikację lub zatwierdzenie.
   Generalnie jednak procedura zawierania umowy międzynarodowej przedstawia się następująco:
   Stadium pierwsze zawierania umowy międzynarodowej to rokowania. W wypadku umów dwustronnych prowadzą je na ogół upełnomocnieni przedstawiciele państw. W wypadku umów wielostronnych często prace przygotowawcze (opracowanie projektu aktu) prowadzą organizacje międzynarodowe, zaś rokowania odbywają się na międzynarodowych konferencjach.
   Niekiedy stadium pierwsze kończy się parafowaniem umowy. Oznacza ono, że tekst został przygotowany do podpisania, tj. że uzgadnianie tekstu zostało zakończone, że jest on autentyczny i nie można w nim czynić zmian.
   Stadium drugie to podpisanie umowa międzynarodowej. Umowę podpisują uprawnieni przez strony pełnomocnicy. Podpisanie może być formą wyrażenia zgody na związanie się umową, może też nie wywoływać takich skutków.
   Stadium trzecie to ratyfikacja, akt wewnętrzny każdego państwa. Ratyfikacja oznacza ostateczne wyrażenie zgody państwa
   
2.3. Proces stanowienia prawa — aspekt merytoryczny	J J
na związanie się umową międzynarodową dokonane przez kompetentny do tego organ państwowy. Na ogół umowy ratyfikuje głowa państwa, przy czym w odniesieniu do istotniejszych umów wymagana jest zgoda parlamentu.
   Obok ratyfikacji spotykana jest także praktyka zatwierdzania umów międzynarodowych (przez rząd albo ministrów). Ratyfikacja i zatwierdzenie są aktami wewnętrznymi państw.
   Stadium czwarte zawierania umowy międzynarodowej to wymiana dokumentów (w wypadku umów dwustronnych) albo złożenie dokumentów ratyfikacyjnych depozytariuszowi (w wypadku umów wielostronnych).
   Umowy międzynarodowe są na ogół ogłaszane w poszczególnych państwach i wiążą jedynie zawierające je strony.
2.3. Proces stanowienia prawa — aspekt merytoryczny
   Przedstawiając podstawowe typy problemów jakie na ogół rozwiązuje się aby doprowadzić do ustanowienia prawa wewnętrznego, rozważania zilustrujemy konkretnym przykładem prac nad regulacją prawną rynku kapitałowego w Polsce, jakie trwały od początku 1990 roku do 22 marca 1991 roku, kiedy to Sejm uchwalił ustawę „Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych".
   Stadium pierwszym jest określenie celów (stanów rzeczy), jakie zamierza się zrealizować w danej dziedzinie. Powinny one być określone w stopniu dostatecznie precyzyjnym dla dobrania środków służących ich realizacji.
   Odradzająca się w Polsce po 50 latach gospodarka rynkowa wymagała uruchomienia rynku kapitałowego, ustalenia reguł gry na rynku papierów wartościowych, wprowadzenia podstawowych podmiotów tego rynku (komisji papierów wartościowych, maklera, giełdy, itd.). Najogólniej biorąc, celem była ochrona interesów kapitału, bez której uruchomienie rynku kapitałowego nie jest możliwe.
   Drugim stadium jest ustalenie katalogu możliwych środków realizacji założonych celów oraz wybór środka odddddziaływania. Na ogół jest bowiem tak, że te same cele można osiągnąć za pomocą różnych środków (np. ekonomicznych, politycznych, prawnych). Zgodnie z zasadą minimalizacji interwencji prawo-
   
34

2. Stanowienie prawa

dawczej, prawo jako środek powinno być brane pod uwagę po przeanalizowaniu możliwości wykorzystania innych dróg osiągnięcia celu. Jeżeli odrzucamy inne rozwiązania z powodów zasadniczych (np. uznając je za niesprawiedliwe) lub z powodów instrumentalnych (np. zbyt kosztowne) i zamierzamy użyć regulacji prawnej jako środka osiągnięcia celu, należy dokonać bilansowej oceny wartości takiego rozwiązania.
   Bilansowa wartość rezultatu interwencji prawotwórczej może być oceniana dodatnio tylko wówczas, gdy wartość osiągniętego rezultatu finalnego jest większa od globalnych kosztów operacji prawotwórczej oraz niezamierzonych skutków ubocznych regulacji prawnej ocenianych ujemnie z punktu widzenia założonego celu regulacji.
   W wypadku podjęcia decyzji o uruchomieniu prac nad rekonstrukcją po 50-letniej przerwie w Polsce rynku kapitałowego wchodziły w grę trzy środki jakimi potencjalnie można było realizować cel. Pierwszy, to zaniechanie kompleksowej regulacji i oczekiwanie na spontaniczną ewolucję opartą na inicjatywie prywatnych przedsiębiorstw, rozwoju spółek, organizacji biur maklerskich i giełd obracających różnymi towarami, walutami i papierami wartościowymi. Tak tworzyły się przez dziesięciolecia prawie wszystkie rozwinięte rynki kapitałowe. Rozwiązanie to odrzucono z powodów instrumentalnych; oceniono, że taka droga trwałaby za długo. Druga możliwość polegała na przywróceniu prawnych rozwiązań polskich okresu międzywojennego. Rozwiązanie to odrzucono z powodów zasadniczych, jako zbyt anachroniczne. Wybrano drogę trzecią: stworzenie nowej i nowoczesnej regulacji ustalającej reguły gry na rynku papierów wartościowych i wprowadzającej podstawowe instytucje tego rynku.
   Trzecie stadium to precyzyjne określenie celów wydania konkretnego aktu z rozróżnieniem celów zasadniczych i drugoplanowych oraz wyznaczenie zakresu normowania i zastosowania tejże regulacji.
   W analizowanym przypadku postanowiono, że regulacja będzie dotyczyła publicznego obrotu papierami wartościowymi, przez który rozumieć się będzie proponowanie nabycia, nabywanie lub zaproszenie do rokowań przy wykorzystaniu środków masowego przekazu albo w inny sposób, jeżeli oferta lub zaproszenie do rokowań skierowane są do więcej niż 300 osób albo
   
2.3. Proces stanowienia prawa — aspekt merytoryczny	35
do nieoznaczonego adresata. Postanowiono także, że regulacja nie będzie dotyczyła: 1) publicznego obrotu pierwotnego papierami wartościowymi emitowanymi przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski, 2) obrotu wekslowego i czekowego, 3) publicznego obrotu papierami wartościowymi, przy których termin realizacji praw jest krótszy niż rok od daty emisji. Postanowiono stworzyć giełdę, przedsiębiorstwa maklerskie, fundusze zbiorowego inwestowania, Komisję Papierów Wartościowych, samorząd maklerów.
   Czwarte stadium to rozpatrzenie różnych wariantów rozwiązań prawnych (a zwłaszcza ustalenie formy i metod regulacji) i wybór jednego z nich. Stadium to kończy redakcyjne sformułowanie przepisów projektu aktu.
   Ustalenie formy oznacza: a) zaliczenie regulacji do określonej gałęzi prawa, b) ustalenie szczebla hierarchicznego aktu normatywnego, c) ujęcie tej regulacji w postaci ustanawianych przepisów prawnych.
   Ustalenie metody to przede wszystkim wybór sposobu regulacji (cywilna, penalna, administracyjna, mieszana). Rozstrzygnięcie tych kwestii ma doniosłe konsekwencje związane z procedurą stosowania prawa, z zasadami interpretacji nowej regulacji, z jej rangą i skutecznością.
   W wypadku regulacji rynku kapitałowego zdecydowano o regulacji w formie ustawy zwykłej wykorzystującej różne metody regulacji.
   Projekt aktu normatywnego redaguje się obecnie w Polsce zgodnie z Uchwałą Nr 147 Rady Ministrów z dnia 5 XI 1991 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej (MP Nr 44, póz. 310). Zawiera ona dyrektywy określające optymalny sposób formułowania tekstów prawnych. Wśród nich można wyróżnić: a) dyrektywy dotyczące słownictwa tekstów prawnych; b) dyrektywy dotyczące konstrukcji tekstu prawnego.
   Do dyrektyw z grupy pierwszej zaliczyć można takie wskazówki jak: tych samych terminów należy używać w tekście prawnym zawsze w tym samym znaczeniu; należy unikać używania terminów wieloznacznych; pojęcia o charakterze podstawowym dla regulacji jakiejś dziedziny stosunków społecznych powinny być definiowane w tekście prawnym, itp.
   Do dyrektywy drugiej grupy należą przykładowo zasady: jeżeli elementy normy sformułowane są w kilku przepisach.
   
36

2. Stanowienie prawa

w pierwszej kolejności w tekście prawnym należy umieszczać przepisy dotyczące dyspozycji normy; normy — zasady powinny być umieszczone na początku danego aktu normatywnego, itp.
   W wypadku ustawy z dnia marca 1991 „Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych" stwierdzić można, że jest sformułowana na ogół zgodnie z zasadami techniki prawodawczej, choć być może jest zbyt szczegółowa.
2.4. Akt normatywny — pojęcie
Efektem stanowienia prawa są akty normatywne.
   Termin „akt normatywny" w refleksji doktryny oraz w praktyce prawniczej używany jest co najmniej w dwóch znaczeniach.
   W węższym — traktowany jest jako synonim pojęć: „akt prawotwórczy", „akt prawodawczy" lub „źródło prawa", a więc tekst zawierający nie jakiekolwiek przepisy, lecz przepisy prawa (normy prawne). Chodzi tu o akty wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których ustanawiane jest prawo.
   W szerszym znaczeniu — zgodnie z regułami semantycznymi — przez akt normatywny rozumie się każdy tekst zawierający normy postępowania. Nie muszą to być reguły pochodzące od państwa, niekoniecznie także generalnie-abstrakcyjne. W tym ujęciu można powiedzieć, że każdy akt prawotwórczy w systemie prawa stanowionego można nazwać aktem normatywnym^nato-miast tylko niektóre akty normatywne to akty prawotwórcze. Aktami normatywnymi nazywać można niektóre decyzje organów państwa zawierające normy konkretnie — indywidualne. Na przykład, uchwały parlamentu o powołaniu określonych osób na odpowiednie stanowiska państwowe. Nazwę tę stosuje się w praktyce również wobec rozmaitych aktów zawierających ogólnie dyrektywy dotyczące stosowania i interpretacji prawa, a także wobec innych aktów zawierających dyrektywy postępowania adresowane przez organy państwowe do jednostek im podległych wydawane bez wyraźnej kompetencji do prawotwórs-twa, a jedynie oparte o przepisy, które określają zadania i zakres działania danego organu.
   
2.4. Akty normatywne	37
   Aktami normatywnymi nazywa się także akty zawierające normy tworzone poza aparatem państwowym przez rozmaite organizacje, takie jak partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia itp. Akty normatywne takich organizacji w zasadzie regulują tylko stosunki wewnątrzorganizacyjne, wiążą członków organizacji i są zabezpieczone sankcjami organizacyjnymi, a nie przymusem państwowym. Nie są prawem w przyjętym tu rozumieniu.
   W praktyce (w wypadku niejednoznaczności lub lakoniczności konsytucji) ścisłe wyodrębnienie aktów prawotwórczych (aktów tworzących prawo) spośród różnych typów stanowionych aktów normatywnych nie jest sprawą prostą. Doktrynalne próby ustalenia charakteru prawnego wielu aktów (głównie spośród tzw. prawa powielaczowego) rozbijają się o zmienną praktykę normotwórczą i nie pozwalają na miarodajną jej ocenę.
   W nauce wyrażane są różne koncepcje dotyczące uznawania określonych norm za normy prawne, a co za tym idzie wiele różnych zasad wyznaczania granic między aktami prawotwórczymi a innymi aktami normatywnymi. Spory dotyczą głównie przypadków granicznych i jeśli brakuje jednoznacznych regulacji prawnych, muszą być przecinane konwencją. Wybór takiego, a nie innego kryterium (albo zespołu kryteriów) decydującego o zakwalifikowaniu określonych aktów do grupy aktów prawotwórczych (jeśli prawo tego nie przesądza) ma więc do pewnego stopnia charakter umowny, choć jest to kwestia posiadająca istotne znaczenie dla praktyki stosowania prawa.
   Warto podkreślić, że cechą charakterystyczną współczesnych państw jest wielość podmiotów normotwórczych. Modelowo prosta hierarchia źródeł prawa (np. Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy oraz akty normatywne wydane na podstawie i w celu wykonania ustaw) w praktyce komplikuje się. Systemy organów państwa są układami złożonymi, wspieranymi przez inne podmioty, takie jak np. centralne urzędy (Główny Urząd Ceł, Urząd Patentowy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, itd.), rozmaite zarządy, dyrekcje i rady o monopolistycznej często pozycji w państwie (górnicze, kolejowe, drogowe, sanitarne, żeglugowe, naukowe, itd.). Ze wszystkich tych instytucji płynie lawina aktów normatywnych, często o niejasnym w praktyce charakterze prawnym.
   
38

2. Stanowienie prawa

   Przykładem regulacji niejednoznacznie kwalifikowanych może być także lex contractus, czyli tzw. umowne prawo cywilne. Są to porozumienia w sprawach warunków umów. Akty tego typu tworzone są bezpośrednio przez strony i wywołują skutki prawne na ogół jedynie w przypadku włączenia ich do konkretnych umów. Ich moc wiążąca wynika z woli stron (dotyczą wówczas wyłącznie tych stron) albo z przepisu prawa (i wtedy dotyczą one podmiotów innych niż stront porozumienia). Są to współcześnie coraz ważniejsze czynniki normotwórcze, kształtujące stosunki obrotu.
   Nie ma także jasności co do niektórych aktów normatywnych typu „technicznego", wynikających z potrzeb oficjalnej regulacji wysoce specjalistycznych i szczegółowych problemów techniczno-technologicznych. Regulacji tego typu dokonują na ogół wyspecjalizowane fachowe organizacje na podstawie odesłań zawartych w aktach prawotwórczych naczelnych organów administracyjnych.
   Ogromna liczba stanowionych aktów normatywnych jest następstwem ingerencji państwa w coraz to nowe sfery życia społecznego, tempa zmian społecznych, pojawiania się nowych zagrożeń, komplikowania się układów politycznych, społecznych i gospodarczych. Jest także często efektem nadmiernej instrumentalizacji prawa i prób podporządkowania prawa doraźnym celem politycznym.
   W państwach niedemokratycznych tj. państwach opierających aksjologię polityki i prawa na jednej oficjalnej ideologii, której każdy obywatel ma się podporządkować, prawo rozrasta się dążąc do penetracji wszystkich dziedzin życia i redukcji wolności w każdej sferze.
   W państwach demokratycznych wyrażane jest natomiast dążenie do samoograniczania się prawa i przestrzegania nienaruszalnych wolności jednostki, ale i tak zjawisko rozrastania się prawa jest do pewnego stopnia nieuchronnym faktem. W konsekwencji prawo staje się coraz mniej przejrzyste i komunikatywne, niestabilne i niejasne.
   W państwach demokratycznych fundamentalne znaczenie przypisuje się problematyce zagwarantowania praworządności stanowienia prawa. W literaturze wskazuje się na trzy podstawowe typy gwarancji: a) prawno-ustrojowe (zalicza się do nich m.in. zasadę podziału władzy i sądownictwo konstytucyj-
   
2.5. Powiązania aktów normatywnych	39
ne); b) proceduralne (legalność, skuteczność, stabilność, instrumentalną i komunikacyjną racjonalność, itd.); c) techniczne (związane z zapewnieniem odpowiedniego poziomu techniki prawodawczej).
2.5. Powiązania aktów normatywnych
   Współcześnie, w każdym państwie kompetencje do stanowienia aktów prawotwórczych przysługują wielu organom.
   Organem władzy publicznej (państwowej lub samorządowej) jest osoba lub grupa osób, która na podstawie obowiązującego prawa podejmuje działania władcze, uważane za działania państwa (lub samorządu). Organy są obsługiwane przez urzędy (np. minister to organ, ministerstwo — urząd).
   Organy kompetencje te uzyskują : a) w drodze udzielenia im kompetencji prawotórczych w konstytucji albo w ustawie, b) w drodze przekazania ich przez organ, któremu uprzednio kompetencje prawotwórcze w określonym zakresie zostały udzielone.
   W odniesieniu do tego drugiego przypadku odróżnić należy delegację i subdelegację kompetencji.
   Z delegowaniem kompetencji prawotwórczych mamy do czynienia wówczas, gdy organ państwowy — mający kompetencję do stanowienia ustaw (lub aktów prawnych z mocą ustawy) — przekazuje innemu organowi państwa kompetencję do wydania aktu względem danej ustawy (aktu prawnego z mocą ustawy) wykonawczego.
   Subdelegacja polega natomiast na tym, że organ państwa, któremu delegowano kompetencje do wydania danego aktu wykonawczego przekazuje tę kompetencję jeszcze innemu organowi.
   Subdelegację uznaje się w doktrynie w zasadzie za niepoprawne, z wyjątkiem sytuacji, w której przewiduje je odpowiednia norma kompetencyjna.
   Akty normatywne wydane w danym państwie na podstawie norm kompetencji prawotwórczej, to znaczy norm, które określają, jaki organ, w jakim zakresie oraz w jakim trybie ma kompetencje do stanowienia prawa, tworzą system formalnie legitymowanych źródeł prawa wewnętrznego.
   
40

2. Stanowienie prawa

   Oprócz nich w faktycznie działającym porządku prawnym pojawiają się i skutecznie funkcjonują różne akty normatywne pozbawione należytych podstaw prawnych (np. na skutek braku precyzji norm kompetencji prawodawczej). Praktyka ta jest w doktrynie oceniana negatywnie, jednak problem nieprawidłowo legitymowanych albo wręcz nielegitymowanych formalnie postaci prawotwórstwa nadal istnieje. Brak powołania podstawy prawnej albo powołanie nieprecyzyjne utrudnia adresatom ustalenie powiązań określonego aktu z aktami normatywnymi wyższej rangi, a to nie pozostaje bez ujemnego wpływu na proces ich interpretacji.
   Powiązania kompetencyjne aktów prawotwórczych wiążą się z hierarchiczną budową aparatu państwowego. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest zróżnicowanie mocy prawnej aktów wydawanych przez różne organy państwa.
   Im wyżej stoi organ w hierarchii aparatu państwowego, tym wyższa jest moc prawna aktów przezeń stanowionych. Konkretny akt prawotwórczy w stosunku do innego aktu może mieć moc jemu równą, wyższą albo niższą (powiązanie hierarchiczne). Dochodzą tu ponadto zagadnienia aktów prawodawczych organów samorządowych.
   W doktrynie i w praktyce prawniczej w zasadzie powszechnie przyjmuje się, że: a) akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej nie powinien być niezgodny z aktem prawotwórczym o wyższej mocy prawnej; b) akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej może uchylić akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej; c) akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej przesądza w pewnym* stopniu o treści aktu o niższej mocy prawnej; d) istnieje obowiązek wydania aktów o niższej mocy prawnej, jeżeli są one niezbędne dla realizacji postanowień aktów o wyższej mocy prawnej.
   W praktyce (jeśli konstytucja nie określa precyzyjnie systemu źródeł prawa) ustalenie mocy prawnej konkretnego aktu nie zawsze jest proste. Wynika to z faktu, że niektóre organy mają kompetencje do stanowienia aktów o różnej mocy prawnej; płynie też stąd, że większość organów upoważnionych do prawotwórstwa ma także kompetencje do wydawania innych aktów np. aktów normatywnych pozbawionych charakteru prawotwórczego.
   Powiązania merytoryczne aktów prawotwórczych oznaczają związki między treścią regulowanych stosunków społecznych w poszczególnych aktach normatywnych.
   
2.6. Typy aktów normatywnych	41
   System wartości, który stanowi podstawę decyzji prawodawcy powinien być uporządkowany, uzgodnione być powinny zasady preferowania jednych wartości przed drugimi. Nie jest jednak tak, aby udało się w pełni uporządkować (zhierarchizować) wartości, które stoją u podstaw powiązanych merytorycznie regulacji. Choćby dlatego, że powiązanie to nie jest zupełne. Można wprawdzie stwierdzić związki treściowe między wieloma aktami, jednakże można także bez trudu wskazać na nie powiązane merytorycznie źródła prawa oraz na powiązane, lecz wyrażające wartości, które są kolizyjne. Prawo gwarantujące podmiotowość w wymiarze indywidualnym i zbiorowym, swobodę konkurencji oraz bezpieczeństwo działających podmiotów społecznych, a więc prawo pluralistycznego społeczeństwa i demokratycznego państwa zawiera antynomie przejawiające się w kolizji wartości przez prawo wyrażanych. Jest to zwykłe następstwo istoty i funkcji współczesnych regulacji.
2.6. Typy aktów normatywnych
   Akty prawotwórcze najogólniej można podzielić na: 1) akty normatywne prawa wewnętrznego, 2) akty normatywne prawa międzynarodowego publicznego. Ponadto dyskutuje się nad charakterem prawnym aktów normatywnych różnych organizacji między — czy ponadnarodowych (np. Unii Europejskiej).
   Zasady włączania do systemu prawa konkretnego państwa norm prawa międzynarodowego powinny być określone w aktach normatywnych prawa wewnętrznego.
   Wśród aktów normatywnych prawa wewnętrznego (w państwach unitarnych) wyróżnia się najczęściej: a) akty normatywne organów państwa powszechnie i wewnętrznie wiążące; b) akty normatywne organów samorządu terytorialnego powszechnie i wewnętrznie wiążące.
   Akty normatywne powszechnie wiążące to akty, które zawierają normy o nieograniczonej podmiotowo mocy wiążącej w danym państwie. Mogą one regulować postępowanie każdej kategorii adresatów: wszystkich ogniw aparatu państwowego lub samorządu, wszystkich jednostek i zbiorowości, niezależnie od tego, czy adresaci ci znajdują się wobec stanowiących te akty w jakimś szczególnym stosunku przyporządkowania czy nie.
   
42

2. Stanowienie prawa

Akty tego typu są ponadto aktami o nieograniczonym zasięgu materii, którą mogą regulować. Akty powszechnie wiążące mogą dotyczyć podmiotów na całym terytorium państwa, albo mogą mieć zasięg lokalny (np. województwo czy gmina).
   Natomiast akty prawotwórcze wewnętrznie wiążące to te akty, które zawierają normy o podmiotowo organiczonej mocy wiążącej skierowane do adresatów usytuowanych wewnątrz aparatu państwowego albo samorządowego, akty te muszą być pod względem materii regulacji zgodne z aktami powszechnie wiążącymi. Na ogół obowiązek ich przestrzegania wiąże się ze szczególnym stosunkiem zależności służbowej adresata i normodawcy.
   Paradygmatem pierwszej grupy aktów są ustawy; drugiej — zarządzenia.
   Dyskusja w nauce ogniskuje się przede wszystkim wokół tej drugiej kategorii aktów, ponieważ wyodrębnienie ich spośród całej grupy nieprawotwórczych aktów wewnętrznych funkcjonujących w praktyce państwowej i życiu społecznym jest sprawą trudną. Ogólnie można stwierdzić, że nie ma w doktrynie polskiej niespornej opinii, jaki krąg aktów wewnętrznych ma być traktowany jako prawotwórczy. W każdym razie adresaci winni są takim aktom służbowe posłuszeństwo. Jeśli ten obowiązek zostaje naruszony, odpowiedzialnym za to funkcjonariuszom grożą sankcje organizacyjne, służbowe lub dyscyplinarne.
   W doktrynie przyjmuje się, że na podstawie aktów wewnętrznych nie mogą powstawać prawa albo obowiązki dla obywateli. Jednak w praktyce akty te niejako „odblaskowe" wpływają na ich sytuacje, mogąc wywołać daleko idące skutki. Rzeczywista, faktyczna skuteczność takich aktów, niezależnie od uznania je za „prawotwórcze" czy też nie, bywa bardzo wysoka.
   Akty normatywne samorządu terytorialnego to akty organów wspólnot lokalnych powołanych do samodzielnego wykonywania zadań publicznych. Organy stanowiące samorządu są wyposażone w funkcje władcze erga omnes na swoim terenie, zakres tych funkcji jest określony ustawowo. Kompetencje legislacyjne organów samorządu terytorialnego są wyrazem zasady decentralizacji działalności prawotwórczej państwa. Oprócz aktów powszechnie wiążących na określonym terenie, organy samorządu stanowego też akty wewnętrznie wiążące.
   Najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawotwórczych zajmuje konstytucja czyli ustawa zasadnicza. Jest to współcześnie
   
2.6. Typy aktów normatywnych	43
na ogół akt normatywny parlamentu albo specjalnego organu przedstawicielskiego pochodzącego z wyboru (konstytuanty). W państwach federacyjnych obowiązują ponadto konstytucje stanowe albo republikańskie.
   Konstytucja jest zbiorem norm — zasad stanowiących fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu w państwie.
   W zasadzie konstytucje są ustawami, są jednak także państwa (np. Wielka Brytania), które nie mają konstytucji pisanej: ich działalność opiera się na normach prawa zwyczajowego oraz ustawach regulujących podstawy ustroju państwa.
   Konstytucja jest aktem nadrzędnym w hierarchii źródeł prawa w sensie materialnym i formalnym. W sensie materialnym, ponieważ normuje podstawowe zasady ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego w państwie; w sensie formalnym ponieważ jest aktem o najwyższej mocy prawnej.
   Konstytucja powinna, między innymi, wyczerpujące wyznaczać podstawowe zasady budowy systemu źródeł prawa w państwie, określając materię, warunki i tryb wydawania poszczególnych aktów oraz ich nazwy. Naruszenie nadrzędnej pozycji konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza naruszenie zasady hierarchicznej budowy systemu aktów prawotwórczych. Do orzekania zgodności wszelkich aktów prawotwórczych z konstytucją powoływane są w poszczególnych państwach trybunały konstytucyjne. Są to organy niezależne od parlamentów. Ten typ pozaparlamentarnej kontroli konstytucyjności aktów prawodawczych jest charakterystyczny dla Europy. Amerykański typ pozaparlamentarnej kontroli charakteryzuje się tym, że prawo do niej przysługuje każdemu sądowi w związku z rozpatrywaną przezeń sprawą. Kontrola ma więc charakter konkretny, jest sprawowana w związku z indywidualną sprawą. Trybunały w Europie sprawują kontrolę niezależnie od indywidualnych spraw, (por. art. 165 projektu Konstytucji RP z 19 06 1996 r. „Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne").
   Przepisy konstytucji powinny być stosowane wprost, a zwłaszcza procesowi bezpośredniego stosowania powinny podlegać prawa i wolności w niej unormowane, (por. art. 9 projektu Konstytucji RP z 19 06 1995 r. „Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej").
   
44

2. Stanowienie prawa

   Przewiduje się na ogół specjalne procedury uchwalania i zmiany konstytucji — w ten sposób powstają tzw. konstytucje sztywne.
   Konstytucje giętkie to ustawy zasadnicze dla których nie przewiduje się szczególnego trybu uchwalania, dla ich zmiany wystarczające jest spełnienie zwykłych wymogów obowiązujących przy uchwalaniu ustaw.
   Od konstytucji odróżnia się ustawy konstytucyjne, to znaczy akty uchwalane przez parlament w trybie konstytucyjnym, których przedmiotem są zmiany niektórych przepisów ustawy zasadniczej (nowelizacja konstytucji).
Ustawy zwykłe, zajmują w hierarchii źródeł prawa miejsce
0	jeden stopień niższe niż konstytucja. Pochodzą od parlamentu.
Wszystkie akty podustawowe powinny być z nimi zgodne.
   Wśród ustaw wyróżnia się w niektórych państwach ustawy organiczne. Polskie prawo nie przewiduje tej formy. Ustawom organicznym ze względu na ich treść i tryb uchwalania — przyznawana jest wyższa moc prawna niż ustawom zwykłym. Chodzi tu o ustawy ustrojowe, dotyczące podstawowych rozwiązań w zakresie organizacji państwa i aktywności zbiorowości społecznych (np. ustawy o samorządzie terytorialnym, o stowarzyszeniach, itp.).
   Na ogół przewiduje się pewien zakres spraw, które mogą być regulowane wyłącznie przez ustawy. Tzw. materia ustawowa obejmuje zazwyczaj: nakładanie obowiązków na osoby i zbiorowości, przyznawanie im praw (uprawnień), ograniczanie ich wolności, ustrój, właściwości i zasady działania aparatu państwowego i samorządu terytorialnego, główne zasady systemu gospodarczego
1	finansowego państwa, status funkcjonariuszy państwowych.
   Ustawy tworzą fundament państwa prawnego. Idea rządów prawa oznacza związanie działań organów państwa ustawami.
   Niektóre ustawy normujące obszerne dziedziny spraw noszą nazwę kodeksów. Specyficzne pod względem przedmiotu są ustawy budżetowe oraz tzw. ustawy upoważniające. Wśród tych ostatnich wyróżnia się ustawy upoważniające do wydawania aktów o mocy ustawy przez organ pozaparlamentarny (o czym niżej) i ustawy upoważniające do ratyfikacji umów międzynarodowych.
   Ustawy uchwalane są przy zachowaniu szczególnej procedury. Jest to procedura sekwencyjna, precyzyjnie uregulowana przez prawo i jawna.
   
2,6, Typy aktów normatywnych

45

   Szczególnym typem są ustawy uchwalane w drodze referendum.
   Niektóre systemy źródeł przewidują także instytucje dekretu albo rozporządzenia z mocą ustawy. Akt taki, mając moc równą ustawie, może ją zmienić albo uchylić, choć konstytucje przewidują na ogół przedmiotowe granice regulacji dla aktów tego typu. Upoważnienia do stanowienia aktów z mocą ustawy powierza się na ogół rządowi albo prezydentowi. Są one tworzone z pominięciem rozbudowanej procedury ustawodawczej, przewidującej wiele wymagań (wymagania te dotyczą: inicjatywy ustawodawczej, zasad obrad w parlamencie i jego organach, głosowań, prawa weta, ogłoszenia ustawy itp.).
   Akty wydawane w zakresie materii ustawy przez organ pozaparlamentarny są z reguły zatwierdzane przez parlamenty. Upoważnienia mają na ogół charakter czasowy.
   W Polsce, w okresie międzywojennym rozporządzenia z mocą ustawy ustanawiał Prezydent II RP. Niektóre obowiązują do dziś (np. prawo upadłościowe). W okresie PRL dekrety z mocą ustawy wydawała Rada Państwa. Pewne nadal obowiązują. „Mała Konstytucja" z 1992 r. przewidziała rozporządzenia z mocą ustawy stanowione przez Radę Ministrów.
   Na czas wprowadzenia w państwie stanów nadzwyczajnych (stanu wyjątkowego, stanu wojennego) konstytucje przewidują także zazwyczaj dekrety (na ogół prezydenckie). Różnią się one od dekretów z mocą ustaw, o których mowa wyżej, inną przesłanką ich wydawania oraz tym, że mają szersze granice przedmiotowe. Podlegają szczególnej procedurze kontroli.
   Akty normatywne wydana na podstawie ustaw i w celu ich wykonania tworzą prawodawstwo wykonawcze. Aktami podu-stawowymi wydawanymi w celu wykonania ustaw są na ogół rozporządzenia. Pochodzą one zazwyczaj od naczelnych organów administracji, niekiedy także od prezydenta, a na szczeblu terenowych organów administracji — od wojewody. W Polsce rozporządzenia wykonawcze stanowi Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, poszczególni ministrowie, Prezydent, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Rozporządzenia powinny regulować tylko te materie, które ściśle wynikają z upoważnienia ustawowego. Nie mogą zmieniać treści ustaw. Nie mogą bez upoważnienia ustawowego nakładać obciążeń na obywateli. Jeśli ustawa milczy — oznacza to brak upoważnienia do
   
46

2. Stanowienie prawa

wydania rozporządzenia. Za niedopuszczalną uznaje się sub-delegację.
   Powyżej scharakteryzowane akty organów państwa to regulacje powszechnie wiążące. Obok nich stanowione są akty wewnętrznie wiążące. Są to niektóre typy uchwał parlamentu i rządu oraz niektóre typy zarządzeń organów administracji państwowej. W Polsce są to uchwały Sejmu i uchwały Senatu (np. ich regulaminy), uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów, zarządzenia wojewody. Nie wymagają one zazwyczaj szczegółowego upoważnienia ustawowego, lecz oczywiście nie mogą być sprzeczne z aktami powszechnie wiążącymi.
   Należy zaznaczyć, że ta grupa aktów jest bardzo zróżnicowana. Oprócz regulacji prawotwórczych, tymi samymi nazwami opatrywane są akty, które nie są źródłami prawa, np. powołujące na rozmaite stanowiska w państwie, wyrażające jedynie opinię organu państwa w określonej sprawie, itp.
   Organy przedstawicielskie samorządu terytorialnego (w Polsce — rada gminy) mają także zazwyczaj uprawnienia do prawotwór-stwa miejscowego. Niektóre uchwały rad gmin w Polsce na mocy upoważnienia ustawowego tworzą prawo lokalne. W wyjątkowych przypadkach prawotwórcze są także zarządzenia porządkowe, które również może stanowić zarząd.
   Szczegółowa charakterystyka aktów nie jest możliwa bez wyraźnej relatywizacji do norm konkretnego systemu prawa, zwłaszcza konstytucyjnego. Omówienie poszczególnych problemów związanych z różnymi typami aktów prawotwórczych stanowionych w Polsce wykracza poza ramy naszego opracowania. Zagadnienie to należy do przedmiotu nauki prawa konstytucyjnego.
   Akty normatywne prawa międzynarodowego publicznego różnią się zasadniczo od aktów prawa wewnętrznego. Przede wszystkim dlatego, że regulują stosunki zewnętrzne państw. Państwa — na zasadzie równości — zawierają umowy (lub stosują określoną praktykę, która przekształca się w prawo zwyczajowe). W stosunkach międzynarodowych nie ma prawodawcy na wzór ustawodawcy wewnętrznego. Państwa są związane tylko tymi regulacjami, na które wyraziły swoją zgodę.
   Umowa międzynarodowa jest to wspólne, zgodne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc uprawnienia i obowiązki.
   
2.7. Budowa aktu normatywnego	47
   Stronami umów są najczęściej państwa. Obok państw, ius tractatuum w ograniczonym zakresie posiadają także inne podmioty (np. organizacje międzynarodowe, Stolica Apostolska, strona wojująca, itp.)-
   Umowy międzynarodowe noszą różne nazwy, np. traktat, układ, konwencja, pakt, deklaracja, konkordat. Na ogół mają postać jednego dokumentu, jednakże możliwa jest także inna forma, np. umowy w formie wymiany not.
   Obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych wyraża zasada „pacta sunt servanda".
   Ratyfikowane na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie umowy międzynarodowe uznaje się na ogół we współczesnych państwach za część wewnętrznego porządku prawnego. Jeśli ich stosowanie nie jest uzależnione od wydania ustaw — powinny być stosowane bezpośrednio. Ponadto zazwyczaj przyjmuje się, że umowa międzynarodowa ratyfikowana na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli umowy tej nie da się pogodzić z przepisami ustawy. W porządku państw Unii Europejskiej akty pierwotne, a także niektóre wtórne (np. rozporządzenia) mają pierwszeństwo w razie konfliktu z prawem krajowym.
   Szczegółowa charakterystyka umów międzynarodowych należy do nauki prawa międzynarodowego publicznego.
   Konstytuacja, ustawy konstytucyjne, ustawy i akty o mocy ustawy, umowy międzynarodowe i rozporządzenia w Polsce są publikowane w Dzienniku Ustaw. W „Monitorze Polskim" są publikowane uchwały Sejmu i Senatu, niektóre uchwały Rady Ministrów, niektóre zarządzenia ministrów. Ministrowie dysponują dziennikami urzędowymi, w których publikują m.in. ich zarządzenia. Wojewodowie wydają dzienniki urzędowe województw. Akty organów gmin publikowane są w lokalnych mediach, w drodze obwieszczeń lub w inny sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie.
2.7. Budowa aktu normatywnego
   Przejrzysta struktura tekstu prawnego ułatwia dokonywanie ustaleń — jakie podmioty, w jakich okolicznościach mają obowiązek określonego zachowania się oraz jakie skutki może przynieść naruszenie obowiązku.
   
48

2. Stanowienie prawa

   Zasady techniki prawodawczej — wypracowane przez doktrynę i praktykę prawniczą — wskazują, jaką zaleca się budowę aktu normatywnego.
   Akt normatywny rozpoczną część tytułowa (nagłówek). Oto przykład: „Ustawa z dnia 22 marca 1991 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych". W tej części wymienia się nazwę rodzaju aktu (np. ustawa, rozporządzenie, dekret), po nazwie podana jest data jego ustanowienia, a następnie ogólne merytoryczne określenie normowanej w akcie materii.
   Oznaczenie w nagłówku rodzaju aktu pozwala na ustalenie, jakie miejsce zajmuje on w hierarchii aktów normatywnych. Data ustanowienia — w wypadku aktów organów kolegialnych (np. Sejm, Rada Ministrów) jest w istocie datą jego uchwalenia, w wypadku zaś aktów organów jednoosobowych (np. minister, wojewoda) jest datą jego podpisania przez podmiot, który akt ustanawia. Jeżeli akt wydawany jest łącznie przez kilku ministrów, jego data jest datą podpisania przez ostatniego z nich.
   Tekst aktu wykonawczego (tj. aktu wydanego z upoważnienia ustawy w celu zapewnienia jej realizacji) rozpoczyna się od przepisu powołującego się na podstawę prawną wydania tego aktu. Podstawa prawna to przepis, w którym upoważniono dany organ do ustanowienia określonego aktu.
   Przepisy upoważniające do prawodawstwa mogą przybierać dwojaką postać.
   Po pierwsze, wyróżnić można upoważnienia fakultatywne, to jest zezwolenia na dokonanie aktu prawotwórstwa wykonawczego. Na przykład: art. 54 § 2 cytowanego wyżej „Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych" postanawia: „Rada Ministrów w drodze rozporządzenia może określić (podkr. moje) formy regulowanego pozagiełdowego wtórnego publicznego obrotu papierami wartościowymi odbywającego się za pośrednictwem podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa maklerskie (...)".
   Po drugie, wyróżnia się, upoważnienia obligatoryjne, przybierające postać nakazu stanowienia prawa o charakterze wykonawczym. Przykładem może służyć art. 50 § 5 powyższej ustawy, który brzmi: „Rada Ministrów w drodze rozporządzenia okresu* (podkr. moje) szczegółowe warunki, jakim powinien odpowiadać prospekt".
   
2.7. Budowa aktu normatywnego	49
   W ustawach, w wyjątkowych wypadkach, gdy zachodzi potrzeba wyraźnego wskazania celów wydania aktu, umieszcza się preambułę (wstęp, arengę wstępną). Znaczenie i charakter prawny preambuł jest przedmiotem dyskusji w doktrynie. Wydaje się przeważać pogląd, że teksty preambuł nie zawierają materiału, z którego należałoby konstruować wprost normy prawne. Are-ngi wstępne powinny raczej służyć pomocą w trakcie dokonywania interpretacji, a zwłaszcza podczas stosowania artykułowanych części aktów normatywnych, w których są one zawarte.
   Zasadnicza część aktu normatywnego składa się z przepisów usystematyzowanych tradycyjnie w ustawach w artykuły, zaś w aktach wykonawczych w paragrafy.
   Artykuły mogą być dzielone na ustępy. Artykuły grupuje się w rozdziały, rozdziały w działy, a działy łączy się w tytuły. W kodeksach tytuły grupuje się w księgi, a księgi w części.
   W aktach wykonawczych paragrafy można w razie potrzeby dzielić na ustępy, a w ustępach wyodrębniać punkty i litery.
   Przepisy w akcie normatywnym umieszcza się w następującej kolejności: a) ogólne, b) szczegółowe, c) przejściowe, d) dostosowujące, e) końcowe.
   Przepisy ogólne wyodrębnia się w akcie normatywnym wówczas, jeśli zachodzi potrzeba zamieszczania w nich elementów wspólnych dla wielu przepisów merytorycznych.
   Przepisy ogólne określają podmiotowy i przedmiotowy zakres stosunków społecznych regulowanych danym aktem normatywnym, ewentualnie zakres stosunków wyłączonych spod jego działania (wyjątki), a także zawierają objaśnienia podstawowych używanych w tekście terminów (definicje) oraz skrótów.
   Na przykład us"tawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych zawiera na początku rozdział I „Przepisy ogólne", złożony z czterech artykułów. Art. l brzmi następująco: „Prywatyzacja przedsiębiorstwa państwowego polega na udostępnieniu osobom trzecim akcji lub udziałów w spółkach z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa, pozostałych z przekształcenia przedsiębiorstwa, na udostępnieniu osobom trzecim mienia przedsiębiorstwa lub sprzedaży przedsiębiorstwa. W tym celu przedsiębiorstwo państwowe może być przekształcone w spółkę lub zlikwidowane na zasadach określonych ustawą".
   
50

2. Stanowienie prawa

   Przepisy szczegółowe zawierają konkretne regulacje stosunków społecznych. Na przykład: „Jeżeli czas trwania najmu lokalu nie jest oznaczony, a czynsz jest płatny miesięcznie, najem można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego" (art. 688 kc).
   Zamieszcza się je w następującej kolejności: przepisy prawa materialnego, przepisy o organach i trybie postępowania, a w razie potrzeby również przepisy określające sankcje.
   Przepisy prawa materialnego powinny bezpośrednio i wyraźnie wskazywać, kto, w jakich okolicznościach i co powinien czynić. A więc powinny określać adresata regulacji, okoliczności, w których przepis znajdzie zastosowanie oraz wzór postępowania. Przepisy mogą także zawierać jedynie określenie wzoru postępowania, jednakże pod warunkiem, że adresat lub okoliczności są wskazane w sposób niewątpliwy w innym akcie albo w części ogólnej tego samego aktu lub też powszechność zakresu adresatów i okoliczności jest oczywista.
   W aktach nie dotyczących bezpośrednio osób i ich organizacji, lecz dotyczących zasad i trybu działania aparatu państwowego (aktach ustrojowo-organizacyjnych), zamieszcza się najpierw przepisy szczegółowe o organach i trybie postępowania, a następnie, jeśli jest taka potrzeba — również przepisy prawa materialnego oraz przepisy określające sankcje. Na przykład „Sąd dokonywa doręczeń przez pocztę lub przez woźnych" (art. 131 § l kpc).
   Przepisy przejściowe regulują oddziaływania przepisów nowego aktu normatywnego na stosunki ukształtowane w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa. Chodzi tu o takie kwestie, jak: a) sposób zakończenia postępowań w sprawach będących w toku; b) utrzymanie w mocy przez określony czas tych instytucji prawnych, które likwiduje nowy akt prawny; c) rozstrzygnięcie, czy i w jakim zakresie adresaci zachowują uprawnienia i obowiązki powstałe pod działaniem dotychczasowego prawa; d) rozstrzygnięcie, czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe przepisy wykonawcze do czasu zastąpienia ich nowymi, itp.
   Przykładowo, prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi zawiera m.in. następujący przepis przejściowy, art. 130 § l „Do papierów wartościowych znajdujących się w publicznym obrocie w chwili wejścia w życie ustawy stosuje się
   
2.8. Nowelizacja. Tekst autentyczny.	51
przepisy tej ustawy po upływie 6 miesięcy od jej wejścia w życie
(...)"•
   Przepisy dostosowujące określają sposób powołania po raz pierwszy organów w instytucjach ukształtowanych przez nowe prawo oraz sposób dostosowania się do nowych przepisów (np. sposób przekształcenia dotychczasowych instytucji) wyznaczając termin, w którym należy tego dokonać. Przykładowo, prawo bankowe stanowi w art. 117 § 2 „Bank Gospodarstwa Krajowego jest bankiem państwowym i działa na podstawie ustawy — Prawo bankowe z tym, że do zakresu jego działalności należy również wykonywanie czynności: 1) dotyczących instytucji kredytowych zlikwidowanych lub uznanych za zlikwidowane na podstawie dekretów z dnia 25 października 1948 r.".
   Na przepisy końcowe składają się: a) przepisy uchylające (derogacyjne); b) przepisy o wejściu w życie aktu, a w razie potrzeby także c) przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej wydanego aktu. Na przykład, ustawę prywatyzacyjną kończy art. 51 „Ustawa wchodzi w życie w dniem ogłoszenia".
   Ostatnim elementem składowym aktu normatywnego jest podpis (lub podpisy). Prawo określa, kto powinien złożyć podpis pod aktem normatywnym (np. w Polsce rozporządzenia i uchwały Rady Ministrów podpisuje Prezez Rady Ministrów).
   Umowy międzynarodowe zbudowane są na ogół z następujących części:
a) tytuł (oznaczenie nazwy umowy, wskazanie jej stron oraz
określenie przedmiotu umowy),.
b) wstęp (preambuła) — czasami pomijany,
c) przepisy merytoryczne (prawa i obowiązki państw),
d) postanowienia końcowe (dotyczące wejścia w życie, czasu
obowiązywania, niekiedy możliwość wypowiedzenia lub
zgłaszania zastrzeżeń).
   W zakończeniu umowy wymieniane jest miejsce i data jej podpisania, liczba egzemplarzy oraz języki, w jakich umowa została sporządzona. Po tym następują podpisy i pieczęcie.
2.8. Nowelizacja. Tekst autentyczny. Tekst jednolity
   Dynamika przemian współczesnego świata wymaga częstych zmian treści regulacji. Jeżeli zachodzi potrzeba dokonania istotnych i szerokich zakresowe zmian prawa uruchamiany jest pro-
   
52

2. Stanowienie prawa

ces prawotwórczy, którego celem jest opracowanie projektu nowego aktu normatywnego i ustanowienia go. Nowy akt normatywny zawiera przepis derogujący akt obowiązujący dotychczas, np. Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym zastąpiła Ustawę o szkolnictwie z 1982 r.
   Jeżeli projektowane zmiany i uzupełnienia nie są zbyt liczne i można je wprowadzić nie naruszając konstrukcji dotychczas obowiązującego aktu, zmiana prawa odbywa się w drodze nowelizacji.
   Nowelizacją nazywa się częściową zmianę obowiązującego aktu normatywnego przez inny akt normatywny tej samej (albo wyższej) mocy prawnej, później wydany.
   W zasadzie należy unikać nowelizacji aktów wykonawczych. Wyjątkowo, jeśli zachodzi konieczność nowelizacji aktu wykonawczego, należy w akcie nowelizującym przewidzieć obligatoryjne upoważnienie do wydania tekstu jednolitego, o którym niżej.
   W praktyce stosuje się dwie formy nowelizacji — wąską i szeroką. Wąska nowelizacja polega na zmianie przepisów ustaw wyraźnym przepisem ustawy zasadniczo poświęconej innej materii, późniejszej niż ustawa zawierająca przepis zmieniany. Na przykład, Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych nowelizuje w art. 48 dwa przepisy kodeksu handlowego z dnia 27 czerwca 1934 r.
   Szeroka nowelizacja polega na zmianie przepisów ustawy odrębną ustawą nowelizującą. Przykładem takiego aktu może być Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o zmianie ustawy — kodeks postępowania cywilnego, która składa się z czterech tylko artykułów, jednakże pierwszy z nich wprowadza aż 92 rozmaite zmiany w kpc.
   Akt normatywny urzędowo ogłoszony w odpowiednim dzienniku publikacyjnym uznaje się za tekst autentyczny. Tekst autentyczny jest uznawany za pierwotny i wiarygodny, a w razie sporów co do treści przepisów prawa — jest tekstem ostatecznie wiążącym.
   Niekiedy liczne zmiany w ustawie lub wielokrotne nowelizacje stwarzają istotną trudność w praktycznym posługiwaniu się wieloma elementami składającymi się na treść aktu. Wówczas ogłasza się jego tekst jednolity. Na przykład., l października 1990 r. ogłoszono teksty jednolite kodeksu cywilnego (ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.) i kodeksu postępowania cywilnego (ustawa
   
2.9. Kodeks. Inkorporacja	53
z dnia 17 listopada 1964 r.). Tekst jednolity nie jest nowym aktem prawotwórczym. W Polsce ogłoszenie tekstu jednolitego następuje w drodze obwieszczenia.
2.9. Kodeks. Inkorporacja
   Lawinowy przyrost nowych aktów normatywnych oraz potrzeba ich porządkowania prowadzą do poszukiwania sposobów ułatwiających korzystanie z prawa. Sposobem tradycyjnym jest ustanowienie kodeksu w miejsce wielu dotychczasowych unormowań dotyczących określonej dziedziny życia społecznego.
   Kodeks jest aktem normatywnym (ustawą), którego celem jest całościowe, względnie wyczerpujące i niesprzeczne oraz syntetyczne uregulowanie wybranej sfery życia społecznego, zastępujące dotychczasowe rozproszone akty normatywne.
   Współczesne kodeksy nie obejmują swoim zasięgiem całych gałęzi prawa. I tak na przykład, wprawdzie podstawowy trzon polskiego prawa karnego materialnego tworzy kodeks karny, jednakże obok niego obowiązują inne ustawy normujące szczegółowe sfery materialne prawa karnego (np. ustawa karna skarbowa, ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich) oraz kodeks wykroczeń. Także w kodeksie karnym wykonawczym i kodeksie postępowania karnego znaleźć można przepisy materialnego prawa karnego.
   Podobnie kodeks cywilny jest najważniejszą ustawą w obrębie prawa cywilnego, ale oprócz niego na prawo cywilne w Polsce składa się: kodeks rodzinny i opiekuńczy (choć jest to dyskusyjne), kodeks handlowy, część kodeksu morskiego, a ponadto prawo międzynarodowe prywatne, ustawa o księgach wieczystych i hipotece, prawo wekslowe i czekowe, ustawa
0 spółkach z udziałem zagranicznym, prawo autorskie, prawo
wynalazcze, ustawa o znakach towarowych, ustawa o obligac
jach, prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi
1 funduszach powierniczych, ustawa o przeciwdziałaniu prak
tykom monopolistycznym, ponadto ustawy dotyczące różnego
rodzaju osób prawnych, a także ustawy kompleksowe, które
obejmują w różnych proporcjach problematykę cywilnoprawną
i administracyjnoprawną, np. prawo lokalowe, prawo budow
lane, prawo przewozowe, prawo wodne, itp. Do tego dochodzą
0 
54

2. Stanowienie prawa

akty wykonawcze do kodeksu cywilnego i do wyżej wymienionych ustaw.
   Jakościowo innym sposobem podporządkowania prawa są inkorporacje. Inkorporacje to usystematyzowany i opublikowany zbiór wydanych już uprzednio przepisów prawa (aktów normatywnych) bez zmiany ich treści. Za dopuszczalne uznaje się niekiedy jedynie niewielkie udoskonalenie formalne. Przepisy prawne inkorporuje się według różnych kryterów, np. według kryterium chronologicznego.
   Niektóre państwa kształtują swoje prawo przez recepcję prawa obcego. Recepcja może mieć charakter dobrowolny albo wynikać z dominacji politycznej obcego państwa. Recepcja prawa obcego polega na przejęciu obcych aktów normatywnych i uznaniu ich za obowiązujące na własnym terytorium. W taki sposób np. Japonia wykorzystała niemieckie prawo cywilne.
2.10. Wyszukiwanie informacji o aktach normatywnych
   Najstarszym narzędziem ułatwiającym wyszukiwanie informacji o prawie są indeksy i skorowidze przepisów prawa.
   Obecnie dostępne na rynku polskim są skorowidze obowiązujących przepisów prawnych, obejmujące informacje o wszystkich obowiązujących aktach prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw i w „Monitorze Polskim". Skorowidze uporządkowane są hasłowo — akty prawne mogą być wyszukiwane według alfabetycznego indeksu haseł przedmiotowych. Są one wydawane corocznie, a niektóre z nich (dostępne w segregatorach) aktualizowane są co dwa miesiące. Tradycyjnymi źródłami informacji o teksach prawnych są również wydawane corocznie do Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego, alfabetyczne skorowidze ułatwiające poszukiwanie wybranych aktów prawnych. Informacji o orzecznictwie dostarcza np. Orzecznictwo Sądów Polskich poprzez Indeks orzeczeń, złożony ze skorowidza przedmiotowego, artykułowego, skorowidza orzeczeń oraz skorowidza nazwisk glosatorów.
   Obecnie, w coraz szerszym zakresie, informacje o prawie gromadzą, przechowują, udostępniają i ewentualnie przetwarzają — komputery.
   Elektroniczne maszyny cyfrowe otworzyły nowe możliwości przed informatyką prawniczą.
   
2.10. Wyszukiwanie informacji o aktach normatywnych	55
   Elektroniczne maszyny cyfrowe otworzyły nowe możliwości przed informatyką prawniczą.
   Za ich pomocą można: a) identyfikować przepisy obowiązujące (akty normatywne) w określonym odcinku czasu, b) uzyskiwać informacje o ich treści, c) uzyskiwać informacje o orzecznictwie i o doktrynie prawniczej.
   Dla uzyskania informacji o tekstach prawnych konieczne jest m.in. organizowanie baz danych. Bazy te, obejmujące zbiory aktów normatywnych, muszą być stale uaktualniane. Wyszukiwanie informacji przez komputer odbywa się według sformalizowanej instrukcji wyszukiwawczej, który wskazuje tylko na formalne właściwości dokumentów oraz ich reprezentację w maszynie. Oczywiście maszyna nie może uwzględniać właściwości semantycznych i pragmatycznych tekstów i pojęć w nich zawartych. Tutaj leży zasadnicza różnica między tradycyjnym a skomputeryzowanym podejściem do tekstu prawnego. O ile dawne metody wyszukiwawcze były oparte na elementach treściowych, to informatyka poszukuje cech formalnych jako podstawy wyszukiwania, bowiem komputer jako maszyna nie rozumie tekstów, które analizuje.
   Do zalet komputerowej informacji zaliczyć można: kompletność informacji w zakresie objętym dokumentami bazy systemu informatycznego, niezawodność wyszukiwania informacji, szybkość jej uzyskania.
   Największym w świecie zautomatyzowanym systemem informacji prawniczej jest amerykański system, wykorzystywany także poza USA, LEXIS. LEXIS jest systemem pełnotekstowym obejmującym m.in. ogólne i specjalistyczne ustawodawstwo federalne, orzecznictwo federalne, ustawodawstwo i orzecznictwo stanowe, prawodawstwo Wielkiej Brytanii i Francji. System ten jest stale uzupełniany. Korzysta z niego 100.000 prawników, a dziennie dokonuje się w nim 25.000 poszukiwań. Wyszukiwanie wszystkich przypadków na określony temat trwa 15 sekund. W systemie tym zawarto łącznie 10 min stron tekstu. Do LEXIS jest dołączony system informacji prasowej NEXIS, zawierający również dodatkowe informacje prawne (adresy adwokatów, ekspertów prawnych, itd.). Zbadano, że w ciągu pół godziny poszukiwań przy pomocy LEXIX/NEXIS użytkownik może przejrzeć tyle materiałów, ile w tradycyjnej bibliotece przez 2 tygodnie.
   
56

2. Stanowienie prawa

   W Polsce w Kancelarii Sejmu opracowano system CRAN (Centralny Rejestr Aktów Normatywnych), który jest bazą peł-notekstową obejmującą ponad 60.000 aktów (obowiązujących i nieobowiązujących) opublikowanych w Dzienniku Ustaw i „Monitorze Polskim" (a także akty niepublikowane). Wycinek CRAN stanowi RAP (Rejestr Aktów Prawnych) obejmujący tylko akty obowiązujące. RAP jest udostępniony użytkownikom w trybie bezpośrednim.
   Baza danych RAP nie jest jedyną bazą dostępną w Polsce. Obecnie, potencjalny użytkownik ma możliwość wyboru pomiędzy produktami kilku firm zajmujących się opracowywaniem zautomatyzowanej informacji prawniczej.
   
3. INNE FORMY PRAWA
3.1. Prawo zwyczajowe
   Zagadnienie miejsca reguł zwyczajowych w systemie prawa stanowionego jest we współczesnej polskiej literaturze prawniczej nieomal nieopracowane. Przyczyn tej sytuacji jest kilka.
   Przede wszystkim, zjawiskiem obiektywnym jest współcześnie znaczny wzrost znaczenia państwa w wielu sferach życia społecznego, które tradycyjnie opierały się o niepisane, zwyczajowe reguły postępowania. Państwo wyraźnie preferuje jasne, precyzyjne i celowo stanowione przepisy prawne, tworzone przy wykorzystaniu konstytucyjnie legitymowanego systemu źródeł prawa, przed regułami powstającymi w drodze praktyki postępowania.
   Wobec ciągłego kurczenia się pola zwyczajowych regulacji stosunków społecznych, doktryna nie poświęca prawu zwyczajowemu większej uwagi, traktując problemy z nim związane jako marginesowe i mało istotne.
   Następna przyczyna nieufności doktryny do prawa zwyczajowego tkwi w tym, iż raczej powszechnie aprobuje się w istocie przesadnie uproszczoną tezę, że prawo zwyczajowe nie opowiada współczesnym, dynamicznym przemianom życia społecznego, a konserwuje i utrwala reguły ukształtowane „od niepamiętnych czasów".
   Faktem jest także, że badania nad zwyczajami i prawem zwyczajowym w systemie prawa stanowionego nie należą do prostych. Trudności pojawiają się przy próbach ustalania znaczenia pojęć takich jak „norma prawa zwyczajowego", a rosną gwałtownie, gdy za pomocą tego określenia zaczyna się identyfikować i wyróżniać te reguły, które ukształtowane bez udziału państwa działają jako elementy systemu prawa. Zabiegi takie wymagają nie tylko rozwiązywania wysoce specjalistycznych problemów szczegółowych nauk prawnych, dokąd z reguły teoria penetrując dogmatykę nie dociera, lecz wiążą się także z ko-
   
1TTT

58

3. Inne formy prawa

niecznością sięgnięcia do materiału empirycznego, opracowywanego choćby w takim zakresie, w jakim badaniu postępowania w określony sposób (usus) musi towarzyszyć badanie elementów psychologicznych, a mianowicie przekonać, że dana reguła jest normą prawną (opinio iuris vel necessitatiś). Dołączają się tu także trudności, jakie powstają przy próbach wytyczenia granicy między zwyczajowymi normami politycznymi oraz pytania jakie rysują się w związku z tzw. zasadami współżycia społecznego, do których wiele przepisów prawa odsyła (por. np. art. 5 kc „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego ...)".
Wreszcie, kłopoty z opracowaniem tego zagadnienia pogłębia fakt, iż prawo obowiązujące w Polsce generalnie nie rozwiązuje tego problemu. Prawodawca wyraźnie pozostawił to zagadnienie doktrynie, a ta dość często nie bardzo wie, jak sobie z nim poradzić.
Tym niemniej dla potrzeb „Wstępu do nauk prawnych" sformułować można pewne ogólne tezy dotyczące prawa zwyczajowego, raczej powszechnie we współczesnej polskiej nauce akceptowane.
   Zwyczaj określa się jako ustalony, jednorodny sposób postępowania, uznany za wiążący przez określoną zbiorowość społeczną.
   Nie każda jednak reguła zwyczajowa staje się normą prawną. Określenie wymogów, jakie powinien spełniać zwyczaj, aby stać się prawem sprawia teorii, a także dogmatyce prawa spore trudności z powodów wyżej wymienionych.
   Ogólnie jednak wymogi te, jak się zdaje, sprowadzają się do trzech.
   Dwa pierwsze są w istocie rygorystycznej sprecyzowanymi ogólnymi własnościami każdego zwyczaju (por. wyżej), to jest: a) ustalony sposób postępowania powinien być w miarę precyzyjnie określony zarówno pod względem podmiotowym, jak i w odniesieniu do sposobu zachowania się adresatów; b) przekonanie o wiążącym daną zbiorowość charakterze reguły powinno być w istocie powszechnym przekonaniem, że takie jest prawo.
   Trzeci warunek konieczny to wola państwa włączenia reguły zwyczajowej do systemu prawa (w prawie wewnętrznym). Wola ta musi być wyraźna, lecz w różnych typach systemów prawa
   
3.1. Prawo zwyczajowe	59
przejawia się w różny sposób. Przykładem mogą być niepisane zasady brytyjskiego systemu parlamentarno-gabinetowego, np. obowiązek ustąpienia rządu, który utracił zaufanie Izby Gmin; zasada, że premier musi być członkiem Izby Gmin; powierzenie funkcji tworzenia rządu liderowi posiadającemu większość w Izbie Gmin. Jest to zwyczajowe prawo konstytucyjne, którego naruszenie może wywołać takie same skutki prawne, jakie by pociągnęło naruszenie pisanej konstytucji.
   W stosunkach międzynarodowych warunek woli państw prowadza się do woli traktowania reguł jako norm prawa zwyczajowego na ogół w drodze „milczącego porozumienia" — tacitus consensus.
   W praktyce, w prawie wewnętrznym, wola ta przejawia się tym, że organ państwa w procesie stosowania prawa przyjmuje zwyczajowy wzorzec postępowania za podstawę normatywną decyzji konkretnie — indywidualnej, tym samym poprzez tę decyzję związując regułę zwyczajową z możliwością posłużenia się środkami przymusu państwowego w wypadku niezastosowania się do niej. Prawo tworzy organ rozstrzygający konkretną sprawę w tym sensie, że sam formułuje treść zwyczajowego wzorca postępowania oraz decyduje o jego związaniu z sankcją państwową.
   Tworzenie prawa w tej formie nazywane jest sankcjonowaniem zwyczaju.
   W systemie prawa stanowionego, w którym pozycja ustrojowa organów stosujących prawo nie pozwala im na prawotwórst-wo, wola państwa włączenia reguły zwyczajowej do systemu prawa przejawia się w tym, że ustawodawca stanowi przepisy prawne zawierające ogólne odesłanie do zwyczajów w określonej sferze stosunków społecznych, jednocześnie w sposób milczący powierzając organom stosującym prawo kompetencję do ustalania treści określonych, funkcjonujących w życiu społecznym reguł zwyczajowych.
   Na przykład w polskim prawie cywilnym liczne przepisy o podstawowej doniosłości powołują się na „ustalone" (np. art. 56, 65, 354 kc) lub „przyjęte" (np. art. 69, 385, 699, 788, 801 kc) zwyczaje. Niektóre przepisy odwołują się do zwyczajów „miejscowych" (np. art. 287, 298 kc).
   Tym samym organom stosujący prawo w określonym procesie decyzyjnym będzie przyjmował stwierdzony i sformułowany
   
60

3. Inne formy prawa

przez siebie zwyczajowy wzorzec postępowania wraz z przepisem odsyłającym jako podstawę normatywną decyzji konkretnie — indywidualnej ustalającej konsekwencje prawne określonego stanu faktycznego.
   Reguła zwyczajowa będzie więc wywoływała skutki prawne poprzez przepisy zawierające odesłania do zwyczajów. Organ stosujący prawo będzie miał swój udział w tworzeniu prawa w tym tylko sensie, iż to on zidentyfikował i sformułował konkretny zwyczaj, potwierdzając jego treść w swojej decyzji oraz tym samym tenże wzorzec związał — bezpośrednio — z sankcją państwową.
   Odesłania do zwyczajów są formułowane przez prawodawcę dwojako.
   Po pierwsze, są to odesłania wyraźne, formułowane wprost. Na przykład, w prawie cywilnym: art. 354 § l kc stanowi: „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje — także w sposób odpowiadający tym zwyczajom" (podkr. moje); a w prawie morskim art. 80 § 2 km postanawia: „Przed rozpoczęciem i w czasie podróży kapitan obowiązany jest dbać, aby statek był zdatny do żeglugi, a w szczególności, aby odpowiadał wymaganiom wynikającym z przepisów i zasad dobrej praktyki morskiej (podkr. moje), co do bezpieczeństwa, obsadzania właściwą załogą, należytego wyposażenia i zaopatrzenia".
   Po drugie, są to odesłania formułowane implicite poprzez posłużenie się w przepisach prawnych terminami niedookreślonymi, często o charakterze ocennym. Jeżeli sformułowanie normy prawnej wymaga ustalenia przez organ stosujący prawo treści reguły zwyczajowej, która dopełnia te przepisy prawa, to wówczas mówimy o dorozumianej woli prawodawcy wprowadzenia do porządku prawnego reguły lub reguł ukształtowanych poza prawotwórstwem państwa. Na przykład, w prawie morskim obowiązuje przepis: „Każdy statek powinien stale prowadzić właściwą obserwację (podkr. moje) zarówno wzrokową i słuchową, jak i za pomocą wszystkich dostępnych środków w istniejących okolicznościach i w warunkach odpowiednich do pełnej oceny sytuacji i ryzyka zderzenia" (praw. 2 mpdm).
W praktyce stosowania prawa sposób powiązania przepisów

3.1. Prawo zwyczajowe	O l
tego typu z regułami zwyczajowymi przedstawia się w przybliżeniu następująco. Do „zasad dobrej praktyki morskiej" należy np. zwyczajowy obowiązek wystawiania obserwatora we mgle na dziobie statku („służba na oku"), jeżeli statek jest w drodze. Gdyby po zderzeniu statków ustalono, że kapitan jednego z nich nie wystawił „służby na oku", to naruszenie tej normy zwyczajowej może być uznane za przekroczenie przepisu nakazującego prowadzenie należytej obserwacji oraz naruszenie zasad dobrej praktyki morskiej i kapitan statku może być uznany winnym albo współwinnym wypadku, co może spowodować jego odpowiedzialność przed izbą morską, a także odpowiedzialność karną.
   Odesłania do reguł zwyczajowych odnajdujemy w prawie morskim, cywilnym, handlowym, itp. zarówno w aktach prawa wewnętrznego, jak i w umowach międzynarodowych wywołujących skutki w prawie wewnętrznym.
   Reguły zwyczajowe są stwierdzane i formułowane nie tylko w ramach konkretnych procesach decyzyjnych stosowania prawa. Zajmuje się tym także doktryna prawnicza oraz pewne organizacje, w których interesie leży precyzyjne ustalenie praktyki postępowania w sferach należących do zakresu ich działania.
   Oczywiście działania doktryny oraz organizacji tego typu nie pociągają za sobą skutku w postaci przyjęcia przez państwo norm zwyczajowych do systemu prawa, mogą natomiast zmniejszać wysiłek decyzyjny organów stosujących prawo, o ile te ostatnie skorzystają identyfikując zwyczaj z ich ustaleń.
   Reasumując powyższe uwagi stwierdzić można, że w polskim prawie istnieje w przypadku odesłań nakaz uwzględniania reguł zwyczajowych przy konstruowaniu podstaw normatywnych decyzji stosowania prawa. Ominięcie zwyczaju stanowi naruszenie przepisu, który zawiera odesłanie do niego i może być podstawą odpowiedziałnożci prawnej.
   Status prawny reguł zwyczajowych powoływanych w przepisach prawnych nie jest jednak w doktrynie w pełni jasny. Bezsporne jest w każdym razie, że nie mogą być przyjęte do systemu prawa żadne reguły zwyczajowe sprzeczne z przepisami prawa, a co za tym idzie normy zwyczajowe nie mogą uchylać prawa pisanego. Ich moc prawna płynie z przepisów, które do nich odsyłają, jest więc taka sama jak moc tychże odesłać. Nie kwestionuje się także tego że działać w przypadku prawnym mogą tylko „rozsądne", „racjonalne" normy, „dobra praktyka". Ten
   
62

3. Inne formy prawa

warunek bywa podstawą sporów o zaliczenie bądź nie do systemu prawa konkretnej normy.
   Ogólnie, taki sposób powstawania prawa bywa określany w doktrynie jako: „sankcjonowanie zwyczaju", „uznaanie danego obyczaju za normę prawa zwyczajowego", „przyjęcie (recepcja) przez państwo norm ukształtowanych bez jego udziału i uczynienie z nich normatywnej podstawy decyzji aparatu państwowego". Dopracyzujemy te określenia: w systemie prawa stanowionego, reguła zwyczajowa nie może być jedyną podstawą kwalifikacji prawnej faktów w procesie stosowania prawa, ale zawsze obok przepisu prawnego, w jakiś sposób do niej odwołującego się.
   Prawo zwyczajowe odgrywa istotną rolę w prawie międzynarodowym publicznym.
   Dla istnienia zwyczaju międzynarodowego niezbędne są równocześnie: zgodna praktyka państw oraz przeświadczenie państw, że praktyka ta tworzy prawo. Zwyczaj opiera się na zgodzie państwa, która wyraża się w ich postępowaniu, a więc z reguły milcząco lub w sposób dorozumiany. Państwa uważają bowiem niekiedy za dogodniejsze wyrażenie swojej zgody na obowiązywanie normy w drodze tacitus consensus („milczącego porozumienia") niż przez złożenie podpisu na umowie.
   Normy zwyczajowe powstają przede wszystkim w wyniku zgodnych interesów państw (np. norma zwyczajowa dotycząca immunitetu przedstawicieli dyplomatycznych w państwie). Przeświadczenie, że konkretna praktyka jest wymagana przez prawo (opinio iuris) może się przejawiać w różny sposób, np. może być zawarta w samym powstawaniu państw lub może być zawarta w oficjalnych doświadczeniach.
   Należy podkreślić, że w prawie międzynarodowym normy zwyczajowe nie tracą swojego znaczenia. Stale kształtują się nowe normy, zaś w dziedzinach uregulowanych przez prawo umowne zwyczaj zachowuje swoją rolę w stosunku do państw nie związanych umową.
3.2. „Precedensy" w systemie prawa stanowionego
   Kolejny problem wiąże się z pytaniem o rolę precedensu w systemie prawa stanowionego.
   Ogólnie mówiąc, precedensem nazywa się taką decyzję organu państwa rozstrzygającą konkretnie-indywidualną sprawę,
   
l
3.2. „Precedensy" w systemie prawa stanowionego	UJ
która staje się wzorem dla innych rozstrzygnięć w podobnych sprawach. Powyższe określenie można różnie rozumieć. Dla naszych potrzeb wystarczy powiedzieć, że decyzja Dl jest precedensem dla decyzji D2 wówczas, gdy zasada rozstrzygnięcia (ratio decidendi) w konkretnie — indywidualnej decyzji Dl jest podstawą kwalifikacji prawnej podobnego stanu faktycznego w decyzji D2. Tworzenie prawa przez precedens jest charakterystyczne dla systemu common law. Cechą systemu precedensowego jest zasada stałości decyzji (stare decisis) — zapadła decyzja sądowa wiąże wszystkie sądy niższe lub równe stopniem temu, który decyzję wydał.
   Na przykład, w amerykańskim systemie prawa w przypadku rozstrzygania sprawy w oparciu o common law, przy jednoczesnym braku norm prawa stanowionego, wyróżnić można — oczywiście w dużym uproszczeniu — następujące etapy procesu tworzenia (i jednocześnie stosowania) prawa: 1) ustalenie czy dla rozpatrywanej sprawy istnieje orzeczenie precedensowe, które można zastosować, bo dotyczy sprawy w sposób istotny podobnej, jeśli nie — sąd ustanawia nowy precedens; 2) wykładnia istniejącego precedensu w związku z rozpatrywaną sprawą (m.in. wyodrębnienie ratio decidendi i obiter dicta — okoliczności pobocznych; 3) powiązanie stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy z ustaloną zasadą rozstrzygnięcia (ratio decicendi) zgodną z zasadą stare decisis — albo z zasadą rozstrzygnięcia nowego precedensu; 4) podjęcie decyzji konkretnie-indywidualnej.
   Warto podkreślić, że w systemie common law dla konkretnej rozpatrywanej sprawy może istnieć wiele precedensów i wiele kontrprecedensów. Sąd w praktyce najpierw oczekuje na które precedensy powołają się strony procesu. Następnie może przyjąć precedens przytoczony przez jedną ze stron; powołać się na inny precedens albo stworzyć nowy precedens. Dodajmy, że amerykańskie i brytyjskie common law koegzystuje współcześnie z prawem stanowionym.
   Precedensy w powyższym rozumieniu nie są źródłami prawa w systemach prawa ustawowego, dlatego też bliższą charakterystykę zagadnienia tu pominiemy. Problematyka ta jest przedmiotem wykładów na wyższych latach studiów prawniczych.
   W systemie prawa stanowionego jest niedopuszczalne orzekanie w procesie stosowania prawa na zasadzie precedensu. Decyzja konkretnie-indywidualna musi się legitymować podstawą prawną w postaci obowiązujących przepisów generalnie — abstrakcyjnych.
   
64

3. Inne formy prawa

   Pojęcie „precedens" bywa jednak używana, z tym, że w innym znaczeniu. Mówi się, że decyzja Dl (konkretnie-indywidualna) jest precedensem dla decyzji D2 wówczas, gdy Dl ma wpływ na podjęcie takiej w nie innej konkretnie-indywidualnej decyzji D2 (np. obok przepisów prawnych).
   Tak rozumiane „precedensy" mają pewne, obecnie wyraźnie rosnące, znaczenie w systemach prawa ustawowego. W praktyce stosowania prawa zdarza się bowiem, że w celu wzmocnienia zajętego przez organ stanowiska, co do trafności przyjętych na podstawie przepisów prawnych kryteriów subsumcji stanu faktycznego, w uzasadnieniach konkretnych decyzji obok przepisów prawnych przytaczane są inne decyzje konkretnie-indywidualne dotyczące spraw podobnych.
   Powołanie tych decyzji odbywa się w różnych formach. Bywa tak, że organy stosujące prawo powołują się ogólnie na „ustalone orzecznictwo", ewentualnie z odesłaniem do konkretnych decyzji stosowania prawa z podaniem ich sygnatur lub też wraz z przytoczeniem fragmentów tychże decyzji albo ich uzasadnień. Zdarza się również, że powoływana jest jedna decyzja organu dotycząca podobnej sprawy. Decyzje te formalnie mocy wiążącej nie mają, a jednak de facto są w procesie stanowienia prawa uwzględniane jako argumenty dodatkowe, uzasadniające zajęte stanowisko. Można je ewentualnie nazywać potocznie „precedensami" w sensie szerokim, mają one bowiem pewien wpływ na inne decyzje; z tym, że tezę taką trzeba koniecznie uzupełniać stwierdzeniem, iż przytoczenie decyzji konkretnie — indywidualnej nigdy nie może być jedyną podstawą normatywną w systemie prawa stanowionego.
   Uwzględnianie w stosowaniu prawa już zapadłych konkretnie-indywidualnych decyzji ma swoje prakseologiczne uzasadnienie. Zauważmy, że uwzględnia się przede wszystkim takie poprzednie decyzje, które formułując podstawy normatywne wypełniały luzy w prawie, dokonując interpretacji prawa, kreatywnej i dynamicznej. Jednocześnie, są to z reguły decyzje organów hierarchicznie wyższych, co zwiększa szansę organu uwzględniającego „precedens" na utrzymanie swojej decyzji w przypadku odwołania. Poza tym, uwzględnienie „predecensów" prowadzi do pewnej szab-lonowości rozwiązań w ramach luzów pozostawionych organom stosującym prawo, a więc do wzrostu jednolitości prawa.
   Rozpowszechnianie poprzez tak rozumiane „precedensy" praktycznej (zwłaszcza sądowej) interpretacji prawa, przede wszyst-
   
l

3.3. Opinie doktryny prawniczej	65
kim odnoszącej się do pojęć ogólnych, terminów wieloznacznych i nieostrych, przepisów odsyłających pozasystemowo prowadzi w praktyce do sytuacji, że jej znajomość (ergo: znajomość orzecznictwa) jest równie ważna jak znajomość tekstów prawnych. Szansę „wygranej" w sądzie czy w postępowaniu administracyjnym zależą więc także w systemie prawa ustawowego od umiejętności wykorzystania znajomości już zapadłych decyzji stosowania prawa — a więc znajomości tzw. prawa operatywnego (por. rozdz. VI). Chodzi tu przede wszystkim o decyzje Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Nie chodzi tu tylko o orzecznictwo sądów krajowych, ale i o wzrastającą rangę orzecznictwa sądów międzynarodowych. Oddziałują one w istotny sposób na rozwój prawa precyzując i objaśniając treść przepisów prawnych.
3.3. Opinie doktryny prawniczej
   Współcześnie, w systemach prawa stanowionego, opinie doktryny prawniczej nie są uważane za prawotwórcze. Były za takie uznawane w czasach cesarstwa rzymskiego, głównie w II i III w.n.e. Wówczas prawo tworzyły rozporządzenia cesarskie (tzw. konstytucje) oraz opinie wybitnych uczonych — prawników rzymskich, którzy z reguły pozostawali w służbie cesarzy. Cesarze przyznawali moc prawną pismom najwybitniejszych egzegetów, upoważniali ich także do formułowania reguł wiążących sądy. Działalność jurys-prudencji miała dużą doniosłość dla rozwoju prawa rzymskiego, przekształcając różne jego wątki rozwojowe w jeden system.
   Współcześnie opinie doktryny istotne znaczenie zachowały np. w prawie islamu opartym o Koran i Sunnę.
   W systemie prawa stanowionego doktryna wprawdzie nie jest uznawana za źródło prawa, jednak formułując reguły wykładni prawa dostarcza pośrednio podstaw do rozstrzygania o tym, co jest, a co nie jest prawem obowiązującym. Formułuje ona bowiem reguły włączania określonych norm do systemu prawa.
   Z ustaleń doktryny korzysta się w toku wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej. Na przykład, w przypadku wieloznaczności normy można w pewnych sytuacjach uznać za wiążące to jej znaczenie wskazane w literaturze naukowej, co do którego panuje w nauce powszechna zgoda. Do zagadnień tych wracamy w rozdz. VII.
   
4. PRZEPISY i NORMY PRAWNE
4.1. Norma postępowania a inne typy wypowiedzi
   Pojęciu normy prawnej poświecono w literaturze prawniczej wiele miejsca. Zagadnienie to wciąż jest przedmiotem żywego zainteresowania nie tylko teorii i filozofii prawa, ale i szczegółowych nauk prawnych. Fakt ten powoduje, że przegląd nawet najważniejszych poglądów w tej dziedzinie przekraczałby znacznie ramy niniejszych rozważań, a także wykraczałby poza potrzeby dydaktyczne, jakie wyznacza „Wstęp do prawoznawstwa".
   Pomijając zatem liczne spory na temat normy prawnej, zaznaczmy jedynie, że nie można na nią patrzeć z różnych punktów widzenia. Sposób pojmowania normatywności prawa oraz prawności norm jest zdeterminowany m.in. charakterem przyjmowanych ontologicznych założeń o naturze badanej rzeczywistości i założeń metodologicznych o właściwych metodach jej badania.
   I tak, w płaszczyźnie językowej normy prawne zalicza się do szerszej kategorii norm postępowania.
   Normą postępowania nazywa się wypowiedź bezpośrednio formuhljącą odniesiony do określonych podmiotów nakaz albo zakaz oznaczonego zachowania w określonych okolicznościach.
   Norma postępowania jest więc wypowiedzią wyrażającą preferencję w stosunku do określonego sposobu (wzorca) zachowania się. Jest wypowiedzią dyrektywalną. Jako taka wyróżnia się spośród innych wypowiedzi dość wyraźnie, choć spotykamy też takie typy wypowiedzi, odróżnienie których od norm może budzić dyskusje (np. optatywy).
W każdym razie normy wyraźnie różnią się od zdań.
   Zdanie w sensie logicznym jest to wypowiedź, która na gruncie reguł danego języka jednoznacznie stwierdza, że tak a tak jest albo, że tak a tak nie jest. O zdaniach można trafnie powiedzieć, że są prawdziwe lub fałszywe. Ich wartość logiczna jest obiektywna.
   
4.1. Norma postępowania a inne typy wypowiedzi	O/
   Normy nie są zdaniami w sensie logicznym. Nie można im bowiem przypisać kryterium prawdy albo fałszu, jako, że nie opisują one obiektywnej rzeczywistości.
   O normach orzekamy natomiast, że są obowiązujące albo, że nie obowiązują. Jest to wartość w pewnym stopniu analogiczna do wartości prawdy przypisywanej zdaniom.
   Wyróżnia się trzy podstawowe sposoby uzasadnienia obowiązywania wszelkich norm (prawnych, moralnych, obyczajowych, religijnych, itp.). Mówi się, że norma postępowania „obowiązuje" z uwagi na swoje uzasadnienie aksjologiczne, jeśli wyraża wartość aprobowaną społecznie (np. obowiązuje bo jest sprawiedliwa, dobra, słuszna). Normę uznawać też można za „obowiązującą" z uwagi na jej uzasadnienie behawioralne — norma obowiązuje, jeśli jest z dostatecznie wysokim prawdopodobieństwem realizowana w przypadkach, gdy znajduje zastosowanie. Norma może też być uznawana za „obowiązującą" ze względu na swoje uzasadnienie tetyczne — ponieważ została ustanowiona przez uprawniony do tego podmiot, który ma kompetencję do określania dla innych wzorców postępowania.
Normy różnią się także od ocen.
   Ocena jest to wypowiedź zawierająca aprobatę albo dezaprobatę określonego stanu rzeczy (przeszłego, teraźniejszego lub przyszłego). Ocen można dokonywać z wielu punktów widzenia.
   Normy różnią się od ocen tym, że nie tylko aprobują bądź dezaprobują pewne postępowania, ale i pełnią funkcję preferują-co-oddziaływającą, tj. postulują, aby adresaci norm zachowywali się zgodnie z ich treścią.
   Do wypowiedzi zalicza się także optatywy. Tu sytuacja się komplikuje. Optatyw to wypowiedź wyrażająca życzenie, aby określony stan rzeczy w przyszłości powstał, trwał czy też zniknął. Takie wypowiedzi można uznać za wzmocnioną postać ocen. Są w pewnym stopniu podobne do norm, pełnią bowiem także funkcję sugestywną, zaś formułowane są głównie wtedy, gdy rysuje się jakieś prawdopodobieństwo spełnienia życzenia.
Z punktu widzenia pragmatycznego główną funkcją wszelkich norm jest funkcja wpływania na zachowania adresatów. To ze względu na funkcję zalicza się normy do grupy wypowiedzi zwanych dyrektywami. Nazwą tą określa się różne typy werbalnych aktów wpływania na zachowanie się ludzi. Oprócz norm tu wymienić przykładowo: zalecenia, wskazówki, rady.

68

4. Przepisy i normy prawne

sugestie, zachęty, życzenia (optatywy). Dyrektywy wskazują adresatowi pewien sposób zachowania, preferując go przed innymi możliwymi w danej sytuacji.
   W płaszczyźnie realnej normy zaliczyć można do faktów społecznych. Normy powstają z przyczyn społecznych, działają w społeczeństwie wyznaczając wzorce powinnego zachowania się, wywołują skutki w obiektywnej rzeczywistości. Są to właściwości norm intersubiektywnie sprawdzalne.
   Ogólnie można powiedzieć, że normy są skuteczne, gdy spełnione są następujące warunki: a) stwierdza się istnienie stanów rzeczy, które są efektami działania norm, b) przynajmniej niektóre z tych skutków ocenione są jako stany rzeczy zgodne z normą, której działanie uznajemy za przyczynę danego stanu rzeczy, c) określone stany rzeczy nie zaistniałyby, gdyby normy nie było.
4.2. Norma prawna a przepis prawny
   Norma prawna jest normą postępowania, w powyższym rozumieniu, a więc bezpośrednio nakazuje (zakazuje) określonym podmiotom (adresatom), by w określonych okolicznościach w wyznaczony sposób się zachowały (zachowywały).
   Norma prawna tym różni się od wszelkich innych norm postępowania, że pochodzi od państwa i jest zabezpieczona przymusem władzy państwowej. Przymus władzy państwowej obejmuje zarówno groźby wyrażane w tychże normach, w celu wytworzenia u adresatów przymusu psychicznego (wpływu na ich procesy decyzyjne np. zagrożenie sankcją karną); jak i realizację zapowiedzi — przymus fizyczny (np. umieszczenie skazanego w zakładzie karnym).
   Termin „norma praWna" należy do podstawowego aparatu pojęciowego doktryny i praktyki prawniczej. Obok tego terminu posługujemy się określeniem „przepis prawny". Prawnicy na codzień operują obu kategoriami. Jednocześnie różne, głównie analityczne problemy, dotyczące pojmowania przepisów i norm prawnych, wciąż stoją w centrum uwagi nauk prawnych. Mają obszerną literaturę. Dlatego też rozważania nasze rozpoczniemy od zagadnień związanych z przepisami i normami prawnymi. Pominiemy w tym miejscu omówienie przyczyn i znaczenia
   
4.2. Norma prawna a przepis prawny	69
licznych kontrowersji związanych z pojmowaniem tych określeń, poprzestając na wskazaniu najczęściej wysuwanych koncepcji i wyłożeniu tej, która będzie operatywna w toku dalszych wywodów.
   Po pierwsze, w doktrynie i praktyce prawniczej terminy ,przepis prawny" i „norma prawna" są niejednokrotnie używane zamiennie i traktowane jako równoznaczne. Wskazuje się, że xv jednym i drugim przypadku chodzi o znaczenie reguły zachowania się, która stanowi określony fragment tekstu prawnego.
   Po drugie, spotykany jest pogląd, że pojęcie „przepis prawny" wystarczy dla rozwiązywania wszystkich problemów prawnych. W związku z tym nie ma potrzeby wprowadzania określenia „norma prawna", zwłaszcza, że określenie to nie występuje w języku ustaw (języku prawnym) i nie jest też w zasadzie używane w judykaturze.
   Po trzecie, wyrażany jest pogląd, że „przepis prawny" należy rozumieć jako napis, zaś „normę prawną" jako znaczenie tego napisu.
   Po czwarte, ze względu na różnice stanowisk w powyższych kwestiach, w celu obejścia nieporozumień, wprowadzane jest obok określeń „przepis prawny" i „norma prawna" trzecie pojęcie — zakresowe najszersze — „reguła prawna". Regułą prawną nazywa się każdą normę prawną i każdy przepis prawny niezależnie od przyjętej konwencji.
   Po piąte, odróżnia się „przepis prawny" jako jednostkę techniczną aktu prawnego, zaś „normę prawną" traktuje się jako regułę skonstruowaną (odtworzoną) według jakiegoś wzoru z przepisów prawnych.
   Można rozważać zalety i wady powyższych propozycji terminologicznych, analizując ich użyteczność w dyskursie prawniczym. Dla potrzeb tej pracy przyjmiemy ostatnie ze stanowisk, najczęściej wyrażane w doktrynie.
   Przepis prawny będziemy rozumieli jako podstawową jednostkę redakcyjną tekstu prawnego, takiego jak np. ustawa, rozporządzenie czy zarządzenie.
   Teksty prawne nazywa się inaczej aktami normatywnymi, aktami prawodawczymi bądź aktami prawotwórczymi. Akty normatywne są ustanawiane przez kompetentne organy państwowe, w granicach ich kompetencji przedmiotowej, w odpo-
   
70

4. Przepisy i normy prawne

wiednim trybie i w stosownej formie. Od momentu wejścia w życie aktu normatywnego — przepisy obowiązują prawne , aż do chwili ich uchylenia (derogowania). Raczej szeroka aprobata w doktrynie wyżej sformułowanego określenia „przepisów prawnych" nie oznacza, że wszyscz uznają takie same jednostki redakcyjne za przepisy prawne. Rzecz w tym, że przyjmuje się, iż ma to być jednostka „podstawowa" — a to określenie jest różnie rozumiane.
   Niektórzy twierdzą, że „przepisem prawnym" należy nazywać każdą najmniejszą jednostkę systematyki aktu. Za jeden przepis uważa się więc, np. ustęp, paragraf, artykuł, punkt, niezależnie od tego, czy zawiera jedną czy więcej wypowiedzi zdaniokształtnych. Jednym przepisem prawnym jest więc np. art. 9 ust. 2 ustawy prywatyzacyjnej: „Stosunek pracy pracownika, zatrudnionego na podstawie powołania, ustaje z mocy prawa z dniem wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru przedsiębiorstw państwowych. Ustanie stosunku pracy jest równoznaczne w skutkach prawnych z rozwiązaniem stosunku pracy wskutek odwołania. Zatrudnienie tego pracownika w spółce następuje na warunkach uzgodnionych przez strony".
   Inni „przepisem prawnym" nazywają każdą odrębną wypowiedź zdaniokształtną figurującą w tekście prawnym. Cytowany wyżej fragment tekstu prawnego zawiera — w myśl tej propozycji terminologicznej — trzy przepisy prawne.
   Tą ostatnią koncepcję przyjmiemy dla potrzeb tego wykładu. Wyraźnie należy jednak podkreślić, że jest to wyłącznie kwestia konwencji terminologicznej. Rekomendacja pierwszej albo drugiej koncepcji może być uzasadniana co najwyżej względami dogodności lub przydatności do jakichś celów badawczych lub praktycznych jednego z rozwiązań. Wybór jest jednak konieczny. Język prawniczy wymaga jasności i precyzji w pojmowaniu nazw.
   Przyjmując konwencję terminologiczną pozwalają na odróżnienie normy prawnej i przepisu prawnego, trzeba jednak jeszcze raz podkreślić, że konwencja ta bywa krytykowana. Na przykład, wskazuje się, że norma prawna jako reguła budowana z przepisów według założonego wzoru jest tylko arbitralnie przyjmowaną konstrukcją, którą jedni wprowadzają do aparatu pojęciowego prawoznawstwa, inni zaś nie. Wskazuje się, że wyraźnym mankamentem tego stanowiska jest łatwo zauważalna
   
4.1. Norma postępowania a inne typy wypowiedzi	71
tendencja do hipostawania pojęcia „norma prawna" oraz serio prowadzonych sporów o istotne cechy normy prawnej, jej strukturę, status, itd.
   Tymczasem na ogół „normami prawnymi" w praktycznym dyskursie nazywane bywają wypowiedzi, które lepiej czy gorzej oddają strukturę „przepisów prawa" sprowadzoną do jakiegoś prostego, uniwersalnego schematu. Stąd postuluje się, aby mówić zamiast o „normie prawnej" wprost o „uniwersalnie ujętym schemacie struktury przepisów prawa", a jeśli już używać tego terminu, to wyraźnie zaznaczając, że według przyjętej konwencji „norma prawna" jest owym schematem.
   Pamiętając o tych wątpliwościach, można jednak bez trudu zauważyć, że każdy przepis prawny, który nie interesuje nas jedynie z graficznego punktu widzenia, wymaga interpretacji, ustalenia jego znaczenia, tekst prawny — przekładu na język jednoznacznych wypowiedzi normatywnych. Techniki słownego ujęcia norm postępowania w tekstach prawnych ukształtowały się różnorodnie i spontanicznie w różnych kręgach kultury prawnej, a nawet w różnych gałęziach prawa. Stąd w praktyce pojawia się często potrzeba odróżnienia przepisu prawnego i normy prawnej. Innymi słowy, można ogólnie powiedzieć, że poprzez techniczne elementy tekstów prawnych, jakimi są przepisy prawne, ustanawia się normy prawa obowiązującego. Stanowienie tekstów prawnych w tej postaci jest podyktowane względami zwięzłości, jasności i komunikatywności, których wymaga informacja o prawie obowiązującym. Przykładowo, przepisy odsyłające pozwalają unikać powtórzeń, dzięki wyodrębnieniu przepisów ogólnych i szczegółowych tekst staje się przejrzysty. Ten sam przepis prawny, raz tylko zapisany w tekście, może być elementem różnych norm prawnych, w zależności od sposobu powiązania z innymi przepisami — zabieg ten skraca wydatnie akty normatywne. Tradycje takiej właśnie stylistyki tekstów prawnych są głęboko zakorzenione i znajdują wyraźne oparcie w koncepcji rozczłonkowania systemu prawa, przyjętym rozkładzie kompetencji prawotwórczych w danym państwie, utrwalonych zasadach techniki prawodawczej.
   Jeśli więc przyjmujemy, że norma prawna jest znaczącym zwrotem językowym, zawierającym żądanie, aby w określonych okolicznościach ci, do których jest ona adresowana, zachowywali się w wyznaczony w niej sposób, to niezbędnymi elementami
   
72

4. Przepisy i normy prawne

każdej normy są: określenie jej adresata, określenie postępowania, które adresat ma spełnić, przy czym wyznaczone postępowanie ma być spełnione albo w każdej sytuacji, w której jest ono możliwe, albo tylko w jakichś okolicznościach bliżej określonych.
   Nietrudno zauważyć, że przy takich rozumieniu normy prawnej podstawowe jednostki redakcyjne tekstów prawnych rzadko mają postać norm postępowania. Warto zajrzeć do dowolnego aktu normatywnego, aby potwierdzić ten fakt.
   Przyjmuje się na ogół w systemie prawa stanowionego, że norma prawna wyrażona poprzez przepisy w tekście prawnym powinna być regułą generalną, a nie indywidualną w tym sensie, że adresat i okoliczności, których wystąpienie powoduje, że aktualny staje się obowiązek zachowania wyznaczony w normie są określone rodzajowo, a nie imiennie i szczegółowo. Podobnie przyjmuje się, że sposób postępowania powinien być wyznaczony abstrakcyjnie, to jest w sposób ogólny, a nie konkretnie. Norma wyznacza bowiem pewien typ w zasadzie powtarzalnych zachowań, a nie zachowanie niepowtarzalne.
   Natomiast decyzje stosowania prawa (sądowe, administracyjne) tworzące tzw. prawo operatywne zawierają reguły konkret-nie-indywidualne. Do problematyki tej wrócimy w rozdz. VI i VIII.
   W tekście prawnym złożonym z przepisów prawnych normy prawne są z jednej strony skondensowane, z drugiej — rozczłonkowane.
   Kondensacja pozwala na takie sformułowanie przepisów, aby w jednym można było zawrzeć elementy kilku norm prawnych. Dzięki temu skraca się tekst. Na przykład, „wyjmuje się" niejako „poza nawias" wspólne elementy wielu norm i umieszcza je w jednym przepisie (na og^ł w części ogólnej danego aktu).
   Rozczłonkowanie polega na tym, że w jakimś przepisie (o-kreślanym w literaturze jako „zrębowy", „zasadniczy", „podstawowy") zawarty zostaje co najmniej nakaz (zakaz) określonego zachowania się, a inne elementy składowe normy (o-znaczenie adresata lub oznaczenie okoliczności (umieszcza się w innych przepisach tego samego aktu (np. w jego części ogólnej) lub nawet w przepisach innych aktów normatywnych.
   Rozczłonkowanie może też polegać na wprowadzeniu do tekstu przepisów mających wpływ na treść normy wyrażonej
   
4.2. Norma prawna a przepis prawny	73
w jakimś przepisie „podstawowym". Przepisy te modyfikują lub objaśniają treść zwrotu normatywnego zawartego w przepisie podstawowym. Przepisy modyfikujące zawarte są w akcie normatywnym na ogół bezpośrednio po tym przepisie.
   Ogólnie można stwierdzić, iż zazwyczaj jest tak, że na podstawie elementów z kilku przepisów prawnych, niekiedy umieszczonych nawet w różnych aktach normatywnych, formułuje się jakąś normę prawną. Bywa także odwrotnie. W jednym przepisie zawarte są niektóre elementy potrzebne do odtworzenia kilku różnych norm. Zdarza się także, choć stosunkowo rzadko, że przepis zawiera cały konieczny materiał do sformułowania normy prawnej.
   Formułowanie norm wymaga znajomości nie tylko treści tychże przepisów, ale także, co równie ważne, umiejętnego posługiwania się zespołem specyficznych reguł rozumowań prawniczych, wytworzonych, utrwalonych i uznawanych za wiążące przez doktrynę i praktykę prawniczą. Nazywa się je regułami wykładni prawa. Reguły te są różnorodne. Różna jest ich geneza, niejednakowy stopień formalizacji i precyzji, w różnym zakresie wiążą one interpretatora i stosującego prawa, różne wypełniają zadania. Jedne z nich są stosowane powszechnie i uważa się je za bezsporna (np. podstawowe reguły kolizyjne), inne otaczają wątpliwości o doktrynie lub w praktyce prawnej (np. niektóre reguły wykładni funkcjonalnej). Nikt jednak nie kwestionuje ich doniosłości dla procesu formułowania jednoznacznych norm. Faktem jest bowiem, że uznanie za dopuszczalne stosowania odpowiednich reguł wykładni prawa wpływa w sposób niewątpliwy na treść formułowanych norm. Jest po prostu tak, że korzystanie z takich a nie innych reguł powoduje, iż z tych samych przepisów można odtworzyć tylko określone normy, a nie wszystkie, jakie dałoby się z nich wywieść, np. logicznie. Te pozostałe normy stają się bowiem nieuprawnione na gruncie zasad danej kultury prawnej.
   Wśród tych reguł szczególną rolę odgrywa umowne przyjęcie określonej reguły co do struktury (budowy) normy prawnej. Treść każdej generalnie — abstrakcyjnej normy postępowania można bowiem wyrażać za pomocą różnych (ale nie dowolnych) formuł językowych. Nie zmienia to treści prawa. Wszystkie niemal koncepcje doktrynalne dotyczące tej kwestii są wzajemnie przekładalne. Sama struktura przepisów prawnych nie deter-
   
74

4. Przepisy i normy prawne

minuje w zasadzie przyjęcia żadnej z nich. Równocześnie określone cele badawcze lub praktyczne wymagają jasności i operatywności pojęć, wiąże się z tym konieczność przyjęcia jednolitej formuły językowej dla wyrażenia treści normy prawnej. Przyjęcie jednolitej formuły pełni więc również funkcję reguły konstruowania normy z przepisów prawnych, wskazuje bowiem: jak (według jakiego wzorca, schematu) z przepisów należy formułować całości zwane normami.
4.3. Konwencjonalne koncepcje wyrażania norm prawnych
   Konwencjonalne koncepcje wyrażania norm prawnych mogą więc być różne. W doktrynie sformułowano ich wiele. Bez względu na to, którą przyjmiemy, nie zmieni się treść prawa, a tylko inaczej będą usystematyzowane obowiązki prawne, warunki stosowania się do nich oraz negatywne następstwa ich naruszania. Jeśli jednak w refleksji doktrynalnej bądź w wykładni dla potrzeb praktyki prawniczej wybieramy jedną z wielu możliwych formuł budowy normy prawnej, to podyktowane jest to względami komunikatywności i operatywności języka prawniczego. Wymaga on konsekwentnego stosowania określonej konwencji konstruowania norm z przepisów prawnych, wybranej dla oznaczonych celów badawczych lub praktycznych.
   Do najszerzej stosowanych zalicza się dwie reguły budowy norm prawnych.
   Rozpowszechniona jest koncepcja tzw. trojełementowej budowy normy prawnej. Koncepcja ta zakłada, że norma prawna jest zwrotem językowym, w skład którego wchodzą trzy elementy: „hipoteza", „dyspozycja" i „sankcja".
   Drugą znaczącą koncepcją jest formuła norm sprzężonych, zgodnie z którą wśród norm prawnych należy odróżniać reguły dwóch typów: sankcjonowane i sankcjonujące, kierowane do różnych adresatów.
   Normy sankcjonowane bezpośrednio określają wzór po winnego zachowania; normy sankcjonujące zabezpieczają przymusem władzy państwowej realizację norm sankcjonowanych.
   Adresatów norm sankcjonowanych nazywa się pierwszoplanowymi (pierwotnymi), natomiast adresatów norm sankcjonujących — drugoplanowymi (pochodnymi, warunkowymi).
   
4.3. Konwencjonalne koncepcje wyrażania norm prawnych	75
   Podział norm na sankcjonowane i sankcjonujące ma charakter relatywny, jako że norma sankcjonująca określone zachowania sama z kolei może być sankcjonowana przez powiązanie z kolejną normą sankcjonującą, a wiec i adresat drugoplanowy może znaleźć się w pozycji adresata pierwszoplanowego. Zespoły norm prawnych tworzą więc łańcuchy norm sankcjonowanych i sankcjonujących. Więź między normami nie ma charakteru logicznego, lecz funkcjonalny, ponieważ nie dla każdej normy musi być ustanowiona jakaś norma sankcjonująca. Osobliwością systemu prawa są tzw. lex imperfecta. Są to normy „niedoskonałe" w tym sensie, że pozbawione w ogóle norm, które by je sankcjonowały, albo sankcji — jeśli przyjmiemy koncepcję trój-członowej budowy normy. Jako przykład można tu przytoczyć normę prawa rodzinnego i opiekuńczego, która stanowi, że dziecko pozostające na utrzymaniu rodziców i mieszkające u nich jest obowiązane pomagać im we wspólnym gospodarstwie (art. 91 § 2 krio). Naruszenie tej dyspozycji nie pociąga za sobą na gruncie przepisów prawnych żadnej sankcji.
   Prawodawca decyduje się na lex imperfecta świadomie, jeżeli skonstruowanie negatywnych następstw naruszania dyspozycji jest z pewnych względów niecelowe. Na przykład, istnieją sfery życia społecznego, w których nie jest konieczne eksponowanie przymusu państwa, aby wywołać skutki oczekiwane przez prawodawcę. Wystarczy ustanowić samą regułę postępowania, aby była ona przestrzegana. Prawodawca tworzy takie normy również wówczas, gdy z góry przewiduje, że niemożliwa byłaby kontrola ich realizacji ze strony aparatu przymusu. Ponadto niektóre leges imperfectae powstają niejako wbrew woli prawodawcy na skutek wad w technice legislacyjnej.
   Koncepcja norm sprzężonych jest operatywna w wielu gałęziach prawa, np. w prawie cywilnym, morskim, administracyjnym, międzynarodowym publicznym.
   Koncepcja trójczłonowej budowy normy (hipoteza — dyspozycja — sankcja) jest głęboko zakorzeniona w tradycji prawniczej, jednak można wobec niej sformułować wiele zarzutów. Do najważniejszych należy zaliczyć ten, który stwierdza, że norma prawna skonstruowana z przepisów według schematu: hipoteza — dyspozycja — sankcja nie jest w istocie z językowego punktu widzenia jednolitą wypowiedzią normatywną. Jedynie hipoteza i dyspozycja stwarzają regułę postępowania (normę),
   
76

4. Przepisy i normy prawne

natomiast sankcja jest wypowiedzią opisową (zdaniem), informującą o dolegliwościach przewidywanych przez państwo za przekroczenie tej reguły.
   Ponadto podnosi się, że koncepcja trójczłonowej budowy lormy jest w istocie mało operatywna, skoro w wielu gałęziach prawa (np. w prawie cywilnym materialnym, międzynarodowym publicznym, w prawie procesowym) trudno odtworzyć sankcje, w taki sposób, jak to jest w prawie karnym materialnym, gdzie związana jest ona w sposób bezpośredni z wzorcem powinnego zachowania się wynikającym z hipotezy i dyspozycji. Także występowanie lex imperfecta osłabia, do pewnego stopnia, spois-tość koncepcji trójelementowej budowy normy prawnej. Koncepcji tej nie daje się stosować do takich norm.
4.4. Hipoteza normy prawnej.
   W myśl koncepcji trójczłonowej hipoteza wyznacza zakres zastosowania normy, to określa wobec kogo i w jakich okolicznościach norma jest stosowalna.
   Adresatem normy jest podmiot, do którego skierowana jest dyrektywa postępowania, a więc podmiot, któremu prawo wskazuje określony sposób postępowania (podmiot prawa).
   Przypomnijmy, że zarówno adresaci, jak i okoliczności, w których norma jest stosowana, w zasadzie określane są generalnie. W ten sposób pracodawca stwarza formalną równość wszystkich osób wobec prawa oraz stwarza możliwość odróżnienia decyzji stosowania prawa — indywidualnych, od decyzji stanowienia prawa — generalnych.
   Generalność norm prawnych nie oznacza jednak, że adresatem zawsze jest więcej niż jedna osoba (fizyczna bądź nie-fizyczna). Na przykład norma nakazująca obradować Sejmowi na posiedzeniach (art. 22 ust. l Konstytucji) jest normą jednostkową (Sejm), a jednocześnie generalną. Z reguły jednak normy generalne są równocześnie ogólne.
   Należy także odróżniać adresata normy prawnej od adresata komunikatu o normie. Adresat komunikatu o normie nie musi być bynajmniej adresatem normy i odwrotnie.
   Normy prawne są w zasadzie normami hipotetycznymi w tym sensie, że nie znajdują zastosowania stale, to jest wobec każdego
   
4.5. Dyspozycja normy prawnej	77
i w każdych okoliczniściach, lecz stosowalne są wobec adresatów o ściślej oznaczonych cechach w sytuacjach bliżej określonych.
   Skonstruowanie pełnego zakresu zastosowania określonej normy wymaga korzystania z wielu przepisów prawnych (problem rozczłonkowania norm). Przykładowo, przepis podstawowy: „Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8 albo karze śmierci" (art. 148 § l kk) interpretowany bez powiązania z innymi przepisami kodeksu karnego może być rozumiany jako formułujący treść normy (hipoteza, dyspozycja, sankcja), która znajduje zastosowanie stale, to jest może sugerować, że zakaz zabójstwa pod groźbą kary dotyczy każdego człowieka i we wszystkich okolicznościach. Tak jednak nie jest. Zakres zastosowania jest w tym wypadku ograniczony przez wiele innych przepisów. Wymieńmy kilka tytułem przykładu. Przepisu tego nie stosuje się wobec osób niepoczytalnych, wobec żołnierzy wykonujących rozkaz na wojnie lub w plutonie egzekucyjnym, wobec osób dopuszczających się zabójstwa w obronie koniecznej, wobec zabójców w afekcie, to jest osób pozostających pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, wobec matek z zakłóconą równowagą psychiczną, które dopuszczają się zabójstwa dziecka w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu, wobec osób, które nie nieumyślnie spowodowały śmierć człowieka, wobec zabójców działających z litości, którzy powodują śmierć człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego. Pierwszy przykład jest typowym przypadkiem braku winy, w przykładach: drugim, trzecim i czwartym — braku przestępczości, pozostałe z wymienionych przestępstw są zagrożone karami łagodniejszymi niż podstawowy typ zabójstwa z art. 148 § l kk.
   Przyjmując koncepcję norm sprzężonych powiemy, że treść normy sankcjonowanej („przepisu podstawowego") wysłowionej w art. 148 § l kk jest modyfikowana przez wiele przepisów (przykład rozczłonkowania norm w tekście prawnym).
4.5. Dyspozycja normy prawnej
   Dyspozycja wyznacza sposób postępowania jakiego od adresata normy w okolicznościach wskazanych w hipotezie wymaga pracodawca. Dyspozycja określa zakres normowania normy,
   
78

4. Przepisy i normy prawne

to jest klasę zachowań, których dana norma dotyczy. Można wyróżnić dwa typy zachowań ze względu na treść dyspozycji: zakazane i nakazane.
   Wymagane postępowania określane są w normach prawnych abstrakcyjnie. Dyspozycja czyni obowiązkowym zachowanie się oznaczone w pewien rodzajowo określony sposób.
   Dyspozycję konstruuje się, podobnie jak hipotezę, często z wielu przepisów prawnych. Ponadto przepisy prawne wyznaczające obowiązkowe sposoby postępowania formułowane są w różny sposób. Niektóre ograniczają się do podania nazwy wymaganego postępowania, bądź bardzo ogólnej jego charakterystyki (por. art. 148 § l kk), inne zawierają znacznie szersze opisy zachowań, niekiedy kazuistyczne (np. w art. 140 kk znajdujemy aż pięć szczegółowych punktów objaśniających na czym polega przestępstwo sprowadzania niebezpieczeństwa powszechnego dla życia, zdrowia lub mienia).
   Sankcja określa, jakie negatywne następstwa zastosuje państwo wobec adresata normy, o ile nie zachowa się on zgodnie z treścią dyspozycji w okolicznościach przewidzianych w hipotezie.
4.6. Sankcja prawna a przymus prawny
   Bliższą charakterystykę sankcji warto poprzedzić uwagami na temat relacji: przymusu i sankcji prawnej. Jeśli przyjmiemy, że przymus prawny stosowany przez państwo legalnie może mieć postać przymusu psychicznego i fizycznego (przemoc jest formą nielegalną) to można zauważyć, że nie wszystkie środki przymusowe stosowane przez państwo mają charakter sankcji. Na przykład tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie, zakaz opuszczania miejsca stałego zamieszkania, nie są stosowane z powodu naruszenia przez adresata dyspozycji normy w okolicznościach wskazanych w hipotezie, lecz prewencyjne (np. po to, by uniemożliwić sprawcy uchylenie się od wymiaru sprawiedliwości, albo utrudnienie prowadzonego przeciwko niemu postępowania). Ponadto niekiedy sam obowiązek stanowi już bez wątpienia przymus prawny, np. obowiązek udąstępienia miejsca lub rzeczy do dokonania oględzin, poddania się obserwacji w zakładzie leczniczym - a nie są to oczywiście sankcje.
   
4.6. Sankcje prawne a przymus prawny	79
   Generalnie w literaturze wskazuje się na następujące typowe relacje przymusu prawnego i sankcji prawnej.
   Po pierwsze, może być tak, że przymus prawny ma charakter sankcji. Ma to miejsce wówczas, gdy nastąpi naruszenie dóbr materialnych i niematerialnych (życia, zdrowia, czci, itp.) albo naruszenie wartości formalnych (np. porządku rozprawy).
   Po drugie, przymus prawny może nie mieć charakteru sankcji, choć dobro prawnie chronione zostało naruszone (np. umieszczenie chorego psychicznie zabójcy w zakładzie psychiatrycznym).
   Po trzecie, przymus prawny jest stosowany, choć nie ma charakteru sankcji, a dobra prawnie chronione nie zostały naruszone (np. przymusowe wywłaszczenie czy przymusowe szczepienia).
   Problem ustalenia treści sankcji dla określonych reguł postępowania jest przedmiotem bogatej literatury. W doktrynie można wyróżnić dwa skrajne stanowiska w tej kwestii oraz całą gamę poglądów podejmujących próby pogodzenia tez obu tych koncepcji.
   Zgodnie z podejściem, które można nazwać umownie formalnym, sankcję stwierdza się na podstawie treści przepisów prawnych, wyznaczających pewne dolegliwości za niezrealizowanie określonej dyspozycji.
   Podejście, które nazwiemy funkcjonalnym, akcentuje przy ustaleniu fakt rzeczywistego stosowania odpowiednich zabiegów przymusowych przez organy państwa wobec podmiotu przekraczającego dyspozycję.
   Zauważmy, że wyróżniony w wyniku odpowiednich badań zakres norm prawnych sankcjonowanych formalnie nie musi pokrywać się z zakresem norm sankcjonowanych zgodnie z kryterium empirycznym (funkcjonalnym). Wystarczy bowiem słabość aparatu przymusu albo nieprzestrzeganie przezeń zasady praworządności, aby nastąpił rozdżwięk między tzw. prawem formalnym a prawem działającym.
   Różne ujęcia kompromisowe wskazują z reguły, że sankcje należy ustalać, biorąc pod uwagę zarówno elementy formalne (prawnodogmatyczne), jak i funkcjonalne (empiryczne), akcentując w zależności od założonych celów badawczych jeden z aspektów tego zjawiska (językowy bądź psychospołeczny).
   
80

4. Przepisy i normy prawne

   Sankcje wyrażane w przepisach prawnych są bardzo zróżnicowane. Usystematyzowanie ich doktrynalne (tak w ujęciu ogólnoteoretycznym, jak i w kontekście dogmatycznoprawnym) nie jest sprawą prostą.
   Według najbardziej rozpowszechnionego, choć — trzeba to przyznać — dyskusyjnego i bardzo uproszczonego — ogólnego podziału sankcji wyróżnia się: a) karę, b) egzekucję, c) nieważność.
   Sankcją karną państwo posługuje się w tych sferach życia, w których naruszenie obowiązków prawnych ocenia jako szczególnie szkodliwe albo niebezpieczne społecznie. Sankcje karne pojawiają się w wielu sferach stosunków międzyludzkich w związku z ochroną określonych dóbr, na przykład w działalności politycznej, w porządku publicznym, w życiu rodzinnym, w gospodarce, w komunikacji. Na ogół wyróżnia się następujące cele kar: a) zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości, b) korzystne (dodatnie) oddziaływanie na społeczeństwo (cele ogól-noprewencyjne), c) społecznie korzystne oddziaływanie na sprawcę (cele szczególnoprewencyjne), d) naprawienie lub zmniejszenie społecznego zła wyrządzonego czynem zabronionym (cel kompensacyjny).
   Zakres zachowań uznawanych za karalne oraz rodzaje kar uznawanych za właściwe w wymiarze sprawiedliwości wraz ze sposobami ich oznaczenia w prawie są historycznie zmienne. Na przykład, współcześnie w zasadzie nie stosuje się kar cielesnych (piętnowania, chłosty) oraz kar bezwzględnie nieokreślonych, to jest nie wskazujących ani rodzaju, ani też wymiaru kary, pozostawiających decyzję w tej sprawie właściwemu organowi wymiaru sprawiedliwości.
   Sankcja karna stosowana jest zgodnie z powszechnie przyjętą zasadą: nullum crimen nulla poena sine legę poenali anteriori. Oznacza to, że nikt nie powinien ponosić odpowiedzialności karnej za czyn, jeżeli w chwili jego popełnienia nie był on zabroniony pod groźbą kary przez ustawę wówczas obowiązującą, przy czym kara za ten czyn nie może być surowsza od kary przewidzianej w tej ustawie. Z zasadą tą wiąże się postulat, aby kary były każdorazowo wyraźnie oznaczone w ustawie (co do rodzaju i granic wysokości). Najczęściej przepisy (jeden albo kilka) wskazują rodzaj albo dolną i górną granicę kary (na przykład kara ograniczenia wolności od 3 miesięcy do 2 lat).
   
4.6. Sankcje prawne a przymus prawny	o l
   Polskie prawo karne wyróżnia kary zasadnicze i kary dodatkowe.
   Kary występują także sporadycznie w przepisach prawnych zamieszczonych w aktach należących do innych gałęzi prawa.
   Sprowadzenie sankcji karnej do kar może być kwestionowane. Pojawiają się bowiem trudności z kwalifikacją leczniczych i administracyjnych środków zabezpieczających, które są przewidziane przez prawo karne i mają charakter przymusowy, jednak ich charakter jest dyskusyjny. Ponadto, choć w sankcji karnej dominuje funkcja represyjna i sankcja ta jest głównie środkiem wymierzania określonych dolegliwości podmiotom naruszającym dyspozycje prawne, to należy jednak zauważyć, że inne sankcje — choć w założeniach w mniejszym stopniu — też są w jakimś sensie dotkliwe dla adresata normy oraz, że przestrzeganie prawa również może być dolegliwością dla określonych osób. Dla przykładu można tu wskazać normy prawa podatkowego i celnego.
   Sankcja egzekucyjna występuje w dwóch odmianach. Po pierwsze w postaci tzw. wykonania bezpośredniego, wówczas gdy przepisy prawne przewidują przywrócenie stanu rzeczy wymaganego przez dyspozycję normy (np. eksmisja z lokalu bezprawnie zajętego); po drugie, w postaci tzw. wykonania zastępczego, wtedy gdy wykonanie bezpośrednie nie jest z jakichś względów możliwe (np. zasądzenie odszkodowania cywilnego za nieodwracalne szkody w majątku).
   Egzekucję ze względu na przedmiot można podzielić na: a) egzekucję świadczeń pieniężnych (np. z ruchomości, z wynagrodzenia za pracę, z rachunku bankowego, ze statków morskich); b) egzekucję świadczeń niepieniężnych (wydanie rzeczy, spełnienie pewnych czynności lub ich zaniechanie); c) egzekucję szczególnego rodzaju (np. wykonanie orzeczeń dotyczących odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką).
   Takie ujęcie sankcji egzekucyjnej budzi wiele wątpliwości w doktrynie. Restytucja (powrót do stanu poprzedniego sprzed naruszenia prawa) obejmuje jedynie nieliczne przypadki zastosowania sankcji egzekucyjnej. W różnych gałęziach prawa bywa różnie ujmowana. Na przykład w doktrynie prawa cywilnego istnieje wyraźna tendencja do realistycznego traktowania sankcji — sankcja egzekucyjna to realne zagrożenie dla adresata. W dok-
   
82

4. Przepisy i normy prawne

ktrynie prawa finansowego ogranicza się pojęcie sankcji tylko do środków represyjnych (szeroko rozumianych kar) nie obejmując nimi dolegliwości zmierzających do wyegzekwowania samego świadczenia. Na przykład, niepłacenie podatku jest zagrożone przymusowym ściągnięciem podatku (czego nie uznaje się za sankcję) i karą za zwłokę (którą uznaje się za sankcję represyjną).
   Tradycyjnie przyjęło się uważać, że sankcja nieważności polega na odmowie nadania mocy prawnej czynności konwencjonalnej dokonanej wbrew dyspozycji normy. Czynność taką uważa się — z punktu widzenia prawa — za niebyłą. Nie rodzi ona żadnych skutków prawnych. Nieważność stanowić może konsekwencję naruszenia przepisów prawnych typu ius cogens bądź typu dispositivum (por. na ten temat rozdz. VI). W tym drugim wypadku mówi się częściej niż tyle o „sankcji" ile o „rygorze" nieważności.
   Przykładem normy ius cogens, zagrożonej sankcją nieważności (art. 13 § 2 krio), może być zakaz zawierania małżeństwa osobie pozostającej w innym związku małżeńskim (art. 183 § l kk); przykładem z drugiej grupy mogą być przepisy dotyczące testamentu.
   Sporządzenie testamentu nie jest obowiązkowe, jednakże jeżeli ktoś napisze testament zwykły, to — zgodnie z wymogami prawa cywilnego — powinien napisać go pismem ręcznym, opatrzyć datą i podpisem. Jeżeli więc testament będzie napisany na maszynie, nie będzie podpisany lub będzie bez daty, to nie wywoła skutków prawnych — nie będzie brany pod uwagę jako podstawa działu spadku (art. 949 § l kc i art. 958 kc, wyjątek przewiduje art. 949 § 2 kc).
   Czynności takie, jak np. zawarcie małżeństwa czy napisanie testamentu są czynnościami konwencjonalnymi w prawie. Przez należyte ich dokonanie (to znaczy zgodnie z wymogami sprecyzowanymi w przepisach prawnych) powstają, zmieniają się bądź ustają obowiązki podmiotów prawa. Istota czynności konwencjonalnych polega na odróżnieniu dwóch niejako sfer działania podmiotów prawa: sfery psychofizycznej (realnej) oraz sfery skutków prawnych. Na przykład, przeniesienie własności nieruchomości na nabywcę w drodze sprzedaży może nastąpić jedynie poprzez umowę zawartą w postaci aktu notarialnego. Niedochowanie tej formy, mimo spisania innej umowy, a nawet zapła-
   
4.6. Sankcja prawna a przymus prawny	O 3
cenią ceny kupna, nie powoduje zmiany właściciela w świetle prawa. Sankcją nieważności dotknięte są jedynie skutki prawne takiej wadliwej czynności, ale nie sama czynność, jako zaistniały fakt psychofizyczny.
   Czynność może być nieważna ex legę, tj. z mocy prawa, np. w odniesieniu do sprzedaży nieruchomości poza aktem notarialnym, albo też może nastąpić w wyniku decyzji właściwego organu państwowego podjętej na wniosek osoby zainteresowanej, np. unieważnienie małżeństwa na skutek błędu co do osoby — najczęściej przy małżeństwach zawieranych per procura (stąd można byłoby rozróżniać sankcję „nieważności" i sankcję „unie-ważnialności"). Nieważność czynności wiąże się więc z naruszeniem norm konstruujących czynności konwencjonalne. W literaturze wyrażana jest wątpliwość, czy w przypadku, gdy dokonanie danej czynności w sposób niezgodny z dyspozycją nie stanowi naruszenia normy ius cogens poprawne jest nazywanie „sankcją" skutku, jakim jest nieważność takiej czynności prawnej. Na ogół jednak podkreśla się różnorodność negatywnych konsekwencji przewidzianych przez prawo: „sankcjami" nazywa się często: nieważność, unieważnialność, bezskuteczność umowy, obowiązek naprawienia szkody, a także przymusowe wykonanie zobowiązania i przymusowe rozwiązanie lub przekształcenie stosunku prawnego. Ten złożony obraz komplikują sankcje łączące funkcje represyjne i restytucyjne. Tak jest na przykład w karze umownej przewidzianej przez prawo cywilne. Trudności pogłębiają sankcje dyscyplinarne i służbowe (skierowane do aparatu państwa), czy tzw. kary administracyjne.
   Tak więc przydatność tego podziału do analizy materiału normatywnego poszczególnych gałęzi prawa jest w gruncie rzeczy niewielka. Katalogi sankcji przedstawiane przez nauki dogmatyczne są z reguły o wiele bogatsze. Dużą część konkretnych sankcji można w zasadzie przyporządkować do jednej z trzech wyżej wymienionych kategorii, jednak pozostaną i takie, których kwalifikacja budzić musi wątpliwości, nawet przy bardzo szerokim pojmowaniu kary, egzekucji i nieważności. Przykładowo, w prawie wewnętrznym: zablokowanie konta bankowego przedsiębiorstwu, nie dojście do skutku czynności prawnej, upomnienie za przekroczenie porządku w zakładzie pracy, pozbawienie członka załogi statku prawa wykonywania określonych funkcji.
   
84

4. Przepisy i normy prawne

   Podział ten nie ma też w ogóle zastosowania do prawa międzynarodowego publicznego. W prawie międzynarodowym nie ma scentralizowanego aparatu przymusu, który tak jak w prawie wewnętrznym, zawsze stałby na straży prawa. Generalnie wyróżnia się: a) sankcje natury psychologicznej — napiętnowanie naruszającego prawo przez światową opinię publiczną lub rezolucję organu międzynarodowego; b) sankcje państwa pokrzywdzonego natury odwetowej (tzw. retorsje lub represalia); c) sankcje zorganizowane przez organ międzynarodowy (organizacyjne, gospodarcze, wojskowe).
   W prawie międzynarodowym sankcjami nazywa się więc bardzo różnorodne negatywne reakcje społeczności międzynarodowej, z jaką spotyka się państwo naruszające normy prawa międzynarodowego. Sankcje zorganizowane przewidziane są w umowach na wypadek nie wykonania zobowiązań. Normy określają, kto, kiedy i w jakiej formie je zastosuje. Dzieli się je na sankcje organizacyjne (np. zawieszenie lub wykluczenie uczestnictwa państwa w dalszej współpracy międzynarodowej), sankcje korygujące (np. pozbawienie korzyści, wycofanie pomocy dla państwa, które naruszyło umowę); środki przymusu bezpośredniego (np. sankcje wojskowe). Sankcje rozsiane, nie przewidziane w umowach, np. reakcja opinii publicznej i nie przewidziane przez umowy środki odwetowe (np. zawieszenie świadczeń) uzupełniają ten złożony katalog.
   Ogólnoteoretyczne walory poznawcze podziału sankcji na karę, egzekucję i nieważność nie są więc zbyt duże, a w każdym razie rozwiązywanie problemów teorii prawa oparte o ten podział musi być obwarowane dodatkowymi założeniami. Zwłaszcza należałoby zastrzec, że nie jest to podział logiczny, ile wyróżnienie pewnych typowych konsekwencji przewidywanych przez przepisy prawne za przekroczenie dyspozycji. Każdy z tych typów wyodrębnia się ze względu na określoną funkcję pełnioną w porządku prawnym.
   Warto dodać, że głęboko zakorzeniony w nauce jest podział norm z punktu widzenia zabezpieczenia ich sankcją nieważności i sankcją represyjną.
   I tak, jeżeli za naruszenie dyspozycji w przepisach prawnych przewidziana jest sankcja represyjna i sankcja nieważności czynności bezprawnej, to taka norma — zabezpieczona dwoma sankcjami — nazywana jest lex plus quam perfecta. Przykłado-
   
4.7. Rodzaje przepisów prawnych	85
wo, bigamia jest czynem zagrożonym karą pozbawienia wolności (art. 183 § l kk), a jednocześnie każdy, kto ma w tym interes prawny, może żądać unieważnienia małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim (art. 13 § 2 krio).
   Norma zawierająca sankcję przewidującą nieważność czynności prawnej lub możliwość jej unieważnienia to lex perfecta. Za przykład może tu służyć wyżej przytoczona reguła dotycząca testamentu holograficznego (zwykłego).
   Trzeci rodzaj, to normy lex minus ąuam perfecta, które zawierają jedynie sankcję karną i nie odbierają mocy prawnej czynnościom podjętym wbrew przepisom prawa.
O lex imperfecta była już mowa.
4.7. Rodzaje przepisów prawnych
   Przepisy prawne są bardzo zróżnicowane. Dokonanie poprawnego ich podziału prostego (to jest: wyczerpującego i rozłącznego) albo podziału wielostopniowego (czyli klasyfikacji) nie jest zadaniem łatwym.
   Większość tradycyjnych podziałów przepisów nie jest z punktu widzenia formalnego poprawna. Tym niemniej informują one
0	niektórych typach przepisów, mają w języku prawniczym
utrwalone miejsce oraz są dość powszechnie wykorzystywane
w szczegółowych naukach prawnych.
   Niektóre nowsze podziały, zwłaszcza dokonywane według cech kontradyktoryjnych, a więc wyróżniające takie przepisy, które jakąś cechę wykazują i takie, które danej cechy nie mają, są formalnie poprawne, jednak z reguły można im postawić inny zarzut. Tylko jeden z członów podziału daje się jednorodnie scharakteryzować, natomiast drugi jest bardzo zróżnicowany
1	w zasadzie nie poddaje się przejrzystemu i poprawnemu dal
szemu podziałowi.
   Niekiedy, w celu uniknięcia trudności powstających przy próbach podziału logicznego przepisów, wyróżnia się pewne podstawowe ich typy, ze względu na występujący w nich słabiej lub silniej taki czy inny element związany z ich formą, treścią lub funkcją.
Szeroko rozpowszechniony jest tradycyjny podział przepisów

86

4. Przepisy i normy prawne

prawnych na: a) nakazujące (np. płacić podatki), b) zakazujące (np. zabójstwa), c) dozwalające (np. przysposobić dziecko). Przepisy dozwalające bywają także nazywane przyzwalającymi albo zezwalającymi.
   Cechą charakterystyczną przepisów nakazujących jest to, że ze zbioru wszystkich sposobów zachowań możliwych w danych okolicznościach wskazują na jedno, postanawiając, że tak i tylko tak należy się zachować (zachowywać). Na przykład: art. 479 § l kpc stanowi: „Pozwany jest obowiązany do wniesienia odpowiedzi na pozew w terminie dwutygodniowym od otrzymania pozwu...".
   Dla przepisów zakazujących charakterystyczne jest to, iż ze zbioru wszystkich możliwych sposobów zachowań w danych okolicznościach wskazują jedno, postanawiając, że tak postępować nie wolno. Na przykład: art. 170 kpc stanowi: „Niedopuszczalne jest przywrócenie terminu do złożenia środka odwoławczego od wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa lub rozwód albo ustalającego nieistnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po uprawomocnieniu się wyroku nowy związek małżeński".
   Przepisy dozwalające są bardzo zróżnicowane i ich wyróżnienie jest dyskusyjne. W dużym uproszczeniu można stwierdzić, że przewidują możliwość wyboru określonego sposobu zachowania, przy czym zachowanie to nie jest nakazane ani zakazane, nie jest więc obowiązkowe. Na przykład: art. 209 kpc postanawia: „Każda ze stron może w piśmie procesowym żądać przeprowadzenia rozprawy w jej nieobecności".
   Łatwo wykazać, że jest to podział nierozłączny. Przykładowo przepis: „Pracownikowi przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlopu wypoczynkowego, zwanego dalej urlopem" (art. 152 § l kp) jest jednocześnie przepisem zezwalającym pracownikowi na urlop oraz przepisem nakazującym, w formie pozornie opisowej, udzielenie pracownikowi urlopu. Podobnie przepis: „kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8 albo karze śmierci" (art. 148 § l kk) można uznać za zakazujący zabójstwa albo nakazujący powstrzymanie się od takiego czynu.
   Jest to także podział niewyczerpujący. Przykładowo przepis: art. l Konstytucji RP „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzzeczywistniającym zasady sprawied-
   
4.7. Rodzaje przepisów prawnych	O /
liwości społecznej", wyraża ogólną prawno-polityczną ideę działania aparatu państwowego. Dążenie do ideału państwa wskazanego w tym przepisie jest zadaniem, które może być realizowane poprzez rozmaite zachowania. Nie jest więc to przepis wskazujący na jedno nakazane, zakazane albo dozwolone ściśle określone postępowanie.
   Wątpliwości budzi także grupa przepisów dozwalających. W każdym razie nie tworzą one jednolitej kategorii, skoro zalicza się do nich tak różne przepisy, jak np. przepisy uchylające poprzednie zakazy; przepisy formułujące zezwolenia na działanie, to znaczy wyznaczające wolność czynienia czegoś, wolność chronioną szczególnym zakazem ingerencji innych osób; przepisy ściśle rozgraniczające czyny objęte nakazem lub zakazem od czynów prawnie obojętnych (tj. nie nakazanych i nie zakazanych) a więc indyferentnych.
   Abstrahując od dyskusyjnych kwestii wiążących się z powyższym podziałem, przepisy nakazujące i zakazujące można objąć wspólną nazwą. Ze względu na sposób wyznaczania przez nie zachowania nazwiemy je przepisami bezpośrednio wyznaczającymi zachowania adresata. Określają one, jakie zachowanie jest obowiązkowe (nakazane albo zakazane) oraz wskazują, jak adresat ma się zachować w sposób umożliwiający rozstrzygnięcie zgodności albo niezgodności zachowania z danym przepisem.
   Przepis bezpośrednio wyznaczający zachowanie, a więc taki, w którym zawarty został co najmniej nakaz (zakaz) określonego zachowania się nazywany jest także w literaturze przepisem „zrębowym", „zasadniczym", „przewodnim", „podstawowym", „kluczowym dla odtworzenia normy". Zastosowanie takiego przepisu jest możliwe, jeśli poznamy inne elementy składowe normy — określenie adresata, opis okolliczności, konsekwencje w przypadku złamania obowiązku. Są one uregulowane w innych przepisach tego samego aktu lub w przepisach innych aktów normatywnych. Trzeba umieć je odszukać. Ponadto przepis zrębowy może być modyfikowany lub objaśniany przez inne pizepisy prawne. One także mogą znajdować się w tym samym akcie, ale też w innych aktach prawodawczych. Na przykład, przepisem zrębowym jest art. 415 kc: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia". Przepisy modyfikujące zawiera art. 425 kc: „Osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo
   
88

4. Przepisy i normy prawne

swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną. Jednakże, kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków, ten obowiązany jest do naprawienia szkody, chyba, że stan zakłócenia został wywołany bez jego winy".
   Przepisem zrębowym jest też art. 203 § l kk: „Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudze mienie podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat", przepis objaśniający znajduje się w regulacjach innej gałęzi prawa: „Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe" (art. 44 kc).
   Zachowania wskazane w przepisie mogą mieć postać działań lub zaniechań. W związku z tym przepisy te można podzielić na: a) wyznaczające bezpośrednio działania (np. „zarząd spółki niezwłocznie po ustaleniu statutu składa wniosek o wpisanie spółki do rejestru handlowego", art. 12 ust. l ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz.U. Nr 51, póz. 298), b) wyznaczające bezpośrednio zaniechania (np. „Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednio niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażania siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia lub poważnego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3" (art. 164 § l kk) oraz c) wyznaczające bezpośrednio jednocześnie działania i zaniechania (np. „Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5" (art. 152 kk).
   Oprócz stosunkowo jednorodnej grupy przepisów bezpośrednio wyznaczających zachowania adresatów formułowane są także przepisy, które wyznaczają zachowania adresatów pośrednio. Są one bardzo różnorodne pod względem formy i funkcji pełnionych w tekstach prawnych. Przytoczmy kilka charakterystycznych przykładów.
   Do przepisów pośrednio wyznaczających zachowania zalicza się np. liczną grupę przepisów o charakterze organizacyjnym. Chodzi tu, między innymi, o przepisy wyznaczające struktury organizacyjne (np. przepis: „Na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej", art. 19 § l kpk); oraz przepisy kształtujące
   
4.7. Rodzaje przepisów prawnych	0:7
kompetencje (np. „Przysposobienie następuje przez orzeczenie sądu opiekuńczego na żądanie przyspasabiającego", art. 117 § l krio). Najogólniej można powiedzieć, że są to przepisy konstrukcyjne, wyznaczające pewne normatywne stany rzeczy, Nie dają podstawy do podziału stanów regulowanych na nakazane, zakazane i dozwolone, lecz na stany ważne albo nieważne prawnie lub też prawidłowe albo wadliwe z punktu widzenia reguł zawartych w przepisach prawnych.
   Specyficzną grupę przepisów pośrednio wyznaczających zachowania się adresatów są przepisy dotyczące innych przepisów (tzw. przepisy o przepisach prawnych). Wśród nich wyróżnić można: a) przepisy ustalające znaczenia wyrażeń użytych w innych przepisach; b) przepisy dotyczące obowiązywania innych przepisów; c) przepisy odsyłające do innych przepisów.
   Przepisy ustalające znaczenia wyrażeń użytych w innych przepisach przybierają z reguły postać definicji. Na przykład: „Dokument jest to każdy przedmiot, z którym związane jest określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mogącej mieć znaczenie prawa" (art. 120 § 13 kk). Są to tzw. definicje legalne. Ich celem jest doprecyzowanie treści i zakresu określonych terminów użytych w tekście prawnym.
   Dotyczą po pierwsze terminów, które w języku potocznym są wieloznaczne; po drugie terminów nieostrych, których obostrzenie jest pożądane; po trzecie innych terminów, których znaczenie nie jest powszechnie przyjęte; po czwarte terminów, których znaczenie ustawowe odbiega od ich znaczenia potocznego.
   Przepisy te najczęściej mają postać definicji klasycznych (termin A oznacza B albo termin A znaczy tyle, co wyrażenie D), rzadziej definicji zakresowych, to znaczy wyliczających elementy składowe zakresu nazwy. Na marginesie zaznaczmy, że niekiedy formułowanie definicji jest zbędne, ponieważ usunięcie wieloznaczności terminu jest możliwe poprzez zamieszczenie go w stosownym kontekście językowzm. Przepisy zawierające definicje mogą uściślać znaczenia zwrotów tylko na użytek określonego aktu, bądź w całej gałęzi prawa, albo też jeszcze szerzej — dla wszystkich obowiązujących przepisów, w których termin ten występuje. Przepisy ustalające znaczenia wyrażeń wyznaczają zachowania poprzez te przepisy, w których wyrażenia zdefiniowane są użyte. Można więc powiedzieć, że wyznaczają zachowa-
   
90

4. Przepisy i normy prawne

nią adresatów pośrednio. Na przykład, cytowany wyżej § 13 art. 120 kk wyznacza zachowanie adresatów poprzez art. 265 § l kk: „Kto w celu użycia za autentyczny podrabia lub przerabia dokument albo takiego dokumentu jako autentyczny używa, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5".
   Definicje bywają zgrupowane w tekście prawnym w specjalnie wydzielonym słowniczku (por. kodeks karny, kodeks wykroczeń). Od definicji ujętych w słowniczki należy odróżnić tzw. definicje agregatowe, które w jednym przepisie stosują technikę wyliczeniową uwzględniając wiele definicji pojęć. Np. prawo celne zawiera w art. 2 aż 19 definicji (m.in. takich pojęć jak: towar, granica celna, podróżny, kontrola celna, kraj pochodzenia, kontyngent celny). Niekiedy spotykana jest też forma nawiasowa definicji, np. art. 519 § l kc „Osoba trzecia może wstąpić w miejsce dłużnika, który zostaje z długu zwolniony (przejęcie długu)".
   Przepisy dotyczące obowiązywania innych przepisów to: a) przepisy derogacyjne (uchylające), b) przepisy kolizyjne, c) niektóre przepisy przejściowe, d) przepisy dostosowujące oraz e) inne przepisy wprowadzające.
   Przepisy uchylające mogą mieć charakter derogacji wyraźnych albo dorozumianych.
   Przepisy derogacyjne wyraźne uchylają obowiązywanie konkretne i wyczerpująco powołanych w nich przepisów prawnych bądź całych aktów normatywnych. Na przykład ustawa z dnia 23 grudnia 1988 sr. o działalności gospodarczej zawiera m.in. w art. 53 przepis następujący: „Traci moc rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o kwalifikacjach zawodowych osób trudniących się samodzielnie kuciem koni...".
   Przepisy derogacyjne dorozumiane uchylają przepisy en bloc, bez konkretnego ich wymieniania, poprzestając na ogólnikowym sformułowaniu w rodzaju: „Tracą moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z mniejszą ustawą". Praktyka ta nie jest poprawna.
   Możliwe jest też w szczególnych przypadkach uchylenie aktu, lecz zachowanie mocy obowiązującej niektórych jego przepisów. Wymienia się wówczas wyczerpujące przepisy, które pozostają w mocy. Na przykład art. 98 ust. l ustawy z dnia 28 lipca 1990 r.
0	działalności ubezpieczeniowej stanowi: „Traci moc ustawa
z dnia 20 września  1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych
1	osobowych (Dz.U. Nr 45, póz. 242 i z 1989 r. Nr 30, póz. 160)

4.7. Rodzaje przepisów prawnych	91
z zastrzeżeniem ustępu 2.2 Pozostają w mocy: 1) art. 24 ust. l, art. 71 i 72, 2) art. 6 ust. l pkt 2 i 3, pkt 7-9 do dnia 30 września 1990 r., 3) art. 6 ust. l pkt l, 5 i 6 do dnia 31 grudnia 1990 r.".
   Przepisy kolizyjne rozstrzygają o obowiązywaniu jednego z dwóch przepisów (albo jednej z dwóch grup przepisów), w sytuacji, gdy ten sam typ zachowań jest różnie przez nie regulowany. Przepisy takie znajdujemy zwłaszcza w międzynarodowym prawie prywatnym. Na przykład: „O możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste" (art. 14 prawa międzynarodowego prywatnego).
   Większość przepisów przejściowych także dotyczy innych przepisów. Zazwyczaj szczegółowo regulują one zakres stosowania nowych przepisów w sprawach dotyczących stosunków ukształtowanych w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa. Na przykład: „W sprawach zakończonych prawomocnym wyrokiem, w którym kara nie została wykonana: 1) karę śmierci zastosowaną do osoby wymienionej w art. 31 kodeksu karnego zamienia się na karę 25 lat pozbawienia wolności (...)" art. XIV § l przep. wprow. kk; albo art. 32 ustawy z dnia 15 02 1989 r. Prawo dewizowe: „Sprawy dewizowe wszczęte i nie zakończone przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy podlegają rozpatrzeniu według tej ustawy". Przepisy przejściowe wprowadzają klauzule prawa intertemporalnego (międzyczasowego).
   Przepisy dostosowujące określają sposób dostosowania się adresatów do nowych regulacji (chodzi tu zarówno o sposób powołania nowych organów, jak i sposób przekształcenia istniejących podmiotów).
   Przepisy derogacyjne, kolizyjne, przejściowe i dostosowujące bywają okreżlane wspólną nazwą: przepisy wprowadzające. Do przepisów wprowadzających zalicza się także inne przepisy dokonujące odpowiednich zmian w przepisach treściowo związan-nych z nowymi regulacjami. Na przykład art. XVIII pkt l przep. wprow. kc stanowi: „art. 14 otrzymuje brzmienie: Art. 14. W celu ustalenia praw rzeczowych na nieruchomościach prowadzi się księgi wieczyste".
   Tu warto zauważyć, że w wypadku zakresowe obszernych aktów często przepisy wprowadzające umieszcza się w odrębnym akcie. Tak jest np. w wypadku kc, kpc, kk.
   
92

4. Przepisy i normy prawne

   Wszystkie wymienione typy przepisów dotyczących obowiązywania innych przepisów wyznaczają pośrednio zachowania ich adresatów, to jest łącznie z przepisami, do których się odnoszą.
   Także przepisy odsyłające (szerzej omówione poniżej) wyznaczają zachowania adresatów jedynie pośrednio.
   Innym zakorzenionym w tradycji prawniczej podziałem, również nawiązującym do sposobu sformułowania przepisów, a więc do kwestii redakcyjnych, jest podział według stopnia ich konkretności w określaniu sposobu postępowania. Kryterium to nie jest z reguły dostatecznie precyzowane, stąd podział ten występuje w wielu wersjach. Pomińmy jednak to, co jest różne, zatrzymując się na wspólnych elementach najczęściej występujących wersji tego podziału.
   Wyróżnimy zatem przepisy: a) konkretne (samodzielne); b) odsyłające; c) blankietowe.
   Przepisy konkretne (samodzielne) wprost wskazują powinne zachowanie się. Na przykład „Organ administracji państwowej załatwia sprawę przez wydanie decyzji" (art. 97 § l kpa). Przepisy konkretne są, inaczej mówiąc, przepisami zrębowymi.
   Pr/episy odsyłające nie wskazują wprost sposobu postępowania, lecz odsyłają po informacje na ten temat do innych już obowiązujących przepisów samodzielnych. Chodzi tu głównie o uczynienie tekstu zwieźlejszym, skrócenie go poprzez uniknięcie powtórzeń, zapewnienie spójności określonych instytucji prawnych. Na przykład: „W przypadkach wymienionych w art. 12 § 2 decyzja może być stronom ogłoszona ustnie" (art. 101 § 2 kpa).
   Odesłanie może być kierowane do jednego przepisu, do dwu lub więcej przepisów, do całej ich grupy, do innego dziani prawa, a nawet do prawa obowiązującego w innym państwie (np. w prawie międzynarodowym prywatnym).
   Jeśli odesłanie stosuje się jedynie w celu osiągnięcia większego stopnia zwięzłości tekstu, przepis odsyłający jednoznacznie wskazuje przepisy, do których się odsyła (przez podanie ich numeru lub litery). Jest to przepis odsyłający wyraźnie.
   Jeżeli natomiast odesłanie ma służyć zapewnieniu spójności instytucji prawnej, w przepisie odsyłającym często wskazuje się jedynie zakres spraw, dla których następuje odesłanie oraz wskazuje się przepisy, do których się odsyła (np. art. 251 kc: „Do ochrony praw rzeczowych ograniczonych stosuje się od-
    
4.7. Rodzaje przepisów prawnych	93
powiędnie przepisy o ochronie własności"). Jest to przepis odsyłający dorozumiany.
   Przepisy blankietowe również nie regulują wprost sposobów postępowania, lecz określają sankcje prawne dla innych ogólnie określonych przepisów prawa. Niekiedy z góry wyznaczają sankcje za zachowania, które dopiero mają zostać unormowane. Na przykład art. 97 kodeksu wykroczeń postanawia: „Kto wykracza przeciwko (...) przepisom o bezpieczeństwie i porządku w ruchu na drogach publicznych, podlega karze grzywny do (...) złotych albo karze nagany". Potrzeba formułowania przepisów tego typu jest spowodowana podziałem kompetencji między organami państwa. Podział kompetencji bywa bowiem taki, że organy wydające przepisy konkretne nie mają upoważnienia do stanowienia sankcji. Na ogół chodzi tu o sankcje karne, które mogą być przewidziane wyłącznie w ustawach.
   W powyższym podziale nie mieszczą się przepisy zawierające odesłania do reguł podmiotów, które nie są organami państwa (np. do przepisów technicznych Polskiego Rejestru Statków), a także przepisy zawierające odesłania do ocen podmiotów stosujących lub interpretujących prawo. Te ostatnie przepisy nazywa się klauzulami generalnymi. Ich celem jest zapewnienie odpowiedniej elastyczności prawa. Podmiot stosujący lub interpretujący prawo formułuje regułę ad usum rozstrzyganego przypadku lub aprobuje jedną z możliwych do przyjęcia reguł postępowania. Na przykład klauzulę generalną zawiera przepis: „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by bzł sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego" (art. 5 kc). Nie jest to przepis konkretny ani odsyłający do innych przepisów prawa, jako że ustalenie treści reguły postępowania w jednostkowym przypadku wymaga odniesienia do pozaprawnych ocen, preferencji i reguł. Podobnie art. 18 Ustawy o radiofonii i telewizji: „Audycje nie mogą propagować działań sprzecznych z prawem, z polską racją stanu oraz postaw i poglądów sprzecznych z moralnością i dobrem społecznym. Audycje powinny szanować uczucia religijne odbiorców, a zwłaszcza respektować chrześcijański system wartości".
   Klauzule generalne odsyłają do określonego systemu wartości lub innego niż prawny systemu normatywnego. Na ogół organ stosujący prawo nie ma całkowitej swobody w ustalaniu
   
94

4. Przepisy i normy prawne

reguły, ale kieruje się powszechnie ukształtowanymi i uporządkowanymi systemami wartości i norm, aprobowanymi i działającymi w określonym środowisku. W ten sposób roztrzygnięcie organu nie jest całkowicie autonomiczne i arbitralne, możliwa jest bowiem kontrola decyzji przez porównanie jej ze wskazanym systemem wartości lub norm (np. odesłanie do „zasad dobrej praktyki morskiej", albo do „zwyczajów akademickich").
   Oczywiście owe zewnętrzne wartości i normy ulegają zmianom — wprowadzenie klauzuli generalnej dynamizuje więc prawa.
   Drugim środkiem osiągnięcia elastyczności tekstu prawnego są przepisy zawierające nieostre zwroty językowe, takie jak na przykład: „przymusowe położenie", „niedołęstwo", „niedoświa-dczenie", „ważne przyczyny", „rzeczowa potrzeba", „uzasadniona obawa", „znaczna szkoda", „należyta staranność". Nieostrość może być zamierzona albo może nie być zamierzona przez prawodawcę. W każdym razie powstaje luz decyzyjny dla podmiotu stosującego prawo.
   W literaturze formułowana jest także propozycja rozszerzenia zakresu nazwy „przepisy odsyłające" tak, aby desygnatami tego określenia były nie tylko wszystkie przepisy, które w jakikolwiek sposób odnoszą się (odsyłają) do innych przepisów prawnych, ale i te, które odsyłają do pozaprawnych ocen, preferencji, reguł i przepisów.
   Tak szeroko pojmowane przepisy odsyłające podzielić można na dwie grupy. Pierwszą z nich tworzą przepisy odsyłające do innych przepisów prawa obowiązującego — nazywa się je przepisami odsyłającymi systemowo (to znaczy: odsyłającymi do systemu prawa). Druga grupa to przepisy odsyłające do reguł spoza systemu prawa — są to przepisy odsyłające pozasystemowo. Do tej grupy zalicza się: a) klauzule generalne; b) przepisy odsyłające do reguł organizacji niepaństwowych (np. do norm organizacji międzynarodowych, stowarzyszeń, związków zawodowych); c) przepisy odsyłające do reguł technicznych, takich jak np. „zasady techniki górniczej"; d) przepisy odsyłające do niepisanych, utrwalonych zasad zwyczajowych, np. do „zasady zwykłej praktyki morskiej"; e) przepisy odsyłające do rozmaitych regulaminów, taryf, itp. tworzonych przez różne organizacje dla potrzeb szerszego, niż jej członkowie, kręgu adresatów itp. Na przykład poza system prawa odsyła § 3 pkt 6 Rozporządzenia Rady Mi-
   
4.7. Rodzaje przepisów prawnych	7 3
nistrów z dnia 15 01 1991 r. w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości: „W sprawach nieuregulowanych przepisami rozporządzenia stosować należy zasady określone przez naukę rachunkowości oraz utrwalone przez powszechną praktykę i zwyczaje".
   Przepisy prawne można poddać także podziałom w różny sposób nawiązującym do przedmiotu regulacji.
   Można je podzielić według ich przynależności do różnych gałęzi prawa. Wyróżniamy wówczas: przepisy prawa konstytucyjnego, przepisy prawa administracyjnego, przepisy prawa cywilnego, przepisy prawa karnego, przepisy prawa finansowego, przepisy prawa handlowego, przepisy prawa procesowego karnego, itp.
   Biorąc pod uwagę relację treści dwóch przepisów, szerszy albo węższy zakres regulacji (chodzi o określenie kręgu adresatów, okoliczności oraz wyznaczonych zachowań) wśród przepisów można wyróżnić dwie grupy: przepisy ogólne (lex generalis) i przepisy szczegółowe (lex specialis). Na przykład przepis: „Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8 albo karze śmierci"(art. 148 § l kk) ma charakter lex generalis w stosunku do przepisu: „Matka, która zabija dziecko w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5" (art.149 kk) — lex specialis.
   Należy zaznaczyć, że terminy lex generalis i lex specialis bywają odnoszone nie tylko do pojedynczych przepisów, ale i do całych aktów normatywnych (np. ustawa ogólna — ustawa specialna).
   Szczególnie przydatne w praktyce jest wyróżnienie przepisów bezwzględnie wiążących (iuris cogentis), zwanych też bezwzględnie stosowanymi i przepisów względnie wiążących (iuris dispositi-vi), tj. przepisów o zastosowaniu względnym. Kryterium podziału jest tutaj możliwość odstąpienia od ich zastosowania. Przepisy ius cogens to takie, których zastosowanie jest niezależne od woli odresatów. Nie mogą być one przez strony zmieniane. Na przykład: „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną" (art. 119 kc), w sytuacjach unormowanych przez przepisy iuris cogentis podmioty prawa nie mają zatem żadnej możliwości wyboru sposobu zachowania się. Należy postępować tak, jak przepisy te postanawiają. Jeśli adresaci nie postąpią zgodnie z dyspozycjami norm,
    
96

4. Przepisy i normy prawne

poniosą ujemne dla nich skutki prawne. Natomiast zastosowanie do określonego stanu faktycznego przepisów iuris dispositivi jest uzależnione od woli stron. Przepisy te z reguły stosuje się dopiero wówczas, gdy strony nie unormowały swego zachowania inaczej. Przykładowo: „Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo, że strony inaczej postanowiły" (art.510 § l kc).
   Tak więc przepisy iuris dispositivi pozostawiają podmiotom prawa swobodę kształowania własnego postępowania i wzajemnych stosunków. Pierwszeństwo zyskuje tu oświadczenie woli stron, które ma dla nich moc wiążącą.
   Przepisy dyspozytywne są stosowane dopiero wówczas, gdy strony same czegoś w danym zakresie nie postanowiły, a ponadto, gdy już po zawarciu niekompletnej umowy nie doszły do porozumienia. Można powiedzieć, że przepisy iuris dispositivi są przepisami ustanawianymi na wypadek sytuacji, w której mimo braku oświadczenia woli stron trzeba będzie podjąć decyzję, rozstrzygnąć spór między stronami.
   Oto inne przykłady takich przepisów: „W braku odmiennej umowy przejmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła" (art. 692 § l kc); „W przypadku gdy umowa rachunku oszczędnościowego nie stanowi inaczej, ulega ona rozwiązaniu, jeżeli w ciągu 5 lat nie dokonano na rachunku żadnych obrotów oprócz okresowego dopisywania odsetek i ich wypłat, a stan oszczędności nie przekracza minimum ustalonego w umowie" (art. 23 prawo bankowe).
   Przepisy ius cogens są charakterystyczne dla prawa publicznego, a ius dispositivum dla prawa prywatnego (por. rozdz. VI).
   Wyodrębnienie przepisów dyspozytywnych nie zawsze jest proste. Na ogół forma wyrażania przepisu wskazuje, iż chodzi
0	ten rodzaj regulacji, np. przepis stanowi: „można się umówić"
albo „w braku odmiennej umowy", „chyba, że co innego wynika
z treści czynności prawnej",  czy „w braku umowy w tym
względzie", „jeżeli umowa mu tego nie zabrania". Jednakże
przepisami iuris dispositivi są także inne jeszcze przepisy oprócz
tych, o których dyspozytywność decyduje ich postać językowa.
Ich wyodrębnienie wymaga wiedzy w zakresie wykładni prawa
1	zależy od założeń aksjologicznych przyjmowanych przez inter-

4.8. Niektóre sposoby wyrażania przepisów w tekście prawnym	y l
pretatora, zwłaszcza zaś od rangi, jaką nada się wolności umów. Jeśli będzie ona ceniona wyżej niż inne wartości, powstaną większe możliwości zakwalifikowania określonych przepisów do iuris dispositivi.
   Warto dodać, że współcześnie przyjmuje się, że także w prawie międzynarodowym publicznym obowiązują przepisy iuris cogne-tis, a wi?c me mogą być one uchylone żadną umową międzynarodową. Takimi regułami jest np. zakaz użycia siły, z wyjątkiem przypadków dozwolonych w Karcie Narodów Zjednoczonych, zakaz ludobójstwa, zasada wolności morza otwartego.
   Ponadto wyróżnić także można przepisy iuris setni — dis-positivi. Dają one możliwość umownego ukształtowania stosunku prawnego tylko w określony sposób, np. na korzyść strony słabszej. Na przykład, art. 558 kc dopuszczający tylko rozszerzenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady, a nie zezwalający na umowę ograniczającą taką odpowiedzialność. Chodzi tu o przepisy, które wyznaczają minimalny zakres ochrony interesów jednej strony i dlatego ich zastosowanie może być uchylone lub ograniczone przez strony tylko wtedy, gdy postanowienia umowy są korzystniejsze dla strony objętej ochroną normatywną. Są charakterystyczne dla prawa prywatnego. Są to często przepisy ustalające maksymalny albo minimalny zakres świadczeń jednej ze stron (ceny, czynsze), najdłuższe albo najkrótsze terminy wypowiadania, itp.
   Także semi — dyspozytywność nie zawsze wynika z formy wyrażenia przepisu. Trzeba dokonać wykładni, aby poznać jego charakter.
   W końcu zaznaczamy, że można także dokonać podziału przepisów ze względu na ich miejsce w systematyce aktu normatywnego. Podział ten został przedstawiony w rozdziale II.
4.8. Niektóre sposoby wyrażania przepisów w tekście prawnym
   Znaczna różnorodność językowych form wyrażania przepisów w tekście prawnym podyktowana jest między innymi: trady-cyjnymi wzorcami wiążącymi się z określonym typem i pozio-roern kultury językowej, koniecznością zachowania określonych zasad techniki prawodawczej oraz specyficznymi właściwościami regulowanej materii.
   
98

4. Przepisy i normy prawne

   Obowiązek zachowania (nakaz albo zakaz zachowania w określony sposób) przepisy prawne wyrażają w różny sposób.
   Najczęściej spotyka się przepisy wysłowione w formie pozornie opisowej, to jest w postaci wypowiedzi, którą dosłownie biorąc, można byłoby traktować jako zdanie charakteryzujące jakieś zachowanie określonego adresata ze względu na obowiązywanie pewnej normy lub charakteryzującymi jego sytuację ze względu na jakąś normę. Znaną właściwością języka prawnego jest specyficzne rozumienie takich wypowiedzi. W myśl reguł sematycznych tego języka są one pojmowane jako wypowiedzi powinnościowe. W niektórych działach prawa forma quasi — opisowa wyraźnie dominuje. Przykładowo, część szczegółowa kodeksu karnego jest sformułowana niemal wyłącznie w postaci wypowiedzi pozornie opisowych, np. „Kto ogranicza obywatela w jego prawach ze weględu na jego bezwyznaniowość lub przynależność wyznaniową, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5 " (art. 192 kk).
   Opisowo wysławiają obowiązek takie zwroty jak: „A wszczyna postępowanie", „B określi", „C uzależnia", „D udziela" itd. Przepisy prawne wysławiające obowiązki w formie pozornie opisowej wyrażają więc te obowiązki pośrednio. Tylko dzięki dodatkowemu założeniu, że tekst prawny zawiera normy postępowania, można np. przepis: „Banki udzielają kredytów osobom prawnym oraz osobom fizycznym" czytać w sposób następujący: „Banki mają obowiązek udzielać..." itp.
   Inną częstą formą wyrażania obowiązku zachowania jest forma powinnościowa, tj. przepis zawiera słowo „powinien". Na przykład: „Organy administracji państwowej powinny wyjaśniać stronom zasadność przesłanek, którymi kierują się przy załatwianiu sprawy, aby w ten sposób w miarę możliwości doprowadzić do wykonania przez strony decyzji bez potrzeby stosowania środków przymusu" (art. 11 kpa), albo: „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno — gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje — także w sposób odpowiadający tym zwyczajom" (art. 354 § l kc). Należy zwrócić uwagę, że termin „powinien" jest wieloznaczny, a więc interpretator musi odwołać się do kontekstu w jakim to słowo zostało użyte, aby ustalić ptecyzyjnie jego znaczenie.
    
4.8. Niektóre sposoby wyrażania przepisów w tekście prawnym	99
   Trzecią wykorzystywaną formą jest nakazowy sposób wyrażania obowiązku z wykorzystaniem zwrotów: „nakazuje się", „zakazuje się", „zabrania się". Obowiązek jest wówczas wyrażony bezpośrednio.
   Obowiązek można także wyrazić w formie rozkaźnikowej, tj. poprzez użycie trybu rozkazującego (np. „nie palić"), ale ta forma nie jest współcześnie wykorzystywana w tekstach prawnych.
   Jeśli prawodawca ustanowił uprzednio w określonej sferze nakazy albo zakazy określonego zachowania, a następnie chce w jakimś zakresie je uchylić to wówczas formułuje przepisy w formie zezwalającej (np. „zwalnia się od cła towary dopuszczone do czasowego przywozu..."),albo z wykorzystaniem zwrotów „może", „wolno" itp.(np. „Bank może przyjąć zlecenie udzielenia kredytu osobie trzeciej...").
   Przepisy różnego rodzaju (np. definicyjne, derogacyjne, no-welizacyjne, itp.) często przybierają postać przepisów wyliczających, zwanych też enumeracyjnymi. Mogą mieć one charakter wyliczania wyczerpującego albo niewyczerpującego. Przyjmuje się, że brak jakichkolwiek dodatkowych informacji w przepisie przesądza o tym, że jest to wyliczenie wyczepujące. Jeśli tak nie jest, używa się stosownych zwrotów np. „w szczególności", „między innymi", „zwłaszcza".
   Na przykład art. 6 ust. l Ustawy o Policji zawiera wyliczenie wyczerpujące: „Terenowymi organami Policji są: 1) Komendanci wojewódzcy Policji, 2) Komendanci rejonowi Policji, 3) Komendanci Komisariatów Policji".
   Niekiedy w tekstach prawnych znajdujemy także mapy, tablice, wykresy albo rysunki. Jest to specjalny sposób wyrażania treści prawa. Prawodawca stosuje go wówczas, gdy uznaje, że taka forma będzie lepiej służyć osiąganiu odpowiedniego stanu jasności jednoznaczności i komunikatywności oraz zwięzłości aktu normatywnego. Często tablice, wykazy albo rysunki zamieszczane są w załącznikach do aktów normatywnych.
   
5. OBOWIĄZYWANIE PRAWA
5.1. Uwagi ogólne
   Złożony problem obowiązywania prawa jest jednym z centralnych zagadnień prawoznawstwa. Poświecono mu tomy rozważań, począwszy od uwikłanych w skąplikowane refleksje natury filozoficznej, aż po kwestie techniczne w dogmatyce prawniczej, takie jak np. stosowanie norm formalnie nie obowiązujących na zasadzie lex mitrior w prawie karnym.
   Obowiązywanie prawa oznacza, że adresaci norm w nim wyrażonych powinni zachować się w okolicznościach wskazanych w hipotezach zgodnie z dyspozycjami.
   W tym miejscu poruszymy to zagadnienie z jednego tylko punktu widzenia, w kontekście wyżej przeprowadzonej charakterystyki przepisów prawnych i aktów normatywnych. Ograniczymy się zatem do zreferowania przyjmowanych na ogół w praktyce prawniczej zasad, według których kwalifikuje się w praktyce normy (przepisy, akty normatywne) jako obowiązujące prawnie.
   Ogólniejsze zagadnienia związane ze sposobami uzasadnienia obowiązywania wszelkich norm (nie tylko prawnych, ale i np. moralnych, religijnych, obyczajowych) zostały przedstawione w rozdz. IV.
   Twierdzenia o obowiązywaniu norm jako norm prawnych w każdym wypadku muszą być twierdzeniami zrelatywizowany-mi do konkretnego systemu prawa. Dlatego też, dla praktyki prawniczej podstawowe znaczenie mają systemowe kryteria obowiązywania norm prawnych (szerzej ujmując: obowiązywanie norm ze względu na uzasadnienie tetyczne).
   Podkreślić należy, że dogmatyka prawa operuje pojęciem obowiązywania w sensie relatywnym, a nie absolutnym. Dla praktyki prawniczej nie jest bowiem najistotniejsze pytanie, czym różnią się wszelkie w ogóle normy obowiązujące od norm nieobowiązujących, lecz pytanie jakie normy obowiązują w danym systemie prawa.
   
5.1 Uwagi ogólne	101
   Ogólnie można powiedzieć, że norma prawna jest obowiązująca, jeżeli: 1) została ustanowiona w odpowiedniej formie i trybie przez podmiot kompetentny do prawotwórstwa; 2) nie została formalnie uchylona (derogowana); 3) nie jest sprzeczna z żadną inną prawnie obowiązującą normą lub jeżeli jest sprzeczna, to nie straciła mocy obowiązującej na podstawie przyjętych reguł walidacyjnych; 4) została urzędowo ogłoszona; 5) ponadto obowiązującymi normami są uznane — według przyjętych reguł walidacyjnych — konsekwencje norm wyrażonych expressis ver-bis w przepisach aktów prawotwórczych.
   Reguły włączania (i wyłączania) norm do (i z) systemu prawa nazywa się regułami walidacyjnymi. W tym rozdziale omówiono tylko niektóre z nich, a mianowicie te, które odnoszą się do obowiązywania norm prawnych wyrażonych explicite w przepisach prawnych. W pozostałym zakresie problematyka włączania norm do systemu prawa omówiona jest w rozdz. III, który dotyczy m. in. zasad uznawania (albo nie) za obowiązujące w systemach prawa ustawowego norm zwyczajowych i precedensowych, oraz w rozdz. VII, który odnosi się m. in. do zasad włączania do systemu prawa norm, stanowiących konsekwencje norm wyrażonych explicite w przepisach prawnych.Niekiedy nakłada się w doktrynie dodatkowe wymagania faktyczne na normy prawne: brak desuetudo, o którym mowa w podrozdz. 5.2. albo dodatkowe wymagania aksjologiczne, wyrażające się w warunkach niesprzeczności normy z pewnym — na ogół społecznie aprobowanym — systemem pozaprawnych ocen (np. norma obowiązuje, bo jest sprawiedliwa, norma nie obowiązuje, bo rażąco narusza godność człowieka).
   W standardowych przypadkach dla potrzeb stosowania prawa wystarczające są systemowe kryteria obowiązywania. Stosowanie kryterium aksjologicznego nastręcza pewne trudności teoretyczne i praktyczne, o których będzie mowa niżej.
   Kryterium aksjologiczne nie ma znaczenia rozstrzygającego dla podejmowania konkretnych decyzji walidacyjnych w praktyce stosowania prawa, choć orzecznictwo korzysta z niego dla wzmocnienia uzasadnień swoich decyzji walidacyjnych. Koncepcje nawiązujące do kryterium aksjologicznego wyrażane są przede wszystkim w doktrynach prawnonaturalnych (odwołujących się do norm moralnych lub religijnych). Należy zauważyć, że odwoływać się można zarówno do systemu ocen podzielanych
   
102

5. Obowiązywanie prawa

przez adresata normy, jak i do systemów ocen przyjmowanych przez inne podmioty, a zwłaszcza przez prawodawcę. Dlatego też odróżnić można normy mające aksjologiczne uzasadnienie obowiązywania o charakterze autonomicznym w ocenach samego adresata normy oraz mające uzasadnienie aksjologiczne hetero-nomiczne w ocenach innych podmiotów.
   Nadanie zasadniczego znaczenia systemowym kryteriom obowiązywania norm prawnych nie rozwiązuje jednak wszystkich problemów. Wbrew założeniom, nie zawsze w praktyce pozwalają one na precyzyjne wyznaczenie granic prawa. Pomijając jednak te trudności, w praktyce stosowania prawa doniosłe znaczenie dla określenia obowiązywania norm prawnych ma czas i miejsce obowiązywania aktu normatywnego oraz rodzaj osoby, która miałaby podlegać prawu. O temporalnym (czasowym), terytorialnym i personalnym zasięgu obowiązywania prawa jest mowa w kolejnych podrozdziałach.
5.2. Obowiązywanie aktu normatywnego w czasie
   Akt prawotwórczy obowiązuje jeśli spełnia systemowe kryteria, a zwłaszcza gdy spełni się ostatni z warunków koniecznych, przewidzianych przez dany system prawa, jako warunek nabycia mocy obowiązującej przez akty normatywne danego rodzaju. Warunkiem tym jej zazwyczaj urzędowe ogłoszenie danego aktu.
   Akt normatywny może obowiązywać, ale nie musi automatycznie „wchodzić w życie". Często akt już obowiązuje, ale jeszcze nie „wchodzi w życie".
   Jeśli akt „wchodzi w życie" to oznacza, że od wskazanego dnia adresaci mają obowiązek go realizować, a zwłaszcza stosować.
   Początek obowiązywania aktu prawotwórczego z reguły akt ten wskazuje sam. Momentem tym może być: a) data ustanowienia danego akty; b) data jego ogłoszenia (publikacji); c) data późniejsza od daty ustanowienia albo ogłoszenia.
   Jeżeli akt prawotwórczy sam nie określa daty początkowej swego obowiązywania, przyjmuje się, że obowiązuje on od dnia jego ogłoszenia, a jeśli nie jest ona dla tego typu aktu obligatoryjna — od dnia jego ustanowienia.
   Przyjmuje się jedno z dwóch rozwiązań: a) akt wchodzi w życie z dniem jego ogłoszenia (jeżeli ogłoszę-
   
5.2. Obowiązywanie aktu normatywnego w czasie	103
nie jest warunkiem koniecznym nabycia przez ten akt mocy obowiązującej) albo z dniem ustanowienia (jeżeli moc obowiązująca aktu nie jest uwarunkowana jego ogłoszeniem); albo
b) akt wchodzi w życie w terminie późniejszym niż dzień jego ogłoszenia (czy ustanowienia), a więc z vacatio legis. Wejście w życie „z dniem ogłoszenia" oznacza, iż decyduje w tym przypadku data, jaką nosi organ publikujący dany akt normatywny.
   Przez ogłoszenie (publikację) aktu prawotwórczego rozumie się urzędowe podanie aktu do wiadomości powszechnej. A zatem ogłoszeniem aktu w powyższym ujęciu nie można nazwać żadnej z form popularyzacji prawa (w prasie, radio, TV, itp.).
   W doktrynie dość powszechnie postuluje się pełną jawność prawa. Jawność prawa tkwi głęboko w tradycji prawniczej. Jest ona powszechnie uważana za jedną z gwarancji demokratycznych form rządzenia, wiąże się wprost z podmiotową tendencją przeobrażeń w życiu publicznym. Jawność tekstu prawnego oznacza: a) jawność komunikatu o obowiązującym tekście prawnym; b) jawność treści tego komunikatu.
   Jawność komunikatu rozpatrywana być powinna z uwzględnieniem dwojakiej funkcji promulgacyjnej i informacyjnej. Pierwsza związana jest z problemem obowiązywania, druga — z możliwością oddziaływania na adresatów.
   Prawo może formułować zasadę pełnego ogłaszania aktów normatywnych (poza wąską grupą aktów tajnych, dotyczących obronności i bezpieczeństwa państwa) wraz z zasadą uzależniającą ich moc obowiązującą od tego ogłoszenia, w czym najbardziej uwidacznia się promulgacyjna rola jawności komunikatu. Można też nie formułować tej zasady generalnie, przyjmując rozwiązanie pośrednie, polegające na tym, że wymóg ogłoszenia jest warunkiem sine quo. non nadania mocy obowiązującej niektórym typom aktów, zaś ogłoszenie pozostałych jest pozostawione do swobodnego uznania prawotwórcy, w każdym Przypadku z takim samym ogólnym skutkiem prawnym. Prawo Wożę też formułować zasadę pełnej fakultatywności w tym zakresie.
   Urzędowe podanie aktu do wiadomości powszechnej dokonywane jest współcześnie głównie przez dzienniki publikacyjne. Jest to forma abstrakcyjnego oddziaływania bezpośredniego na
   
104

5. Obowiązywanie prawa

adresatów norm. W literaturze przyznaje się jej na ogół najistotniejsze znaczenie. Podkreśla się, że jest to najkrótsza (autentyczna i wiarygodna) droga przekazu informacji prawnej, która niesie najmniejszą szansę zniekształcenia przekazywanych informacji o prawie, daje największe możliwości rozumienia przekazywanych komunikatów w tym znaczeniu, jakie nadał im prawodawca. Uwzględnia się tu zatem funkcję informacyjną komunikatów o normach prawnych. Teksty zawarte w dziennikach publikacyjnych uważane są za teksty autentyczne.
   Ustalenie treści komunikatu wymaga nie tylko dostępności do tekstu prawnego, ale i jawności reguł rozumienia (reguł interpretacyjnych), o których mowa w rozdz. VII. Można ogólnie stwierdzić, że reguły interpretacyjne nie są w pełni jawne praktycznie dlatego, iż są na ogół znane jedynie prawnikom oraz sami prawnicy, wyjaśniając konkretne problemy prawne (np. popularyzując prawo), stosując te reguły w swoich rozumowaniach, pozostawiają je na ogół w sferze swoich motywacji roz-sztrzygnieć, nie formułując ich explicite w tekstach rozważań doktrynalnych. Podkreśla się, że powinny być one ujawniane w materiale uzasadnień sądowych i administracyjnych.
   Ilość obowiązujących współcześnie aktów normatywnych wyklucza ich pełną znajomość przez adresatów norm. Jednak gdyby naruszający normę mógł się powoływać na to, że jej nie zna i stanowiłoby to usprawiedliwienie — system prawa nie mógłby w ogóle funkcjonować. Prawo nie mogłoby skutecznie wpływać na zachowania adresatów norm. W związku z tym systemy przyjmują zasady „ignorantia iuris nocef (nieznajomość prawa szkodzi) oraz „ignorantis iuris neminem excusaf (nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia). Zasady te nie nakładają na adresatów obowiązku znajomości prawa. Głoszą natomiast, że ten kto nie zna prawa, ponosi takie same konsekwencje jak ten, kto ma wiedzę o treści regulacji.
   Z zasadą „ignorantia iuris nocef powinna korespondować zasada dochowywana przez państwo: należy obywatelowi umożliwić zapoznanie się z prawem. Stąd ogromna rola nie tylko sprawnego ogłaszania prawa, odpowiedniej dystrybucji dzienników publikacyjnych, ale i popularyzacji prawa oraz należytej obsługi prawnej podmiotów.
   Okres między dniem opublikowania bądź ustanowienia danego aktu prawotwórczego a dniem, w którym akt ten wchodzi
   
5.2. Obowiązywanie aktu normatywnego w czasie

105

w życie (yacatio legiś) jest to czas przeznaczony na zapoznanie adresatów norm z treścią prawa, z zwłaszcza na dostosowanie trybu i zasad pracy aparatu państwowego do nowych przepisów. Przykładowo, okres vacatio legis dla kodeksu cywilnego trwał od ogłoszenia ustawy w „Dzienniku Ustaw" w kwietniu 1964 r. do l stycznia 1965 r. Yacatio legis może dotyczyć niekiedy tylko niektórych przepisów aktu, inne mogą wchodzić w życie z dniem ogłoszenia. Przykładem może służyć art. 99 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 52, póz. 344), który stanowi: „Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, z tym że przepisy art. 41 i 42 wchodzą w życie z dniem l stycznia 1993 r." (Art. 41 i 42 dotyczą uruchomienia w Polsce działalności ubezpieczeniowej prowadzonej przez ubezpieczycieli zagranicznych).
W wyjątkowych wypadkach akt normatywny może wiązać skutki prawne z faktami, które miały miejsce przed jego wydaniem. Takie rozwiązanie jest w zasadzie niezgodne z akceptowaną powszechnie w doktrynie i praktyce regułą, że prawo nie działa wstecz (lex retro non agit). Złamanie tej reguły oznacza, że akt stosowany jest do stanów rzeczy, które powstały przed ustanowieniem aktu. Za dopuszczalne uznaje się niekiedy nadawanie mocy wstecznej aktowi prawotwórczemu, który wprawdzie wiąże skutki prawne z faktami wcześniejszymi niż czas jego ustanowienia, jednakże chodzi wyłącznie o przyznanie podmiotom dodatkowych uprawnień lub zniesienie ograniczeń wolności. Tak więc prawodawca w akcie normatywnym rozstrzyga czy: a) akt ma być stosowany wyłącznie do stanów rzeczy, które powstaną po wejściu w życie danego aktu normatywnego (zasada „lex retro non agi f jest wówczas realizowana); b) akt ma być stosowany wyłącznie do stanów rzeczy, które powstały i zakończyły się przed dniem wejścia w życie aktu (działa zasada „lex retro agit"); c) akt ma być stosowany w obu powyższych przypadkach.
   Problem komplikuje się ponadto z uwagi na wieloszczeb-lowość źródeł prawa. Ustawy na ogół działają „poprzez" akty wykonawcze, a więc na zagadnienia związane z ustaleniem dat ustanowienia, ogłoszenia, wejścia w życie i zasad stosowania ustaw nakładają się kwestie dostosowania dat ustanowienia, ogłoszenia, wejścia w życie i zasad stosowania aktów wykonawczych. Zaleca się, aby akty wykonawcze niezbędne do funk-
   
106

5. Obowiązywanie prawa

•ejonowania ustawy wchodziły w życie równocześnie z nią lub w możliwie najkrótszym terminie po wejściu w życie tejże.
   W niektórych systemach prawnych zasada lex retro non agit jest normą konstytucyjną, czasami obejmując tylko niektóre działy prawa. Ze względu na możliwość zagrożenia najcenniejszych dóbr jednostki dotyczy zawsze prawa karnego (zasady: nullum crimen sine legę i nulla poena sine legę}.
   Zasada, iż prawo nie działa wstecz należy do podstawowych reguł państwa prawnego i jest uważana za obowiązującą w prawie polskim.
   Akt prawotwórczy przestaje obowiązywać z dniem: a) uchylenia go przez przepisy derogacyjne nowego aktu; b) wskazanym w samym akcie, o ile został on wydany na określony czas. Jeżeli brak jest przepisów derogacyjnych, a akt sam nie wskazuje daty utraty mocy obowiązującej, to przestaje obowiązywać z momentem wejścia w życie nowego aktu prawotwórczego odmiennie regulującego ten sam przedmiot — zgodnie z przyjmowanymi powszechnie regułami kolizyjnymi (zagadnienie to omówione . jest oddzielnie por. rozdz. VII). To ostatnie rozwiązanie nie jest jednak poprawne.
   Wyjątkowo uznaje się, że nie obowiązują prawnie akty prawotwórcze (przepisy prawne, normy prawne), które przez odpowiednio długi czas nie były stosowane przez organy państwa, mimo zaistnienia okoliczności do ich stosowania. Jednocześnie wykształciło się powszechne przeświadczenie, że przepisy tych aktów nie obowiązują. Wówczas mówi się, że akt utracił faktycznie swoją moc obowiązującą w drodze desuetudo. Czynnikiem przesądzającym o wyeliminowaniu aktu prawotwórczego jest brak działania organów państwa w przypadkach jawnego przekraczania norm formalnie obowiązującej regulacji. Trzeba jednak zaznaczyć, że koncepcja, iż prawo nie stosowane przez organy państwa traci moc obowiązującą, nasuwa trudności teoretyczne i praktyczne. Należy bowiem odpowiedzieć na pytania: jaka praktyka (niedziałania), jakich organów państwa, przez jaki okres i w jakich sprawach jest tutaj miarodajna. W związku z tym powstają zagadnienia natury ogólniejszej: czy w państwie prawnym (praworządnym) może uchylać regułę ten, kto nie ma kompetencji do prawotwórstwa (np. sąd). Jak uważają M. Zieliński i Z. Ziembiński desuetudo odgrywa jednak istotną rolę faktu prawotwórczego negatywnego we współczesnych sys-
    
5.3. Terytorialne obowiązywanie aktu normatywnego	107
tętnach prawa ustawowego: „Setki aktów prawotwórczych, 2\vłaszcza niższej rangi i tysiące przepisów ulegają desuetudo, jiiimo że nie mówi o tym doktryna akademicka (jednak mówi! — uwaga moja). Akcje podporządkowania prawa mają faktycznie charakter rejestracji desuetudo, a nie charakter aktów uchylania zapomnianych przepisów".
   Inaczej niż akty normatywne prawa wewnętrznego określa się początek i koniec obowiązywania umowy międzynarodowej. Umowa obowiązuje od momentu jej uprawomocnienia się tzn. od czasu, kiedy kontrahenci wyrazili w sposób definitywny zgodę na związanie się z umową i kiedy dokonano wszelkich czynności niezbędnych dla uprawomocnienia się umów, np. definitywne wyrażenie zgody może nastąpić przez ratyfikację, ale dla uprawomocnienia się umowy niezbędne jest dokonanie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych. Między uprawomocnieniem a wejściem w życie często przewidywane jest vacatio legis. Wejście w życie umowy nie wymagającej ratyfikacji lub zatwierdzenia następuje najczęściej z chwilą podpisania. Umowy wymagające ratyfikacji lub zatwierdzenia wchodzą w życie po wymianie lub złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych. Wygaśnięcie umowy międzynarodowej następuje: po upływie czasu, na jaki umowa została zawarta, spełnieniu warunku rozwiązującego, wypowiedzenia umowy oraz z powodów nie przewidzianych w jej postanowieniach, np. z powodu wojny, utraty bytu niepodległego przez państwo.
5.3. Terytorialne obowiązywanie aktu normatywnego
   Każdy akt normatywny obowiązuje na określonym terytorium. Prawo wewnętrzne ustanowione przez organy władzy państwowej obowiązuje na terytorium danego państwa. Zasadą w państwach unitarnych jest, że akty wydawane przez organy centralne (naczelne) obowiązują na terytorium całego państwa, zaś akty normatywne terenowych organów państwa (lub organów samorządu terytorialnego) na obszarze, na którym organy te sprawują władzę. Od zasady tej istnieją pewne wyjątki, o których niżej.
   Terytorium państwa określa się w doktrynie jako określony obszar (część kuli ziemskiej) podlegający zwierzchnictwu państ-
   
108

5. Obowiązywanie prawa

wa, bądź też jako przedmiot władzy państwowej (co wyraża się przede wszystkim w dysponowaniu nim) jak i przestrzeń, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny co do osób, rzeczy i zdarzeń. Oba te określenia akcentują dwa aspekty terytorium państwa: geograficzny i prawny. Elementy geograficznego terytorium państwowego określane są współcześnie przez normy prawa wewnętrznego i międzynarodowego.
   W skład terytorium wchodzi wydzielona granicami państwa przestrzeń lądowa, morska i powietrzna. Podstawę geograficznego bytu państwa stanowi zawsze jego terytorium lądowe. Terytorium lądowe obejmuje, poza powierzchnią ziemi, także jej wnętrze (zwężające się stożkowato) teoretycznie aż do środka kuli ziemskiej, praktycznie — do granicy technicznych możliwości eksploatacji kopalin. Granice te przesuwają się w miarę postępu technicznego. Terytorium lądowe obejmuje także wszelkie wody śródlądowe (rzeki, jeziora, zbiorniki wodne i morskie). W skład terytorium wchodzi także słup powietrza nad obszarem lądowym i morskim. Większość państw posiada również przestrzeń morską. Składają się na nią wody wewnętrzne i morze terytorialne. Morskie wody wewnętrzne to wody znajdujące się między lądem i wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Morze terytorialne to pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwartm z drugiej. Wody wewnętrzne i morze terytorialne podlegają wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego. Także wnętrze ziemi objęte obszarem morskim wchodzi w skład terytorium (zwężające się stożkowato).
   Górna granica przestrzeni powietrznej nad obszarem lądowym i morskim nie została jeszcze dokładnie określona, choć podejmowane są dyskusje nad ograniczeniem i wydzieleniem tzw. przestrzeni kosmicznej.
   Zwierzchnictwo terytorialne państwa polega na wyłącznym wykonywaniu przez nie władzy w stosunku do wszystkich składników jego terytorium (naturalnych i sztucznych) oraz w stosunku do wszystkich osób fizycznych i niefizycznych znajdujących się na terytorium państwa (zwierzchnictwo personalne).
   Zasada terytorialności stanowi bezpośredni wyraz suwerenności państwa. W polskim prawie wyrażają ją np. art. 3 kk: „Ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił przestępstwo na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak rów-
   
5.3. Terytorialne obowiązywanie aktu normatywnego	l \Jy
tiież na polskim statku wodnym lub powietrznym". Tak więc zasada terytorialności została rozciągnięta na statek morski, powietrzny (i kosmiczny), o ile podnoszą banderę lub mają znak państwa polskiego.
   Podobnie polskie prawo cywilne rozciąga się też na obywateli obcych, którzy „mogą mieć w Polsce prawa i obowiązki na równi z obywatelami polskimi, chyba że ustawa stanowi inaczej" (art. 8 pmp).
   Wskazać jednak należy, że strony mogą poddać swe stosunki w zakresie umów wybranemu przez siebie prawu. Tak więc wola stron wyrażona w umowie może wpłynąć na zakres terytorialnego stosowania prawa (por. art. 25 pmp.).
   Ponadto prawo międzynarodowe prywatne dopuszcza w pewnych przypadkach możliwość stosowania na własnym terytorium prawa ojczystego podmiotu cudzoziemskiego.
   Ograniczenie zasady terytorialności jest związane z eksteryto-rialnością placówek dyplomatycznych państw obcych znajdujących się na terytorium danego państwa. Pewne ograniczenia związane też są z bazami wojskowymi lub z pobytem obcych sił zbrojnych.
   Bardziej skomplikowane zagadnienia dotyczące terytorialnego zakresu obowiązywania prawa powstają w państwach typu federacyjnego, w których obok prawa ogólnopaństwowego tworzone są autonomiczne systemy prawne w poszczególnych częściach terytorium.
   W prawie międzynarodowym publicznym można wyróżnić powszechnie obowiązujące normy (przede wszystkim zwyczajowe), prawo partykularne obowiązujące określoną grupę państw oraz prawo o charakterze dwustronnym (umowy bilateralne). W zasadzie każda umowa obowiązuje na całym terytorium wszystkich jej stron. Niektóre umowy są jednak wyraźnie zlokalizowane i dotyczą określonych części terytorium państwowego (np. umowy dotyczące przestrzeni powietrznej).
   Ponadto współcześnie w demokratycznych państwach przyjmuje się, że umowy międzynarodowe, w takim zakresie, w jakim mogą określać położenie prawne podmiotów krajowych (np. obywateli) stosowane są w stosunkach wewnętrznych państw, które umowy te ratyfikowały. Akty prawa międzynarodowego (np. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności) są podstawą, na której można szukać
   
110

5. Obowiązywanie prawa

ochrony prawnej odwołując się do instytucji międzynarodowych (np. Europejskiej Komisji Praw Człowieka, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka). Ratyfikowane umowy międzynarodowe mogą stanowić podstawę decyzji wewnątrzpaństwowych (sądów i administracji).
5.4. Obowiązywanie prawa co do osób
   Normy prawne każdego państwa stanowią, kogo prawo danego państwa obowiązuje. Na ogół zasadą jest, że prawo obowiązuje wszystkie osoby, które znajdują się na jego terytorium.
   Status prawny ludności przebywającej na terenie określonego państwa nie jest jednak jednolity. Generalnie można wyróżnić: a) obywateli państwa, b) inne osoby przebywające na terytorium państwa. Do drugiej grupy zaliczymy: a) cudzoziemców i apat-rydów (osoby nie posiadające żadnego obywatelstwa) stale zamieszkujących na terytorium państwa, b) cudzoziemców i apat-rydów czasowo przebywających na obcym terytorium państwowym, c) cudzoziemców posiadających specjalny status prawny.
   Przez obywatelstwo rozumie się trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z państwem.
   Prawo określa, jak nabywa się i traci obywatelstwo. Obywatelstwo można nabyć wskutek urodzenia oraz w sposób pochodny, to jest przez naturalizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację lub repatriację.
   Nabycie obywatelstwa przez urodzenie może nastąpić w wyniku obowiązującego: a) „prawa krwi" (ius sanguinis), b) „prawa ziemi" (ius soli).
   Zgodnie z „prawem krwi" dziecko, bez względu na miejsce, w którym przyszło na świat, nabywa obywatelstwo swoich rodziców. Na przykład, dziecko urodzone z obywateli brytyjskich, bez względu na terytorium gdzie przyszło na świat, zgodnie z prawem Wielkiej Brytanii nabywa zawsze obywatelstwo brytyjskie.
   Zgodnie z „prawem ziemi" dziecko bez względu na obywatelstwo rodziców, nabywa obywatelstwo tego państwa, na terytorium którego przyszło na świat. Zasada ta jest stosowana w większości państw kontynentu amerykańsiego.
   
5.4. Obowiązywanie prawa co do osób	111
   W Polsce zasadą jest „prawo krwi". Dziecko nabywa obywatelstwo polskie, gdy oboje rodzice są obywatelami państwa polskiego albo jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a obywatelstwo drugiego rodzica jest nieznane lub nie posiada on żadnego obywatelstwa. Wyjątkowo dopuszcza się „prawo ziemi" w stosunku do dzieci urodzonych lub znalezionych w Polsce, gdy oboje rodzice są nieznani, lub obywatelstwa ich nie można ustalić albo też, gdy nie mają żadnego obywatelstwa.
   Obywatelstwo można utracić z reguły: a) przez nabycie obcego obywatelstwa, b) zwolnienie, z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego; niekiedy także przez c) zamążpójście,
d) wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju,
e) odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej, f) przez
pozbawienie obywatelstwa.
   Przykładowo, zasada obywatelstwa określona została w art. 113 kk: „Ustawę karną polską stosuje się do obywateli polskich, którzy popełnili przestępstwo za granicą". „Przestępstwo popełnione za granicą" oznacza przestępstwo w rozumieniu ustawy polskiej, a nie przestępstwo wedle prawa obowiązującego w miejscu popełnienia czynu, choć sprawa ta nie jest obojętna ze względu na tryb ścigania. Decydujące jest to, czy sprawca jest obywatelem polskim w chwili popełnienia czynu.
   Jeżeli idzie o pozostałe grupy ludzi przebywające na terytorium kraju zamieszkania, to ich status jest dość poważnie zróżnicowany. Osoby bezpaństwowe (apatrydzi) nie korzystają w zasadzie z opieki dyplomatycznej państwa stałego pobytu, ani też z wielu praw politycznych przysługujących obywatelom.
   Cudzoziemcem jest osoba fizyczna, która nie ma obywatelstwa państwa, na terenie którego przebywa. Każdy cudzoziemiec podlega prawu wewnętrznemu tego państwa. Obok tego na jego sytuację prawną mogą oddziaływać niektóre normy prawa międzynarodowego, a zwłaszcza te z nich, które zawarte są w umowach dwustronnych zawartych między państwem obywatelstwa z państwem pobytu. Ostatnią wreszcie grupę stanowią tzw. cudzoziemcy uprzywilejowani. Należą do niej dyplomaci państw posiadających swoje przedstawicielstwa w kraju pobytu. Korzystają oni ze specjalnych immunitetów i przywilejów. Do najważniejszych z nich należy immunitet nietykalności, to jest zakaz stosowania wobec tych osób jakichkolwiek środków przymusowych, oraz immunitet jurysdykcyjny, czyli wyłącznie spod jurysdykcji państwa przyjmującego.
    
112

5. Obowiązywanie prawa

   Problem zakresu podmiotowego prawa międzynarodowego publicznego rysuje się oczywiście inaczej. Prawo to dotyczy przede wszystkim wzajemnych stosunków suwerennych państw. Żadnemu państwu nie można bez jego zgody narzucić żadnych zasad postępowania i żadnych zobowiązań.
   Ogólnie biorąc przyjmowana jest zasada, że umowa międzynarodowa wiąże strony tej umowy (ius facit inter par t es) i nie wpływa na sytuację prawną państw trzecich. Niekiedy jednak zawierane są umowy, które wpływają na sytuację prawną państwa trzeciego. Na przykład, są nimi z reguły umowy dotyczące komunikacji międzynarodowej, przyznające wszystkim państwom lub obywatelom wszystkich państw (erga omnes) prawo żeglugi na rzekach międzynarodowych, cieśninach i kanałach morskich.
   
6. SYSTEM PRAWA
6.1. Uwagi ogólne
   Pojęcie „system" występuje w wielu dziedzinach nauki. Mówi się, że system to „zespół elementów pozostających we wzajemnych interakcjach", „zespół obiektów wraz z relacjami pomiędzy nimi i przysługującymi im atrybutami", „określona całość składająca się w wielu części i przysługujących im atrybutów". Pomimo daleko idącej abstrakcyjności tych cząstkowych definicji, wynika z nich pewna wspólna idea. Jest to idea zbioru elementów zorganizowanych dzięki charakterowi łączących je relacji. Przytoczone tu definicje nie ograniczają liczby ani charakteru wspomnianych obiektów. Nie przyjmują również żadnych ograniczeń co do typów relacji pomiędzy nimi. Założeniem wspólnym jest jedynie to, że zarówno elementy, jak i relacje są zlokalizowane wewnątrz systemu.
   Powszechnie przyjmuje się, że każdy system wykazuje pewne prawidłowości konstrukcji i funkcjonowania. I tak, każdy z elementów systemu jest w jakimś sensie funkcją wszystkich pozostałych, co powoduje, że zmiany w jednej z jego części pociągają z reguły przekształcenia części pozostałych. Różni to system od zbioru niezorganizowanego, to jest takiego, który nie wykazuje żadnej istotnej spójności wewnętrznej (organizacji), gdzie relacje są przypadkowe, a wejście lub wyjście elementów z takiego zespołu nie zmienia jego charakteru.
   Specyfika posługiwania się pojęciem „system" w nauce polega zwłaszcza na: a) ujmowaniu opisu elementów systemu nie jako części niezależnych od siebie, lecz jako określonego kompleksu, który dopiero dzięki organizacji wewnętrznej posiada charakter samoistnych; b) założeniu, że cechy charakterystyczne całego systemu wynikają z cech jego elementów i przeciwne, istnieje zależność cech elementów od ogólnej charakterystyki całego systemu; c) przyjęciu tezy, że badanie systemu niemożliwe jest bez uwzględnienia warunków, w jakich on funkcjonuje i w ramach których działa.
    
114

6. System prawa

   Relatywizując powyższe ogólne uwagi do norm prawnych stwierdzić możemy, że normy prawne nie występują w izolacji, lecz są częściami większej całości — tworząc w określonym państwie i czasie konkretny system prawa.
   Porządkowanie stosunków społecznych za pomocą prawa ma z konieczności charakter selektywny i zależy, między innymi, od typu kultury politycznej. W związku z tym, że systemy prawa w konkretnych państwach mają wiele cech wspólnych można je grupować przyporządkowując do różnych typów systemów prawa.
   I tak, system prawa ustawowego, charakterystyczny dla państw Europy kontynentalnej (a więc i Polski) i Ameryki Łacińskiej ma następujące typowe własności: podstawową formą prawodawstwa jest ustawa, jednostronny akt parlamentu. Ustawa składa się z przypisów które zawierają elementy norm generalnie — abstrakcyjnych. Wszystkie inne akty prawodawcze są ustawom podporządkowane. Tworzenie prawa (ustaw i aktów podustawo-wych) jest oddzielone od stosowania prawa, tj. podejmowania na podstawie ustaw decyzji konkretnie-indywidualnych. Organy stosujące prawo nie mają kompetencji do prawodawstwa.
   W systemie common law, charakterystycznym dla państw anglosaskich, podstawową formą prawodawstwa jest precedens, tj. decyzja konkretnie — indywidualna sądu, która staje się wzorcem dla rozstrzygania innych, podobnych przypadków, zgodnie z zasadą, że podobne przypadki powinny być rozpatrywane w podobny sposób. Wiążąca jest tylko zasada rozstrzygnięcia (ratio decidendi), a więc ogólna, abstrakcyjna zasada prawna, która stanowi podstawę decyzji sądu, a nie okoliczności poboczne (obiter dicta), które nie mają istotnego znaczenia dla reguły decyzji. Nie ma więc wyraźnego rozdziału tworzenia i stosowania prawa.
   System prawa muzułmańskiego (państwa islamskie, np. Iran, Pakistan, Arabia Saudyjska) opiera się na jedności religii i prawa. Koran i Sunna stanowią źródła zarówno norm religijnych jak i prawnych.
   Specyficzne systemy prawne mieszane powstały w krajach afrykańskich. Stanowią one zbiory złożone z elementów prawa zwyczajowego (albo Koranu i Sunny w państwach islamu) z nakładającymi się na nie elementami prawa państw kolonialnych (ustawowego albo precedensowego).
   
6.1. Uwagi ogólne	115
   Wiele odrębności cechuje prawo chińskie, japońskie i indyjskie.
   Systemy prawa konkretnych państw można też porządkować ze względu na istotne dla kultury zasady ułożenia stosunków prawnych i społecznych. Na przykład ze względu na koncepcje praw człowieka wyróżnia się kilkanaście rodzajów systemów normatywnych (m.in. francuski, amerykański, judaistyczny, anglikański, islamski, buddyjski, socjalistyczny, japoński, itd.).
   Na konkretny system prawa można też spojrzeć przez pryzmat typu systemu politycznego, który stanowi jego otoczenie. Przykładowo, można analizować różnice i podobieństwa struktury i działania systemu prawa w demokratycznym i autokratycznym systemie politycznym.
   W demokratycznym systemie politycznym prawo jest rezultatem konsensusu społecznego, określa zasady organizacji władzy państwowej i granice jej ingerencji w prawo jednostki. Tak rozumiane prawo jest przedmiotem rozważań w tej książce.
   W autokratycznym systemie politycznym mechanizm funkcjonowania systemu jest zorientowany na blokadę swobodnej artykulacji interesów społecznych. Aksjologia prawa opiera się na jednej oficjalnej ideologii, której każdy ma się podporządkować. Prawo ulegając doraźnym celom politycznym stopniowo redukuje pewność i wolność w każdej sferze życia. Łamana jest jego tożsamość aksjologiczna i formalna, następuje destrukcja normatywności — prawo staje się nieprzewidywalne.
   Ekstremalną postacią systemu autokratycznego jest system totalitarny. Państwo totalitarne nosi charakter decyzjonistyczny (prerogatywny). Decyzjonalizm głosi wprost prymat decyzji politycznej nad prawem. Najwyższym ustawodawcą jest „wódz", aparat państwowy nie podlega kontroli prawnej, działając głównie na podstawie instrukcji i zarządzań. Państwo totalitarne kontroluje każdą formę aktywności społecznej.
   Inne, mniej skrajne postacie autorytarnych systemów politycznych cechuje przede wszystkim brak demokracji, a w szczególności eliminacja lub ograniczenie roli parlamentu, a więc znaczenia ustaw.
   Specyficzne problemy działania systemu prawa powstają w systemach politycznych w okresach transformacji ustrojowych. Zmiana aksjologii systemu, wyrażająca się w tworzeniu nowego prawa, stwarza rozliczne problemy związane z utrzymaniem
   
116

6. System prawa

spójności systemu norm, w którym działają reguły „starego" i „nowego" porządku, wykładnia wymaga rewizji, itp.
   Jeszcze inne zagadnienia wiążą się z systemami prawa w państwach wyznaniowych i parawyznaniowych. W państwach wyznaniowych, dążących do jedności aksjologicznej z powodu religijnych, celem jest poddanie społeczeństwa pełnej i integralnej kontroli etycznej, prawnej i religijnej, przy czym różnice między tymi typami norm nie są zbyt wyraźne, a w pewnych sferach ulegają całkowitemu zatarciu. Państwa zmierzające ku parawyznaniowo-ści, to państwa, w których hierarchia dominującego związku wyznaniowego ma prawne lub faktyczne możliwości i zmierza do uzyskania kontroli nad zgodnością działań oraz decyzji systemu politycznego (w tym prawa), zbiorowości i jednostek z wyznawaną przez siebie religią; osiąga w tym zakresie pewne sukcesy, choć aparat państwowy i hierarchia związku wyznaniowego pozostają formalnie, instytucjonalnie i personalnie rozdzielone. Religia staje się podstawą oceny wszelkich wartości i norm, a więc także i systemu prawa. Istnieje wyraźna tendencja do poszerzania zakresu przedmiotowego prawa o sfery dotąd wyłącznie regulowane normami religii i moralności.
   Dodać należy, że współczesne systemy prawa w konkretnych państwach nie tylko poddane są oddziaływaniu systemu politycznego, ale ponadto nie pozostają także w izolacji od otoczenia międzynarodowego. Komunikacja międzynarodowa stwarza i wymusza przenikanie koncepcji prawa, konstrukcji i pojęć prawnych, zasad legislacji i stosowania prawa.
   Otoczenie międzynarodowe systemu prawa konkretnego państwa tworzy społeczność międzynarodowa, regulująca stosunki wzajemne między państwami (oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność działania) za pomocą prawa międzynarodowego (publicznego). Pozwala to dokonać podziału prawa na prawo wewnętrzne każdego państwa i prawo zewnętrzne — międzynarodowe publiczne.
   Specyficznym typem prawa oddziałującego na prawo wewnętrzne w Europie jest prawo wspólnotowe, tj. prawo Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej). W doktrynie przeważa pogląd, że nie jest to — w zakresie ogólnych zasad prawa i wtórnych źródeł (rozporządzeń, dyrektyw, itp.) klasyczne prawo międzynarodowe, lecz specjalny porządek normatywny państw — członków Unii Europejskiej.
   
6.2. Prawodawca, praktyka i doktryna prawnicza	117
6.2 Prawodawca, praktyka i doktryna prawnicza jako czynniki kształtujące treść norm systemu prawa.
   To, że normy prawne tworzą wewnętrznie zorganizowany system, a nie przypadkowy zbiór, o nieokreślonych relacjach, jest uważane zarówno za skutek działalności prawodawcy, jak i doktryny oraz praktyki prawniczej.
   Prawodawca ze swej strony podejmuje liczne zabiegi w celu usystematyzowania zróżnicowanego materiału normatywnego, tak pod względem treści, jak i formy. Głównie dąży do wyczerpania regulacją prawną tych sfer życia społecznego, w których rysuje się wyraźna potrzeba ochrony istotnych wartości społecznych. W państwie aspirującym do zbudowania systemu politycznego opartego na demokracji i rządach prawa chodzi głównie o ochronę podmiotowości społeczeństwa w wymiarze jednostkowym i zbiorowym, bezpieczeństwo obywateli, kształtowanie instytucji społeczeństwa obywatelskiego, gwarancję praw ludzkich i obywatelskich oraz praw zbiorowości religijnych, etnicznych i kulturowych, chodzi o regulacje sprzyjające rozwojowi, oparte o swobodę konkurencji interesów, wartości i ideałów.
   Ponadto mając na względzie formę prawa, prawodawca dąży do: a) grupowania i wspólnego regulowania podobnych stosunków społecznych w kompleksowych aktach prawnych (np. w drodze kodyfikacji prawa); b) oddzielania i odrębnego normowania odmiennych stosunków społecznych (np. stosując różne metody regulacji, przewidując różne typy konsekwencji za przekroczenie dyspozycji, itd.); c) porządkowania regulacji prawnej na zasadzie zróżnicowania kompetencji prawodawczych organów państwa.
   Jednocześnie praktyka prawnicza stosując prawo (oparte o reguły rozumowań wypracowane także przy współudziale doktryny): a) usuwa pozorne niejasności, sprzeczności i luki w sformułowaniach norm prawnych; b) włącza do systemu prawa, oprócz norm skonstruowanych z elementów bezpośrednio zawartych w przepisach prawnych, także normy wyprowadzone z tychże w wyniku zastosowania określonych reguł in-ferencyjnych. Problematykę tę omówiono szerzej w rozdz. VII.
   Rola praktyki prawniczej (zwłaszcza sądów) w kształtowaniu systemu prawa zależy od wielu czynników, m.in. od typu kultury politycznej i prawnej, typu systemu politycznego, zwłaszcza zaś
   
118

6. System prawa

przyjętej i realizowanej zasady organizacji systemu organów państwowych. W państwach realizujących zasadę jednolitości władzy sąd podlega najwyższemu organowi w państwie (np. parlamentowi) w sposób, który w zasadzie wykluczy jego funkcje kreatywne. Sąd nie ocenia prawa pozytywnego, poszukuje podstawy normatywnej decyzji konkretno-indywidualnej preferując wykładnię językową, ponadto o ile jest to możliwe, wykładnię zamkniętą ramami aktu normatywnego, w zakresie którego orzeka. W państwach realizujących zasadę podziału władzy orzecznictwo sądowe ma większe znaczenie i wpływa w istotny sposób na kształt działającego systemu prawa (por. art. 11 projektu Konstytucji RP z 19 06 1996 r.: „Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej"). Sąd działa tu także kreatywnie i kontrolnie, między innymi sprawdzając zgodność przyjmowanej podstawy normatywnej decyzji z innymi normami systemu prawa, a zwłaszcza z zasadami konstytucji i normami prawa międzynarodowego wiążącymi określone państwo. Korzysta więc szerzej z wykładni systemowej i funkcjonalnej.
   Znaczenie reguł wynikających z konkretnych rozstrzygnięć sądowych (sądy ustalają, jak prawo należy rozumieć), a także wzrost znaczenia wielu innych reguł nie pochodzących wprost od organów prawodawczych (nie wyrażonych explicite w tekście prawnym) w systemie prawa ustawowego prowadzi w doktrynie do modelowego wyodrębnienia prawa stanowionego, jako systemu obowiązujących przepisów prawnych i prawa operatywnego, które składa się z reguł stojących u podstaw decyzji stosowania prawa. Chodzi tu o zróżnicowany zbiór doniosłych funkcjonalnie reguł, mających wpływ na regułę decyzji konkret-nie-indywidualnej. Tzw. prawo operatywne wynika z konkretnych orzeczeń sądowych, w zakresie w jakim ograniczają one luzy w prawie i „wzbogacają" prawo, stanowią je też uznane konsekwencje przepisów prawnych, są to ponadto reguły kształtujące w praktyce ramy wymiany i obrotu w gospodarce rynkowej, zasady współżycia społecznego, zwyczaje, wzorce umowne, różnorodne przepisy techniczne, „standardy", „zasady" doświadczenia utrwalone w praktyce, do których prawo odsyła, a których treść jest ustalana w konkretnej, rozstrzyganej sprawie, itd.
   
6.3. Struktura systemu prawa	119
   Takie spojrzenie na prawo pozwala na odróżnienie prawa pochodzącego ze źródeł w znaczeniu normodawczym (a więc z ustaw i aktów podustawowych) i prawa kształtowanego przez bogatszy katalog reguł pochodzących ze źródeł prawa w znaczeniu funkcjonalnym. Tak więc prawodawca ustanawia przepisy prawa obowiązującego tworzące system prawa stanowionego, ale jednocześnie zakłada, że w toku stosowania prawa organ weźmie pod uwagę nie tylko przepisy prawne, ale i inne reguły, z których skorzysta lub które ustali, „tworząc" prawo operatywne. Prawo działające jest więc zbiorem znacznie bogatszym niż zbiór przepisów prawnych. System prawa ustawowego jest „uzupełniany" przez doktrynę i praktykę prawniczą, które kształtują nowe instytucje prawne drogą aktów stosowania prawa, tą samą drogą „ustala" się pewne standardy postępowania organów stosujących prawo w ramach określonej swobody decyzji, itd. Zjawiska te wywołują dyskusje teoretyczne na temat granic systemu prawa ustawowego (system zamknięty czy otwarty?). Zagadnienia te są przedmiotem zainteresowania teorii prawa.
6.3. Struktura systemu prawa
   Na ogół przyjmuje się, że system prawa stanowionego jest zbiorem obowiązujących norm (tworzą one skład systemu), pochodzących od państwa, powiązanych licznymi relacjami (o-gół tych relacji tworzy strukturę systemu prawa) i uporządkowanych zgodnie z określonymi zasadami.
   Zróżnicowanie norm prawnych opiera się głównie na różnorodności regulowanych przez nie stosunków społecznych, a więc na kryterium przedmiotowym. Prawem przedmiotowym nazywana jest całość obowiązującego w państwie prawa.
   W doktrynie wskazuje się na merytoryczne (statyczne) i formalne (dynamiczne) więzi norm w systemie -prawa.
   Więź statyczna między normami polega na tym, że tworzą one w zasadzie treściowo niesprzeczny zespół reguł (co nie oznacza, że prawo nie zawiera antynomii przejawiających się w kolizjach wartości przez nie wyrażanych) oraz, że określone typy konsekwencji norm obowiązujących i wyrażonych expressis verbis w przepisach prawnych obowiązujących tak samo jak normy, z których je wyprowadzono. Oczywiście nie jest tak, że
   
120

6. System prawa

wszystkie normy obowiązujące w systemie daje się wyprowadzić inferencyjnie z już obowiązujących innych norm, ponieważ taki system nie przewidywałby w ogóle prawotwórstwa.
   Więź dynamiczna między normami polega na tym, że normy obowiązują w systemie w zasadzie (poza normami ustawowymi) na podstawie innych norm, hierarchicznie wyższych. Hierarchia norm jest pochodną hierarchii aktów normatywnych, w których normy te są zawarte.
   W państwach praworządnych powiązania formalne norm są koniecznym wiążącym je elementem, rozstrzygającym kryterium o przynależności do prawa obowiązującego w państwie.
   Normy powiązane są hierarchicznie relacją kompetencyjną. Udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy norma obowiązuje w systemie wymaga m.in. sprawdzenia relacji tej normy do normy kompetencyjnej. Normy są powiązane także hierarchicznie relacją derogacyjną. Jeżeli bowiem dwie normy merytoryczne, spełniające wymagania hierarchicznej relacji kompetencyjnej, są ze sobą niezgodne, to należy uznać, za obowiązującą te, która jest normą hierarchicznie wyższą.
   Powiązania formalno-kompetencyjne pozwalają na ujecie pionowe prawa ( tzw. pionowy system prawa), poprzez uporządkowanie norm prawnych według mocy prawnej niezależnie od ich treści. Otrzymamy w ten sposób zgrupowanie norm o różnej mocy prawnej w odrębne całości, ustanowione przez poszczególne organy posiadające kompetencje do prawotwórstwa, podzielone dodatkowo w sytuacji, gdy jeden organ posiada różne kompetencje do prawotwórstwa (np. parlament do ustrojodaws-twa i ustawodawstwa).
   Treściowe powiązanie norm systemu prawa pozwala na dokonywanie jego różnorodnych przekrojów z punktu widzenia przedmiotu regulacji (rodzaju normowanych stosunków społecznych). Takie ujęcie prawa nazywa się ujęciem poziomym (tzw. poziomy system prawa). Rezultatem poziomego spojrzenia na system prawa jest zgrupowanie norm w gałęzie prawa.
   Gałęziowe uporządkowanie norm systemu prawa ma istotne znaczenie przede wszystkim dla rozwiązywania praktycznych problemów interpretacyjnych. Ustalenie znaczenia normy wymaga niejednokrotnie wskazania jej przynależności gałęziowej.
   Ustalając więc miejsce konkretnej normy w systemie prawa dokonuje się z reguły podwójnej jej klasyfikacji: po pierwsze —
   
6.4. Prawo publiczne a prawo prywatne	121
sytuując ją w określonej gałęzi prawa, po drugie — wskazując na jej miejsce w hierarchii aktów normatywnych.
   Współcześnie, obok kryterium przedmiotowego, pomocniczo stosowane jest przy wyróżnieniu gałęzi prawa kryterium metody regulacji (cywilna, penalna, administracyjna) oraz niekiedy kryterium podmiotowe (np. prawo karne wojskowe).
   Metody regulacji wykorzystywane przez prawodawcę różnią się sposobem organizacji stosunków prawnych, stopniem ingerencji państwa w ich kształtowanie, rodzajem sankcji.
   Przez metodę cywilnoprawną rozumie się na ogół taki typ regulacji, w którym pozycja stron w stosunku prawnym jest równorzędna (na temat stosunków prawnych por. rozdz. IX). Innymi słowy, brak prawnej kompetencji jednego podmiotu do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu, a tym samym do ingerowania w cudzą sferę prawną.
   Metoda administracyjna oznacza regulacje, w których podmiot (obywatel, organizacja) jest podporządkowany organowi państwa. Pozycja stron nie jest równorzędna. Organ państwa ma prawo jednostronnie ingerować w cudzą sferę prawną. Ingerencja władcza nie oznacza jednak ingerencji arbitralnej czy dowolnej.
   Metoda penalna oznacza regulacje, w których obowiązki prawne zabezpieczone są zagrożeniem użycia przymusu państwowego poprzez sankcję karną.
   Generalnie jednak o wyróżnieniu gałęzi prawa decyduje wiele rozmaitych względów (oprócz wskazanych wyżej) począwszy od tradycji historycznej, aż po powody czysto praktyczne (np. dydaktyczne) czy kryteria konwencjonalne (wynikające z ocen). Była już o tym mowa w rozdz. I.
6.4. Prawo publiczne a prawo prywatne
   Gałęzie prawa tradycyjnie grupowane są w dychotomiach: prawa publicznego i prawa prywatnego oraz prawa materialnego i prawa postępowania.
   Wyróżnienie w ramach systemy prawa publicznego i prywatnego ma za sobą wielowiekową tradycję, sięgającą starożytnego Rzymu. W III w.n.e. Ulpian pisał: „Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum utilita-
   
122

6. System prawa

tem"'. („Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy korzyści jednostek").
   Kryteria tego rozgraniczenia są jednak wciąż w nauce dyskusyjne. Poszukiwanie granic prawa publicznego i prawa prywatnego jest integralnym elementem refleksji doktryny prawniczej. Do szerzej aprobowanych kryteriów tej typologii zalicza się m.in.: a) kryterium typu interesu, zgodnie z którym prawo prywatne służy przede wszystkim zaspokajaniu potrzeb jednostki, zaś prawo publiczne shiży głównie interesom państwa; b) kryterium typu stosunków prawnych, według którego prawo prywatne reguluje stosunki typu koordynacyjnego (strony są rółnorzędne), natomiast prawo publiczne — stosunki typu sub-ordynacyjnego (miedzy podmiotami istnieje relacja nadrzędności i podrzędności); c) kryterium typu ochrony prawnej, zgodnie z którym w prawie prywatnym uruchomienie mechanizmów ochrony prawnej odbywa się z inicjatywy osoby zainteresowanej, natomiast w prawie publicznym inicjatorem jest państwo.
   Typologia wyodrębniająca prawo publiczne i prawo prywatne, utrwalona w Europie od Średniowiecza, była w XX w. kwestionowana przez ideologie autokratycznych systemów politycznych. Rozciągnięcie sfery władzy publicznej na wszelkie sfery życia prywatnego czyniło ją zbędną. W PRL typologię raczej bagatelizowano, eksponując zasadę równorzędności poszczególnych gałęzi prawa. W demokratycznych systemach politycznych Zachodu była i jest aprobowana, mimo dyskusyjności kryteriów rozgraniczenia, z wyraźnym podkreślaniem rangi prawa prywatnego jako fundamentu państwa prawa.
   W demokratycznym państwie prawa typologia ta ma duże znaczenie, umożliwia bowiem przezwyciężenie atomizacji poszczególnych gałęzi prawa. Stwarza szansę na poszukiwanie podobieństw między nimi i ich uporządkowanie według dok-trynalnie oraz normatywnie wyodrębnionych zasad odnoszących się do obu typów prawa. Ma to niebagatelny wpływ na sposób dokonywania wykładni i na spójność systemu prawa.
   Struktura systemu prawa widziana przez pryzmat prawa publicznego i prywatnego ma charakter dwustopniowy. Pierwszy stopień wyznacza ta typologia, drugi dopiero — gałęzie prawa.
   Prawo konstytucyjne, administracyjne, karne, prawo postępowania karnego, prawo finansowe, prawo postępowania cywil-
   
6.5. Prawo materialne a prawo postępowania	123
nego, prawo międzynarodowe publiczne — to gałęzie prawa publicznego; prawo cywilne, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo międzynarodowe prywatne — należą do prawa prywatnego. Kompleksowe gałęzie prawa łączące elementy obu typów prawa to prawo pracy, prawo morskie, prawo rolne, prawo ochrony środowiska.
   Prawo publiczne dotyczy sfery działania aparatu władzy publicznej (państwowej i samorządowej). Korzysta głównie z przepisów typu ius cogens. Przewiduje zazwyczaj najpierw decyzję konkretnie-indywidualną organu administracji publicznej, a później ewentualnie niezawisłego sądu.
   Prawo prywatne normuje sferę autonomicznej aktywności społeczeństwa. Korzysta przede wszystkim z ius dispositivum i ius semi-dispositivum, zaś rozstrzyganie spraw konkretnie-indywidu-alnych przez sądy odbywa się na ogół z inicjatywy stron.
   Regulowana materia w konkretnym systemie nie jest przypisana na stałe do prawa określonego typu. Współcześnie obserwujemy zarówno tendencję do „publicyzacji" prawa prywatnego jak i „prywatyzacji" prawa publicznego. Na przykład, wzrasta penalizacja zachowań w zakresie obrotu gospodarczego, z drugiej zaś strony „prywatyzują się" pewne zachowania i zostają wyłączone ze sfery administracyjnoprawnej (np. transport, poczta, notariat).
   Należy też zauważyć, że oprócz aktów normatywnych jednolicie publiczno — albo prywatnoprawnych prawodawca stanowi często tzw. akty kompleksowe, zawierające jednocześnie regulacje jednego i drugiego typu. Na przykład, tak skonstruowane są w Polsce ustawy: prawo lokalowe, prawo wodne, prawo górnicze, prawo przewozowe, ustawa o łączności.
6.5. Prawo materialne a prawo postępowania
   Struktura systemu prawa może też być widziana przez pryzmat podziału na prawo materialne i prawo postępowania.
   Prawo materialne grupuje gałęzie prawa regulujące bezpośrednio odpowiednie stosunki społeczne (np. prawo cywilne czy prawo karne). Normy prawa materialnego określają kto, w jakich okolicznościach, jak ma się zachować i skierowane są do osób fizycznych oraz osób niefizycznych regulując ich pierwotne
   
124

6. System prawa

obowiązki i uprawnienia oraz ograniczając ich wolności. Prawo materialne służy bezpośredniemu urzeczywistnieniu chronionego przezeń interesu w stosunku z uprawnieniami innych.
   Prawo postępowania obejmuje te gałęzie prawa, które regulują odpowiednie stosunki pośrednio poprzez określenie organów, trybu, zasad i instytucjonalnych gwarancji realizacji norm prawa materialnego. Jest więc środkiem realizacji społecznych interesów (prawo postępowania cywilnego, prawo postępowania karnego). Prawo postępowania bywa nazywane prawem formalnym. Prawo postępowania dzieli się na: a) prawo procesowe i b) prawo ustrojowe. Nie jest to, ściśle biorąc, podział poprawny, choćby dlatego, że np. w ramach prawa postępowania cywilnego wyróżnia się prawo procesowe i prawo nieprocesowe. Prawo postępowania dotyczy sądów (i wówczas nazywane jest prawem sądowym), albo innych organów państwa (np. organów administracji publicznej, prokuratury, itp.).
   Normy prawa materialnego i prawa postępowania często są zawarte w jednym akcie normatywnym. Na przykład ustawa prawo budowlane normuje zasady związane z działalnością budowlaną, a także reguluje tryb postępowania organów władzy publicznej w sprawach nadzoru budowlanego oraz tryb karania podmiotów przekraczających dyspozycje norm.
   Także ta typologia jest dyskusyjna w doktrynie. Podkreśla się np., że materialne prawo administracyjne i prawo postępowania administracyjnego nie pozostaje względem siebie w takim stosunku, jak materialne i procesowe prawo karne czy cywilne. Organ administracji jest równocześnie decydentem i stroną w procesie stosowania prawa. Sąd natomiast rozstrzyga cudzy konflikt związany z prawem materialnym.
6.6. Zasady systemu prawa
   Wśród wszystkich norm prawnych prawnicy wyróżniają na ogół normy-zasady poszczególnych gałęzi prawa i całego systemu prawa. Dogmatycy prawa tworzą różne katalogi zasad „naczelnych", „podstawowych", „najdonioślejszych". Przykładowo w doktrynie pisze się: „przez zasadę prawa rozumieć będziemy regułę (dyrektywę), czyli wypowiedź normatywną ważniejszą (podkr. moje) i ogólniejszą w stosunku do poszczególnych przepisów prawa".
   
6.6. Zasady systemu prawa	125
   Należy wyraźnie podkreślić, że zasady systemu (gałęzi) prawa wyróżniane są za pomocą zabiegów o charakterze ocennym. To według przyjętych kryteriów ocen wyodrębnia się pewne normy, przypisując im większą doniosłość niż pozostałym.
   Kryteria są dyskusyjne w doktrynie i praktyce prawniczej. Posługiwanie się nimi wymaga ostrożności, jako że uznanie co jest zasadą, a co nie, zależy w znacznej mierze od interpretatora i ma dużą doniosłość praktyczną.
   Na przykład, wskazuje się na następujące zasady naczelne prawa konstytucyjnego Polski: republikańskiej formy rządów, demokratycznego państwa prawnego, suwerenności narodu, reprezentacji politycznej, praworządności, pluralizmu politycznego, samorządności terytorialnej, swobody działalności gospodarczej, ochrony własności, niezawisłości sędziowskiej, podziału władz, dwuizbowości parlamentu, pięcioprzymiotnikowego praw wyborczego, parlamentarno-prezydenckiej formy rządów.
   W prawie cywilnym wyróżnia się zasady: ochrony własności, swobody umów, funkcjonalnie zorientowanego wykonania praw podmiotowych, ochrony dobrej wiary, ochrony praw słusznie nabytych, ochrony dóbr osobistych.
   Wskazanie na normy-zasady ma doniosłe znaczenie dla pra-wotwórstwa (wyznacza kierunek nowych regulacji), interpretacji i stosowania prawa, wpływa bowiem na aksjologiczne uporządkowanie prawa (wyznacza kierunek interpretacji pozajęzykowej, wskazuje na preferencje w razie kolizji norm, określa sposób czynienia użytku z praw podmiotowych).
   Dość często jako podstawowe kryterium wyodrębnienia norm-zasad uznaje się szczególną pozycję norm w hierarchii systemu prawa. Stąd za normy-zasady uznaje się reguły wynikające z odpowiednich przepisów konstytucji.
   Inne wskazywanie kryterium, to pozycja normy wobec innych norm, wyrażająca się w szczególnym stosunku „guasi-logicznym". Chodzi o sytuację, w której jako normę zasadniczą traktuje się tę, która stanowi „rację" dla całej grupy norm. W tym przypadku normy-zasady nie muszą być hierarchicznie wyższe od ich konsekwencji normatywnych, mogą być także zawarte w tym samym akcie prawnym. Na przykład, norma zezwalająca małżonkom na zmianę lub wyłączenie wspólności ustawowej przez umowę sytuuje w określony sposób dwie grupy norm kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: normy dotyczące
   
126

6. System prawa

wspólności ustawowej (art. 31-46 krio) i normy dotyczące zmiany oraz wyłączenia wspólności ustawowej (art. 47-51 krio).
   Po trzecie, normy-zasady wyróżnia się ze względu na pełnione przez nie szczególne role w strukturze określonych instytucji prawnych.
   Instytucją prawną nazywa się zespól norm prawnych wyodrębniony w jedną funkcjonalną całość ze względu na wyczerpujący sposób regulacji stosunków społecznych określonego typu, np. instytucja małżeństwa, pożyczki, rozwodu, listu gończego, egzaminu uniwersyteckiego, weksla, wyborów parlamentarnych.
   Normą-zasadą dla instytucji rozwodu jest norma uprawniająca każdego z małżonków do wystąpienia z żądaniem, aby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód, jeżeli między małżonkami wystąpił trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego.
   Niekiedy uznaje się także, że zasady systemu prawa to pozaprawne idee moralne lub polityczne oceniane i aprobowane przez judykaturę oraz dogmatykę prawa. Nie są one wyrażone expressis verbis w przepisach prawa. Tak rozumiane zasady systemu prawa bywają trafniej nazywane postulatami systemu prawa.
6.7. Gałęzie prawa
   W polskim prawie wyróżnia się na ogół następujące gałęzie prawa wewnętrznego: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo cywilne (w tym prawo handlowe), prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo karne, prawo finansowe, prawo pracy, prawo morskie, prawo rolne, prawo ochrony środowiska, prawo postępowania karnego, prawo postępowania cywilnego, prawo międzynarodowe prywatne.
   Prawo konstytucyjne obejmuje całokształt norm dotyczących ustroju państwowego, w tym: podmiot władzy najwyższej w państwie, stosunki własnościowe, formy sprawowania władzy państwowej, status prawny jednostki, organizację i tryb działania aparatu państwowego.
   Prawo administracyjne reguluje realizację procesów administrowania w państwie: system instytucji, które te precesy realizują, a przede wszystkim władcze elementy realizacji tych procesów.
   
6.7. Gałęzie prawa
   Zarówno prawo konstytucyjne, jak i administracyjne to prawo publiczne. Precyzyjne rozgraniczenie tych gałęzi budzi dyskusje (np. działanie rządu uregulowane jest normami obu gałęzi), ma jednak bardzo istotne znaczenie praktyczne (np. w zakresie trybu odwołań od decyzji).
   Prawo cywilne normuje na zasadzie równorzędności podmiotów prawa społecznie doniosłe stosunki majątkowe i związane z nimi stosunki niemajątkowe.
   Na prawo cywilne składają się — oprócz części ogólnej — przepisy o własności i innych prawach rzeczowych (prawo rzeczowe), przepisy o zobowiązaniach (prawo zobowiązań), prawo spadkowe, przepisy o księgach wieczystych i hipotece, prawo własności intelektualnej.
   Dyskusyjna jest pozycja prawa rodzinnego i opiekuńczego. Niektórzy uznają ten dział za odrębną gałąź prawa, inni za część prawa cywilnego.
   Prawo handlowe to inaczej mówiąc cywilne prawo gospodarcze albo prawo gospodarcze prywatne. Obecnie w Polsce nie jest traktowane jako odrębna gałąź prawa (pozostałe w mocy postanowienia kodeksu handlowego z 1934 r. dotyczą jedynie spółek handlowych), lecz jako specjalizacja (dyscyplina) prawnicza wyodrębniona w ramach nauki prawa cywilnego ze względu na szczególnego rodzaju podmioty (gospodarcze) oraz czynności prawne.
   Prawo cywilne jest prawem prywatnym. Przyjmuje się, że jeśli prawodawca sięga do metody unormowania polegającej na ukształtowaniu równorzędnej pozycji stron w stosunku prawnym (metoda cywilnoprawna), odpowiednie przepisy prawa będą stanowić cząstki prawa cywilnego, bez względu na to, jakich dotyczą one stosunków społecznych. Zaliczenie jakiejś regulacji do prawa cywilnego nie zawsze jest proste, a jest doniosłe z praktycznego punktu widzenia.
   Prawo karne reguluje stosowanie środków przymusowej reakcji państwa (sankcji) na antyspołeczne zachowania zabronione przez prawo pod groźbą tych środków.
   Prawo finansowe reguluje funkcjonowanie finansów publicznych, których istotą jest gromadzenie i rozdzielanie zasobów pieniężnych dokonywane przez państwo lub inny związek publicznoprawny.
   Prawo pracy normuje stosunki pracy dobrowolnie podporządkowanej, inaczej mówiąc, stosunki społeczne związane z pracą
   
128

6. System prawa

podejmowaną w celach zarobkowych oraz świadczoną dobrowolnie na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy.
   W ramach prawa pracy wyodrębnia się prawo ubezpieczeń społecznych.
   Prawo morskie reguluje stosunki powstające w związku z różnymi formami korzystania z wód, dna, podziemia i brzegów morskich.
Prawo rolne normuje własność i użytkowanie ziemi.
   Prawo ochrony środowiska to zespół norm zabezpieczających w imię interesu publicznego obiekt przyrodniczy lub poszczególne rodzaje roślin, zwierząt przed niszczeniem, uszkodzeniem bądź szkodliwym przekształceniem ze strony człowieka oraz ułatwiających tworzenie nowych wartości przyrodniczych.
   Prawo międzynarodowe prywatne reguluje stosunki z zakresu prawa cywilnego (w tym: rodzinnego i opiekuńczego), prawa handlowego, w których występują elementy obce (np. stroną jest cudzoziemiec, przedmiot spadku jest za granicą). Prawo międzynarodowe prywatne wskazuje, prawo którego państwa ma wówczas zastosowanie.
   Prawo postępowania karnego normuje tryb rozstrzygania spraw karnych.
   Prawo postępowania cywilnego reguluje tryb roztrzygania cywilnych spraw procesowych i nieprocesowych objętych prawem cywilnym, rodzinnym i opiekuńczym oraz pracy.
   Poza gałęziami prawa wewnętrznego wyróżnia się także gałąź prawa zewnętrznego: prawo międzynarodowe publiczne, które normuje stosunki między państwami, w ograniczonym zakresie także między innymi podmiotami (np. organizacjami międzynarodowymi); ogólnie biorąc, stosunki między różnymi, niezależnymi od siebie i nie podlegającymi jakiejś wspólnej władzy państwowej podmiotami (np. ustala ogólne zasady i formy postępowania państw we wzajemnych stosunkach).
6.8. Sprzeczności i luki w systemie prawa
   Prawo jest systemem o tyle tylko, o ile stanowi całość zachowującą pewne minimum wewnętrznej koherencji.Pozostaje system tak długo, jak długo sprzeczności nie przekroczą pewnych granic. Wyznaczenie tych granic opiera się na kryteriach
   
6.8. Sprzeczności i luki w systemie prawa	12.7
ocennych, są one uwarunkowane wieloma czynnikami wiążącymi się m.in. z kulturą prawną i polityczną w państwie. W praktyce nie ma systemów prawa całkowicie wolnych od sprzeczności.
   Generalnie, mogą być one zamierzonym lub niezamierzonym efektem konfliktów politycznych w aparacie państwowym lub samorządzie bądź skutkiem błędów w procedurze i technice prawodawczej. Szybko następujące zmiany prawa dotyczące szerokiego kręgu spraw — przebiegające w skali masowej, często jednocześnie na wielu poziomach prawotwórstwa — stwarzają potencjalne możliwości powstania sprzeczności między normami.
W doktrynie wyróżnia się na ogół trzy postacie sprzeczności.
   Sprzeczności logiczne (analityczne) polegają na merytorycznej niezgodności wzorów postępowania wyznaczonych przez dwie normy. Wchodzą tu w grę następujące możliwości: a) norma NI nakazuje adresatowi A w okolicznościach O postępować w sposób S, natomiast norma N2 zakazuje adresatowi A w okolicznościach O postępować w sposób S; b) norma NI nakazuje adresatowi A w okolicznościach O postępować w sposób S, natomiast norma N2 dozwala adresatowi A w okolicznościach O postępować w sposób S; c) norma NI zakazuje adresatowi A w okolicznościach O postępować w sposób S, natomiast norma N2 dozwala postępować w sposób S, adresatowi A w warunkach W, przy czym postępowanie dozwolone to zachowanie niezakazane i nienakazane (przeciwieństwo norm).
   Sprzeczność prakseologiczna polega na tym, że dwie normy nakazują adresatowi A dwa sposoby postępowania (lub realizację dwóch stanów rzeczy), których jednoczesne zrealizowanie jest praktycznie niemożliwe, ponieważ realizacja jednej normy stworzy sytuację, która wyklucza przyczynowo realizację drugiej normy.
   Sprzeczność Ideologiczna polega na tym, że realizacja obu norm prowadzi do sprzecznych celów, w tym sensie, iż zamierzone skutki obu regulacji wzajemnie się unicestwiają lub realizacja jednej z norm unicestwia rezultat drugiej normy.
Sprzeczności usuwa się z systemu prawa dwiema drogami.
   Po pierwsze, usunąć je może prawodawca, poprawiając tekst prawny w drodze legislacji.
   Po drugie, doktryna i praktyka prawnicza dysponują instrumentami pozwalającymi na eliminację przypadków ujawniających się jako „sprzeczności sformułowań przepisów prą-
   
130

6. System prawa

wa". Tymi instrumentami są: a) reguły interpretacyjne sensu stricto, b) reguły walidacyjne, głównie kolizyjne.
   Tak więc, jeśli np. sąd ustali, że norma zawarta w rozporządzeniu jest sprzeczna z normą konstytucyjną albo z normą ratyfikowanej przez Polską umowy międzynarodowej może odmówić zastosowania tej pierwszej. Nie oznacza to uchylenia tej normy. Radykalniej działają trybunały konstytucyjne. W większości państw orzeczenia sądów konstytucyjnych o sprzeczności aktów o niższej mocy prawnej z aktami o wyższej mocy prawnej obowiązują bezwzględnie i powodują uchylenie aktu. W Polsce dotąd orzeczenie w sprawie ustawy może być odrzucone przez Sejm większością 2/3 głosów, a orzeczenie w sprawie aktu niższej mocy nakłada na organ, który je wydał, obowiązek zmiany wadliwego prawa. Projektuje się zmiany tego stanu rzeczy.
   Prawo jest zupełne o tyle tylko, o ile jasno i precyzyjnie wyznaczone są jego granice. Z tym, że problem granic prawa pozostaje wciąż dyskusyjnym zagadnieniem doktryny prawniczej. Zupełność bywa w doktrynie różnie rozumiana.
   Mówi się, że system prawa jest zupełny, jeśli reguły uznawania norm za obowiązujące normy prawne są precyzyjne, a w związku z tym o każdej normie można jednoznacznie orzec, czy jest, czy też nie jest obowiązującą normą prawną (zupełność obowiązywania).
   W praktyce nie ma systemów całkowicie zupełnych w tym znaczeniu. Kryteria uznawania norm za obowiązujące normy prawne nie są na ogół w pełni precyzyjne. Niejasne przypadki wynikają głównie z niedostatecznej precyzji norm kompetencyjnych i proceduralnych regulujących tworzenie prawa. System prawa jest systemem nieostrym, w tym sensie, że nie zawsze można precyzyjnie wyznaczyć jego granice.
   Wskazuje się także na zupełność kwalifikacyjną systemu prawa. System prawa jest zupełny w sensie kwalifikacyjnym, jeżeli o każdym stosunku społecznym można orzec, w sposób nie budzący wątpliwości, że jest on z punktu widzenia norm stosunkiem regulowanym przez prawo, bądź, że jest on prawnie in-dyferentny.
   O zupełności prawa mówi się także w sensie proceduralnym. W tym znaczeniu zupełne jest prawo, które zawiera regułę generalnego nakazu rozstrzygnięcia. Reguła ta jest skierowana
   
6.8. Sprzeczności i luki w systemie prawa	131
do organów stosujących prawo i zawiera nakaz, aby każda sprawa wniesiona przed te organy była rozstrzygnięta na podstawie norm wchodzących w skład systemu prawa.
   System zupełny byłby systemem wolnym od luk. Jednakże, z takich samych powodów jak sprzeczności, występują w prawie luki.
   Na ogół przyjmuje się, że luka konstrukcyjna (tetyczna, techniczna) wiąże się z czynnościami konwencjonalnymi. Są one dokonywane według prawnie określonych reguł.
   Jeżeli przepisy prawne nie wskazują wszystkich koniecznych elementów do ważnego dokonania określonej czynności konwencjonalnej — mówimy o luce konstrukcyjnej.
   Przykładowo, przepisy nakazują dokonanie określonej czynności konwencjonalnej, brak notomiast oznaczenia podmiotu uprawnionego do jej dokonania albo brak oznaczenia trybu jej dokonania. Na przykład, organ kolegialny ma obowiązek rozstrzygać określone sprawy w drodze głosowania, natomiast normy nie określają ąuorum i zasad liczenia głosów.
   Oprócz luk konstrukcyjnych wskazuje się także na luki aksjologiczne. Luka aksjologiczna w doktrynie prawniczej jest rozumiana w różny sposób.
   Po pierwsze, o takiej luce mówi się niekiedy wówczas, gdy ktoś uważa, że w jakiejś dziedzinie powinna obowiązywać norma o określonej treści, a norma taka w konkretnym systemie nie obowiązuje. Interpretator prawa ujemnie ocenia brak regulacji prawnej w pewnej kwestii. Na przykład, określona osoba uważa, że niedotrzymanie obietnicy małżeństwa powinno być karane grzywną, a tego rodzaju normy sankcjonującej w polskim systemie nie ma.
   Po drugie, o luce aksjologicznej mówi się wówczas, gdy nie mogą sprawnie funkcjonować w praktyce określone w normach instytucje prawne, ponieważ nie ma w systemie normy (norm), które są do tego niezbędne. Na przykład, obowiązujące normy przyznają podmiotowi uprawnienia, lecz nie są one w życiu wykorzystywane, ponieważ brak w systemie prawa norm, które skutecznie gwarantowałyby realizację tych praw. W istocie taka luka oznacza błąd prakseologiczny prawodawcy. Gdyby daną instytucję uzupełnić o dodatkową normę (normy), to można byłoby osiągnąć rezultaty zamierzone przez prawodawcę, który je ustanowił określoną instytucją.
   
132

6. System prawa

   Niekiedy mówi się także o luce, w wypadku zaistnienia sprzeczności realnej w prawie w tym znaczeniu, iż niemożliwe jest dokonanie kwalifikacji prawnej stanu rzeczy, który trudno byłoby uznać za indyferentny prawnie, skoro został nawet dwukrotnie uregulowany. Chodzi o wypadki, kiedy w danym systemie prawa znalazły się dwie normy całkowicie sprzeczne, to znaczy takie, z których jedna nakazuje w określonych okolicznościach czynić dokładnie to, czego druga w tych okolicznościach zakazuje. Mówi się wówczas o lukach logicznych. Luki może usunąć prawodawca, uzupełniając regulację. Stwierdzone luki pozorne, których źródłem jest niedostateczna znajomość stanu prawnego lub dopuszczalnych zasad egzegezy prawniczej, usuwa się w praktyce stosowania prawa dwiema drogami: za pomocą reguł interpretacyjnych sensu stricto oraz za pomocą reguł walidacyjnych — w tym głównie analogii legis i iuris.
6.9. Prawo międzynarodowe publiczne a prawo wewnętrzne
   Prawo międzynarodowe publiczne tworzone jest w drodze umów i sankcjonowania zwyczajów. Była już o tym mowa wyżej (por. rozdz. III).
   Zakres przedmiotowy prawa międzynarodowego jest współcześnie bardzo szeroki. Historycznie rzecz ujmując, pierwszym wykształconym działem tego prawa było prawo wojny. W miarę upływu czasu akcent przesuwał się na regulacje dotyczące stosunków pokojowych między państwami. Podział Grocjusza zaproponowany w jego fundamentalnym dziele: „O prawie wojny i pokoju" stracił podstawowe znaczenie, pojawiły się nowe zjawiska międzynarodowe wynikające m. in. z dynamicznego rozwoju nauki i techniki.
   Przedmiotem regulacji prawa międzynarodowego publicznego są takie zagadnienia jak: podmioty prawa międzynarodowego, terytorium państw, reprezentacja państw w stosunkach międzynarodowych, problemy ludności (obywateli, cudzoziemców, ekstradycji przestępców, itd.) oraz międzynarodowej ochrony praw człowieka, organizacje międzynarodowe, pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych, prawo konfliktów zbrojnych, a także źródła i tryb tworzenia prawa międzynarodowego.
   
6.9. Prawo międzynarodowe publiczne a prawo wewnętrzne	133
   W praktyce międzynarodowej przyjmuje się, że problem uregulowania stosuku między prawem międzynarodowym a prawem wewnętrznym należy do tego drugiego. Na ogół państwa wyrażają swoje stanowisko w tej sprawie zamieszczając odpowiednie normy w konstytucji. Poszczególne państwa przyjmują w praktyce różne rozwiązania szczegółowe, jednak wyraźnie zauważalna jest tendencja do uznawania wyższej mocy prawnej prawa międzynarodowego nad prawem wewnętrznym. Takie stanowisko przeważa też w doktrynie polskiej. Projekt Konstytucji z 19 czerwca 1996 r. zawiera, między innymi, następujące postanowienia: „Ratyfikowane umowy międzynarodowe, po ich ogłoszeniu w Rzeczypospolitej Polskiej, stanowią część wewnętrznego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie jest uzależnione od wydawania ustaw. Umowa międzynarodowa ratyfikowana na podstawie upoważnienia wyrażanego w ustawie, ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli umowy tej nie da się pogodzić z przepisami ustawy. Pozostałe umowy międzynarodowe wiążące Rzeczypospolitą Polską mają pierwszeństwo, w wypadku gdy się nie dają pogodzić z aktami normatywnymi podporządkowanymi ustawie".
6.10. Prawo europejskie a prawo wewnętrzne Polski
   Polska 16 grudnia 1991 podpisała Układ Europejski ustanawiający Stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej. Układ wszedł w życie l lutego 1994 roku.
   Traktatowe unormowanie stosunków zewnętrznych ma ogromne znaczenie dla każdego państwa.
   Do podstawowych zobowiązań wynikających z Układu należy harmonizacja prawa wewnętrznego Polski i prawa wspólnotowego w drodze unifikacji, zbliżenia i upodobnienia.
   Harmonizacja prawa nie oznacza ujednolicenia rozwiązań, lecz takie uporządkowanie i powiązanie różnych elementów prawa Wspólnot i Polski, aby ukształtowała się sfera normatywna pozwalająca na bezkolizyjne rozwiązywanie pojawiających się problemów i konfliktów prawnych.
   W Układzie Europejskim wyodrębnia się: unifikację, zbliżenie i upodobnienie prawa jako metody harmonizacji. Zasadą jest
   
134

6. System prawa

zbliżenie prawa, dwie pozostałe metody występują jako wyjątki. Unifikacja oznacza, że prawo krajowe zostaje zastąpione prawem ujednoliconym. Upodobnienie można uznać za przypadek lex specialis w stosunku do generalnej zasady zbliżenia prawa.
   Art. 68 Układu stanowi: „Strony uznają, że istotnym warunkiem wstępnym integracji gospodarczej Polski ze Wspólnotą jest zbliżenie istniejącego i przyszłego ustawodawstwa Polski do ustawodawstwa istniejącego we Wspólnocie. Polska podejmie wszelkie starania w celu zapewnienia zgodności jej przyszłego ustawodawstwa z ustawodawstwem Wspólnoty". W art. 69 wylicza się te dziedziny regulacji, które w szczególności wymagają zbliżenia przepisów prawnych.
   W praktyce przekształcenia dotyczą tylko niektórych elementów naszego systemu prawa. Warto dodać, że w wielu dziedzinach prawo polskie nie wymaga w ogóle działań harmonizujących, nie odbiega bowiem od uregulowań europejskich. Ponadto, harmonizacja wcale nie musi polegać na zmianach w prawie wewnętrznym. Możliwe jest na przykład, pozostawienie prawa krajowego bez zmian, a wprowadzenie przepisów wspólnych, obowiązujących obok dotychczasowych regulacji. Dopuszczalne jest także harmonizowanie prawa w drodze wzajemnego uznania obowiązujących regulacji wewnętrznych za równorzędne. Można też stworzyć w państwie układ alternatywny, wprowadzić regulację odpowiadającą prawu wspólnotowemu pozostawiając w mocy regulację wewnętrzną. Adresat ma prawo wybrać jedną z nich jako wiążącą dla siebie. W końcu harmonizacja może oznaczać też deregulację.
   Obecnie sytuacja jest następująca. Polska ma liczne obowiązki związane z adaptacją elementów systemu prawa polskiego do standardów Wspólnot, zarówno tych aktualnych jak i przyszłych, ale jednocześnie — ponieważ nie jest członkiem Wspólnot — nie ma praktycznie wpływu na proces kształtowania tego prawodawstwa. Wejście do Wspólnot byłoby więc istotne również dlatego, że oznaczałoby uzyskanie kompetencji do współdecydowania o treści prawa, a nie tylko do jego wykonywania i stosowania, jak to jest obecnie.
   Harmonizacja prawa współczesnych państw ma wiele zalet, m. in. prowadzi do racjonalizacji wysiłku legislacyjnego i racjonalizacji rozwiązań, ułatwia międzynarodowe kontakty prawne, promuje więzi poziome oparte na normach typu koordyna-
    
6.10. Prawo europejskie a prawo wewnętrzne Polski	135
cyjnego. Jej potrzeba wynika z samej istoty gospodarki rynkowej, chodzi tu głównie o znoszenie przeszkód w tworzeniu i działaniu wspólnego rynku. Są i wady niektórych rozwiązań, na przykład rozwój ponadnarodowej biurokracji, tendencje do koncentracji władzy i centralizacji podejmowania decyzji w organach Unii.
   Prawo europejskie jest zjawiskiem niejednoznacznie charakteryzowanym w doktrynie. Generalnie wyróżnia się dwa stanowiska.
   Według pierwszego, prawo europejskie jest działem prawa międzynarodowego, choćby z tego względu, że pierwotne, tzw. statutowe źródła Wspólnot są traktatami międzynarodowymi.
   Według drugiego stanowiska, prawo to stanowi autonomiczny porządek prawny, różny od prawa międzynarodowego i wewnętrznego. Wskazuje się na istnienie oryginalnej, autonomicznej władzy zwierzchniej Unii i wynikającą z tego możliwość stanowienia obowiązującego prawa stosowanego bezpośrednio w sferze wewnętrznej państw członkowskich. Pogląd o samodzielności porządku prawnego Wspólnot został poparty o orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości oraz w praktyce konstytucyjnej większości państw członkowskich.
   Europejskość prawa wspólnotowego wiązać należy z tożsamością kulturową tego prawa oraz z jego terytorialnym i personalnym obowiązywaniem. Prawo europejskie jest prawem sub-regionalnym.
   Źródła prawa Wspólnot dzieli się na: źródła pisane i źródła niepisane. Do źródeł pisanych zalicza się:
a) pierwotne źródła prawa,
b) wtórne źródła prawa, a ponadto:
c) umowy międzynarodowe zawierane z państwami trzecimi
i organizacjami międzynarodowymi,
d)	porozumienia zawierane między krajami członkowskimi.
System prawa Unii współkształtują także niepisane źródła
prawa, do których zalicza się:
a) ogólne zasady prawa,
b) prawo zwyczajowe.
   Są one artykułowane przede wszystkim poprzez orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości.
   Kryterium podziału źródeł na „pierwotne" i „wtórne" jest dyskusyjne. Wskazuje się na podmiot lub przedmiot regulacji.
   
136

6. System prawa

   Według kryterium podmiotowego określenie „prawo pierwotne" odnosi się do umownego prawa międzynarodowego powołującego Wspólnoty do życia i stwarzającego podstawy ich ustroju (traktaty założycielskie, aneksy, protokoły do traktatów założycielskich, traktaty późniejsze modyfikujące traktaty założycielskie, umowy asocjacyjne państw Wspólnot z państwami, które stały się członkami Wspólnot po 1957 r.). Chodzi więc o prawo stworzone przez państwa członkowskie.
   Pojęcie „prawa wtórnego" obejmuje natomiast akty stanowione nie przez państwa członkowskie, a przez organy Wspólnot.
   Nie jest to kryterium precyzyjne, choćby z uwagi na akty wielostronne prawa wtórnego zawierane przez państwa członkowskie.
   Według kryterium przedmiotowego „prawem pierwotnym" są traktaty założycielskie oraz ich uzupełnienia i zmiany, zaś „prawem wtórnym" — źródła, które „prawo pierwotne" realizują.
   „Wtórne" źródła prawa to: rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie.
   Rozporządzenie ma charakter generalnie — abstrakcyjny. Obowiązuje w całości i jest stosowane bezpośrednio w każdym z państw członkowskich. Staje się częścią porządku prawnego każdego z tych państw uchylając przepisy prawa wewnętrznego, jeśli są sprzeczne z ich treścią. Sądy poszczególnych państw są obowiązane stosować rozporządzenia w praktyce orzekania, tak jak inne obowiązujące akty prawa wewnętrznego.
   Dyrektywa wiąże państwo członkowskie będące jej adresatem w zakresie rezultatów, pozostawiając organom wewnętrznym państw wybór formy i metod jej realizacji. Dyrektywy podlegają zatem wewnątrzpaństwowej transformacji.
   Dyrektywy stanowią główne źródło harmonizacji prawa w państwach Wspólnot. Są też ważne z punktu widzenia integracji Unii z państwami stowarzyszonymi.
   Decyzja obowiązuje w całości konkretnego adresata, do którego jest skierowana. Decyzje różnią się od rozporządzeń organów Wspólnot swoim indywidualnym i konkretnym charakterem, natomiast od dyrektyw ponadto wyraźnym sprecyzowaniem treści obowiązku, od opinii i zaleceń wyróżnia je to, że są wiążące.
   Zalecenia i opinie nie są formalnie wiążące. Akty tego typu zalicza się w doktrynie prawniczej do tzw. soft law („miękkiego
   
6.11. Treściowe i funkcjonalne związki norm prawnych	137
prawa"). Państwa członkowskie wydające swoje akty prawa wewnętrznego, z reguły biorą pod uwagę ich treść z uwagi na zasadę solidarności.
   Bliższa charakterystyka tej problematyki jest przedmiotem wykładów na wyższych latach studiów.
   Warto wspomnieć, że projekt Konstytucji RP z 19 06 1996 r. wyraźnie postanawia, że jeżeli wynika to z umowy konstytutują-cej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w wypadku kolizji z normami prawa krajowego. Projekt stanowi także, że Polska może na mocy umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu wykonywanie niektórych uprawnień władz państwowych.
6.11. Treściowe i funkcjonalne związki norm prawnych z innymi normami społecznymi
   Życie społeczne objęte jest nie tylko kontrolą prawną, ale i poddane regulacji przez inne typy ogólnych norm społecznych, takich jak np. normy moralne, obyczajowe, religijne, normy różnych organizacji (partii politycznych, związków zawodowych, zrzeszeń, itp.).
   Normy społeczne (w tym i prawne) wyróżniają się spośród innych werbalnych aktów wpływania na zachowania ludzkie pod wieloma względami. Normy kształtują szczególnie ważne z punktu widzenia społecznego stosunki międzludzkie. Stosunki społeczne regulowane przez normy prawne nazywa się stosunkami prawnymi. Normy są tworzone w celu oddziaływania na zbiorowości; powstają w celu trwałego udziału w kontroli nad zachowaniami społecznymi; są związane z sankcjami, co ma wpływ na ich skuteczność.
   Współcześnie, centralna pozycja systemu prawa wśród innych systemów norm jest oparta na bardzo złożonych powiązaniach prawa z innymi systemami regulacji życia społecznego. Normy te w rozmaity sposób nakładają się na „rusztowania" zbudowane z norm prawnych, „przenikają" system prawa, „wzmacniają" i „wspierają" regulacje prawne, „uzupełniają" je, nawet „konkurują" z nimi i „osłabiają" je.
Na wyróżnienie zasługują dwa rodzaje związków zachodzą-

138

6. System prawa

cych między normami prawnymi a innymi normami społecznymi — związki treściowe i funkcjonalne.
   Z punktu widzenia treściowego stosunku norm społecznych wyróżnić można generalnie dwa typy współzależności.
   Po pierwsze, normy prawne regulują stosunki nie uregulowane innymi normami. Tym samym w tym zakresie podmioty prawa poddane są tylko jednemu systemowi kontroli.
   Po drugie, na określoną sferę zachowań nakładają się dwie regulacje (lub więcej). Wówczas zarówno normy prawne, jak i inne normy społeczne wyznaczają standardy zachowań dla tej samej sfery aktywności społecznej. Mówimy wtedy o wspólnym przedmiotowo zakresie regulacji, przy czym,przy zachowaniu skali podobieństwa, wzorca mogą się różnić pod względem generalności i abstrakcyjności. Wzorce zachowań w obu typach norm mogą być w tej sytuacji treściowo: a) zbieżne, b) niezgodne, c) sprzeczne. Zasadą w systemie prawa demokratycznego państwa jest wariant pierwszy, wyjątkiem trzeci.
   Zbieżność regulacji może kształtować się na dwóch płaszczyznach.
   Po pierwsze, obie regulacje mogą być dokonane na takim samym poziomie uogólnienia.
   Po drugie, między normami może zachodzić relacja lex generalis — lex specialis, np. zakaz publicznego znieważania przedmiotu czci religijnej z art. 198 kk i zakaz zbeszczeszczania hostii z can 232 kodeksu kanonicznego.
   W tych przypadkach skuteczność norm pozaprawnych może pozytywnie wpływać na efektywność odpowiednich norm prawnych.
   Normy prawne mogą niekiedy pozostawać w treściowym stosunku niezgodności z normami pozaprawnymi. Praktycznie, wchodzą tu z reguły w grę sytuacje, gdy prawo uznaje pewne działania za dozwolone, zaś inne normy za naganne, w krańcowych przypadkach zakazuje ich wykonania. Przykładowo, taki stosunek istnieje pomiędzy normą prawną dopuszczającą w pewnych wypadkach przerwanie ciąży a rozpowszechnioną normą moralną i religijną zakazującą dokonania takiego zabiegu w ogóle.
   W końcu normy prawne i pozaprawne mogą pozostawać w treściowym stosunku sprzeczności. Zachodzi on wówczas, gdy norma prawna nakazuje jakieś zachowanie, a inna norma spo-
   
6.11. Treściowe i funkcjonalne związki norm prawnych	l 39
łeczna zabrania — albo na odwrót. Przykładowo, w przepisach prawa kanonicznego znajduje się norma nakazująca udzielania chrztu dziecku rodziców niewierzących, które znajduje się w niebezpieczeństwie śmierci, nawet wbrew woli rodziców. Jest ona sprzeczna z art. 196 kk.
   Jednostka w przypadku niezgodności albo sprzeczności norm prawnych i innych norm społecznych staje w obliczu konfliktu ról, np. obywatela i członka organizacji społecznej. Jest to konflikt decyzyjny wiążący się z koniecznością wyboru rozwiązania w planie aksjologicznym. Wybór polega na świadomym „uporządkowaniu" swoich ról społecznych i uznaniu jednej z nich za aksjologicznie nadrzędną. Ocena roli przez jednostkę, internalizacja normy albo negatywny do niej stosunek wynika w znacznym stopniu ze stanu jej świadomości społecznej i prawnej.
   Związki funkcjonalne polegają na wzajemnym oddziaływaniu prawa i innych norm społecznych, kształtującym treść i zakres regulacji obu rodzajów norm, a przede wszystkim wpływającym na ich stosowanie i skuteczność. Zagadnienie to wykracza poza problem relacji treściowych. To, jak wzajemnie oddziaływują na siebie prawo i inne systemy normatywne zależy od szeregu powiązanych ze sobą i podlegających nieustannym zmianom czynników kulturowych — badają je nauki teoretycznoprawne, głównie zaś socjologia, psychologia i antropologia prawnicza.
   Normy społeczne oddziaływują na wszystkie rodzaje zachowań prawnych.
   W procesie prawodawczym pełnią trzy podstawowe funkcje: legitymacyjną (służą uzasadnieniu potrzeby określonych działań legislacyjnych lub zachowania status quo), hamulca (utrudniają lub uniemożliwiają efektywną regulację określonych sfer) i motywacyjną (stanowią rzeczywiste przesłanki decyzji prawotwórczych).
   W procesach wykładni prawa znaczenie norm społecznych przejawia się przede wszystkim w interpretacji klauzul generalnych, oraz co jest szczególnie istotne — aktach wykładni pozaję-zykowej, zmierzających do osiągnięcia takich celów jak „słuszność", „celowość", „racjonalność zewnętrzna" i „adekwatność" prawa.
   W procesach stosowania prawa — normy społeczne stanowić mogą jawne (powołane w przepisach prawnych) lub ukryte przesłanki wypełniania luzów i wymierzania sankcji.
   
140

6. System prawa

   Odróżnić należałoby przy tym ten rodzaj powiązań prawa z innymi normami społecznymi, który znajduje odbicie w języku prawnym (przepisy odsyłające pozasystemowo, klauzule generalne, zwroty ocenne, niektóre zasady prawa), od wpływu rzeczywistego, zależnego od szeregu czynników natury psychospołecznej, politycznej, ideologicznej.
   Relacja prawa do norm pozaprawnych jest też jednym z podstawowych czynników, od których zależy stopień skuteczności prawa. Normy społeczne mogą sprzyjać skuteczności norm prawnych lub skuteczność tą osłabiać, co wiąże się za wspomnianym już zjawiskiem konfliktu norm i ról.
   Następstwa wzajemnego nakładania się lub wspierania różnych typów norm mogą przez prawotwórcę: a) zamierzone, b) niezamierzone, lecz brane pod uwagę, c) niezamierzone i nieznane (ryzyka). Dążeniem prawotwórcy może być włącznie normy społecznej do systemu prawa, lub też wspieranie, modyfikacja, osłabienie, zakazanie wzoru zachowania wyrażonego przez normę społeczną. Optymalnym dla władzy politycznej rozwiązaniem jest sytuacja, gdy normy prawne przestrzegane są nie z obawy przed wymierzeniem i wykonaniem sankcji prawnej, lecz z uwagi na akceptację ich treści. Istotnym źródłem tej akceptacji jest zgodność norm prawnych z normami społecznymi przyjmowanymi, a w szczególności uznawanymi przez adresatów.
   Zagadnienie związków funkcjonalnych to również problem genetycznego powiązania i wzajemnego przenikania norm prawnych oraz pozostałych norm społecznych. Porządek prawny społeczeństw pierwotnych wspierał się przede wszystkim na powszechnie akceptowanych normach moralnych, obyczajowych i religijnych. Ich uznawanie, instytucjonalizacja i sankcjonowanie przez „władze" grupy rozpoczęło proces formowania nowożytnych systemów prawa.
   Tradycyjnie istotną rolę w życiu społecznym pełnią normy moralne i religijne, wzrasta natomiast znaczenie norm politycznych, technicznych i norm organizacji społecznych. Tendencja ta ma źródło w rosnącym stopniu organizacji politycznej społeczeństwa oraz rozwoju demokratycznych swobód, natomiast w przypadku norm technicznych wiąże się przede wszystkim z postępami cywilizacji technicznej i potrzebą ochrony przed wynikającymi stąd zagrożeniami.
Szczególne związki łączą normy prawne i moralne. Normy

6.11. Treściowe i funkcjonalne związki norm prawnych	141
moralne są dyrektywami postępowania według kategorii „dobra" i „zła". „Dobro" i „zło" to kategorie różnie rozumiane, a relacje między prawem a moralnością od stuleci stanowią jedno z podstawowych zagadnień filozofii prawa.
   Niezwykle istotnym problemem są relacje walidacyjne (bliżej por. rozdz. VII). Pozytywizm prawniczy stoi tu na stanowisku niezależności walidacyjnej prawa i moralności, natomiast koncepcje prawa natury uznają zgodność norm prawa stanowionego z określonymi standardami zewnętrznymi (np. „dobre" prawo chroni równość, wolność, własność) oraz wewnętrznymi (np. „dobre" prawo musi być jawne) za konieczny wymóg ich obowiązywania. W przypadku sprzeczności prawa pozytywnego z prawem natury koncepcje te dopuszczają, w różnym co prawda zakresie, prawo rządzonych do oporu i obywatelskiego (cywilnego) nieposłuszeństwa.
   Z punktu widzenia prawotwórcy, problemem coraz bardziej znaczącym, jest nie tyle ułożenie stosunku między prawem a normami moralnymi, a pogodzenie z sobą wielu moralności — tak, aby oparte na ich podstawie działania i postawy nie prowadziły do konfliktów społecznych.
   Stanowienie prawa nie jest możliwe bez oceny ludzkich zachowań z punktu widzenia „dobra" i „zła", wkracza więc w obszar obowiązywania i działania norm moralnych.
   Możliwe są w tej mierze dwa podstawowe warianty rozwiązań legislacyjnych.
   Po pierwsze, rozwiązania legislacyjne oparte na konsensusie, przy czym konsensus budowany być może na zgodzie co do pewnych wartości podstawowych (rolą prawa jest wtedy ich ochrona) albo na zgodzie na różnice (rolą prawa jest wówczas wyznaczanie granic, w ramach których jednostki mogą kierować się własnymi normami i przekonaniami moralnymi — przykładem może być koncepcja neutralności moralnej prawa).
   Po drugie, rozwiązania legislacyjne oparte na zaangażowaniu aksjologicznym prawotwórcy (rolą prawa jest preferowanie pewnych koncepcji moralnych względem innych).
   Szczególnie dużo uwagi nauki prawne poświęcają roli norm moralnych w procesach wykładni prawa. Rola ta zależy od treści prawa pozytywnego i od przyjętej w danej kulturze prawnej koncepcji normatywnej wykładni. Podkreślić należy, że normy moralne, poprzez odesłania do nich zawarte w tekstach praw-
   
142

6. System prawa

nych, głównie w klauzulach generalnych (np. klauzula „zasady współżycia społecznego") wyznaczają treść i granice praw podmiotowych (zob. art. 5 kodeksu cywilnego).
   Pod pojęciem normy religijne rozumie się zazwyczaj cały powiązany z sobą kompleks norm, obejmujący normy regulujące zasady działania organizacji wyznaniowej (np. prawo kanoniczne), normy dotyczące spraw kultu i obrządku religijnego oraz normy moralności perfekcjonistycznej wynikające z podstawowych zasad wiary i poparte auterytetem religii. Dla systemu prawa największe znaczenie mają te ostatnie.
   Z uwagi na zakres regulacji, stosunek treściowy i zależności walidacyjne między normami religijnymi i prawnymi wyróżnić można modelowo następujące rodzaje relacji:
— fuzję: prawo i religia tworzą jeden, spójny system norm,
— uzupełnianie: oba systemy mają rozłączny zakres regulacji,
uzupełniając się (funkcjonalnie) nawzajem,
— równowagę: zakresy regulacji „przecinają się", natomiast
między normami obu systemów nie zachodzą sprzeczności,
ewentualnie rozstrzygane są jednoznacznie w oparciu o inne
niż hierarchiczna reguły walidacyjne,
— podporządkowanie: zakresy regulacji „przecinają się", a ist
niejące sprzeczności norm rozstrzygane są w oparciu o gene
ralną zasadę prymatu jednego systemu nad drugim,
— rozdział: zakresy obu systemów są rozłączne, nie występują
między nimi zależności funkcjonalne i walidacyjne,
— wykluczanie: jeden z systemów nie uznaje generalnie drugie
go i zakazuje zachowań opartych na jego normach.
   W swojej czystej postaci relacje te w zasadzie współcześnie nie występują. Rzeczywiste powiązania prawa i religii cechuje połączenie elementów właściwych dla różnych modeli.
   Sprawą otwartą jest wyodrębnienie norm politycznych. Poszukiwanie specyficznych norm politycznych napotyka na trudności i komplikacje, uwikłane jest bowiem w dyskusje na temat pojęcia polityki, które to pojęcie ma stanowić kryterium kwalifikacji reguł.
   Jeśliby przyjąć, że na normy polityczne składają się reguły gry politycznej oraz reguły rządzenia, to wzajemną funkcjonalną relację między normami prawnymi a normami politycznymi przedstawić można w dużym uproszczeniu następująco: funkcjonowanie określonych norm politycznych określa granice rze-
   
6.11. Treściowe i funkcjonalne związki norm prawnych	143
czywistej władzy politycznej prawodawcy. Prawodawca „legalizuje" normy polityczne, czyniąc je normami prawnymi, albo określa prawne ramy kreowania norm politycznych przez odpowiednie podmioty (np. partie polityczne). Ustanowione normy prawne mogą ograniczać działania sprawujących władzę polityczną, ale tylko wtedy, gdy rozmiary ich faktycznej władzy nie są wystarczające dla zmiany, obejścia lub zignorowania prawa.
   Normy polityczne nie należą bez reszty do prawa. Wiele norm politycznych (np. w polskim systemie — normy dotyczące ministrów bez teki, sposobów uzgadniania decyzji między różnymi organami władzy, zasady obradowania takich organów kolegialnych jak np. Rada Ministrów) miało i ma charakter zwyczajów politycznych.
   Za naruszanie norm politycznych grozić mogą: a) sankcje prawne (jeśli normy polityczne należą do systemu prawa); b) sankcje sprowadzające się do ograniczenia albo pozbawienia władzy politycznej, a co za tym idzie — na ogół likwidujące lub zmieniające zakres obowiązków należnych przez normy polityczne (nie zwalniające natomiast od obowiązków prawnych).
   Interesująco splatają się z prawem także inne typy norm. Na przykład, wciąż rośnie znaczenie norm wielkich organizacji międzynarodowych, a w związku z nasyceniem otoczenia społecznego techniką podnosi się ranga norm technicznych.
   Normy techniczne to normy ustanowione w oparciu o dyrektywy techniczne, nakazujące adresatowi jakieś postępowanie w procesie oddziaływania na przedmioty przyrody. Dyrektywy techniczne wyznaczają środki optymalnego, na gruncie przyjętej wiedzy, sposobu osiągania określonego celu przyrodniczego. Są to więc szczególnego rodzaju reguły prakseologiczne. Treść norm technicznych uwarunkowana jest poziomem nauki, techniki i ludzkich umiejętności. Podstawowe funkcje spełnione przez takie normy to ochrona dóbr odbiorców, użytkowników i samych wytwórców wyrobów i usług materialnych przed zagrożeniami, jakie niesie ze sobą cywilizacja techniczna i jej wytwory; po drugie, optymalizacja szeroko rozumianych kosztów wytworzenia produktu; po trzecie, standaryzacja techniczna i technologiczna. Mimo, że podleganie tym normom nie jest na ogół przymusowe, stosowane są ze względu na ich instrumentalną racjonalność.
   Prawotwórca uznając społeczną wagę niektórych z norm technicznych, z uwagi na wspomniane już funkcje, włącza je bezpo-
   
144

6. System prawa

 

I

średnio do systemu prawa lub odsyła do nich. Przepis odsyłający określać może dokładnie jakie normy lub przez kogo ustanowione należy stosować, może też odwoływać się do zasad wiedzy technicznej, zawodowej, norm technicznych itp.
   Podkreślić należy, że dynamika zmian technicznych mnoży nowe złożone sytuacje w tempie przekraczającym mobilność skrępowanych procedurami ośrodków legislacyjnych — normy pozaprawne wchodzą w tę lukę — łatwiej je ustanawiać i zmieniać. Zdolności adaptacyjne systemów pozaprawnych są większe, stąd państwo wykazuje nimi aktywne zainteresowanie, odsyłając do nich albo pozostawiając „wolne pola" dla tych regulacji.
   Zjawiskiem, na które zwraca się coraz częściej uwagę jest uwikłanie człowieka w szereg norm tworzonych przez organizacje społeczne, zawodowe, polityczne, samorządowe. Związanie człowieka tymi normami wynika z przynależności do określonych organizacji, nie ma więc z formalnego punktu widzenia charakteru przymusowego. Wielość ról społecznych, które pełni jednostka i do których aspiruje, oznacza jednak konieczność podporządkowania się określonym norm społecznym.
   W oznaczonych wypadkach istnieje prawny obowiązek tworzenia przez określone podmioty norm dotyczących członków pewnych organizacji lub społeczności (np. w prawie polskim wymóg ustanowienia statutu przez partię polityczną, czy też pewnych aktów przez organy szkoły wyższej). Zasadą natomiast jest wolność tworzenia tego typu norm w granicach wyznaczonych przez obowiązujące prawo.
   Decentralizacja funkcji sterujących państwa i ich delegowanie organizacjom „reprezentującym" podsystemy jest jednym z podstawowych postulatów programu „prawa refleksyjnego". Zwolennicy tego programu zwracają uwagę na dokonujące się już przemiany formalne i treściowe norm prawnych skorelowane z przobrażeniami i wzrostem rangi regulacji pozaprawnych pochodzących od wyspecjalizowanych organizacji, nie tylko wewnątrzpaństwowych, ale i międzynarodowych.
   Skupienie dużego doświadczenia profesjonalnego, wysoko wykwalifikowanych specjalistów, mniejsza formalizacja działań, w tym i normotwórczych, większa mobilność organizacji niż centrów państwowej legislacji, bliższy kontakt z praktyką, stwarzają w wielu organizacjach funkcjonujących poza aparatem państwowym dobre warunki do trafnych regulacji w wysoce specjalistycznych sferach techniki i gospodarki.
   
r

6.11. Treściowe i funkcjonalne związki norm prawnych	145
   W praktyce powstają akty, które pochodzą wprawdzie od normodawców nie posiadających formalnie legitymacji do stwarzania przymusowej podległości normom (poza członkami organizacji), jednak ich faktyczny autorytet jest na ogół znaczny. W związku z tym należałoby oczekiwać, że wola lub wiedza wyrażona w regulacji nie zostanie zlekceważona, lecz wzięta pod uwagę przez zainteresowane podmioty. Akty tego typu zalicza się w doktrynie prawniczej do tzw. soft law („miękkiego prawa"). Posługiwanie się w dyskusjach tym kontrowersyjnym, czasem wręcz mylącym terminem, jest bez wątpienia ewidentnym przejawem trudności, jakie napotyka nauka w obliczu tego stosunkowo nowego, a jakże już istotnego zjawiska normatywnego, wymagającego ogólnoteoretycznego i dogmatycznoprawnego ujęcia.
   Przesłanki skuteczności tego typu regulacji można wiązać z faktem, że dość wyraźnie zdają się one służyć adresatom. Sugestywność uzasadnień jest wysoka. Najczęściej są to normy typu prakseologicznego, o charakterze naukoworacjonalnym albo zdroworozsądkowym. Reguły techniczne opierają się zazwyczaj na uprzednio prowadzonych badaniach naukowych, reguły rozsądkowe na praktycznej użyteczności i doświadczeniu gremiów specjalistów wskazujących, że dane zachowanie stanowi optymalny środek do osiągnięcia pewnego celu. Część reguł ma za sobą co najmniej minimum uznania i praktyki. W związku z tym wyróżnia się niekiedy soft law typu deklaratoryjnego i programowego. Trzeba jednak zaznaczyć, że w istocie proponowane wzorce są tworem „sztucznym" w tym sensie, że nie stanowią prostej sumy doświadczeń praktyki, ale jej przetworzenie, twórcze ujednolicenie i rozwinięcie.
   Podstawową właściwością tych regulacji jest to, że nie są one przymusowe, a więc od momentu publicznego ogłoszenia tekstu zawarte w nich normy „żyją własnym życiem", pozostają w zasadzie w powszechnej dyspozycji i wchodzą w zastosowanie na podstawie swobodnych aktów przystąpienia. Są to więc normy „otwarte" w rozumieniu przyjętym w teorii norm.
   Jednostki, grupy, strony umów, organy w poszczególnych państwach, przedsiębiorstwa i inne instytucje zainteresowane podniesieniem poziomu wykonania swoich zadań przystępują do wielu regulacji w praktyce (np. zarządzając ich wykonywanie u siebie), niezależnie od jakichkolwiek działań legislacyjnych w kraju.
   
146

6. System prawa

   W doktrynie na ogół uznaje się doniosłe znaczenie unormowań tego typu, z tym, że nauka wiąże je przede wszystkim z funkcją pośredniego wpływu tych aktów na życie społeczne, tj. ze stwarzaniem prototypów regulacji wykorzystywanych głównie w międzynarodowych, a czasem i krajowych centrach legislacyjnych.
   W praktyce jednak znaczna część „miękkiego prawa" nie przekształca się w „twarde prawo".
   Milczenie prawodawcy bywa często wynikiem racjonalnej decyzji, np. na gruncie jego wiedzy i ocen związanych z wysoce specjalistyczną, techniczną sferą działania, prawo nie będzie tam właściwym instrumentom socjotechnicznym. Choćby ze względu na to, że zagrożenie przymusem może prowadzić do osłabienia efektywności działań, do obniżenia standardu wykonania zadań. Sprecyzowanie zagrożeń prawnych może w pewnych warunkach sprzyjać obniżeniu siły tendencji do działania u adresatów norm, zwłaszcza jeśli to ma być działanie twórcze, innowacyjne rozwiązywanie dylematów cywilizacji technicznej. Działania tego typu noszą w sobie pewne ryzyko popełnienia błędu. Atmosfera „nieoceniająca" sprzyja działaniom ryzykownym. Tak więc normy niestanowcze mogą być tu korzystne.
   Bywa też, że prawodawca milczy dlatego, iż wprowadzenie wysokich standardów proponowanych w regulacjach typu soft law przekracza możliwości ekonomiczne konkretnych państw.
   Normy wyspecjalizowanych organizacji w sferze techniki są współcześnie coraz znaczniejszym zjawiskiem. Jest charakterystyczne, że regulacje te w dużym stopniu zaspakajać mogą obie potrzeby współczesnej cywilizacji technicznej: potrzebę standaryzacji, wysokiej precyzji — pochodzą bowiem od organizacji profesjonalistów oraz potrzebę innowacyjności — wobec zachowania zasady dobrowolności przystępowania do nich. Obniża to ryzyko obowiązywania norm przestarzałych, stwarza warunki do szybkiego dostosowywania treści reguł do nowo wypracowanych technik.
   Regulacje te są symptomem dynamicznych przemian we współczesnych systemach normatywnych. Ten sposób lansowania i wypróbowywania ambitnych koncepcji reprezentujących wysokie standardy jest oznaką poszukiwania nowych dróg kształtowania stosunków społecznych i bez wątpienia jest wart bliższego zainteresowania w teorii i dogmatyce prawa.
   
7. WYKŁADNIA PRAWA
7. WYKŁADNIA PRAWA
7.1. Uwagi ogólne
   Wykładnia prawa (zwana też egzegezą prawniczą bądź interpretacją prawa) jest czynnością intelektualną, polegającą na formułowaniu jednoznacznych, generalnie — abstrakcyjnych i obowiązujących norm z treści przepisów prawnych.
   Celem wykładni jest więc odtworzenie norm prawnych wysłowionych w przepisach. Sam termin „wykładnia" jest odnoszony zarówno do procesu objaśniania przepisów prawnych, jak i do rezultatu tego procesu. W doktrynie podkreśla się, że prawo jest tworem kultury, w związku z tym można wykładnię prawa rozumieć jako szczególny przypadek interpretacji humanistycznej (do pewnego stopnia interpretuje się podobne inne wytwory kultury: dzieła literackie, muzyczne, plastyczne). W niektórych koncepcjach utożsamia się wykładnię prawa z samym rozumieniem określonego jeżyka (por. np. hermeneutyczną tezę: „ prawa nie ma przed interpretacją"), tak więc każde rozumieniem jest wykładnią. Spotykane są też poglądy, że wykładnia dotyczy jedynie tekstów niejasnych („clara non sunt interpretanda, interpretatio cessat in claris"), a więc nie każda prośba odtworzenia norm będzie w tej koncepcji wykładnią.
   W systemach prawa ustawowego przyjmuje się istnienie wyraźnej różnicy między tworzeniem i stosowaniem prawa, którego wykładnia jest inherentnym elementem. W systemie common law z uwagi na inny charakter źródeł prawa przebieg procesu wykładni jest w znacznym stopniu inny niż w Europie kontynentalnej; choć w obu typach systemów interpretacja dokonuje się głównie w ramach aktywności podmiotu stosującego prawo prowadzącej do wydania odpowiedniej decyzji konkretnie — indywidualnej. Z tym, że w systemie common law sąd wyraźnie łączy funkcje prawodawcze z funkcjami interpretacyjnymi. Sędziowie amerykańscy i angielscy tworzą, uzupeł-
   
148

7. Wykładnia prawa

niają, zmieniają, stosują i interpretują prawo. Odgrywają też niezmiernie doniosłą rolę badając konstytucyjność ustaw.
   Warto zauważyć rosnącą rolę sądów w Polsce — wiąże się to, między innymi, z powrotem do zasady podziału władzy i kształtowaniem się przekonania, że sądy powinny mieć prawo do kreatywnej wykładni prawa. Są to jednak zagadnienia przekraczające ramy wstępu do nauk prawnych.
   Nasze rozważania ograniczymy do analizy procesu wykładni w systemie prawa ustawowego.
   Wykładnia przebiega według pewnych reguł (zasad, schematów), które zakładane w konkretnych rozumowaniach prawników pozwalają na rozwiązanie zagadnień:
a) typu walidacyjnego ( czy norma N w czasie C obowiązuje
w systemie S?),
b) typu interpretacyjnego sensu stricto (jaka jest treść i zakres
normy N obowiązującej w czasie C w systemie S?).
   Reguły te nazwiemy regułami wykładni prawa (bądź regułami interpretacji prawa sensu largo niekiedy regułami egzegezy prawniczej. Reguły te są wytworem doktryny i praktyki prawniczej. Wśród nich można wyróżnić:
a) reguły służące pomocą w rozwiązywaniu konkretnych
problemów walidacyjnych, tj. stosowane przy rozstrzy
ganiu  kwestii  obowiązywania  bądź nieobowiązywania
określonych norm prawnych (przepisów prawnych),
b) reguły służące pomocą w rozwiązywaniu zagadnień inter
pretacyjnych sensu stricto, tj. zakładane w operacjach
myślowych, których celem jest ustalenie właściwego zna
czenia norm prawnych.
   Prawnik, który chce ustalić, czy obowiązuje w systemie S norma N, bądź jakie jest znaczenie normy N w systemie S, nie może obejść się bez znajomości określonego zespołu reguł wykładni oraz zasad posługiwania się nimi. Właściwe ich zastosowanie w konkretnym rozumowaniu przesądza o prawidłowości rozwiązania problemu walidacyjnego bądź interpretacyjnego.
   Reguły egzegezy prawniczej w większości przypadków są dla prawnika na tyle oczywiste, że dokonuje on wykładni niejako intuicyjnie, na podobnej zasadzie, jak rozsądny człowiek stosuje bezwiednie w swoich operacjach myślowych schematy rozumowań logiki. Należy jednak zauważyć, że normy zrozumiałe bez-
   
7.1. Uwagi ogólne	149
średnio dla jednego interpretatora, dla innego wcale takimi nie muszą być. To, w jakiej mierze tekst prawny jest bezpośrednio zrozumiały, zależy głównie od poziomu legislacji (zwłaszcza od precyzji językowej i derogacyjnej aktu normatywnego) oraz od umiejętności i kwalifikacji interpretatora w zakresie rozwiązywania problemów walidacyjnych i interpretacyjnych.
   Właściwe posługiwanie się regułami wykładni wymaga odpowiedniej kultury prawnej i pewnego doświadczenia prawniczego. Interpretacja niejako „automatyczne", „bezwiedne" to w istocie efekt profesjonalnej wiedzy prawnika. Pewne trudności w prawidłowym i sprawnym stosowaniu reguł wykładni w konkretnych rozumowaniach mogą płynąć przede wszystkim w niżej wymienionych powodów.
   Po pierwsze, przyjmowane zasady interpretacji prawa są w wysokim stopniu uzależnione od założeń ontologicznych i metodologicznych dotyczących istoty i metod badania wytworów kultury, a więc od aprobowanych zasad metodologicznych humanistyki. Oczywiście interpretacja prawa ma swoją specyfikę — służy na ogół stosowaniu prawa i dotyczy obowiązujących norm, ma więc znaczenie praktyczne i wywołuje istotne skutki społeczne. Jednak u jej podstaw stoi zawsze pewna ogólna filozofia interpretacji (inna sprawa, że nie zawsze w pełni uświadamiana sobie przez interpretatora) — a trzeba wyraźnie stwierdzić, że współcześnie raczej powszechnie aprobowany jest sąd, że w humanistyce dopuszczalne są różne alternatywne metodologie. Stanęły one u podstaw różnych alternatywnych koncepcji wykładni. Na przykład, w koncepcjach hermeneutycznych opisując proces stosowania prawa i wykładni porównuje się je do spirali lub koła. „Interpretacyjna sytuacja" to kolisty ruch obejmujący rozumienie (wykładnię), uzasadnienie oraz zastosowanie prawa. Interpretator poszukując rozwiązania, krok po kroku zbliża się do „centrum spirali", obejmując swoim zainteresowaniem prawo i „życiowe stany rzeczy". W różnych wersjach analitycznej filozofii prawa poszukuje się możliwości wykorzystania rozmaitych procedur analitycznych w procesie interpretacji prawa. W teoriach argumentacji podkreśla się znaczenie intersubiektyw-nej kontroli i sprawdzalności wszelkich działań interpretacyjnych w celu zapewnienia pewnego „minimum" interpretacyjnego bezpieczeństwa. „Minimum" to ma gwarantować wykorzystanie różnego rodzaju argumentów, których sens i znaczenie
   
150

7. Wykładnia prawa

ze zdroworosądkowego punktu widzenia jest bardzo trudne do podważenia.
   Po drugie, tylko nieliczne reguły są sformułowane wprost w przepisanych prawnych, większość jest przekazywana przez tradycję, często w formie mało precyzyjnej, przy czym niektóre dają się odtworzyć jedynie częściowo lub pośrednio z konkretnych rozumowań prawniczych w których są one stosowane.
   Po trzecie, treść niektórych reguł, a także sama zasadność posługiwania się nimi jest dyskusyjna w doktrynie. Stawia to interpretatora przed koniecznością wyboru, który z kolei zależy od przyjmowanej przez niego skali wartości.
   Po czwarte, zasięg stosowania poszczególnych reguł bywa różny, począwszy od zasad stosowanych tylko w jednej gałęzi prawa (np. w prawie skarbowym: in dubio pro fisco), aż po reguły posiadające w zasadzie walor uniwersalny (lex posterior derogat legi priori).
   Po piąte, w okresach istotnych przemian aksjopolitycznych powstają istotne konflikty między aksjologią zastanego systemu prawa, a tym, co w nowej epoce uważa się za wartościowe i sprawiedliwe. Odżywają poglądy o priorytecie sprawiedliwości nad prawem. Prawo ma służyć sprawiedliwości. Ma być narzędziem walki o realizację określonej koncepcji sprawiedliwości, instrumentem wprowadzania w życie społecznego „właściwego" systemu wartości. Trzeba wyraźnie stwierdzić, że są to poglądy charakterystyczne dla ustrojów autorytarnych. Prawo jako instrument wprowadzania zmian społecznych, za pomocą którego, „rządzący" poprowadzą „rządzonych" ku realizacji jakiegoś modelu społeczeństwa, to pokusa władzy dążącej do panowania nad społeczeństwem. Interpretacje prawa w okresach transformacji ustrojowych stawiają prawnika — praktyka w wielu trudnych sytuacjach. Podstawową jednak drogą do likwidacji konfliktu pomiędzy literą prawa, a przyjętym systemem wartości jest nowe ustawodawstwo.
   W praktyce rozumowań prawniczych poszczególne operacje myślowe, prowadzone zgodnie z regułami wykładni przeplatają się w taki sposób, że trudno je wyodrębnić. Nierzadko do tych samych rozwiązań można dojść posługując się odmiennymi regułami. To, że faktycznie rozumowania — oparte o różne schematy — splatają się i nakładają na siebie, jest być może jedną z przyczyn doktrynalnej chwiejności znaczenia terminów:
    
7.1. Uwagi ogólne	151
„reguły wykładni", „reguły wnioskowań prawniczych" i „reguły kolizyjne". Przykładowo, w nauce spotykamy takie poglądy, jak:
a) reguły kolizyjne są dyrektywami wykładni,
b) reguły wnioskowań prawniczych są regułami wykładni,
c) reguły kolizyjne są regułami wnioskowań prawniczych,
d) reguły interpretacyjne sensu stricto, reguły wnioskowań
i reguły kolizyjne są regułami wykładni, itp.
   Reguły wykładni stosowane w konkretnych rozumowaniach prawników są jednocześnie schematami rozwiązywania zagadnień sprzeczności, luk i innych niejasności w sformułowaniach przepisów prawnych.
   W szerszym aspekcie można stwierdzić, że wykładnia z reguły jest elementem dynamizującym system prawa. Zmiany w życiu społecznym pociągają za sobą zmiany w zasadach dokonywania wykładni. Konkretny system prawa zmienia się więc nie tylko wskutek przekształceń w prawodawstwie, lecz i w rezultacie zmian w interpretacji przepisów prawnych. Niekiedy może być także odwrotnie. Zasady wykładni stosowane w praktyce mogą być elementem konserwatywnym, utrudniającym przystosowanie prawa do życia. Zagadnienie to wiąże się z dwoma koncepcjami wykładni: statyczną i dynamiczną. Problem ten omawiamy jeszcze poniżej.
   Interesującym polem dla obserwacji faktycznie realizowanych koncepcji wykładni jest obecnie w państwach Europy Środkowej i Wschodniej zmiana reguł aksjopolitycznych oraz oficjalnie przyjmowanej formuły sprawiedliwości. Zmiany legislacyjne przeprowadzane są obok zmian w aksjologii wykładni i szerzej: aksjologii stosowania prawa. W sytuacji głębokiej transformacji społecznej i politycznej rośnie ranga dynamicznej interpretacji prawa. Z punktu widzenia aspiracji społeczeństw odzyskujących swą podmiotowość istotne znaczenie ma — wobec obowiązywania, licznych jeszcze przestarzałych aktów normatywnych — zakres samodzielności aksjologicznej podmiotów stosujących prawo (głównie sędziów). Natomiast z punktu widzenia odradzającej się idei rządów prawa (dążenia do podporządkowania aparatu państwa autorytetowi instytucji prawa) ważne jest respektowanie także jego litery i wewnętrznych wartości prawa. Istotne jest więc poszukiwanie „złotego środka" między realizowanym społecznym ideałem sprawiedliwości a obowiązkiem podporządkowania prawu organów państwa.
    
152

7. Wykładnia prawa

   Wzrost roli sądów i ich wykładni, o czym już była mowa, ma istotne znaczenie dla umacniania podmiotowości społeczeństwa. Mit nieomylności ustawy z jednej strony i mit tzw. sylogistycz-nego modelu stosowania prawa z drugiej (o czym będzie mowa w rozdziale IX) będący wytworem pozytywizmu to bez wątpienia przeszłość. Dzisiaj, w demokratycznych systemach politycznych, sądziowska „podległość" ustawom zmieniła swoje znaczenie, zaś rozumowanie sędziego nie jest postrzegane jako przebiegające według ściśle logicznie określonego schematu (sylogizmu). Wzrasta więc rola wykładni, zwłaszcza odwołującej się do konstytucji i do praw człowieka. Ma to fundamentalne znaczenie dla kształtowania stosunków między obywatelem a państwem.
7.2. Założenia dotyczące prawodawcy
   Dopuszczalność i zasady stosowania reguł wykładni, a także ich treść, prawnicy często uzasadniają przez odwołanie się do pewnych milcząco przyjmowanych założeń dotyczących prawodawcy. „Prawodawcy" temu przypisują określone cechy. Zakładają, że stanowiąc akty normatywne spełniał on kilka warunków i w związku z tym właściwe ustalenie obowiązywania i znaczenia normy wymaga od interpretatora posłużenia się tymi samymi co „prawodawca" założeniami.
   Przede wszystkim zakłada się, że prawodawca tworzy prawo
zgodnie z zasadą racjonalności. Zasada racjonalności ma postać
następującą: jeżeli X uznaje wiedzę W, która jest:	a
a) niesprzeczna,	r^
   b) systemem (tzn. zawiera swe konsekwencje logiczne),
oraz X żywi preferencje, które są:
c) asymetryczne,
d) przechodnie
to X podejmuje taką spośród możliwych (w świetle jego wiedzy) czynność, która niezawodnie prowadzi (wedle tej wiedzy) do najwyżej preferowanego stanu rzeczy.
Nie trzeba specjalnie uzasadniać, że tak rozumiany „prawo-' dawca", nawet gdy jednoosobowo podejmuje decyzje o tworzeniu prawa, nie może być uważany za byt realny. Faktyczny prawodawca (organ wyposażony w kompetencje prawodawcze)

7.2. Założenia dotyczące prawodawcy	'	153
ma się tak do prawodawcy racjonalnego, jak każdy z nas do człowieka racjonalnego. Prawodawca rzeczywisty nie opiera się na pełnej i niesprzecznej wiedzy, nie wyraża w prawie hierarchicznego systemu wartości.
   W państwach totalitarnych dąży rzeczywiście do wypełnienia roli teleologiczno-kreatywnej, prowadząc do ideologizacji prawa, poprzez próby zakodowania w przepisach jednego („jedynie słusznego") systemu wartości. System ten, narzucony społeczeństwu, jest przejawem panowania nad jednostkami i zbiorowoś-ciami. Natomiast w państwach opartych na zasadzie rządów prawa prawodawca dąży do takich regulacji, które zachowałyby neutralność wobec różnych systemów etycznych, w praktyce jednak antynomie aksjologii prawa są nie do uniknięcia. „Racjonalny prawodawca" jest w istocie pewnym modelem, konstrukcją myślową interpretatora prawa. Konstrukcja ta ponadto nie jest nigdy empirycznie kontrolowana przez prawników. Jest przyjmowana aksjomatycznie.
   Przeprowadzenie pełnego dowodu na to, że prawnicy w praktyce przyjmują założenia, przekracza ramy naszego opracowania, ograniczmy się więc do ilustracji prawdziwości powyższych tez na przykładzie jednej z cech przypisywanych prawodawcy — założenia, że żywi on preferencje asymetryczne (tj. jeżeli preferuje jeden stan rzeczy przed drugim, to nie preferuje drugiego stanu rzeczy przed pierwszym). Prawnicy stosują regułę lex posterior derogat legi priori (prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze). Stosowanie tej reguły opiera się na milczącym założeniu dotyczącym prawodawcy, że mając do wyboru uznanie za obowiązującą jeden z dwóch norm (lex posterior bądź lex priori), preferuje on normę późniejszą w czasie, jako bliższą swojej aktualnej woli. Gdyby przyjąć, że prawodawca nie jest konsekwentny w swoich preferencjach, można by uznać za równie wiążącą w praktyce zasadę odwrotną (lex priori derogat legi posteriori), a tak przecież nie jest — prawnicy nie stosują nigdy takiej reguły.
   Obok powyższych założeń ogólnych, dotyczących wiedzy i preferencji, prawnicy przypisują prawodawcy wiele innych cech. I tak, można tytułem przykładu wymienić takie cechy:
a) prawodawca ma pełną znajomość reguł danego języka
naturalnego;
b) prawodawca ma pełną znajomość stanu prawnego jaki
zastał i jaki wprowadził;
a) 
154

7. Wykładnia prawa

c) prawodawca ma najbardziej aktualne informacje empiryczne, itp. Są to oczywiście założenia kontrfaktyczne.
   Odrzucenie powyższych założeń dotyczących prawodawcy oznaczałoby jednak utratę jednego z możliwych uzasadnień dla przyjmowania określonego zespołu reguł wykładni (w tym: reguł wnioskowań i reguł kolizyjnych). W wielu przypadkach, stojąc przed koniecznością rozwiązania problemu walidacyjnego bądź interpretacyjnego, prawnicy zmuszeni byliby stwierdzić, że normy są niejasne, wieloznaczne, niecelowe, niesprawiedliwe, są między nimi nieusuwalne sprzeczności oraz luki.
   Przyjęcie założenia racjonalności prawodawcy jest konieczne zwłaszcza jeśli mamy przeprowadzać wykładnię funkcjonalną oraz w przypadkach przełamywania zasady „clara non sunt interpretanda". Będzie o tym mowa niżej.
   Można oczywiście z różnych punktów widzenia krytykować koncepcję racjonalnego prawodawcy, na przykład apoteozując komunikację społeczną wolną od „przymusu" interpretacyjnego (jak to czyni Szkoła Frankfurcka). Przyjęcie założeń dotyczących racjonalnego prawodawcy „zmusza" bowiem interpretatora do respektowania wiedzy, „logiki" i wartości przypisywanych prawodawcy, nawet jeżeli wewnętrznie elementów tych interpretator nie akceptuje. Co więcej, „zmusza" adresatów norm do akceptowania tego rodzaju przesłanek interpretacji i jej wyników, bez prawa wolnej krytyki. „Niewymuszone" preferencje interpretatora, „spontaniczna" refleksja interpretacyjna, „wyzwolenie" od zastanej wiedzy i ocen wyrażają w istocie — godną aprobaty w ogólności — etykę potępiającą „panowanie" nad jednostką i społeczeństwem przez sprawujących władzę. W kontekście odradzania się w państwach postkomunistycznych idei rządów prawa podkreślenie znaczenia niezawisłości sędziowskiej w działalności jurysdykcyjnej ma istotne znaczenie. Prawo nie może być po prostu instrumentem w rękach organów państwa. Sędzia powinien chronić podmiotowość społeczeństwa. Inna postawa niesie niebezpieczeństwo postawienia władzy ponad prawem i uczynienia ze społeczeństwa przedmiotu jej oddziaływań.
   W końcu zauważmy, że koncepcje racjonalnego prawodawcy mogą różnić się od siebie, co pociąga za sobą różnice w stosowanych regułach egzegezy prawniczej, a co za tym idzie w kształcie systemu prawa. Różnice te są znaczne w różnych typach
   
7.3. Typy wykładni prawa	155
systemów prawnych i różnych kulturach prawnych. Wiąże się to z przypisywaną prawodawcy wiedzą i skalą preferencji. Rozbieżności te występują także często — choć może nie są tak istotne — w dyskusjach w określonych dyscyplinach prawo-znawstwa nawet w ramach jednej szkoły naukowej.
7.3. Typy wykładni prawa
   Wykładni prawa mogą dokonywać faktycznie różnorodne podmioty zakładające różne cele. Z punktu widzenia typu tych podmiotów wyróżnić można:
a) wykładnię dokonywaną przez prawodawcę,
b) wykładnię delegowaną ogólną,
c) wykładnię dokonywaną przez organ stosujący prawo,
d) wykładnię doktryny prawniczej,
e) wykładnię nieoficjalną dokonywaną przez inne podmioty
prawa.
   Wykładnia prawodawcy to tzw. wykładnia autentyczna. Ex autoritate ustala on co jest poprawnym rozumieniem tekstu prawnego. Jej dopuszczalność bywa uzasadniona za pomocą argumentum a maiori ad minus „cuius est conderse eius est interpretuj" („kto jest upoważniony do tworzenia prawa, ten może je również interpretować").
   Wykładnia delegowana ogólna jest dokonywana przez organ, któremu przyznano kompetencję do wiążącego interpretowania wszelkich aktów prawodawczych. W Polsce powszechnie obowiązująca wykładnia ustalana jest przez Trybunał Konstytucyjny. Wykładnie: autentyczna i delegowana ogólna nazywane są wykładniami legalnymi.
   Wykładnia dokonywana przez organy stosujące prawo (wykładnia operatywna zwana też wykładnią praktyczną) zmierza do odtworzenia normy po to, aby uzyskać dla siebie — albo dla innego podmiotu — podstawę prawną dla konkretnego rozstrzygnięcia w procesie stosowania prawa. Z takim nastawieniem dokonują interpretacji sądy, organy administracji, prokuratorzy.
   Wykładnia dokonywana przez organ stosujący normę interpretowaną, w trakcie procesu stosowania prawa, pozostaje w sferze motywacji rozstrzygnięcia organu. Może być w ogóle
   
156

7. Wykładnia prawa

nie uzewnętrzniona, gdy organ taki nie uzasadnia swej decyzji. Jeżeli zaś jest uzewnętrzniona, wówczas stanowi element uzasadnienia, a nie sentencji decyzji tego organu.
   Współcześnie w doktrynie podkreśla się wagę uzasadnienia decyzji stosowania prawa. Intersubiektywnie kontrolowalne i sprawdzalne powinno być nie tylko ustalenie stanu faktycznego, ale i rozstrzygnięcia interpretacyjne. Oczywiście wykładnia rozumiana jako proces objaśniania przepisów prawnych i uzasadnienie rezultatu tego procesu nie są tożsame. Uzasadnienie jest wtórne i nie wszystkie pomysły, które prowadziły interpretatora do określonego rezultatu mogą być wykorzystane jako argumenty w uzasadnieniu, jednak jest pożądane, aby decyzja interpretacyjna była tak opracowana, aby była kontrolowalna i to nie tylko wówczas, gdy istnieje ustawowy obowiązek uzasadnienia rozstrzygnięć prawnych pewnego typu.
   Wykładni doktrynalnej dokonuje nauka prawna, a głównie dogmatyka prawnicza (wykładnia teoretyczna). W tym wypadku interpretator często nastawia się na wykrywanie różnych możliwości interpretacji przepisów, jego celem nie musi być doprowadzenie do ostatecznego ustalenia znaczenia normy. Wykładnia doktrynalna również krytycznie analizuje wykładnię operatywną (praktyczną) w swoich glosach.
   Wykładnia jest też dokonywana przez inne osoby zainteresowane treścią prawa. Poprawność takiej wykładni zależy od poziomu wiedzy o prawie i szerzej: od świadomości prawnej.
   Z punktu widzenia mocy wiążącej ustaleń interpretacyjnych wykładnię można podzielić na formalną i merytoryczną.
   Wykładnia formalna dokonywana jest przez upoważnione do tego organy w granicach ich kompetencji. Jest ona adresowana do podmiotów w jakimś sensie im podporządkowanych i wiąże te podmioty. Wykładnia formalna ma charakter oficjalny. Taki charakter ma m.in. wykładnia autentyczna i wykładnia delegowana ogólna. Wykładnia formalna może wiązać wszelkie organy państwa i wszystkie podmioty podległe interpretowanej normie, może wiązać tylko organy państwowe pewnego pionu, albo jeden organ (w jednej sprawie albo we wszystkich, do których odnosi się interpretowany przepis).
   Wykładnia merytoryczna to wykładnia dokonywana samodzielnie przez organ stosujący prawo w sytuacji, gdy nie ma w odniesieniu do określonych przepisów wykładni formalnej.
   
7.4. Etap wstępny wykładni — rozwiązywanie problemów walidacyjnych	157
Tak więc organ stosujący prawo w praktyce najpierw sprawdza, czy może się posłużyć wykładnią wiążącą, następnie czy można skorzystać z innej wykładni praktycznej, która choć formalnie nie wiąże danego organu, to jednak może stanowić wzór dla rozstrzygania interpretacyjnego (np. wykładnia Sądu Najwyższego, sądów wyższej instancji). Dopiero po sprawdzeniu, że takich wykładni nie ma — przystępuje do wykładni merytorycznej.
7.4. Etap wstępny wykładni — rozwiązywanie problemów walidacyjnych
   Aby ustalić jednoznacznie kto, w jakich okolicznościach i jak ma się zachować (zachowywać) trzeba najpierw stwierdzić, czy i jakie przepisy i inne reguły aktualnie obowiązują. Tak więc etap wstępny wykładni polega na rozwiązywaniu problemów walidacyjnych. Służą temu reguły watidacyjne. Są to specyficzne dyrektywy inferencyjne precyzujące zasady włączania norm do systemu prawa. W zależności od tego, jakie przyjmuje się w danym systemie reguły inferencyjne, otrzymać możemy na podstawie tych samych przepisów systemy bogatsze albo uboższe, jeżeli idzie o zaliczane do nich normy. Wiele z tych reguł poznaliśmy już w poprzednich rozdziałach (zwłaszcza w rozdz. III i V).
Do reguł walidacyjnych należą:
a) reguły dotyczące zasad ustalania obowiązywania norm
prawnych wyrażonych explicite w przepisach prawnych;
b) reguły dotyczące zasad uznawania za obowiązujące norm
stanowiących konsekwencje norm wyrażonych explicite
w przepisach prawnych;
c) reguły dotyczące zasad uznawania za obowiązujące w sys
temie prawa stanowionego norm zwyczajowych i prece
densowych;
d) inne, specyficzne reguły walidacyjne, np. dotyczące zasad
uznawania za obowiązujące norm recypowanych z po
przedniego typu systemu prawa.
Omówimy je kolejno.
   Reguły pierwszej grupy mają zasadniczą doniosłość w systemie prawa stanowionego. Mimo, że są one bardzo różnorodne
   
158.

7. Wykładnia prawa

pod względem przedmiotu regulacji, to jednak dla prawników są zazwyczaj dość oczywiste.
   Ustalenie czy przepis (przepisy) obowiązuje wymaga przede wszystkim stwierdzenia, czy należy do tekstu aktualnie obowiązującego. Ustalamy więc nazwę aktu (aktów), do którego (których) przepis należy oraz źródło publikacji oryginalnej. Jeśli ogłoszono tekst jednolity — posługujemy się tymże tekstem (chodzi o oficjalny tekst jednolity, a nie nieoficjalny prywatny „tekst ujednolicony"). Korzystamy z przepisów derogacyjnych przejściowych, dostosowujących i innych końcowych, które pozwalają ustalić, które przepisy straciły aktualność. Problematyka obowiązywania prawa w czasie, miejscu i co do osób została już omówiona w rozdz. V. Systematyczne omówienie reguł walida-cyjnych przekracza ramy tego opracowania, o wielu z nich była już mowa wyżej, jednak dla naszych potrzeb warto przytoczyć raz jeszcze tytułem ilustracji kilka z nich, aby wskazać na rozpiętość problemów rozwiązywanych w konkretnych rozumowaniach za ich pomocą. I tak:
— jeżeli przepis P obowiązywał w czasie C, a następnie
został uchylony wyraźnie, w sposób dorozumiany albo
milcząco, to należy wnosić, że od momentu uchylenia nie
obowiązuje;
— jeżeli obowiązuje przepis sankcjonujący jakąś normę, to
wnosić należy, że i ta ostatnia obowiązuje (norma sankc
jonowana);
— jeżeli przepis P obowiązywał w systemie S l i normy
nowego systemu S2 nie uchyliły go wyraźnie, w sposób
dorozumiany albo milcząco, to wnosić należy, że przepis
ten obowiązuje w systemie S2;
— jeżeli prawodawca w nowym akcie prawnym deroguje
wyraźnie przepisy P1-P3 z wcześniejszego aktu praw
nego, a milczy na temat przepisów P4-P5 tego aktu, to
należy wnosić, że przepisy P4-P5 nadal obowiązują;
— jeżeli prawodawca w nowym akcie prawnym reaktywuje
wyraźnie przepisy P1-P3 wcześniejszego aktu, a nie reak
tywuje przepisów P4-P5, to należy wnosić, że te ostatnie
nie obowiązują;
— jeżeli do stosowania przepisu P l był konieczny przepis P2
o charakterze wykonawczym i został on ustanowiony,
a następnie prawodawca uchylił przepis Pl, to należy
— 
7.4. Etap wstępny wykładni — rozwiązywanie problemów walidacyjnych	l 5:7
nosić, że moc obowiązującą traci również przepis P2, bez potrzeby uchylenia.
   Tylko jedna z wyżej wymienionych reguł zawarta jest wprost w przepisach prawnych, pozostałe przekazywane są przez tradycję prawniczą. Regułą tą jest zasada dotycząca utraty mocy obowiązującej przez normę wykonawczą wraz z uchyleniem normy głównej.
   Jeśli nie ma precyzyjnych przepisów derogacyjnych stosuje się reguły kolizyjne.
Wyróżnimy trzy podstawowe reguły:
a) chronologiczną,
b) merytoryczną,
c) hierarchiczną.
   Reguła chronologiczna mówi: „lex posterior derogat legi priori" (norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą). Regułę tę można zastosować, o ile spełnione są dwa warunki:
a) normy nie są ustanowione jednocześnie,
b) lex posterior nie jest hierarchicznie niższa od lex priori.
Reguła merytoryczna wyraża się w zasadzie: „lex specialis
derogat legi generali" (norma regulująca sytuację szczególną uchyla normę ogólną), przy czym lex specialis uchyla legem generalem tylko w zakresie w jakim stanowi wyjątek od tej ostatniej. Regułę tę stosuje się pod następującymi warunkami:
a) między normami zachodzi stosunek lex specialis — lex
generalis; np. istnieje zakaz polowania na ptactwo wodne
w określonym czasie w całym kraju (lex generalis), a jed
nocześnie dla jednego z województw — ze względu na
choroby ptactwa — wydaje się zezwolenie na jego od
strzał w ciągu całego roku (lex specialis);
b) lex specialis nabrała moc obowiązującą równocześnie lub
później niż lex generalis;
c) lex specialis ma hierarchicznie stopień nie niższy niż lex
generalis.
   Reguła hierarchiczna postanawia: „lex inferior non derogat legi superiori" (norma hierarchicznie niższa nie uchyla normy hierarchicznie wyższej). Warunkiem posłużenia się tą regułą jest stwierdzenie, że normy należą do aktów normatywnych różnego szczebla hierarchicznego.
   Najłatwiejszą do praktycznego zastosowania jest reguła chronologiczna — ustalenia dat ustanowienia aktów nie nastręcza
   
1U"	7. Wykładnia prawa
 z reguły trudności. Również posłużenie się regułą hierarchiczną na ogół —jeśli chodzi o akty, których moc prawna jest formalnie (np. w Konstytucji) ustalona — nie jest skomplikowane, jednakże może sprawiać pewne trudności, jeśli akty należą do tzw. prawa powielaczowego. Obie te reguły nie wymagają jednak ustalenia treści norm sprzecznych. Natomiast zastosowanie reguły merytorycznej wymaga dokonania interpretacji norm w celu niedwuznacznego ustalenia stosunku lex generalis — lex specialis. Wyniki ustaleń interpretacyjnych różnych interpretato-row mogą być niekiedy rozbieżne i w tym sensie kryterium merytoryczne nie jest tak „pewne", jak dwa pozostałe.
   Wyniki zastosowania reguł nie muszą się pokrywać. Zdarza się, że wynik zastosowania jednej z nich jest niezgodny z wynikiem posłużenia się inną. Z reguły jednak są to kolizje pozorne, wynikające z nieuwzględnienia wszystkich koniecznych warunków zastosowania reguł. W każdym razie w wypadku konfliktu wyników zastosowania reguł wybiera się jeden z nich, zgodnie z następującymi zasadami:
a) uznaje się zawsze wynik zastosowania reguły hierarchicz
nej, o ile jest on niezgodny z wynikiem posłużenia się
regułą chronologiczną albo merytoryczną;
b) w wypadku konfliktu wyników zastosowania reguły chro
nologicznej i merytorycznej stosujemy zasadę: „lex po-
sterior generalis non derogat legi priori speciali".
   Nie wszystkie stosunki społeczne prawodawca reguluje stanowiąc wprost przepisy prawne. Często wola prawodawcy wyrażona jest pośrednio: normy prawne należy wywnioskować z innych norm explicite wyrażonych w przepisach. Innymi słowy, do obowiązujących norm systemu prawa zalicza się także normy nigdzie w tekstach prawnych nie wypowiedziane wyraźnie, lecz stanowiące konsekwencje norm wyrażonych expressis verbis w tychże tekstach.
   Do typowych reguł z tej grupy, najczęściej stosowanych w konkretnych rozumowaniach prawników, zalicza się reguły następujące:
— Jeżeli zakres zastosowania i zakres normowania normy N2 me wypowiedzianej wprost w tekście prawnym zawiera się odpowiednio w zakresie zastosowania i zakresie normowania wyrażonej explicite normy NI, to dostateczną podstawą do uznania za obowiązującą normy N2 jest obowiązywanie normy NI

7.4. Etap wstępny wykładni — rozwiązywanie problemów walidacyjnych	161
(wnioskowanie logiczne). Z takim jednakże zastrzeżeniem, że fakt obowiązywania normy NI, o tyle może być wskaźnikiem pośrednio wyrażonej woli prawodawcy, o ile sam prawodawca tej konsekwencji logicznej nie uchylił. Czyli istotne ograniczenie reguły wynikania logicznego polega na tym, że do obowiązujących norm prawnych zalicza się wszystkie jej konsekwencje oprócz tych, które prawodawca wyraźnie uznał za nieobowiązu-jące.
   Reguła ta jest oparta na milczącym założeniu dotyczącym prawodawcy, że skoro nakazał on coś czynić, to nakazuje czynić to, co jest konieczną logiczną konsekwencją pierwotnego nakazu. A oto inny przykład zastosowania wnioskowania logicznego w konkretnym rozumowaniu. Art. 645 § 7 kc stanowi: „Umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci lub niezdolności do pracy". W związku z tym zacytujemy wypowiedź: „Z art. 645 kc wynika, że umowa o dzieło nie rozwiązuje się ani przez śmierć zamawiającego, ani przez śmierć przyjmującego zamówienie, jeżeli wykonanie dzieła nie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienia". Wypowiedź ta nie jest przytoczeniem przepisu, ale jego konsekwencji, niemniej chyba oczywiste jest, że autor wypowiedzi uważa ją za obowiązującą prawnie.
— Jeżeli obowiązuje norma NI nakazująca zrealizowanie stanu
rzeczy S, to należy wnosić, że obowiązują także inne normy
nakazujące czynić to, co jest konieczne do zrealizowania stanu
rzeczy S (jest to tzw. dyrektywa instrumentalnego nakazu).
— Jeżeli obowiązuje norma NI nakazująca zrealizowanie stanu
rzeczy S, to należy wnosić, że obowiązują także inne normy
zakazujące czynić cokolwiek, co jest warunkiem wystarczającym
do niezrealizowania tego stanu rzeczy (jest to tzw. dyrektywa
instrumentalnego zakazu).
   Te dwie reguły opierają się na założeniu związku przyczynowego między normami. Wnioskowania instrumentalne prowadzone według tych dyrektyw nazywa się także rozumowaniami >;z celu na środki" (jeżeli dozwolony jest cel, to i dozwolone są środki do tego celu prowadzące; jeżeli zakazany jest cel, to 1 zakazane są środki do niego prowadzące).
   Zauważmy, że wnioskowanie oparte o związek logiczny między normami ma charakter niezawodny, natomiast rozumowa-
   
162

7. Wykładnia prawa

nie oparte o ustalenie związku przyczynowego może prowadzić do różnych wyników. Brak bowiem jednolitej skali preferencji, według której dałoby się uporządkować różne środki prowadzące do tego samego celu. Stosowane przez prawników skale są uzależnione od ocen, te zaś mogą się różnić w zależności od tego, kto je formułuje.
   W konkretnych argumentacjach prawniczych stosowane są także dość zawodne i niezbyt precyzyjne schematy wnioskowań oparte o ogólne założenie konsekwencji preferencji prawodawcy. Oto one:
—	Jeżeli obowiązuje norma NI dotycząca stanu rzeczy S l, to
należy wnosić, że obowiązuje także norma N2, wprawdzie nie
wyrażona wprost w tekście prawnym, ale regulująca stan rzeczy
S2 w sposób istotny do stanu rzeczy S l podobny.
   Reguła ta (jest to zasada tzw. analogia legiś) oparta jest na założeniu dotyczącym prawodawcy, że poddaje on konsekwentnie regulacji prawnej stany rzeczy w sposób istotny podobne do siebie. Zakłada się wtedy, że tam gdzie jest ta sama racja, powinno być takie samo uregulowanie prawne. Zilustrujemy przykładem ten schemat rozumowania. Sąd Najwyższy dla przypadku służebności gruntowej odwołał się do analogii legis, orzeczenie swe uzasadniając przez powołanie się na względy społeczno-gospodarcze, które leża u podstawy art. 33 pr.rzecz., a które uzasadniają też potrzebę korzystania z energii elektrycznej i usprawiedliwiają ocenę, że w drodze analogii do powyższego przepisu należy uznać za dopuszczalne ustanowienie przez Sąd odpowiedniej służebności gruntowej, umożliwiając doprowadzenie linii elektrycznej do nieruchomości, która nie jest przyłączona do sieci elektrycznej. Sąd Najwyższy zastosował się do zasady: „ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositó".
—	Jeżeli obowiązują normy N1...N3, które można uzasadnić
przez odwołanie się do zasady systemu prawa Z (bądź zasady
gałęzi prawa), to można wnosić, że obowiązuje też norma N4,
wprawdzie nie wyrażona wprost w tekście prawym, ale znaj
dująca uzasadnienie swojego obowiązywania w tej samej zasa
dzie Z. Jest to wnioskowanie na zasadzie tzw. analogia iuris.
Interpretator wychodzi tu już wyraźnie poza konkretne przepisy
prawne, sięgając, jak się niekiedy mówi do „ducha prawa", to
jest poza zasady systemu prawa, także do preferowanych celów
regulacji, do ocen społecznej słuszności i do innych tego typu

7.4. Etap wstępny wykładni — rozwiązywanie problemów walidacyjnych	103
wartości uznawanych za istotne z punktu widzenia danego systemu prawa. Doktryna polska uznaje w zasadzie za niedopuszczalne stosowanie analogia iuris. Możliwość sformułowania jakiejś normy, dla której można wskazać na takie samo uzasadnienie jak dla normy wyrażonej wprost w przepisach prawnych, nie dostarcza bowiem dowodu, że taka norma jest prawnie obowiązująca.
    Analogia legis i iuris określa się jako wnioskowania z podo-• bieństwa (argumentum a similii).
   Analogia legis jest jednym z istotniejszych sposobów usuwania luk w prawie.
   Dodajmy jednak, że w praktyce granice między analogia legis i analogia iuris nie zawsze są ostre, tak samo zresztą jak podstawy ich wyróżnienia w nauce prawa, gdzie zidentyfikować można co najmniej trzy istotne grupy poglądów w tym względzie.
   Do pierwszej grupy zaliczyć można te poglądy, zgodnie z którymi o analogia legis mówi się wówczas, gdy podstawą wniosowania jest jeden i tylko jeden przepis prawny. Gdy zaś podstawę wnioskowania stanowi już kilka przepisów, to mamy wówczas do czynienia z analogia iuris.
   Druga grupa to poglądy, zgodnie z którymi o analogia legis mówi się, gdy podstawę odniesienia stanowi jeden lub kilka przepisów prawnych regulujących sytuacje podobne, natomiast analogia iuris wiązać się ma z zastosowaniem całych działów prawa, całych kategorii norm prawnych, a przede wszystkim ogólnych zasad prawa.
   Trzecia grupa to poglądy, na gruncie których honoruje się łacińskie rozumienie nazw: „fec" (prawo pisane, ustawa) i „ius" (prawo, sprawiedliwość). O analogia legis mówi się jako o rozstrzygnięciu sprawy na podstawie „ustawy", pozostawiając analogia iuris ogólniejsze pola interpretacyjne związane z zasadami prawa przewidzianymi dla podobnej instytucji prawnej lub całej gałęzi prawa.
   Analogie nie zawsze muszą przyjąć postać ustalenia pozytywnego. Rozumowanie przez analogię może niekiedy doprowadzić do wniosku, że określona norma nie znajduje uzasadnienia w preferencjach i ocenach prawodawcy, a więc d contrario (wnioskowanie z przeciwieństwa) nie jest z woli prawodawcy obowiązującą normą prawną. Argumentum d contrario opiera się na regule „Qui diat uno, rugat de altero".
   
164

7. Wykładnia prawa

   Rozumowania, w których stosuje się analogię legis mają u podstaw oceny interpretatorów — możliwe są różne ich wyniki, co z punktu widzenia pewności i bezpieczeństwa prawnego nie może być ocenione pozytywnie. Należy więc do nich podchodzić bardzo ostrożnie. Mamy tu bowiem do czynienia z uznawaniem za obowiązujące normy prawne reguł opartych tylko w pewnej mierze o teksty prawne. Z drugiej strony, analogia ma także aspekty pozytywne: zapewnia systemowi prawa elastyczność i pozwala na usuwanie luk.
   Wnioskowania z podobieństwa w szerszym zakresie wykorzystuje prawo cywilne; prawo konstytucyjne i administracyjne — w zakresie bardzo wąskim. Także w prawie karnym, wbrew uproszczonym stereotypom, analogia legis jest dopuszczalna, jednakże z dwoma wyjątkami:
a) pierwszy jest wspólny dla wszystkich gałęzi prawa, niedo
puszczalne jest rozciąganie lex specialis na sytuacje wprost
w lex specialis nie przewidziane;
b) drugi jest charakterystyczny dla prawa karnego: niedopu
szczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść oskar
żonego.
   Do grupy reguł walidacyjnych dotyczących zasad uznawania za obowiązujące norm stanowiących konsekwencje norm wyrażonych explicite w przepisach prawnych zalicza się także reguły wnoskowań a fortiori. Są one, podobnie jak analogie, oparte na założeniu konsekwencji preferencji i ocen prawodawcy. Są również zawodne. Oto one:
— Jeżeli obowiązuje przepis P l nakazujący czynić więcej (to
jest nakładający na  adresata obowiązki  bardziej  uciążliwe),
to wnosić należy, że obowiązuje także normy N nie wyra
żona explicite w tekście prawnym, nakazująca czynić mniej
(tj. nakładająca na adresata obowiązki mniej uciążliwe). Jest
to argumentum „a maiori ad minus" („z większego na mniej
sze").
— Jeżeli obowiązuje przepis Pl zakazujący czynić mniej (tj. za
kazujący komuś jakichś działań, jako naruszających jakieś cenio
ne dobro), to wnosić należy, że obowiązuje także norma N, nie
wyrażona explicite w przepisach prawnych, zakazująca czynić
więcej (tj. zakazująca działań naruszających to dobro w stopniu
większym). Jest to argumentum „a minori ad maius" („z mniej
szego na większe").
— 
7.5. Etap wykładni właściwej — rozwiązywanie problemów interpretacyjnych	l OJ
   Argumentum a fortiori to wnioskowanie z uzasadnienia słabszego na silniejsze. Zawodność stosowania tych reguł płynie stąd, że trudno byłoby stworzyć w praktyce jednolitą skale, na której dałoby się uporządkować to, co „mniejsze" i to, co „większe". Skale zakładane przez interpretatorów mają u swych podstaw oceny, te zaś mogą się różnić.
   Kolejna grupa reguł to reguły dotyczące uznawania zwyczajów i precedensów za obowiązujące normy systemu. Reguły te po części omówiono już w innym miejscu (rozdz. V) w szerszym kontekście, dlatego też problematykę tę w tym miejscu pominiemy.
   Zauważmy jedynie, że sama dopuszczalność uznawania prawotwórczego charakteru zwyczaju i precedensu opiera się na założeniu podstawowym, że prawodawca nie zawsze realizuje swoją wolę jedynie w drodze wydawania tekstów prawnych.
   Problematyka ta powiązana jest z zawiłym zagadnieniem prawotwórczej praktyki stosowania prawa. Przytoczmy dla przykładu regułę wykorzystującą pojęcie stosowania prawa w celu ustalenia nieobowiązywania pewnych norm prawnych: — Jeżeli norma przez długi okres nie była stosowana przez organy państwa, mimo że istniały warunki do jej stosowania, to należy wnosić, że norma ta nie obowiązuje (jest to tzn. desuetudó). Na tej podstawie uznaje się niekiedy za nieobowiązu-jące normy, które nie mogą znaleźć zastosowania po likwidacji pewnych instytucji prawnych.
7.5. Etap wykładni właściwej — rozwiązywanie problemów interpretacyjnych
   Teksty prawne, poddawane interpretacji, pisane są w języku nazywanym językiem prawnym. Jest on kompromisem pomiędzy potrzebami precyzji i zwięzłości języka praktyki prawniczej a potrzebą komunikatywności i jasności prawa dla ogółu adresatów. Prawodawca formułując akty normatywne opiera się w zasadzie na słownictwie i regułach słownika naturalnego (etnicznego), jednakże słownictwo to bywa często dalekie od precyzji i wieloznaczne, stąd teksty prawne wykazują pod względem semiotycznym oraz z uwagi na technikę zapisu norm w przepi-
   
166

7. Wykładnia prawa

sach prawnych wiele swoistości w porównaniu z tekstami pisanymi w całości w języku naturalnym. Prawodawca za pomocą wielu zabiegów chce uniknąć ułomności języka potocznego.
   W celu rozwiązywania problemów dotyczących znaczenia norm prawnych zawartych w przepisach stosuje się w konkretnych rozumowaniach prawniczych wspomniane już reguły interpretacyjne. Składają się na nie:
a) ogólne reguły semiotyki danego języka naturalnego;
b) specyficzne   reguły  interpretacyjne  wykształcone  przez
doktrynę i praktykę prawniczą związane z interpretacji
tekstów prawnych w płaszczyźnie językowej, systemowej
oraz funkcjonalnej.
   Prawnik dokonujący interpretacji tekstu prawnego realizuje na ogół cel inny niż lingwista, chodzi mu bowiem o osiągnięcie jasności i precyzji normy, która obowiązuje i może być podstawą stosowania prawa. Poprawność interpretacji prawniczych ma więc ogromne znaczenie dla praktyki życia społecznego.
   Reguły służące ustalaniu znaczeń norm prawnych są bardzo zróżnicowane pod względem treści, formy i pełnionych funkcji. Niektóre z nich są dla prawników na tyle oczywiste, że wykorzystują je automatycznie przez sam fakt uczestniczenia w danej grupie językowej bądź też przez fakt posiadania odpowiednich kwalifikacji i doświadczenia prawniczego. Inne są sporne albo chwiejne i stosowanie ich budzi dyskusje.
   Omówienie treści niektórych reguł interpretacyjnych poprzedzimy kilkoma uwagami na temat zasad ich stosowania w konkretnych fazach dokonywanej wykładni prawa.
   Pisaliśmy już, że poszczególne przepisy tekstu prawnego na ogół nie formułują w pełni rozwiniętych norm postępowania. Dlatego też odtworzenie określonej normy wymaga odszukania w materiale przepisów wszystkich koniecznych jej elementów treściowych (to jest ustalenia adresatów normy, zachowań nakazanych albo zakazywanych adresatowi normy, okoliczności, w których dane zachowania są obowiązkowe).
   W związku z tym, etap właściwej wykładni podzielić można na dwie fazy:
a)	fazę rekonstrukcji normy,
b)	fazę ustalania jednoznacznej treści normy.
Rekonstrukcja normy prawnej oznacza odtworzenie z wypo
wiedzi  o  różnych formach  (np.  pozornie opisowych) reguły

7.5. Etap wykładni właściwej — rozwiązywanie problemów interpretacyjnych	167
postępowania. Na ogół wiąże się z koniecznością uzupełnienia przepisu podstawowego (kluczowego dla odtworzenia normy, zrębowego) o elementy treściowe innych przepisów (z tego samego aktu albo z innych aktów), z uwzględnieniem analizy tekstów prawnych także pod kątem możliwej modyfikacji normy przez inne przepisy (problem rozczłonkowania normy). Inter-pretator powinien więc dobrze znać cały obszar normatywny, w którym się porusza, nie tylko dany akt (co najmniej zasady danej gałęzi prawa, oraz wiedzieć, jak sprawnie odszukać stosowne przepisy).
   Ustalenie jednoznacznej treści normy prawnej przebiega przy wykorzystaniu językowych, systemowych i funkcjonalnych reguł wykładni prawa.
   Jeśli reguły językowe (o których niżej) wyznaczają tylko jeden możliwy sposób rozumienia normy, a stopień jej sprecyzowania jest oceniony jako wystarczający dla określonych potrzeb (z reguły dla potrzeb stosowania prawa) — wykładnię uważa się za zakończoną.
   Zastosowanie reguł pozajęzykowych, w wypadku gdy reguły językowe doprowadziły do odtworzenia określonej jednoznacznej wypowiedzi normatywnej, pozostawałoby w sprzeczności z zasadą „clara non sunt interpretanda". Zasada ta, na gruncie współczesnego sposobu jej pojmowania, zakazuje bowiem stosowania jakichkolwiek reguł interpretacyjnych, gdy interpretowany przepis jest jasny językowo. Można najwyżej sprawdzić wynik wykładni językowej. Dokonuje się tego przez odwołanie się do funkcjonalnych i systemowych reguł interpretacyjnych (o których niżej).
   Wykładnię, w której reguły funkcjonalne i systemowe potwierdzają zakres normowania i zastosowania normy wypływający wprost z jej dosłownego brzmienia, nazywa się wykładnią dosłowną (interpretatio declarativd).
   Od stosowania reguły „clara non sunt interpretanda" należy odstąpić w dwóch przypadkach.
   Po pierwsze, od reguł językowych języka naturalnego odstępuje się wówczas, gdy prawodawca zamieścił w tekście prawnym definicję legalną, która przypisuje zwrotowi normy zmodyfikowane znaczenie niejako wbrew tymże regułom. Wówczas, na podstawie wyraźnej woli prawodawcy następuje przełamanie zasady „clara non sunt interpretanda".
   
168

7. Wykładnia prawa

   Po drugie, od reguł językowych jeżyka naturalnego można odstąpić wówczas, gdy stwierdzamy ewidentne złamanie zasady racjonalności prawodawczej: norma, choć jednoznaczna językowo, pozostaje w rażącej sprzeczności z innymi normami i zasadami systemu prawa. Sytuacja taka w zasadzie nie powinna mieć miejsca, jednakże praktyka w zakresie prawotwórstwa nie zawsze jest zadawalająca. Jeżeli wiec zdarzy się, że znaczenie normy — ustalone zgodnie z językowymi regułami dotyczącymi zasad przekładu przepisów na normy prawne oraz zgodnie z językowymi regułami określającymi zasady ustalania znaczenia poszczególnych zwrotów normy prawnej — jest bezsporne, lecz norma tak wyinterpretowana burzyłaby w sposób radykalny przedstawione wyżej założenia ocenne przypisywane prawodawcy (jest rażąco sprzeczna z innymi normami systemu lub wyraża wartości rażąco sprzeczne z innymi wartościami wyrażanymi przez normy prawne), to wówczas — na zasadzie wyjątku — odrzucamy wynik wykładni językowej. Podejmujemy wtedy decyzję o przypisaniu normie znaczenia zmodyfikowanego w wyniku zastosowania reguł funkcjonalnych i systemowych. Taką wykładnię nazywa się wykładnią korygującą.
   Wykładnia korygująca może mieć postać wykładni rozszerzającej bądź zwężającej.
   Wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensivd) polega na przypisaniu normie szerszego zakresu normowania bądź zastosowania przy wykorzystaniu reguł wykładni pozajęzykowej (funkcjonalnej lub systemowej) niż zakres wypływający wprost i jednoznacznie, po zastosowaniu językowych reguł wykładni, z dosłownego brzmienia normy. Dla przykładu zacytujemy fragment jednego z orzeczeń Sądu Najwyższego: „jeżeli pracownik, który w zakładzie pracy otrzymał zwolnienie dla załatwienia spraw osobistych, wracając znów do pracy uległ wypadkowi, wypadek ten należy uznać za wypadek w zatrudnieniu".
   Wykładnia zwężająca {interpretatio restrictwd) polega na przypisaniu normie węższego zakresu normo"wania bądź zastosowania na podstawie reguł wykładni pozajęzykowej niż zakres wynikający wprost z dosłownego brzmienia normy. Na przykład, orzeczenie Sądu Najwyższego objaśniające pojęcie „złożenie pisma w urzędzie pocztowym" (w rozumieniu art. 149 kpc) postanawia: „U-mieszczenie pisma sądowego w skrytce pocztowej nie jest złożeniem pisma w urzędzie pocztowym w rozumieniu art. 149 kpc".
   
7.6 Językowe reguły interpretacyjne	l \yy
   Jeżeli natomiast możliwe jest zredagowanie: — zgodnie z językowymi regułami — kilku wersji znaczeniowych normy z tego samego materiału przepisów prawnych interpretator dokonuje wyboru jednej z nich, posiłkując się stosowaniem systemowych i funkcjonalnych reguł interpretacyjnych.
   Dyrektywy funkcjonalne i systemowe w takim przypadku będą dostarczały wskazówek co do zasad wyboru jednej z wersji znaczeniowych normy jako zgodnej z intencją prawodawcy. Decyzja semantyczna interpretatora preferująca określone znaczenie normy, będzie więc efektem zastosowania w konkretnym rozumowaniu reguł o charakterze specyficznym, wytworzonych i zaakceptowanych w doktrynie i praktyce prawnej. Takiej wykładni nie możemy jednak nazwać wykładnią korygującą, ponieważ norma jest językowo wieloznaczna, a tym samym przypisywane jej znaczenie nie jest znaczeniem zmodyfikowanym w porównaniu z jej dosłownym brzmieniem. Nie jest to także wykładnia dosłowna, ponieważ reguły pozajęzykowe nie potwierdzają wprost dosłownego znaczenia normy. Jednakże w praktyce prawnicy traktują taką wykładnię tak, jakby była ona wykładnią dosłowną i jako taką w konkretnych argumentacjach ją przedstawiają, podkreślając, że wybrana wersja znaczeniowa jest zgodna z takim rozumieniem normy, jakiego chciał prawodawca.
7.6 Językowe reguły interpretacyjne
   Jak z powyższych uwag wynika, językowe reguły interpretacyjne spełniają podstawową rolę w procesie wykładni prawa.
   Z punktu widzenia typu jeżyka, którego dotyczą, można je podzielić na:
a) reguły semiotyki powszechnie przyjmowane dla okreś
lonego języka naturalnego, którymi nie będziemy się
bliżej zajmować, są one bowiem przedmiotem ogólnej
teorii języka;
b) reguły określające sposoby rozwiązywania specyficznych
problemów semiotycznych powstających w języku praw
nym.
   Z punktu widzenia funkcji pełnionej przez te reguły w procesie wykładni prawa podzielić je można na:
   
170

7. Wykładnia prawa

a) reguły określające zasady rekonstrukcji normy postępo
wania,
b) reguły określające zasady ustalania znaczeń poszczególn-
nych zwrotów normy prawnej.
   O regułach rekonstrukcji normy była już mowa wyżej. Inter-pretator znając technikę skrótowego zapisu norm w przepisach i zasady rozczłonkowania norm oraz sposoby sformułowania przepisów prawnych (postać pozornie opisowa, itp.) stara się nadać przepisowi (przepisom) postać normy (zgodnie z założoną koncepcją jej budowy). Korzysta przy tym ze specyficznych reguł odnoszących się do zasad czytania tekstów prawnych.
   Do językowych reguł rekonstrukcji normy można przykładowo zaliczyć następujące:
— Jeżeli przepis ma postać zdania opisującego czyjeś zachowa
nie, to należy go interpretować jako nakaz (bądź zakaz) tego
postępowania.
— Jeżeli norma nakazuje podmiotowi dokonanie określonej
czynności konwencjonalnej doniosłej prawnie, to należy ją inter
pretować jako normę udzielającą temu podmiotowi kompetencji
do dokonania danej czynności.
— Jeżeli przepis zawiera nakaz (bądź zakaz) i określenie zacho
wania, to przepis ten należy uznać za podstawowy (zrębowy,
kluczowy dla odtworzenia normy).
— Jeżeli przepis nie zawiera nakazu (bądź zakazu) i określenia
zachowania, to przepis ten należy uznać za uzupełniający lub
modyfikujący i interpretować w powiązaniu z jakimś przepisem
podstawowym.
— Jeżeli z interpretowanego przepisu nie da się odtworzyć
któregoś z istotnych elementów normy (zgodnie z przyjętą kon
cepcją jej budowy), np. adresata czy okoliczności, należy go
uzupełnić odszukując stosowne elementy w innym miejscu aktu
lub w innym akcie normatywnym.
— Jeżeli została odtworzona norma z przepisu (przepisów)
należy sprawdzić, czy nie ma przepisów modyfikujących treść
normy (np. wyjątków od zasady) w tym albo innym akcie.
Ogólnie biorąc, rekonstrukcja normy powinna być dokonywana
w powiązaniu z kompleksem obowiązujących przepisów doty
czących określonej sprawy, a nie na podstawie jednego przepisu
w oderwaniu od innych.
— 
7.6 Językowe reguły interpretacyjne	171
   Do językowych reguł dotyczących przyjmowania takiego czy innego znaczenia poszczególnych zwrotów normy prawnej należą między innymi następujące:
— W celu objaśnienia znaczenia normy należy objaśniać znacze
nie poszczególnych słów składowych.
— Interpretację słowa rozpoczyna się od ustalenia jego znacze
nia w języku naturalnym (powszechnym). W tym celu w prak
tyce wykorzystuje się słowniki (co najmniej uwzględniając słow
nik etymologiczny, słownik frazeologiczny i słowniki zwykłe).
Jeśli termin jest jasny i jednoznaczny na gruncie reguł języka
polskiego i ma jedno, nie budzące wątpliwości słownikowe
znaczenie — należy przyjąć to znaczenie i uznać interpretację za
zakończoną, chyba że zachodzi jeden z dwóch wyjątków od
zasady „clara non sunt interpretandd" (definicja albo złamanie
spójności systemu). Użycie wykładni systemowej i funkcjonalnej
ma więc tu znaczenie sprawdzające i wchodzi w grę jedynie
w przypadku ewidentnego naruszenia zasady racjonalności pra
wodawcy.
— Jeżeli istnieje w systemie prawnym wiążące ustalenie znacze
nia terminu używanego w normach prawnych tego systemu (tzw.
definicja legalna), to należy tego pojęcia używać w tym znacze
niu, chyba że z interpretowanej normy w sposób oczywisty
wynika, iż trzeba użyć zwrotu w znaczeniu odmiennym od
ustalonego.
— Jeżeli nie ma definicji legalnej, a możliwe są różne wersje
znaczeniowe słowa, to należy przyjąć to znaczenie, które jedno
znacznie wynika z systemowego kontekstu językowego przepisu
(miejsce w akcie i w gałęzi prawa) i uznać wykładnię za zakoń
czoną.
— Jeżeli nie ma definicji, a systemowy kontekst językowy nie
daje podstaw do przyjęcia jednego znaczenia należy odwołać się
do reguł interpretacyjnych języka prawniczego (języka doktryny
prawniczej) i przyjąć to znaczenie wskazane w literaturze nauko
wej, co do którego panuje w nauce powszechna zgodność i uznać
wykładnię za zakończoną.
— Zwrotom interpretowanym nie należy bez dostatecznych po
wodów przypisywać swoistego znaczenia prawnego, ale gdy się
ustali, że takie znaczenie mają, wówczas należy się posługiwać
nimi bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne
zwroty w języku potocznym.
— 
172

7. Wykładnia prawa

— Zwrotom interpretowanym nie należy przypisywać znaczenia
specjalnego, mającego walor jedynie dla części systemu prawa.
Jeżeli się jednak ustali specjalne znaczenie takiego zwrotu na
gruncie określonej gałęzi prawa (bądź aktu normatywnego), to
wówczas należy się nim posługiwać bez względu na to, jakie
znaczenie ma ten zwrot w systemie prawnym jako całości.
— Ustalenia znaczenia normy należy dokonywać tak, aby żaden
ze zwrotów wchodzących w skład interpretowanej normy nie
został uznany za zbędny.
   Dla wszystkich wyżej wymienionych językowych reguł wykładni można odtworzyć odpowiednie założenia, które stoją u podstaw tychże dyrektyw. Przykładowo, ostatnia z wymienionych wyżej reguł opiera się na założeniu, że prawodawca niczego nie stanowi bez potrzeby. A oto przykład zastosowania jej w konkretnej interpretacji § 4 art. 246 kk: „Znaczenia tych członów nie pokrywają się, gdyż w przeciwnym razie jeden z członów byłby zbędny, a trudno przypuścić, że ustawodawca wprowadził do kodeksu zbędny przepis".
   Zauważmy także, że stosowanie językowych reguł interpretacyjnych przez różnych interpretatorów nie zawsze musi prowadzić do tych samych wyników wykładni, jako że dyrektywy te odwołują się często do ocen, a te mogą być dyskusyjne (na przykład, interpretator ocenia, czy powody przypisania swoistego znaczenia są „dostateczne").
7.7 Systemowe reguły interpretacyjne
   Wyróżnianie tych reguł jest w doktrynie duyskusyjne. Często w literaturze wyodrębnia się-tylko dwa typy reguł: językowe i funkcjonalne albo językowe i pozajęzykowe. Reguły, które tu nazywamy „systemowymi" mieszczą się wówczas częściowo w jednej, a częściowo w drugiej kategorii. Jeżeli przyjmujemy dla potrzeb „wstępu" konwencję pozwalającą na wyodrębnienie tych reguł, to przede wszystkim dla podkreślenia, że ważną tendencją współczesnego prawa w Polsce jest odchodzenie od rozproszenia i atomizacji źródeł prawa. I tu rola wykładni systemowej jest nie do przecenienia. „Pole interpretacyjne" prawnika nie powinno ograniczać się jedynie do tego aktu normatywnego,
   
7.7 JSystemowe reguły interpretacyjne	1/3
który zawiera przepisy prawne tworzące podstawę rozstrzygnięcia, a więc do aktu „najbliżej" (w sensie formalnodogmatycz-nym) regulującego rozstrzyganą kwestię. Częstokroć warto spojrzeć szerzej na pojawiający się problem interpretacyjny w kontekście zasad całego systemu prawa, ze szczególnym uwzględnieniem aktów wyrażających aktualną aksjologię transformującego się prawa, zwłaszcza zaś przez pryzmat konstytucji i prawa międzynarodowego. Jest to oczywiście trudniejsze niż interpretacja zamknięta w obrębie jednego aktu bezpośrednio regulującego daną kwestię, wymaga rozleglejszej wiedzy i to wykraczającej poza gałąź prawa, w obrębie której dokonuje się interpretacji, ale ma też istotne walory. Prowadzi do wzmocnienia myślenia prawniczego zorientowanego problemowo, a nie formalnie, między innymi dzięki akcentowaniu konstytucyjnego i prawonomię-dzynarodowego aspektu spraw.
   Jak już wyżej stwierdziliśmy, zastosowanie systemowych reguł powinno w zasadzie w konkretnych interpretacjach służyć jedynie potwierdzeniu znaczenia normy wynikającego z jej dosłownego brzmienia. Ponieważ jednak w praktyce, po pierwsze, nie da się usunąć wszystkich językowych powodów powstawania wątpliwości interpretacyjnych (niejasność słów, nieostrość ich zakresów, wieloznaczność, itp.), a po drugie, niemożliwe jest całkowite wyeliminowanie błędów legislacyjnych, reguły poza-językowe pełnią też inne funkcje. Z pierwszego powodu pełnią funkcję reguł wyboru spośród różnych wersji znaczeniowych normy; z przyczyny drugiej pełnią w wyjątkowych wypadkach funkcję reguł korygujących, wpływając na modyfikację znaczenia norm prawnych (uwaga powyższa dotyczy także reguł funkcjonalnych).
   Wśród systemowych reguł interpretacyjnych wyróżniamy trzy grupy:
a) dyrektywy odwołujące się do postulatów zupełności i nie-
sprzeczności systemu prawa;
b) dyrektywy  opierające  się na właściwościach struktury
systemu prawa i budowy aktów normatywnych;
c) dyrektywy odwołujące się do zasad systemu (gałęzi) pra
wa.
A oto przykłady dyrektyw z grupy pierwszej:
— Należy tak ustalać znaczenie normy, by nie pociągało to za
sobą jej sprzeczności z inną normą systemu prawa.

174

7. Wykładnia prawa

— Jeżeli z danego zbioru przepisów prawnych wyinterpretować
można dwie normy, tzn. można ustalić dwie wersje znaczeniowe
normy, a przyjęcie jednej z tych wersji prowadzi do tego, że
zrekonstruowana w jej wyniku norma okazuje się sprzeczna
z normą uznaną za obowiązującą, to należy wybrać drilgą
z możliwych interpretacji.
— Znaczenie normy należy tak ustalać, aby harmonizowało ono
z treścią innych norm gałęzi prawa, do której interpretowana
norma należy.
— Interpretacja, która doprowadza do konstrukcji normy już
uznanej za obowiązującą, czyli do wniosku, że interpretowany
przepis (przepisy) jest zbędny, jest niepoprawna. Jeżeli więc
konkuruje ona z jakąś wykładnią nie obciążoną tą wadą, to ma
ona pierwszeństwo.
   Do zasad systemu prawa odwołują się takie dyrektywy, jak na przykład:
— W razie sprzeczności normy z zasadą systemu (gałęzi) prawa,
należy tak ustalić znaczenie tejże normy, aby nie była ona
sprzeczna z normą — zasadą.
— Jeżeli z danego zbioru przepisów prawnych wyinterpretować
można dwie wersje znaczeniowe normy prawnej, to należy uznać
za właściwe to znaczenie, które jest zgodne z normami —
zasadami systemu (gałęzi) prawa.
— Jeżeli interpretator powołuje się na zasadę systemu (gałęzi)
prawa, to powinien wskazać konkretne przepisy prawnie ją
zawierające albo przepisy prawne, z których zasada ta wynika.
   Do grupy dyrektyw opierających się na elementach strukturalnych systemu prawa i aktów normatywnych zaliczyć można np. dyrektywę o treści:
—	Ustalając znaczenie normy interpretator powinien brać pod
uwagę systematykę wewnątrz aktu, w którym dana norma jest
zawarta (jest to tzw. argumentum a rubricd).
A oto przykład zastosowania tej ostatniej reguły: W Kodekście Cywilnym księga II: „Własność i inne prawo rzeczowe", składa się z trzech tytułów: Tytuł I „Własność", Tytuł II „Użytkowanie wieczyste" oraz Tytuł III „Prawo rzeczowe ograniczone", a w tym ostatnim określa się (art. 244 § l kc), iż „ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze prawo do lokalu w spółdzielniach bu-dowlano-mieszkaniowych i hipoteka". Z takiego układu tytułów

7.8. Funkcjonalne reguły interpretacyjne	175
księgi drugiej wnosić można, iż w rozumieniu ustawy użytkowanie wieczyste różni się zasadniczo od zwykłego użytkowania i nie jest w rozumieniu ustawy „ograniczonym prawem rzeczowym".
7.8. Funkcjonalne reguły interpretacyjne
   W odróżnieniu od językowych i systemowych dyrektyw interpretacyjnych, wśród których można wyróżnić dość dużą liczbę reguł powszechnie akceptowanych i bezspornych, funkcjonalne reguły wykładni są mniej ściśle formułowane w doktrynie i często bywają przedmiotem sporów. Wprawdzie niesporna jest ogólna zasada, iż przepisy prawne należy interpretować tak, aby znaczenie przypisywane normie było zgodne z założonymi jej celami, chronionymi wartościami i funkcjami społecznymi, jednakże różne doprecyzowania tej reguły — a zwłaszcza określenie źródeł wiedzy o celach, wartościach i funkcjach prawa — prowadzą do ujawniania pewnych rozbieżności w głoszonych poglądach, a co za tym idzie i w praktycznym stosowaniu tej reguły.
   Wydaje się, że dość powszechnie aprobowane są dyrektywy następujące:
— Jeżeli użycie językowych (i systemowych) reguł interpretacji
nie przynosi jednoznacznego rezultatu należy odwołać się do
założenia racjonalności prawodawcy, odtworzyć jego system
wartości i z wielu możliwych znaczeń zwrotu wybrać takie, które
w najwyższym stopniu będzie realizowało cele prawodawcy
wyrażone w akcie, do którego należą interpretowane przepisy.
Cele te odtwarzamy odwołując się do ustaleń specjalistów danej
dziedziny prawa, dziedziny nauki z regulacją związanej, a także
do własnych ustaleń interpretatora, o ile oczywiście odpowiadają
one standardom naukowym.
— Jeżeli nie jest możliwe uzgodnienie założeń, należy wybrać
takie znaczenie normy, które będzie odpowiadało najnowocześ
niejszej wiedzy i najszerzej aprobowanemu społecznie systemowi
wartości (aksjopolitycznych, moralnych, itp.).
   Dość często spotykane spory o wyniki wykładni funkcjonalnej są w istocie sporami o wartości wyrażane, zakładane, popie-
   
176

7. Wykładnia prawa

ranę lub chronione przez prawo. Aksjologię konkretnego systemu prawa tworzy zbiór wartości, do których system prawa odsyła oraz wartości wartości zawartych explicite lub implicite w danym systemie prawa. Zbiór tych wartości obejmuje zarówno wartości moralne, jak i pozamoralne, przy czym kryteria odróżniania tych dwóch kategorii wartości są nieostre oraz uwarunkowane kulturowo i historycznie zmienne.
   W sytuacjach istotnych przemian ustrojowych sytuacja się komplikuje: aksjologia zastanego systemu prawa jest niezgodna z aktuanie aprobowanym systemem wartości. Interpretator prawa poszukuje na ogół „złotego środka" pomiędzy ideą sprawiedliwości a literą prawa.
   Należy zauważyć, że prawo demokratycznego, pluralistycznego społeczeństwa nie pozwala na zbudowanie jednego, hierarchicznego, w pełni niesprzecznego systemu wartości stojącego u jego podstaw, choć niewątpliwie powinno popierać pewien minimalny katalog dóbr akceptowanych na zasadzie konsensusu społecznego. Dyskusyjne jest, jakie wartości powinny nań się składać. Do szeroko akceptowanych można jednak zaliczyć uznanie podmiotowości w wymiarze indywidualnym i zbiorowym (autonomii jednostki wyrażającej się w swobodzie wyboru zachowań). W rozważaniach filozoficznych nad systemem prawa koncepcje tego rodzaju mają swe korzenie w tradycji klasycznego liberalizmu. Kładą one nacisk na zabezpieczenie przez prawo „sfery wolnej od ingerencji państwa". Wskazywana jest ponadto ranga ukształtowania normatywnych kontekstów działań skierowanych na społeczne porozumienie, „poziomych" — zgodnych z tendencją różnicowania się społecznych potrzeb, wartości i interesów — struktur organizacyjnych, a jednocześnie znaczenie bezpieczeństwa prawnego podmiotów, związanego z koncepcją rządów prawa.
   W zależności od uznawania za miarodajne takich czy innych wartości można dokonywać wykładni statycznej i dynamicznej.
   Statyczne koncepcje wykładni prawa przyjmują, że znaczenie norm prawnych powinno być stałe, nie ulegać zmianie, być niezależne od kontekstu społecznego, politycznego i kulturowego, w jakim norma funkcjonuje.
   Dynamiczne koncepcje wykładni wychodzących z założenia, że znaczenie normy należy ustalać na podstawie szeroko rozumianego aksjologicznego kontekstu jej funkcjonowania. Sens
   
7.8. Funkcjonalne reguły interpretacyjne	l 77
normy podlega ewolucji w miarę zmian w życiu społeczno-poli-tycznym, zmian w znaczeniach pojęć samego języka, a także w miarę doskonalenia się techniki interpretacyjnej.
   Prawo jest tworem żywym, zmienia się wraz ze społeczeństwem i epoką. Dlatego też, jeśli interpretator stosujący prawo ma odwoływać się do założenia racjonalności prawodawcy, należałoby przez to rozumieć nie wolę tego, kto akt prawodawczy — zwłaszcza dawny — ustanowił, lecz wolę ustawodawcy aktualnego. Rozwiązania interpretacyjne nie są więc dane w stanie gotowym, lecz nieustannie trzeba do nich dochodzić w konkretnych procesach stosowania prawa; dochodzić wciąż na nowo, stosownie do zachodzących zmian i dostrzeganych rezultatów.
    Do istotnych walorów praktycznej wykładni dynamicznej można zaliczyć to, że może być ona skontrolowana i zmieniona przez prawodawcę. Jeśli nie podziela on rozumowania organu interpretującego prawo — może ustanowić wykładnię legalną. O istotnym znaczeniu dynamicznej wykładni prawa w okresach transformacji ustrojowej była już mowa wyżej. Tu można jeszcze raz podkreślić, że w okresach głębokich zmian ustrojowych zmiany w prawodawstwie poprzedzane są (często z konieczności) zmianami w aksjologii wyrażanej wykładnią funkcjonalną . w procesach stosowania prawa. Następuje „aktywizacja" aksjologiczna organów stosujących prawo i dokonujących wykładni operatywnej (praktycznej). Oczywiście dotyczy to także doktryny (wykładni teoretycznej). Ogólnie biorąc, rośnie zakres samodzielności aksjologicznej sędziego, który może na zmiany reagować szybciej niż legislatorzy.
   Przedstawiony wyżej model procesu wykładni prawa nie jest oczywiście jedynym możliwym, wydaje się, że jest on bliski ideom analitycznej filozofii prawa. Trzeba podkreślić, że granice dzielące współczesne nurty ogólnej filozofii interpretacji nie są ostre, zaś w każdym z nich wykładnia językowa pozostaje w jakimś sensie fundamentem egzegezy. Można i trzeba jednak dyskutować także o roli uniwersalnych reguł argumentacyjnych zapewniających intersubiektywną sprawdzalność decyzji interpretacyjnych, czy o znaczeniu hermeneutycznej tezy, że „prawa nie ma przed interpretacją". Te zagadnienia przekraczają jednak program wstępu do prawoznawstwa.
   Na końcu warto wspomnieć o zasadach interpretacji umów międzynarodowych. W doktrynie formułowane są różne poglądy
   
178

7. Wykładnia prawa

na temat znaczenia poszczególnych typów wykładni. Dyskutuje się nad wagą wykładni statycznej i dynamicznej, językowej i po-zajęzykowej. Generalnie powyżej formułowane zasady stosuje się odpowiednio. Decydujące znaczenie w praktyce ma wykładnia językowa; systemowa i funkcjonalna — posiłkowe. Konwencja wiedeńska z 1969 roku postanawia, że umowy należy interpretować „w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem jakie należy przypisywać użytym w niej słowom w danym kontekście oraz w świetle jej przedmiotu i celu". Według konwencji, specjalne znaczenie należy przypisywać poszczególnym słowom wówczas, gdy ustalono, że taki był zamiar stron. Konwencja wiedeńska za podstawę interpretacji uznała tekst umowy orazb dokumenty bezpośrednio związane ze stosunkami prawnymi między stronami ograniczając możliwość poszukiwania poza tekstem umowy rzeczywistej woli stron i ich dalekosiężnych celów.
   Interpretacja umów międzynarodowych może mieć charakter wykładni autentycznej (dokonują jej strony umowy), sądowej (dokonują jej międzynarodowe sądy, zwłaszcza — Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze) oraz urzędowej (dokonuje jej jedno z umawiających się państw). Oczywiście dokonywana jest także wykładnia doktrynalna.
   Warto zwrócić uwagę na dodatkowe problemy jakie stwarza wielojęzyczność autentycznego tekstu umowy.
   Punktem wyjścia wykładni prawa wspólnotowego jest także wykładnia językowa. Przyjęto zasadę, że jeżeli pojawiają się trudności wynikające z rozbieżnego rozumienia terminów w różnych językach urzędowych Unii — obowiązuje zasada, która nakazuje przyjąć taką wersję językową przepisu, która najmniej obciąża podmioty indywidualne, a wystarcza do osiągnięcia zamierzonego celu. Podstawowa dyrektywa wykładni systemowej nakazuje tak interpretować prawo wtórne, aby nie stało w sprzeczności z prawem pierwotnym. Istotne znaczenie mają ogólne zasady prawa wypracowane przez Trybunał Sprawiedliwości — jemu też przypada podstawowa rola interpretatora prawa wspólnotowego. W wykładni funkcjonalnej zaleca się wybór takiej wersji znaczeniowej normy, która będzie maksymalnie praktycznie oddziaływała na adresatów (effet utile).
   
8. STOSOWANIE PRAWA
8.1. Uwagi ogólne
   Przez stosowanie prawa będziemy rozumieli podjęcie decyzji przez kompetentny organ władzy publicznej o konkretnie — indywidualnych konsekwencjach prawnych udowodnionych faktów oraz czynności niezbędne do wydania tej decyzji.
   Tworzenie, stosowanie oraz szeroko rozumiana interpretacja prawa tworzą trzy główne typy praktyki prawniczej. Głównie to nie znaczy, że jedynie. Praktyczna działalność państwa obejmuje także inne typy działań polegających na czynieniu użytku z prawnych kompetencji oraz czynności, których kwalifikacja do prawotwórstwa bądź stosowania prawa budzi w doktrynie spory.
   O trudnościach w wyznaczaniu granic działalności prawotwórczej pisaliśmy już wyżej w innym konteście. Zakres działań zaliczanych do stosowania prawa także bywa różnie wyznaczany w doktrynie. Poza granicami stosowania prawa w powyższym wąskim rozumieniu, pozostaje bezpośrednia działalność ogranów administracji, polegająca na kierowaniu podległymi jej jednostkami, podejmowana na podstawach prawnych, w celu zrealizowania określonych zadań (różnych od ustalania konsekwencji prawnych udowodnionych faktów). Działalność taka bywa zaliczana do stosowania prawa, o ile termin ten jest rozumiany szerzej. W szerszym rozumieniu stosowanie prawa obejmuje wszelkie działania polegające na czynieniu użytku z kompetencji do dokonywania czynności konwencjonalnych innych, aniżeli akty prawotwórcze. W tym rozumieniu stosuje więc prawo każdy, kto czyni użytek z przyznanego mu przez normę prawną upoważnienia do dokonania określonej czynności konwencjonalnej doniosłej prawnie, a więc wyznaczającej czy aktualizującej czyjś obowiązek. Tak więc, stosowanie prawa, w wąskim rozumieniu, odnoszone jest do organów władzy publicznej (organów państwa czy samorządu), w szerszym, także do innych podmio-
   
180

7. Stosowanie prawa

tów. W tym drugim przypadku mówi się często o „wykonywa--niu prawa", czy „czynieniu użytku z kompetencji".
   Decyzje stosowania prawa w wąskim rozumieniu to np. wyrok w sprawie karnej, mandat za wykroczenie w ruchu drogowym, wyrok w sprawie cywilnej nakazujący wypłacenie odszkodowania, decyzja administracyjna o wymiarze podatku, decyzja o przyjęciu na studia, decyzja o wydaniu prawa jazdy itp. Decyzje stosowania prawa dotyczą zidentyfikowanych co do tożsamości osób fizycznych, prawnych, organów państwa i zawierają dyrektywę (normę) powinnego, konkretnego zachowania.
   W doktrynie podkreśla się także różnicę między stosowaniem prawa polegającym na ustalaniu skutków prawnych stwierdzonego stanu faktycznego i stosowaniem prawa w przypadkach, gdy organ uzyskuje kompetencję do wydania aktu o treści w ogólnym tylko zarysie wyznaczonej przez normy prawa materialnego. Mówi się wówczas o decyzjach kierowniczych. Przepisy prawne w toku podejmowania decyzji kierowniczych stanowią jedynie punkty orientacyjne, pewne wartości graniczne procesów decyzyjnych. Stanowią pewne zewnętrzne wartości, które nakazują tak analizować dokonywane wybory, aby były one legalne.
   Wybory opierane są o racje ekonomiczne, ekologiczne, polityczne, gospodarcze itp. Tzw. kierownicze stosowanie prawa nie polega więc na ustalaniu skutków prawnych stwierdzonego stanu faktycznego wyłącznie na podstawie obowiązujących norm.
   Odróżnienie stanowienia i stosowania prawa jest charakterystyczne dla systemu prawa ustawowego. W systemie common law, o czym była już mowa, prawo tworzy się poprzez akty stosowania prawa.
   Stosowanie prawa bywa też określane w literaturze jako działalność wykonawcza państwa. Zauważmy, że do działalności wykonawczej zaliczyć można prawodawstwo wykonawcze, to jest stanowienie przepisów prawnych na podstawie norm prawnych hierarchicznie wyższych (w tym sensie rozporządzenie jest wykonawcze w stosunku do ustawy).
   Jakkolwiek byśmy odróżniali tworzenie i stosowanie prawa, należy zwrócić uwagę, że odróżnienie to ma zawsze charakter względny, historyczny i w pewnej mierze konwencjonalny. Jest pochodną przyjęcia określonej koncepcji prawa i normy praw-
   
8.1. Uwagi ogólne	181
nej w ogóle oraz poglądów politycznych na temat zasad działania organów państwa w określonym systemie politycznym.
   Podstawowa różnica między tworzeniem a stosowaniem prawa tkwi w funkcjach pełnionych przez normy prawne i decyzje konkretnie — indywidualne. Te pierwsze wyznaczają reguły postępowania dla całych klas adresatów w typowych sytuacjach, są także środkiem regulacji wielu form organizacyjnych państwa i społeczeństwa. Te drugie służyć powinny głównie ochronie praw jednostek, jeżeli ich dobra zostały naruszone oraz realizacji obowiązków wobec państwa i innych podmiotów.
   Trzeba jednak raz jeszcze zaznaczyć, że w państwach autorytarnych (a zwłaszcza totalitarnych) prawo jest przede wszystkim instrumentem w rękach władzy służącym jej zachowaniu. Prawo nie realizuje wobec tego w odpowiednim zakresie (lub w żadnym zakresie) funkcji gwarancyjnej, która wyraża się w wyraźnym rozgraniczeniu obszaru władzy państwowej i obszaru prywatnej sfery wolności jednostek oraz ochronie tych jednostek przed samowolą państwa. W państwach aspirujących do rządów prawa wypełnianie funkcji gwarancyjnej należy do istoty prawa jako systemu normatywnego.
   Różne są także same procedury tworzenia i stosowania prawa. Przykładowo, wielostopniowość kontroli instancyjnej w procesie stosowania prawa różni się zasadniczo swoimi funkcjami od wielostopniowego procesu prawotwórczego. Zakresy organów kompetentnych do tych działań nie pokrywają się. Niektóre organy państwa mają kompetencje zarówno do tworzenia, jak i stosowania prawa (np. organy administracji rządowej), inne wyłącznie stosują prawo (np. sądy).
   W każdym razie oba procesy podejmowania decyzji prawnych są zinstytucjonalizowane, sformalizowane i przebiegają pod kontrolą norm prawnych (przy czym stosowanie prawa jest na ogół w większym stopniu poddane regulacjom prawnym).
   Rozważając znaczenie procedur stanowienia i stosowania prawa podkreślić trzeba, że we współczesnych dyskusjach nad drogami ograniczenia nadmiernej i szczegółowej ingerencji prawa w stosunki społeczne pojawia się pogląd, że taką drogą może być tendencja do samoograniczenia się prawa do ustanawiania procedur decyzyjnych (tzw. proceduralizacja prawa). Podkreśla się, że społeczeństwo jest zbyt zróżnicowane, aby dało się do prawa materialnego włączyć wszystkie istotne wartości spo-
   
182

8. Stosowanie prawa

łeczne. Natomiast uznanie rangi procedur pozwala na zewnętrzną kontrolę podejmowanych decyzji prawnych, a jednocześnie daje szansę na utrzymanie różnorodności procesów społecznych przebiegających w grupach o zróżnicowanych systemach wartości. Była już o tym mowa. W doktrynie podkreśla się, że wobec znacznego rozszerzenia zakresu działania władzy wykonawczej (sądów i administracji) istotne jest, aby postępowania (procedury) działania organów demokratycznego państwa tworzyły sprawnie funkcjonujący system. System, który odwołuje się w większym stopniu do konsensusu i kompromisu, a nie do formalnego autorytetu (przemocy).
   Rozwijają się też interesująco aksjologiczne badania nad procedurami. W odniesieniu do stosowania prawa wskazuje się na najistotniejsze zasady postępowań sądowych w demokratycznych państwach, opartych o idee rządów prawa. Zalicza się do nich następujące reguły: równość wobec prawa i w obliczu sądu, kontradyktoryjność, dostęp stron do niezawisłego i bezstronnego sądu, przestrzeganie zasady domniemania niewinności, zapewnienie oskarżonemu prawa do obrony, stosowania tymczasowego aresztowania i zatrzymania oględnie i pod kontrolą sądu, praworządne i lojalne przeprowadzanie postępowania dowodowego, prawo oskarżonego do zakończenia procesu „w rozsądnym terminie", jawność procesu z wyłączeniem rozpraw pokazowych poza budynkiem sądu, prowadzenie postępowania w sposób zgodny z podstawowymi zasadami „uczciwego procesu" wobec wszystkich oskarżonych, bez stosowania jakiejkolwiek dyskryminacji. Powyższe zasady dotyczą postępowania karnego i nawiązują do art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Upowszechnienie w doktrynie polskiej — nie tylko w odniesieniu do prawa karnego — pojęcia „uczciwy proces" ma swoje uzasadnienie. W ten sposób zwraca się bowiem uwagę na takie cechy procedur, które zabezpieczają poszanowanie podmiotowości jego uczestników, a zarazem stwarzają warunki do sprawiedliwego orzekania.
   W odniesieniu do postępowania administracyjnego wskazuje się na następujące zasady: dopuszczenie obywatela do udziału w rozstrzyganiu jego sprawy, jawność postępowania (dostęp do akt); bezstronność rozstrzygającego organu, uczciwy sposób prowadzenia postępowania, obowiązek uzasadnienia decyzji, możliwość odwołania się od wydanej decyzji (dwuinstancyj-
   
8.1. Uwagi ogólne	183
ność), zapewnienie sądowej kontroli zgodności z prawem wydanej decyzji.
   W systemach realizujących zasadę podziału władzy rola organów stosujących prawo (a zwłaszcza sądów) jest znacznie większa niż w systemach jednolitej władzy państwowej. Organ stosujący prawo działa i decyduje w oparciu o przepisy prawa, ale z pełną świadomością, że prawo jest elastyczne i powinno być tak stosowane, aby wyrażać wartości polityczne i społecznie aprobowane. Organ stosujący prawo kształtuje treść działającego prawa (prawa operatywnego), działając kreatywnie, a nie jedynie biurokratycznie. Konieczna jest elastyczność, a z drugiej jednak strony stabilizacja, aby zachować odpowiedni stopień bezpieczeństwa i pewności prawa. Przepisy prawa, które stanowią podstawę subsumcji (o czym niżej) nie są na ogół jednoznaczne. Monteskiuszowska koncepcja, według której sędzia to „usta ustawy" jest mitem, który nie opisuje praktyki działania sądów, nawet w tych przypadkach, w których starają się one działać ściśle na podstawie prawa, choćby z tego względu, że reguły wykładni i reguły inferen-cyjne są tylko w ogólnym zarysie uzgodnione w doktrynie, a organ stosujący prawo określa ich ostateczny kształt w toku stosowania prawa. Ponadto, przy opieraniu aktów stosowania prawa na określonych ustaleniach faktycznych rysują się pewne możliwości dokonania różnych rozstrzygnięć co do stanu faktycznego.
   Dalsze rozważania ograniczamy do analizy stosowania prawa w wąskim rozumieniu.
   Stosowanie prawa przez sądy i przez administrację wykazuje wiele podobieństw, ale warto też wskazać na istotne różnice. Oto niektóre z nich:
a) postępowanie administracyjne opiera się na stosunku sub-
ordynacyjnym, organ administracji jest „stroną" w spra
wie — w postępowaniu sądowym strony są równorzędne,
a sąd stoi „ponad" nimi;
b) administracja działa w interesie publicznym, sąd także
w prywatnym;
c) organ administracji podlega kierownictwu i nadzorowi
organów nadrzędnych, działa w systemie organizacyjnego
i służbowego podporządkowania — sędzia jest niezawisły,
podlega tylko ustawom;
d) postępowanie administracyjne, w odróżnieniu od sądowe
go, nie ma charakteru kontradyktoryjnego.
a) 
184

8. Stosowanie prawa

8.2. Proces stosowania prawa — aspekt proceduralny
   Stosowanie prawa, z punktu widzenia organizacyjno-tech-nicznego, podzielić można na dwa stadia.
   Stadium pierwsze to etap wstępnego przygotowania sprawy do rozpoznania i rozstrzygnięcia. Prace w stadium przygotowawczym prowadzone są przez organ stosujący prawo kompetentny do podjęcia decyzji w danej sprawie lub przez organy pomocnicze powołane do obsługi tegoż organu.
Etap ten rozpoczyna się z momentem dokonania:
a) pierwszej czynności przez organ stosujący prawo (bądź
organ pomocniczy) wobec podmiotu, którego dotyczy
przedmiot sprawy (przykładowo, w procesie karnym jest
nim pierwszy akt ścigania, w postępowaniu administracyj
nym — pierwsze wezwanie przez organ strony do złożenia
wyjaśnień) albo
b) pierwszej czynności przez podmiot wobec organu stosu
jącego prawo (na przykład, w procesie cywilnym jest to
wytoczenie powództwa polegającego na przedstawieniu
sądowi wniosku o rozpoznanie sprawy).
   W sprawach karnych organ działa z reguły z urzędu, w sprawach cywilnych na wniosek strony. Przykładowo, w sprawach cywilnych wniosek (powództwo) może występować jako: powództwo o świadczenie (jeśli ochrona prawa wymaga realizacji jakiegoś zachowania drugiej strony, np. zapłaty określonej kwoty, wydania rzeczy, złożenia oświadczenia, itp.); powództwo o ustalenie (gdy przedmiotem sporu jest sam fakt, czy komuś służy jakieś prawo); oraz powództwo o ukształtowanie (wyrok określa treść stosunku prawnego między stronami).
   Po wszczęciu postępowania organ podejmuje czynności pozostające w związku z zebraniem materiału potrzebnego do podjęcia postępowania rozpoznawczego zasadniczego. Czynności te dotyczą strony podmiotowej sprawy (np. doręczenie pozwu pozwanemu, wezwanie do stawienia się na rozprawie) oraz strony przedmiotowej (to jest materiału dowodowego) np. ustala się rodzaje środków dowodowych, do których uzyskania postępowanie rozpoznawcze ma zmierzać, wzywa się biegłych. Stadium to kończy się z momentem podjęcia przez
   
8.2. Proces stosowania prawa — aspekt proceduralny	185
organ decyzji o skierowaniu sprawy do postępowania zasadniczego.
   Stadium drugie to zasadnicze postępowanie rozpoznawcze (wyjaśniające, jurysdykcyjne). Jest to etap rozstrzygnięcia o głównym przedmiocie sprawy przez ustalenie i ocenę faktów oraz określenie ich konsekwencji prawnych.
   Etap ten rozpoczyna się z reguły z momentem tzw. wywołania sprawy, które ma na celu powiadomienie podmiotów, których sprawa dotyczy, o przystąpieniu przez organ do jej rozpoznania oraz wezwanie tychże do stawiennictwa przed organem; a kończy się z momentem uprawomocnienia się decyzji organu w tejże sprawie. Decyzja może się uprawomocnić po rozpoznaniu jej przez organ stosujący prawo w pierwszej instancji bądź po skontrolowaniu jej przez organ drugiej instancji. W systemie dwuinstancyjnym pierwsza instancja jest z reguły powołana do merytorycznego rozpoznania sprawy, zaś instancja druga głównie do kontroli zaskarżonych decyzji pod względem legalności (tj. zgodności z prawem) oraz zasadności (tj. zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy).
   Decyzja staje się prawomocna z chwilą jej wydania w pierwszej instancji, jeżeli z mocy prawa nie przysługuje od niej żaden zwyczajny środek odwoławczy (taki jak np. rewizja i zażalenie w procesie cywilnym i karnym). Decyzja pierwszej instancji uprawomocnia się także wówczas, gdy strony nie wniosły w terminie zwykłego środka zaskarżenia oraz wtedy gdy, mimo odwołania, organ drugiej instancji nie uwzględnił tego środka.
   Jeżeli zaś organ drugiej instancji uchylił zaskarżoną decyzję, uwzględniając wniesiony środek odwoławczy, uprawomocni się decyzja tegoż organu, o ile kończy postępowanie w sprawie albo nowa decyzja organu pierwszej instancji wydana po ponownym rozpoznaniu sprawy przekazanej mu przez organ drugiej instancji.
   Decyzje prawomocne mogą być wyjątkowo podważane za pomocą szczególnych środków prawnych np. rewizji nadzwyczajnej. Ostateczne decyzje administracyjne mogą być zaskarżane do sądu administracyjnego z uwagi na ich niezgodność z prawem.
   Środki zaskarżenia zmierzające do skorygowania wadliwych decyzji mogą mieć charakter: apelacyjny, kasacyjny, rewizyjny i mieszany.
   
186

8. Stosowanie prawa

   W czystej postaci system kasacyjny polega na tym, że wobec zasadności zaskarżenia organ drugiej instancji może zaskarżoną decyzję tylko uchylić i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania. Przy rewizji organ drugiego stopnia, uwzględniając zaskarżenie, sam wydaje ostateczne rozstrzygnięcie zmieniając decyzję pierwszej instancji. Przy apelacji — postępowanie przed organem drugiej instancji jest powtórzeniem merytorycznego postępowania przed organem pierwszej instancji lub jego dalszym ciągiem.
   Głównymi fazami postępowania rozpoznawczego w pierwszej instancji są:
a) postępowanie dowodowe,
b) podjęcie decyzji.
   Postępowanie dowodowe prowadzone jest na rozprawie (w zasadzie zawsze w procesie karnym i cywilnym, wyjątkowo w postępowaniu nieprocesowym cywilnym, w określonych warunkach — w postępowaniu administracyjnym) albo w innej formie (np. na posiedzeniu niejawnym). Składa się z trzech etapów:
a) dopuszczenie dowodów;
b) przeprowadzenia dowodów;
c) utrwalenie wyników postępowania dowodowego.
Podjęcie decyzji w sprawie (merytorycznej — co do istoty
sprawy albo formalnej, np. o odrzuceniu pozwu) następuje wówczas, gdy organ uzna sprawę za dostatecznie wyjaśnioną do ostatecznego rozstrzygnięcia.
   Postępowanie w drugiej instancji, w przypadku wniesienia środka zaskarżenia, na ogół składa się z dwóch faz: pierwsza przebiega przed organem pierwszej instancji składa się na nią: badanie wstępne (np. czy zachowano termin do odwołania) i nadanie biegu sprawie; druga faza, właściwa, przebiega przed organem drugiej instancji — składa się na nią: rozpoznanie sprawy na rozprawie albo w innej formie i podjęcie decyzji. Decyzja może mieć charakter formalny (np. odrzucenie rewizji) albo merytoryczny (np. uwzględnienie rewizji). Oczywiście w przypadku systemu kasacyjnego uwzględnienie zaskarżenia oznacza uchylenie decyzji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
   
8.3. Wykonanie decyzji konkretnie — indywidualnej	lo/
8.3. Wykonanie decyzji konkretnie — indywidualnej
   Uzyskanie decyzji konkretnie — indywidualnej pociąga za sobą — na ogół — konieczność jej wykonania. Modelowo wyróżnić tu można dwie sytuacje.
   Po pierwsze, może być tak, że podmiot (adresat decyzji) wykonuje swoje obowiązki wynikające z decyzji dobrowolnie. Chodzi tu o obowiązki wskazane w orzeczeniach cywilnych i decyzjach administracyjnych, w przypadku orzeczeń karnych dotyczy to wyłącznie grzywny. Warto podkreślić, że podmiotem tym może być obywatel albo organ państwa.
   Po drugie, podmiot (jednostka, organ) nie spełnia dobrowolnie obowiązku. Wówczas w praktyce sytuacja zależy od tego, czy adresatem decyzji jest obywatel czy też organ państwa.
   Wobec jednostki państwo może wykorzystać bogaty system środków przymusu prawnego. Uruchamiane jest postępowanie organów państwa, które upoważnione są z mocy prawa do wykonywania przymusu wobec adresatów decyzji nie spełniających dobrowolnie obowiązków. Oczywiście uruchamiane jest także wówczas, gdy decyzja nadaje się wyłącznie do przymusowego wykonania. Organy upoważnione do wykonywania przymusu dzieli się ze względu na rodzaj decyzji stosowania prawa na organy wykonujące orzeczenia karne, cywilne i decyzje administracyjne. Przebieg stadium wykonawczego ma obraz bardzo różny, w zależności od typu sprawy. Aparat wykonawczy, zwłaszcza wykonujący orzeczenia karne, jest bardzo rozbudowany, co wiąże się z bogactwem środków karnych (udział policji, wojska, służby więziennej, komornika, sądu penitencjarnego, administracji zakładu karnego).
   W sprawach administracyjnych dochodzi do postępowania egzekucyjnego, egzekucję obowiązków pieniężnych prowadzą skarbowe urzędy komornicze, w pozostałym zakresie organy administracji pierwszej instancji (albo inne upoważnione podmioty — np. ZUS).
   Jeśli decyzja nie jest wykonywana przez organ prawnie zobowiązany do jej realizacji (np. organ wstrzymujący wypłatę orzeczonego decyzją świadczenia, nie dokonujący ekamisji) — obywatel ma praktycznie niewielkie możliwości. Sytuacja wymaga pilnych zmian — problem bezczynności organów nie realizujących decyzji jest obecnie przedmiotem dyskusji doktryny.
   
188

8. Stosowanie prawa

8.4. Proces stosowania prawa — aspekt merytoryczny
   Z punktu widzenia rodzaju problemów, jakie rozwiązuje się w toku stosowania prawa, proces ten dzielielić można na cztery fazy.
   Pierwsza faza to ustalenie, jaka norma obowiązuje w znaczeniu dostatecznie określonym dla potrzeb konkretnego roztrzyg-nięcia. Chodzi tu o rozwiązanie ewentualnych problemów wali-dacyjnych i interpretacyjnych, które ujawniają się przy analizie tych przepisów prawnych, które mogłyby odnosić się do ustalonej sytuacji faktycznej. Problematyka ta została już omówiona wyżej.
   Drugi element to ustalenie stanu faktycznego sprawy oraz ujęcie go w języku stosowanej normy. Omówimy go szerzej.
   Na ustalenie stanu faktycznego składa się zespół czynności podejmowanych w celu stwierdzenia rzeczywistego stanu rzeczy w określonej sprawie, tj. prawdy materialnej (obiektywnej).
   Należy zauważyć, że proces ustalania stanu faktycznego wykazuje wiele podobieństw do procesu poznawczego w nauce (a zwłaszcza w historii). I tak, w obu tych dziedzinach celem jest poznanie faktów jednostkowych i minionych; na poznanie składa się ustalenie faktów oraz ich wyjaśnienie; w obu wykorzystuje się źródła poznawcze, które poddaje się krytyce zewnętrznej (badanie autentyczności) i krytyce wewnętrznej (badanie wiarygodności); podobnie wykorzystuje się tzw. doświadczenie życiowe, w obu należy przestrzegać wielu ogólnych postulatów poznawczych (np. postulat uczciwości poznawczej, postulat jasnego i ścisłego formułowania twierdzeń, postulat jawności warsztatu poznawczego).
   Jednakże są też i istotne odrębności. Zasadniczym celem czynności* podejmowanych przez badacza naukowego jest poznanie prawdy interesującej z indywidualnego lub społecznego punktu widzenia. Natomiast zasadniczym celem sędziego jest wydanie zgodnego z prawem orzeczenia rozstrzygającego sprawę konkretnie — indywidualną. Tak więc ustalenie stanu faktycznego jest tylko jednym z elementów prowadzących do celu. Stąd ustawodawca nie poprzestaje na aprobacie ogólnych i szczególnych dyrektyw poznawczych (tak jak to się dzieje w poznaniu naukowym), lecz podejmuje kilka dodatkowych zabiegów zmie-
   
8.4. Proces stosowania prawa — aspekt merytoryczny	l 0:7
zających do wzmocnienia możliwości osiągnięcia celu stosowania prawa. Zaliczyć do nich można np. wyrażenie zasady prawdy materialnej (obiektywnej) w przepisach prawnych. Przykładowo, podstawą do jej odtworzenia w odniesieniu do procesu karnego jest art. 2 § l pkt 2 kpk („Przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby [...] podstawę wszelkich rozstrzygnięć stanowiły ustalenia faktyczne odpowiadające prawdzie [...]"); w odniesieniu do procesu cywilnego w art. 3 § 2 z.d. l kpc („Sąd powinien dążyć do wszechstronnego zbadania wszystkich istotnych okoliczności sprawy i do wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych"). W postępowaniu przed organami administracyjnymi zasadę formułuje art. l kpa („W toku postępowania organy administracji państwowej stoją na straży praworządności i podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz załatwienia sprawy mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli").
   Dzięki obowiązywaniu takich norm odstępstwa od wymogu dążenia do osiągnięcia obiektywnych rezultatów poznania w toku ustalania stanu faktycznego są nie tylko naruszeniem zasad metodologicznych poznania, ale stały się też działaniami niezgodnymi z prawem.
   Dla wzmocnienia możliwości osiągnięcia celu stosowania prawa przewidywane są też liczne inne rozwiązania proceduralne, np. obowiązek aktywności poznawczej organu procesowego, obowiązek składania zeznań przez świadka (ograniczony przez art. 16 kpk), obowiązek wydania opinii przez biegłego (ograniczony przez art. 280 kpc), czy też niektóre przepisy proceduralne dotyczące środków zaskarżenia i środków kontroli prawomocnych orzeczeń. W pewnych sytuacjach wręcz nakładają one na organy obowiązek skorygowania popełnionych błędów.
   Zasada prawdy materialnej ma także swoje ograniczenia. Na przykład, takie ograniczenie wyraża zasada „res iudicata pro veritate habetur", która przesądza o niepodważalności decyzji prawomocnych (z wyjątkami związanymi z ograniczoną możliwością nadzwyczajnego wznowienia postępowania), a także konieczność dochowania określonych terminów do zaskarżenia decyzji.
   Od prawdy materialnej należy odróżniać prawdę formalną (sądową). Polskie prawo dopuszcza ją w sprawach cywil-
   
190

8. Stosowanie prawa

nych, w sprawach karnych i administracyjnych przyjmuje zasadę prawdy materialnej. Prawda formalna wynika z domniemań albo fikcji prawnych (o czym niżej); może też być takim obrazem faktów, na jaki godzą się strony postępowania w procesie cywilnym.
   Ogólnie biorąc, o istnieniu lub nieistnieniu określonego stanu rzeczy (faktu albo faktów) wnioskuje się (z reguły jest to wnioskowanie uprawdopodobniające, które bywa zawodne) na podstawie pewnych środków zwanych dowodami.
   Uprawdopodobnienie powinno być na tyle wysokie, aby dać organowistosującemu prawo pewność w sensie praktycznym.
   Udowodnienie przed sądem faktu należy w zasadzie do tego, kto z tym faktem chce związać określone skutki prawne. Ciężar dowodu (onus probandi) spoczywa więc na oskarżycielu, powodzie, wnioskodawcy (Actori incubit onus probandi). Na przykład, powód powinien udowodnić, że jest właścielem rzeczy, której zwrotu żąda; albo, że szkoda, której naprawienia się domaga, wynika ze zwłoki dłużnika. Niekiedy ustawodawca odmiennie rozkłada onus probandi (np. art. 431 § l kpc przewiduje, że odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zwierzę ponosi ten, kto je chował lub nim się posługiwał, „chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy". A więc nie poszkodowany musi dowieść winy, lecz odwrotnie, ciężar dowodu braku winy obciąża odpowiedzialnych).
Dowody te podzielić można na dwie kategorie:
a) dowody bezpośrednie;
b) dowody pośrednie.
   Dowód bezpośredni pozwala na sformułowanie wprost racji dla zdania dotyczącego stanu sprawy, które uprzednio uznano za wątpliwe.-Podstawę uzasadnienia zdania stanowi przeprowadzenie dowodu, które sprowadza się do bezpośrednich spostrzeżeń dotyczących faktów sprawy. Przykładowo, jeżeli przy dowodzie z oględzin sędzia ma możliwość przekonać się o właściwości przedmiotu stanowiącego narzędzie zbrodni, to taki dowód jest bezpośredni.
   Dowód pośredni pozwala na uzasadnienie określonej tezy, która nie jest wprost zdaniem o faktach sprawy, ale może (jako pewna) stanowić rację dla twierdzenia dotychczas wątpliwego o stanie rzeczy istotnym dla sprawy. Postępowanie w tym przypadku jest więc dwustopniowe. Przykładowo, jeżeli sędzia
   
8.4. Proces stosowania prawa — aspekt merytoryczny	191
wyrobi sobie pogląd o właściwości przedmiotu stanowiącego narzędzie zbrodni na podstawie zeznań świadka, który widział przedmiot, to taki dowód w stosunku do poprzedniego jest dowodem pośrednim.
   Niekiedy w sprawie nie daje się w ogóle ustalić faktów, dających bezpośrednie podstawy do wniosków co do faktów istotnych dla sprawy. Istnieją w sprawie tylko tzw. poszlaki. Wówczas prowadzi się rozumowanie polegające na wyjaśnieniu poszlak w drodze hipotez konkurencyjnych (formułuje się różne wersje stanu faktycznego). O ile fakty poszlakowe dają się wyjaśnić tylko przez jedną z hipotez, uznaje się ją za zdanie prawdziwe o tychże faktach.W innych przypadkach nie ma podstaw do ustalenia faktów istotnych dla sprawy (np. jeśli poszlaki dają się wyjaśnić przez dwie różne hipotezy).
Dowody można także podzielić na:
a) rzeczowe,
b) osobowe.
   Przez dowody rzeczowe rozumie się oględziny wszelkich przedmiotów, jakie organ poddaje badaniu w celu stwierdzenia prawdziwości twierdzeń o faktach.
   Wszelkie inne dowody mają charakter osobowy. Dzieli się je na ustne (np. zeznania świadków) i pisemne (np. oświadczenia stron zawarte w dokumencie).
   Przedmiotem dowodu są przede wszystkim fakty, ale niekiedy bywają także tzw. zasady doświadczenia (wyniki ogólnego cywilizacyjnego doświadczenia, jak również wiadomości z poszczególnych nauk, sztuk, przemysłu, rzemiosła, itp.) oraz wyjątkowo — prawo, np. jeżeli treść obcego prawa nie jest znana sądowi, może on zasięgnąć opinii biegłych.
   Fakty dowodowe w sprawie są wyselekcjonowane w ten sposób, że dowodzi się jedynie faktów wątpliwych, istotnych dla sprawy, z dokładnością nie przekraczającą pewnego progu. Dowodu nie wymagają: fakty powszechnie znane, fakty znane urzędowo organowi, fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy.
   Postawa organu wobec informacji o faktach kształtuje się różnie w różnych systemach prawnych, w różnych typach procesów stosowania prawa oraz w różnych stadiach tych procesów. W praktyce oscyluje między zachowaniem czynnym a biernym.
   
192

8. Stosowanie prawa

   Czynna postawa organu przejawia się między innymi tym, że podejmuje on działania w celu uzyskania dowodów z własnej inicjatywy, sam je przeprowadza, nie ograniczając się do wniosków dowodowych stron, działa na zasadzie śledczej.
   Bierna postawa organu stosującego prawo polega na tym, że organ ogranicza swoją aktywność w zakresie ustalania stanu faktycznego do baczenia na zachowanie zasad przeprowadzania dowodów przez stony, które walczą o wynik sprawy na zasadzie kontradyktoryjności.
   Czynna bądź bierna postawa organu wobec informacji na temat faktów związana jest ściśle z przyjmowaną w danym systemie prawa teorią dowodową. Teoria dowodowa to zespół tez wyznaczających dopuszczalne reguły uznawania faktów za uzasadnione, głównie określających zasady oceny wiarygodności dowodów oraz dopuszczalność bądź niedopuszczalność wykazywania pewnych typów informacji.
   Współcześnie regułą jest przyjmowanie w stosowaniu prawa teorii swobodnej oceny dowodów, od której prawo przewiduje pewne wyjątki na rzecz teorii prawnej (legalnej, skrępowanej) oceny dowodów.
   Swobodna ocena dowodów, jako zasada dotycząca ustalania stanu faktycznego, jest wyrażana w przepisach prawnych. Przykładowo, art. 4 § l kpk stanowi: „Sędziowie orzekają na podstawie swego przekonania wysnutego z przeprowadzonych dowodów i opartego na ich swobodnej ocenie, z uwzględnieniem wskazań wiedzy oraz doświadczenia życiowego", a art. 233 § l kpc: „Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania na podstawie wszechstronnego rozważania zebranego materiału".
   Ocena dowodów ma charakter swobodny, jeżeli organ stosujący prawo nie jest normatywnie związany zasadami tej oceny. Rozumowania w zakresie ustaleń stanu faktycznego przebiegają na ogół zgodnie z przyjętymi w nauce regułami poznawczymi.
   Jeżeli natomiast prawo wyznacza reguły uznawania faktów za udowodnione, określa dopuszczalność i siłę dowodową określonych typów informacji i organ stosujący prawo ma obowiązek ustalać prawdę zgodnie z tymi regułami, to wówczas mówimy o prawnej ocenie dowodów.
   Przepisy przewidujące w polskim prawie odstępstwa od swobodnej oceny dowodów to:
   
8.4. Proces stosowania prawa — aspekt merytoryczny	193
a) przepisy formułujące domniemanie prawne;
b) przepisy formułujące fikcje prawne;
c) przepisy ograniczające albo całkowicie zakazujące korzys
tania z określonych źródeł informacji dla podważenia
wiarygodności informacji uzyskanych ze źródeł uprzywi
lejowanych;
d) inne przepisy preferujące, ograniczające lub zakazujące
korzystania z określonych środków dowodowych. Omó
wimy je kolejno.
   Przepis formułujący domniemanie prawne zawiera nakaz uznania za udowodniony faktu wątpliwego na podstawie innych, stwierdzonych podczas ustalania stanu sprawy, faktów. Aby wykazać, że miał miejsce fakt F l wystarczy udowodnić fakt F2 oraz powołać się na przepis formułujący domniemanie prawne dotyczące faktów F l i F2.
Domniemania prawne dzieli się na dwie kategorie:
   a) domniemania dopuszczające dowód przeciwny (presumptio
iuris tanturri),
   b) domniemanie nie dopuszczające dowodu przeciwnego, to
jest wyłączające możliwość jego przeprowadzenia^rasz/m/tf/o
iuris ac de iure).
   Domniemanie pierwszego typu jest sformułowane np. w art. 341 kc: „Domniemywa się, że posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym. Domniemanie to dotyczy również posiadania przez poprzedniego posiadacza".
   Przykładem może też być art. 7 kc stanowiący: „Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od złej lub dobrej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary". Oznacza to, że ciężar dowodu spoczywa na osobie, która zarzuca złą wiarę.
   Obecnie w polskim prawie nie ma domniemań niewzruszalnych od samego początku. Niewzruszalność domniemań może natomiast być konsekwencją upływu terminu do podjęcia przez podmiot pewnych czynności. Na przykład, jeśli domniemany ojciec nie wystąpił do sądu w określonym terminie z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa — domniemanie ojcostwa po upływie tego terminu jest niewzruszalne.
   Domniemania upraszczają postępowania dowodowe, z reguły przerzucają ciężar dowodu na tę stronę, która u zanegowania faktu domniemanego chce wyprowadzić korzystne dla siebie skutki prawne. Domniemania wprowadzone są do prawa zazwy-
   
194

8. Stosowanie prawa

czaj wówczas, gdy ustalanie stanu faktycznego w określonym typie spraw jest bardzo trudne, a podobieństwo empiryczne i doświadczenie życiowe wskazują na taką zależność między faktami, jaką formułuje domniemanie. Czasami przyczyna może być jednak inna. Na przykład domniemanie niewinności (art. 3 § 2 kpk: „Oskarżonego nie uważa się za winnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w trybie przewidzianym w niniejszym kodeksie"; (w projekcie, kpk sformułowano domniemanie niewinności i in dubio pro reo w formie pozytywnej: „oskarżonego uważa się za niewinnego", „wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego"), niekoniecznie związane jest z prawdopodobieństwem życiowym. W tym wypadku ciężar dowodu spoczywa na oskarżycielu ze względów humanitarnych.
   Od przepisów formułujących domniemania prawne należy odróżniać domniemania faktyczne (presumptio facti). W tym przypadku wnioskowanie nie jest nakazane przez normy prawne, ale opiera się na wiedzy i doświadczeniu organu stosującego prawo (por. art. 231 kpc „Sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów").
   Przepis formułujący fikcję prawną zawiera nakaz uznania za udowodniony fakt, o którym wiadomo, że nie musiał (albo nawet nie mógł) zaistnieć, na podstawie innych stwierdzonych podczas ustalania stanu sprawy faktów. Na przykład, fikcję prawną formułuje art. 1020 kc „Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku". Fikcje wprowadzane są do prawa, o ile względy społeczne przemawiają za uproszczeniem postępowania dowodowego.
   Przykładem innych przepisów wprowadzających odstępstwa od swobodnej oceny dowodów jest art. 247 kpc: „Dowód ze świadków lub przesłuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obejmującego czynność prawną może być dopuszczony między uczestnikami tej czynności tylko w wypadkach, gdy nie prowadzi to do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności i gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd uzna to za konieczne".
   Obowiązują także przepisy z innych względów ograniczające swobodną ocenę dowodów, na przykład ograniczające przeszukania albo dopuszczalność pewnych typów ekspertyz psy-
   
8.4. Proces stosowania prawa — aspekt merytoryczny

195

chiatrycznych. Projekt kpk zakazuje i na przykład wykorzystywania w procesie karnym metod narkoanalizy i badań przy użyciu poliografu. Lekarz, adwokat i dziennikarz mogą być przesłuchani w sprawie faktów objętych ich tajemnicą funkcyjną tylko w wypadku niezbędności tego dla dobra wymiaru sprawiedliwości. Zadecydować może o tym wyłącznie sąd. Na jego postanowienie przysługuje zażalenie. Projekt kpk zawiera też przepis zabraniający wykorzystywania jako dowodu oświadczeń oskarżonego dotyczących zarzucanego mu czynu, a złożonych wobec biegłych lub lekarza udzielającego mu pomocy medycznej.
   Po ustaleniu stanu faktycznego konieczne jest ujęcie udowodnionego faktu w terminach języka prawnego tak, aby możliwe było stwierdzenie, czy fakt ten objęty jest stosowną normą. Warto podkreślić, że w tej fazie rysują się większe lub mniejsze możliwości dokonania różnych rozstrzygnięć co do stanu faktycznego. Przypadki graniczne, związane zwłaszcza z tym, że ustawy zawierają terminy niedookreślone, których odniesienie do konkretnych faktów jest uzależnione od ocen stosującego prawo, stwarzają konieczność wyboru, a więc decyzji kwalifikującej (np. „ważne powody", „znaczny uszczerbek", „istotne niebezpieczeństwo", „trudne do przezwyciężenia przeszkody", „niedbalstwo").
   Trzecia faza procesu stosowania prawa to kwalifikacja normatywna faktu uznanego za udowodniony. Polega ona na stwierdzeniu, że udowodniony fakt jest jednym z przypadków, do którego odnosi się określona norma prawna.
   Zakres podporządkowania organu stosującego prawo literze prawa jest przedmiotem dyskusji doktrynalnych i sporów o ocenę praktyki.
Generalnie wyróżnia się dwa skrajne modele:
a) model decyzji związanej;
b) model decyzji swobodnej.
   Model decyzji związanej koresponduje z zasadą jednolitości władzy (podporządkowania ustawodawcy) na pierwszy plan wysuwając pewność prawa i legalizm decyzji. Sędzia nie ma prawa do oceny obowiązujących norm, a jego rozumowanie kwalifikujące fakty powinno mieć charakter dedukcyjny. Podkreśla się, że kwalifikację normatywną stanu faktycznego można sprowadzić pod względem struktury logicznej do postaci sylogizmu. Obowiązująca norma prawna w ustalonym znaczeniu spełnia
   
196

8. Stosowanie prawa

w nim rolę przesłanki większej, udowodniony fakt — rolę przesłanki mniejszej. Konkluzją jest kwalifikacja prawna faktu.
   A oto przykład: przesłanka większa: każdy, kto kradnie podlega karze (norma), przesłanka niniejsza: Jan kradł (fakt), konkluzja: Jan podlega karze.
   W tym ujęciu rozumowanie prawnicze niewiele różni się od rozumowania czysto formalnego. Zbliżenie do logiki ma zapewnić przewidywalne i bezstronne funkcjonawanie organów stosujących prawo, pozbawionych prawa do krytycznej, kreatywnej wykładni. Współcześnie takie rozumienie kwalifikacji normatywnej faktu dość powszechnie uważa się za mit, nie odpowiadający rzeczywistości prawnej.
   Model decyzji swobodnej korespoduje z zasadą podziału władzy. Podnosi wartość celowości, skuteczności i sprawiedliwości w procesie stosowania prawa. Organ stosujący prawo powinien poszukiwać rozwiązania zgodnego z ustawą, ale jednocześnie słusznego, rozsądnego i możliwego do przyjęcia. Ma prawo oceniać obowiązujące ustawy z punktu widzenia konstytucyjnych wartości podstawowych systemu prawa.
   Rzeczywistość prawna demokratycznego państwa oscyluje między tymi modelami. W istocie ani normy, ani ustalone fakty nie są tak jednoznaczne, jak przedstawia to model decyzji związanej; z drugiej zaś strony wykładnie contra legem i praeter legem na ogół nie są w systemie prawa tolerowane, choć dopuszcza je model decyzji swobodnej.
   W każdym razie związanie faktu z normą jest istotą stosowania prawa. Wiążąc fakt z normą zyskujemy możliwość przyporządkowania temu faktowi skutków prawnych wynikających z tejże normy.
   Czwarta faza to sformułowanie decyzji stosowania prawa, której esencją jest wiążące ustalenie konsekwencji prawnych udowodnionego faktu.
   Przepisy prawne w różnych gałęziach prawa w zróżnicowany sposób wyznaczają konsekwencje prawne normowanych przez nie zachowań.
   Według kryterium typu skutków prawnych orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne można generalnie podzielić na:
a) tworzące, zmierzające albo znoszące prawa i obowiązki;
b) potwierdzające istnienie, nieistnienie lub zakres praw albo
obowiązków;
a) 
8.4. Proces stosowania prawa — aspekt merytoryczny	197
c) odmawiające lub uznające za niedopuszczalne żądania dotyczące stworzenia, zmiany, zniesienia lub stwierdzenia praw lub obowiązków.
   Decyzje stosowania prawa o charakterze konstytutywnym powodują konsekwencje polegające na ustanowieniu, zmianie, uchyleniu stosunku prawnego (na temat stosunków prawnych por. rozdz. IX) lub uprawnienia. Skutek ten może następować ex nunc, tzn. od chwili wydania decyzji (np. wyrok rozwodowy), bądź ex tunc, tzn. z mocą wieczną (np. wyrok unieważniający małżeństwo). W zasadzie tego rodzaju decyzje wywierają skutek na przyszłość, na przykład orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu, o przysposobieniu, decyzja o zmianie nazwiska, zezwolenie dewizowe, pozwolenie wodnoprawne, pozwolenie na budowę, zezwolenie na wyrąb drzewa w lesie.
   Decyzje stosowania prawa o charakterze deklaratywnym potwierdzają tylko istnienie pewnych praw i obowiązków, nie przekształcając ich.
   W sprawach cywilnych procesowych najczęściej zasądza się od pozwanego na rzecz powoda należne mu świadczenie (odszkodowanie, alimenty, należność za pracę, itp.), albo ustala się istnienie praw podmiotowych lub stosunku prawnego (ustalenie istnienia prawa własności albo stosunku najmu). W sprawach nieprocesowych jest to np. stwierdzenie zasiedzenia, stwierdzenie nabycia spadku. W sprawach administracyjnych pojawiają się dodatkowe problemy, mogą wystąpić wątpliwości, czy mamy do czynienia „już" z decyzją, czy „jeszcze" ze zwykłym zaświadczeniem.
   Jeśli organ odmawia podjęcia decyzji konstytutywnej bądź deklaratoryjnej, mamy wówczas zwykle do czynienia z decyzjami odmawiającymi (negatywnymi).
   W postępowaniach karnych decyzje zawierają przede wszystkim oznaczone sankcje. Na ogół we współczesnym ustawodawstwie sankcje są względnie określone. Przepisy prawne zakreślają granice sankcji, w ramach których sędzia stosuje konkretny wymiar. Granice mogą być określane np. w formie oznaczenia dolnej i górnej granicy kary, w formie alternatywnej — sąd wybiera między karami względnie określonymi.
   Oczywiście powyższe przykłady nie wyczerpują tej problematyki, która dokładnie omawiana jest w ramach szczegółowych nauk prawnych.
   
198

8. Stosowanie prawa

   Według kryterium zaskarżalności decyzje stosowania prawa można w uproszczeniu podzielić na zaskarżalne oraz ostateczne lub prawomocne. Należy zaznaczyć, że ostateczne decyzje administracyjne mogą być zaskarżane do sądu administracyjnego z uwagi na ich niezgodność z prawem.
   Ponadto dodajmy, że w systemach prawa stanowionego decyzja stosowania prawa w przypadkach określonych przez prawo powinna być uzasadniona (ustnie albo pisemnie), a w każdym — uzasadnialna. O randze uzasadnień była już mowa.
   Decyzja stosowania prawa od strony formalnej bywają formułowane bardzo różnie. Ogólnie można jednak w każdej z nich wyróżnić:
a) oznaczenie organu, od którego decyzja pochodzi, daty
i numeru sprawy;
b) oznaczenie adresata (adresatów) decyzji;
c) wskazanie   podstawy   prawnej   decyzji   (proceduralnej,
kompetencyjnej i materialnej);
d) sentencję decyzji (osnowę);
e)	opis stanu faktycznego wraz z regułami wykładni mający-
. mi wpływ na kwalifikację prawną;
T) w drugiej instancji — także historię decyzji.
   Obowiązek wszechstronnego uzasadnienia decyzji stosowania prawa uważa się współcześnie za podstawowy obowiązek organu w postępowaniu. Uzasadnienie to powinno zawierać argumenty przemawiające na rzecz podjętej decyzji. Chodzi o możliwość skontrolowania rozumowania, a także o przekonanie uczestników postępowania. Jest to wymóg nie tylko w odniesieniu do decyzji sądowych, ale i administracyjnych, jeśli mają one odpowiadać standardom praw człowieka. Prawda w stosowaniu prawa to nie wszystko, istotna jest także sztuka przekonywania (retoryka).
8.5. Znaczenie retoryki prawniczej
   Retoryka, sztuka i umiejętność dobrego, rzetelnego przekonywania w mowie i piśmie, ma w toku stosowania prawa w demokratycznych systemach prawa, istotne znaczenie. Przemówienia w procesach karnych, cywilnych czy gospodarczych różnią
   
8.5. Znaczenie retoryki prawniczej	1:7:7
się pod wieloma względami (różne są cele, taktyki, stopień emocjonalności, itp.)- Inaczej np. przemawia prokurator występujący w obronie porządku prawnego, inaczej obrońca, którego celem jest pomoc oskarżonemu i który nie jest ustawowo zobowiązany do zachowania obiektywizmu, jeszcze inaczej sędzia uzasadniający wyrok, kierujący się do stron i do publiczności, zobowiązany do bezstronnego, spokojnego i precyzyjnego przedstawienia argumentów.
   Sztuka perswazji (retoryka) ma za sobą tradycję tysiącleci. W starożytnej Grecji sofiści twierdzili, że za pomocą błyskotliwych, a zawodnych argumentów można dowieść wszystkiego. Demostenes stworzył styl charakteryzujący się oszczędnością słów, powściągliwością nastroju i jasnością wywodu. Isokrates jest twórcą stylu, który cechuje patos, emocjonalność i jaskrawość. W starożytnym Rzymie Cyceron wygłaszał mowy, z których do dziś dnia zachowało się 50. „Cała sztuka mówienia — twierdził — jej moc przekonywania opiera się na tych trzech zasadach: okazać, że to jest prawda, czego bronimy; zjednać przychylność słuchaczy; tak poruszyć ich umysły, jak sprawa wymaga". Kształtowanie cudzych przekonań po dziś dzień opiera się na trzech zasadach Cycerona: „Podobać się, nauczyć i wzruszyć".
   W demokratycznym państwie prawa sztuka przekonywania odzyskuje swój blask — wszakże jej warunkiem podstawowym jest wolność komunikacji i swoboda dyskusji.
   Retoryka klasyczna składa się z pięciu działów: inwencji (w ramach której uczymy się wyszukiwać sposoby rozwiązania problemu), kompozycji (zajmującej się konstrukcją wypowiedzi perswazyjnej), elokucji (skoncentrowanej na języku i stylu wypowiedzi), mnemoniki (sztuki zapamiętywania) i sztuki wygłaszania.
   Fundamentem kompozycji retorycznej jest argumentacja. Jej struktura w dużym uproszczeniu jest następująca: żądanie — teza — argument („Bądź przekonany(żądanie), że jest A (teza, informacja), bo B" (argument).
   Przekonać to więcej niż tylko przekazać prawdę. Znajomość zasad argumentacji, zasad kompozycji przemówień, taktyki w tym zakresie, wiedza o audytorium itp. to ważne elementy umiejętności prawnika.
   
9. FAKT PRAWNY. STOSUNEK PRAWNY
9.1. Rodzaje faktów prawnych
   Normy prawne rozstrzygają, czy i w jakim zakresie pewne fakty (zdarzenia i zachowania w świecie zewnętrznym) stają się faktami prawnymi.
   Na przykład w polskim prawie faktami prawnymi są: nabycie akcji, likwidacja przedsiębiorstwa państwowego, pożar, śmierć człowieka, udzielenie zezwolenia na prowadzenie giełdy, wyrządzenie szkody przez czyn niedozwolony, złożenie pozwu do sądu. Natomiast faktami prawnymi nie można nazwać: zerwanie zaręczyn, towarzyskiej rozmowy, spaceru, wiosennego deszczu, zakwitania bzu, jako że prawo polskie na ich temat milczy. Są to zachowania i zdarzenia indyferentne (obojętne) prawnie.
   Fakt prawny to takie zdarzenie albo zachowanie podmiotu, unormowane w przepisach prawa, które wywołuje skutki prawne, to znaczy powoduje powstanie, zmianę albo wygaśnięcie konkretnych uprawnień lub obowiązków, albo uprawnień i obowiązków podmiotów prawa.
Najczęściej fakty prawne kształtują stosunki prawne.
   Stosunek prawny to tego rodzaju stosunek społeczny, który jest uregulowany przez prawo i którego stronami są podmioty prawa.
   Nie jest jednak tak, iż każdy fakt prawny rodzi wyłącznie skutki prawne w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Fakty prawne rodzą niekiedy uprawnienia albo obowiązki nie związując jednego podmiotu z drugim. Na przykład, nakaz dokonywania zabiegów agrotechnicznych na dobrach, które są własnością danego podmiotu, nie związuje podmiotu z innymi podmiotami prawa.
   Fakty prawne można najogólniej podzielić na: wynikające z prawa wewnętrznego i wynikające z prawa międzynarodowego publicznego. W prawie wewnętrznym mówi się np. o faktach cywilnoprawnych, procesowych, administracyjnoprawnych, han-
   
9.1. Rodzaje faktów prawnych

201

dlowych; w prawie międzynarodowym faktami prawnymi są na przykład: zmiana koryta rzeki granicznej, agresja, protest. Fakty prawne można także podzielić na:
a) zdarzenia,
b) zachowania.
   Zdarzenia to takie fakty prawne, które występują w świecie zewnętrznym niezależnie od woli i zachowań podmiotów prawa. Zdarzenie wywołujące skutki prawne to np. śmierć człowieka, ponieważ rodzi skutki dotyczące spadkobrania, powoduje z mocy ustawy (ex legę) ustanie stosunku pracy, wygasają także prawa i obowiązki niemajątkowe zmarłego (takie jak np. prawa służące do ochrony dóbr osobistych — zdrowia, wolności, czci, nazwiska, tajemnicy korespondencji). Zdarzenie prawne to także: powódź, gradobicie, uderzenie pioruna, wypadek przy pracy. Czynią one aktualnymi np. zobowiązania ubezpieczyciela wobec podmiotu poszkodowanego w wyniku zdarzenia losowego. Niezależny od woli podmiotów prawa jest także upływ czasu. Skutkiem upływu czasu może być np. zasiedzenie nieruchomości (to znaczy nabycie własności nieruchomości przez jej posiadacza nie będącego właścicielem), czy przedawnienie roszczeń. W prawie międzynarodowym publicznym takim zdarzeniem może być np. powstanie nowej wyspy na morzu terytorialnym.
   Zachowania to fakty prawne, które są zależne od woli podmiotu. Można je podzielić na działania i zaniechania. Działania są zachowaniami aktywnymi (np. zarządzenie przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w spółkę, spisanie testamentu, wniesienie aktu oskarżenia, udzielenie pełnomocnictwa przed notariuszem, orzeczenie rozwodu przez sąd; w prawie międzynarodowym np. zrzeczenie się określonych praw przez państwo); natomiast zaniechania to brak działania w sytuacji, gdy aktywności wymaga prawo (np. zaniechanie udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia).
Zachowania można podzielić też na:
a) zgodne z prawem;
b) niezgodne z prawem.
   Zachowania zgodne z prawem to czynności prawne, czyny dozwolone oraz orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne — czynności władcze organów władzy publicznej. Jest to więc bardzo różnorodna grupa faktów prawnych.
   
202

9. Fakt prawny. Stosunek prawny

   Zachowania niezgodne z prawem to czyny zabronione (na podstawie prawa karnego) i czyny niedozwolone (na gruncie prawa cywilnego).
Przyjrzyjmy się bliżej zachowaniom zgodnym z prawem.
   Czynność prawna jest czynnością konwencjonalną. Jest to zachowanie zgodne z prawem i zmierzające świadomie do wywołania określonych skutków prawnych poprzez oświadczenie woli. Zasadą polskiego prawa jest dowolna forma tego oświadczenia, byleby ujawniało wyraźnie zamiar składającego. Wyjątkowo prawo wymaga zachowania szczególnej formy (notarialnej, pisemnej, z poświadczeniem daty czy podpisu). Szczególnej formy wymaga np. polskie prawo dla aktu kupna-sprzedaży nieruchomości, a nie wymaga dla zawarcia umowy pożyczki.
   Czynności prawne wynikają z prawa cywilnego (czynności cywilnoprawne), a także z norm innych gałęzi prawa (np. oświadczenie podatkowe w prawie finansowym).
   Czynności prawne najogólniej podzielić można na cztery kategorie:
a) czynności jednostronne (np. sporządzenie testamentu, wy
stawienie czeku);
b) czynności dwustronne (np. umowa darowizny, umowa
dzierżawy);
c) uchwały (np. uchwały organów spółki czy spółdzielni);
d) czynności prawne o reżimie specjalnym (np. zawarcie
małżeństwa, przsposobienie dziecka).
   Czynnościami konwencjonalnymi są także czynności władcze organów władzy publicznej. Orzeczenie sądowe i decyzje administracyjne są efektem procesu stosowania prawa. Chodzi o orzeczenia i decyzje o charakterze konstytutywnym, a nie deklaratoryjnym, ponieważ te drugie nie zmieniają stanu prawnego, nie rodzą nowych skutków prawnych. Przez orzeczenia i decyzje konstytutywne rozumie się takie, które doprowadzają do powstania nowego, zmiany dotychczasowego bądź rozwiązanie dotąd istniejącego stosunku prawnego między stronami. Przykładem konstytutywnego orzeczenia sądowego może być decyzja sądu o pozbawieniu władzy rodzicielskiej, decyzji administracyjnej o tym charakterze — pozwolenie na budowę domu.
   Czyn dozwolony to zachowanie podmiotu prawa, które powoduje skutek prawny, jednak wystąpienie tego skutku jest niezależnie od woli tego podmiotu (skutek prawny jest niezależ-
   
9.2. Typy stosunków prawnych

203

ny od tego, czy podmiot chciał, czy też nie chciał wywołania tego skutku). Czynem dozwolonym jest np. znalezienie rzeczy, zawłaszczenie rzeczy niczyjej.
   Zachowania niezgodne z prawem to na gruncie prawa karnego czyny kryminalnie bezprawne (np. zabójstwo, kradzież, łapownictwo). Czyny te dzieli się z kolei na: naruszające dobro prawne i narażające dobro na niebezpieczeństwo.
   W prawie cywilnym zachowania niezgodne z prawem nazywane są czynami niedozwolonymi (np. wyrządzenie komuś szko-dy).
   Nieco modyfikując terminologię, wśród zachowań wyróżnić można szeroko rozumiane czynności faktyczne powodujące skutki prawne oraz czynności prawne (czynności konwencjonalne). Czyny dozwolone oraz czyny niezgodne z prawem będą wówczas uznane za czynności faktyczne powodujące skutki prawne.
9.2. Typy stosunków prawnych
   Stosunek prawny powstaje w wyniku wystąpienia faktu prawnego. Za istotne elementy konstrukcji stosunku prawnego uznaje się:
a) strony stosunku prawnego (podmioty prawa);
b) przedmiot stosunku prawnego;
c) treść stosunku prawnego.
   Pojęcie stosunku prawnego jest istotne dla tych szczegółowych nauk prawnych, których zainteresowania dotyczą współzależności sytuacji prawnej od określonych podmiotów. Konstrukcja stosunku prawnego znajduje zastosowanie zwłaszcza w naukach: prawa cywilnego, handlowego, prawa pracy, prawa administracyjnego, w naukach o gałęziach prawa procesowego, w nauce prawa międzynarodowego. Są jednak i takie nauki prawne, w których operuje się pojęciami: podmiot prawa, uprawnienie i obowiązek, lecz nie wprowadza się określenia „stosunek prawny". Na przykład, rzadko operuje się tym pojęciem w nauce prawa konstytucyjnego, choć i w tej dyscyplinie można spotkać wypowiedzi na ten temat, o czym niżej.
   Zastosowanie teoretycznej konstrukcji stosunku prawnego pozwala opisać relacje pomiędzy podmiotami prawa z uwagi na
   
204

9. Fakt prawny. Stosunek prawny

obowiązujące normy prawne, umożliwia kwalifikację zachowań określonych podmiotów ze względu na to prawo.
   Warto zauważyć, że stosunek prawny jest zazwyczaj wyznaczany nie przez dyspozycję jednej normy, ale przez dyspozycje wielu norm prawnych.
   Stronami stosunku prawnego są podmioty prawa. Może być tak, że stroną jest jeden podmiot prawa, może także na jedną stronę stosunku prawnego składać się więcej podmiotów prawa (np. kilka osób fizycznych).
   Stosunki prawne mogą mieć charakter dwustronny (np. dający pożyczkę-pożyczkobiorca, zlecający-zleceniobiorca) albo wielostronny (np. stosunek powstały na skutek zawarcia umowy spółki).
   Stosunki prawne mogą mieć charakter prosty albo złożony. Stosunek prawny prosty to relacja między uprawnieniem jednej ze stron i odpowiadającym mu obowiązkiem drugiej strony. Częściej jednak strony stosunku prawnego są jednocześnie i uprawnione i zobowiązane. Są to stosunki prawne złożone. Mogą one powstawać na skutek zawarcia np. umowy sprzedaży, najmu, dzierżawy, dostawy, umowy o dzieło, umowy o pracę i wielu innych.
   Niekiedy podkreśla się różnicę między abstrakcyjnym a konkretnym stosunkiem prawnym. Na przykład, stosunek pracy jest wyznaczany przez wiele przepisów prawa pracy. Można o nim dyskutować w ujęciu generalnie-abstrakcyjnym, jeśli analizujemy obowiązujące normy prawne w tym zakresie. Jeśli natomiast dyrektor X zatrudni na podstawie umowy o pracę asystenta Y, to wówczas powstaje konkretny i indywidualny stosunek pracy, poprzez który pracownik zobowiązuje się do wykonywania ściśle określonej pracy na rzecz zakładu pracy, a zakład pracy do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem i zapewnienia mu odpowiednich warunków pracy.
   Wśród stosunków prawnych często wyróżnia się też: stosunki typu koordynacyjnego (zobowiązaniowe) i stosunki typu subordy-nacyjnego (podległości kompetencji).
   Stosunki zobowiązaniowe są charakterystyczne dla prawa prywatnego, cechuje je równorzędność podmiotów (zobowiązanego i uprawnionego). Podmioty mają — w zasadzie — swobodę co do złożenia oświadczeń woli i co do ich treści. Nawiązanie stosunku jest więc dobrowolne, zaś przepisy prawne dotyczące
   
9.2. Typy stosunków prawnych

205

relacji tego typu mają głównie charakter iuris dispositivi. Taki charakter mają stosunki wynikające np. z umów: zastawu, pożyczki, czy umowy o dzieło.
   Stosunki podległości kompetencji są charakterystyczne dla prawa publicznego i cechuje je to, że jeden z podmiotów (wyposażony w kompetencje) ma pozycję nadrzędną w stosunku do drugiego (podporządkowanego owej kompetencji) i może kształtować jego sytuację prawną. Podmiot podległy ma obowiązek podporządkować się decyzji podmiotu nadrzędnego (decyzji stosowania prawa). Przepisy prawne dotyczące relacji tego typu mają charakter iuris cogentis. Stosunek podległości kompetencji zachodzi między organem władzy publicznej (np. wojewoda, minister, organy ścigania, prokurator, sąd), a jednostką lub jej organizacją.
   Stosunki prawne mają też swoją specyfikę w różnych gałęziach prawa. Na przykład, z prawa postępowania wynikają różne złożone konfiguracje jakie łączą podmioty prawa w zależności od interesów uczestników postępowania, celów do jakich dążą oraz fazy stosowania i wykonywania prawa. I tak, karne stosunki procesowe mogą przybierać postać relacji:
a) współdziałania (wspólność lub zbieżność interesów proce
sowych);
b) procesowej walki;
c) neutralności i niezależności (interesów);
d) procesowej nadrzędności (organ — podmiot podporząd
kowany).
Na przykład, obrońcę z oskarżonym wiąże stosunek współdziałania, z sądem stosunek procesowej nadrzędności, z oskarżycielem stosunek walki, ze świadkami i biegłymi stosunek neutralności i niezależności.
   Specyficzne stosunki prawne powstają na gruncie prawa konstytucyjnego. Na przykład, stosunek kooperacji powstaje w relacji Sejm — Senat przy uchwalaniu ustaw; stosunek wyboru w relacji Sejm — Trybunał Konstytucyjny, konstytucyjno-prawny wymiar ma też stosunek przedstawicielski — pełnomocnictwo do zastępowania w organie przedstawicielskim reprezentowanych zawiązywany z chwilą wyboru posła, senatora czy radnego.
   Często wyróżnia się w rozważaniach dogmatycznoprawnych stosunki pni \\noadministracyjne, niekiedy prawnokarne — na-
   
206

9. Fakt prawny. Stosunek prawny

wiązywane w wyniku popełnienia czynu zabronionego przez prawo karne. Swoją wyraźną odrębność mają stosunki prawnomię-dzynarodowe.
9.3. Podmioty prawa — strony stosunku prawnego
   Podmiotem prawa jest ten, komu na podstawie obowiązującego prawa przedmiotowego przysługują uprawnienia lub ma obowiązki.
   Zainteresowanie problematyką podmiotowości społecznej stanowi signum temporis naszych czasów. W filozofii i naukach humanistycznych rozwijają się badania idei personalistycznych. Tym, co identyfikuje prawo jako prawo, stwierdza A. Kaufman, „jest pytanie, czy człowiekowi, w jego właściwości bycia sobą, zabezpiecza się to, co mu przysługuje, suum iustum. Gdzie człowiekowi owo suum iustum nie jest zabezpieczone, tam prawo nie jest urzeczywistnione". Suum iustum rozumiane jest jako całościowa ochrona dążeń, interesów i wartości w takiej postaci, jak są one postrzegane przez konkretne osoby, i w takim zakresie, w jakim nie stanowią zagrożenia dla innych osób.
   W prawie wewnętrznym podmioty prawa są określane w różny sposób. W prawie prywatnym podstawowe znaczenie ma podział na osoby fizyczne, osoby prawne i inne podmioty niefizycz-ne. W prawie publicznym odróżnienie to spotykane jest rzadziej (ale por. np. podatek dochodowy od osób fizycznych i od osób prawnych, w prawie dewizowym — krajowe osoby fizyczne i krajowe osoby prawne). Częściej stosuje się wyróżnienie podkreślające główną rolę społeczną podmiotu z punktu widzenia określonej regulacji, np. poseł, wyborca, obywatel, żołnierz.
   W prawie międzynarodowym publicznym podmiotem prawa jest ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio z tego prawa. Najważniejszym podmiotem prawa międzynarodowego są państwa. Są to podmioty pełne i pierwotne, tzn. każde państwo z chwilą swego powstania staje się ipso facto pełnym podmiotem prawa międzynarodowego. Inne podmioty prawa międzynarodowego są niesuwerenne, niepełne i pochodne. Ich podmiotowość została stworzona lub uznana przez państwa. Mają ją w takim zakresie, w jakim została im przez państwa
   
9.3. Podmioty prawa — strony stosunku prawnego	2UV
nadana. Przykładami takich podmiotów są: niektóre organizacje międzynarodowe, strona wojująca, naród walczący o swoją niepodległość.
   Osobą fizyczną o pełnej zdolności prawnej w prawie polskim jest każdy człowiek od chwili urodzenia (o ile urodzi się żywy), aż do śmierci lub uznania za zmarłego. Także nasciturus („mający się urodzić") ma zgodnie z ustawą z 1993 r. zdolność prawną już od chwili poczęcia, jednak w ograniczonej postaci i częściowo warunkową.
   Na skutek śmierci człowieka lub uznania za zmarłego jego prawa i obowiązki majątkowe przechodzą na inne osoby (to jest, poza pewnymi wyjątkami, na spadkobierców — art. 922 kc). Natomiast wygasają prawa i obowiązki niemajątkowe zmarłego.
   Osobą prawną jest samodzielny podmiot zorganizowany dla osiągnięcia pewnych celów, dysponujący zazwyczaj wyodrębnionym majątkiem, ponoszący odpowiedzialność (majątkową) za swoje działania, uznany przez prawo za osobę. Osoba prawna jest więc formą zorganizowanej (zgodnie z przepisami prawa) działalności człowieka. O osobowości prawnej decyduje prawo. Prawo każdego państwa reguluje powstanie, ustrój, ustanie tych osób oraz wyznacza przypadki i zakres, w których ich organizację i sposób działania normują statuty. Osobami prawnymi w Polsce są np. gminy, banki, fundacje, przedsiębiorstwa państwowe, związki zawodowe, szkoły wyższe, stowarzyszenia, niektóre spółki, itd.
   Osoba prawna składa oświadczenia woli działając poprzez swoje organy w sposób przewidziany przez prawo lub ustalony w statucie.
   Wyróżnia się modelowo dwa typy osób prawnych. Osoby prawne typy korporacyjnego (np. spółka z o.o., spółdzielnia, stowarzyszenie) realizują wspólne cele swoich członków, którzy też decydują o kierunkach działania korporacji. Tzw. substratem korporacji są ludzie, a jej skład członkowski jest możliwy do określenia. Natomiast substratem osoby prawnej typu fundacyjnego (np. przedsiębiorstwa państwowego, spółki akcyjnej, fundacji, uniwersytetu) jest majątek. Poza tym, charakterystyczne dla fundacji jest to, że zaspakaja ona potrzeby nieokreślonej ściśle liczby korzystających z niej osób, nazywanych destynata-riuszami. Cele osoby prawnej typu fundacyjnego (zakładowego) określa jej założyciel.
   
208

9. Fakt prawny. Stosunek prawny

   Osoby prawne powstają w Polsce w trybach: ustawowym, rejestrowym i notyfikacyjnym. Uzyskanie osobowości prawnej konkretnego podmiotu następuje więc z inicjatywy władzy publicznej, stanowiącej odpowiednią ustawę (np. tak powstają w Polsce państwowe szkoły wyższe); albo z inicjatywy założycieli z tym, że w przypadku trybu rejestracyjnego wpis do rejestru oznacza uzyskanie osobowości prawnej (np. fundacja); a w przypadku notyfikacji wpis nie ma charakteru konstytutywnego. Podmiot z mocy ustawy uzyskuje osobowość prawną już z chwilą utworzenia przez założycieli (np. partie polityczne w Polsce).
   Specyficzną osobą prawną jest „Skarb Państwa". „Skarb Państwa" jest w ustawodawstwie polskim substratem państwa. Ze względu na swoją istotę nie powołuje się go, ani nie może ulec likwidacji, jak pozostałe osoby prawne, nie podlega też oczywiście innym wymogom formalnoprawmym (np. wpisowi do rejestru). Nie ma odrębnych organów. Dokonuje czynności prawnych poprzez wiele różnych organów i jednostek organizacyjnych powołanych do realizacji funkcji władczych państwa. Ponosi odpowiedzialność za działania i dokonania wszelkiego rodzaju uszczerbku, a także za szkody wywołane przez funkcjonariuszy administracji publicznej. Nie ponosi jednak odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych, chyba że przepisy stanowią inaczej. Zwrócić należy uwagę, że majątek narodowy został w Polsce rozdzielony na: własność Skarbu Państwa oraz mienie komunalne, którym dysponują gminy mające odrębną osobowość prawną.
   Podmioty „niefizyczne" nie mają osobowości prawnej to np. spółka jawna, szkoła podstawowa, indywidualne gospodarstwo rolne.
   Podmioty prawa posiadają zdolność prawną. Zdolność prawna to możność bycia podmiotem praw i obowiązków w sferze prawa. Zdolność prawna osób fizycznych w prawie polskim jest w zasadzie nieograniczona. Bez znaczenia jest płeć, rasa, narodowość, wyznanie czy pochodzenie. Zdolności prawnej nie można podmiotowi odebrać.
   Zdolność prawna osób prawnych z natury rzeczy ma pewne granice. Na przykład, osoby te nie mogą być podmiotami stosunków rodzinnych. Ogólnie można powiedzieć, że zdolność
   
9.3. Podmioty prawa — strony stosunku prawnego	2.0:7
prawna osoby prawnej nie obejmuje możności bycia podmiotem 'tych praw i obowiązków, które są wyłączone przez normy prawne albo oparty na nich statut oraz tych, które nie są związane z zakresem jej zadań.
   Poza tym, w określonych zakresach, podmioty prawa posiadają zdolność do czynności prawnych. Zdolność do czynności prawnych to możność nabywania praw i obowiązków w określonej sferze praw przez własne czynności i we własnym imieniu.
   W konkretnych systemach prawnych z reguły jest tak, że nie każda osoba fizyczna ma możność samodzielnego podejmowania wszelkich prawnie dopuszczalnych czynności, tj. nie każda ma pełną zdolność do czynności prawnych. W polskim prawie cywilnym osoba fizyczna ma pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli jest pełnoletnia i nie jest ubezwłasnowolniona. Jeżeli ukończyła 13 lat i nie jest ubezwłasnowolniona albo jest pełnoletnia i ubezwłasnowolniona częściowo — ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, tj. nie może bez zgody przedstawiciela ustawowego dokonywać czynności prawnych, z wyjątkami przewidzianymi w ustawie. Osoba fizyczna nie ma zdolności do czynności prawnych, jeżeli nie ukończyła 13 lat albo jest ubezwłasnowolniona całkowicie. Czynności prawne dokonane przez taką osobę są w zasadzie nieważne, oprócz drobnych czynności dnia codziennego.
   Ubezwłasnowolnienie całkowite stosuje sąd względem osób, które wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych nie są w stanie kierować swym postępowaniem. Jeśli stan takiej osoby nie uzasadnia całkowitego ubezwłasnowolnienia, a potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw, to stosuje się ubezwłasnowolnienie częściowe.
   Za osoby niepełnoletnie i ubezwłasnowolnione czynności prawnych dokonują ich przedstawiciele prawni (rodzice, opiekunowie, kuratorzy).
   Osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych może dokonywać wszelkich dopuszczalnych w świetle prawa czynności prawnych i w ramach swej zdolności prawnej (np. w Polsce pełnoletni mężczyzna nie może bez zezwolenia sądu zawrzeć związku małżeńskiego przed ukończeniem 21 lat).
   
210

9. Fakt prawny. Stosunek prawny

   Ważność czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, zależna jest od zgody przedstawiciela ustawowego (w przypadku małoletniego są to rodzice albo opiekun, a w przypadku ubezwłasnowolnionego częściowo jest to kurator). Od zasady tej ustawodawca przewidział jednak wyjątki. Bez zgody przedstawiciela ustawowego może taka osoba rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi (art. 21 kc), ale także może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawa życia codziennego (art. 20 kc).
   Wreszcie osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych nie może sporządzić ani odwołać testamentu, bo czynności może dokonać jedynie osoba wyposażona w pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 kc).
   Osoby prawne mają w zasadzie pełną zdolność do czynności prawnych, oczywiście w zakresie posiadanej zdolności prawnej. Zdolność do czynności prawnych jest racją istnienia tychże podmiotów prawa.
   Podmioty prawa inaczej wyodrębniane (głównie w prawie publicznym) działają na podstawie odpowiednich przepisów prawa i w ich ramach.
   W prawie międzynarodowym publicznym przez międzynarodową zdolność do czynności prawnych rozumie się zdolność do utrzymywania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, zawieranie umów, występowania z roszczeniami i ich dochodzenia poprzez odwoływanie się do pokojowych sposobów załatwiania sporów międzynarodowych, ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej, sprawowania opieki dyplomatycznej, posiadanie własnego obywatelstwa, itp.
   Państwa (legitymujące się zorganizowaną, efektywną władzą publiczną, suwerennością, terytorium i ludnością) powstają przez oderwanie czy wyodrębnienie z istniejących podmiotów, rozpad takich podmiotów, ich połączenie, mogą też powstać na terytorium stanowiącym res nullis.
   Na marginesie zauważmy, że Unia Europejska nie ma osobowości prawnej — zachowały ją Wspólnoty.
   
9.4. Przedmiot stosunku prawnego
9.4. Przedmiot stosunku prawnego

211

   Przedmiotem stosunku prawnego są te zachowania się podmiotów prawa, do których strony danego stosunku prawnego są obowiązane albo uprawnione. Zachowania stron mogą przybrać formę aktywną (czynienie) albo pasywną (nieczynienie). W związku z tym wyróżnia się stosunki prawne, w których:
a) przedmiotem uprawnienia i obowiązku jest czynienie,
b) przedmiotem obowiązku jest czynienie, a przedmiotem
uprawnienia nieczynienie,
c) przedmiotem obowiązku jest nieczynienie, a przedmiotem
uprawnienia czynienie,
d)	przedmiotem uprawnienia i obowiązku jest nieczynienie.
   W literaturze spotyka się także poglądy, że przedmiotem stosunku prawnego są rzeczy materialne i niematerialne albo rzeczy i zachowania. Na przykład, w umowie kupna-sprzedaży nieruchomości przedmiotem stosunku prawnego jest nieruchomość oraz zachowania podmiotów związane z aktem kupna-sprzedaży. Trzeba jednak zauważyć, że prawo kształtuje wiele stosunków prawnych, w których wskazanie rzeczy jako przedmiotu jest trudne albo niemożliwe (np. stosunki rodzice — dzieci, stosunki pracy).
   Rzeczy — w polskim prawie — to przedmioty materialne, istniejące i wyodrębnione z przyrody. Rzeczy dzieli się na ruchomości i nieruchomości. Nieruchomość to grunty, budynki trwale z gruntem związane i części takich budynków, jeśli na mocy przepisów stanowią odrębny od gruntu przedmiot. Wszystkie pozostałe rzeczy są ruchomościami.
   Rzeczy można także podzielić na oznaczone co do tożsamości, a więc zindywidualizowane wolą stron stosunku prawnego i oznaczone co do gatunku, które nie zostały zindywidualizowane, a strony wskazały jedynie na ich rodzaj.
   Przedmiotem stosunku prawnego mogą być oprócz rzeczy także dobra niematerialne (np. niemajątkowe prawa autorskie, dobra o charakterze intelektualnym itp.) różne postaci energii, pieniądze, papiery wartościowe, a także zorganizowane kompleksy majątkowe (np. przedsiębiorstwo może być ujmowane nie tylko jako osoba prawna, podmiot stosunku prawnego, ale i jako przedmiot stosunku, na który składa się: firma (nazwa),
   
212

9. Fakt prawny. Stosunek prawny

znaki towarowe oraz inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo, księgi handlowe, nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, patenty, wzory użytkowe i zdobnicze, zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a także prawa wynikające z najmu i dzierżawy lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo).
9.5. Treść stosunku prawnego
   Treścią stosunku prawnego są obowiązki i uprawnienia wyznaczone przez przepisy prawne.
   Obowiązek prawny jest to wyrażony w normie prawnej skierowany do adresata nakaz albo zakaz określonego postępowania. Obowiązek wyznaczony jest więc przez prawo przedmiotowe i oznacza brak swobody wyboru zachowania przez adresata normy. Może mieć charakter pozytywny (obowiązek działania) albo negatywny (obowiązek zaniechania). Na ogół związany jest z normatywną zapowiedzią dolegliwości w wypadku niewykonania. Na przykład, obowiązkiem prawnym jest wyjawienie dowodów niewinności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa, wykroczenia lub przewinienia dyscyplinarnego. Obowiązek ten wynika z zakazu zatajenia takich dowodów sformułowanego w art. 250 § l kk. Zatajenie dowodów zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat 3. Są też przypadki, gdy prawo uzależnia ponoszenie konsekwencji od decyzji określonego podmiotu. Na przykład, jeżeli kradzież popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego (art. 203 § 3 kk).
   Wyróżnić także można inny przypadek szczególny. Są nim zobowiązania naturalne (obligatio naturalis), tzn. takie, których nie można prawnie wymusić, ale w wypadku ich dobrowolnego spełnienia nie można nie można żądać zwrotu (np. przedawnione wierzytelności).
   Uprawnienie obejmuje sferę zachowań nienakazanych i nieza-kazanych, w której podmiot może dokonywać różnych wyborów, przy czym zachowaniom tym odpowiada sfera zachowań prawie zakazanych bądź nakazanych innych podmiotów. Adresat może zachowywać się zgodnie z dyspozycją normy (zrealizo-
   
9.5. Treść stosunku prawnego	213
wać uprawnienie), albo zaniechać realizacji tego postępowania. Uprawnienia są wyznaczane przez prawo przedmiotowe — zachowania podmiotów uprawnień nie są więc indyferentne prawnie. Są one powiązane z odpowiednimi zachowaniami innych podmiotów o charakterze obowiązku. Wybór zachowania nie pociąga sankcji. Na przykład, uprawniony wierzyciel ma prawo żądać zwrotu długu; od jego decyzji zależy, czy będzie się tego domagał. Jeżeli zażąda zwrotu, dłużnik ma obowiązek spełnić świadczenie (art. 56 kc). Z kolei dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwitowania albo może z pokwitowania zrezygnować (art. 462 § l kc).
   Z pojęciem uprawnienia ściśle wiąże się określenie „prawo podmiotowe". Należy ono do podstawowych a jednocześnie wciąż dyskusyjnych pojęć funkcjonujących w języku prawniczym.
   Za znaczenie podstawowe terminu „prawo podmiotowe" można, jak się zdaje, uznać to, w którym pojęcie odnosi się do sumy uprawnień podmiotu prawa. Na przykład, podmiotowe prawo własności obejmuje uprawnienia do korzystania z rzeczy, do rozporządzania nią (art. 140 kc); podmiotowe prawo użytkowania obejmuje uprawnienia do używania rzeczy cudzej, do pobierania jej pożytków (art. 252 kc).
   Obok takiego rozumienia terminu spotyka się i inne. Na przykład, nie robi się różnicy między określeniami „prawo podmiotowe" i „uprawnienie". Prawo podmiotowe uznawane jest za synonim uprawnienia.
   Prawo podmiotowe dzieli się na bezwzględne oraz względne. Bezwzględne prawo podmiotowe jest skuteczne względem wszystkich (erga omnes). Przykładem jest prawo własności czy prawo autorskie do książki albo utworu muzycznego. Względne prawo podmiotowe jest skuteczne wobec konkretnego podmiotu (podmiotów). Na przykład, takimi są prawa wynikające z zobowiązań.
   Część praw podmiotowych jest zbywalna (co oznacza, że mogą być one przenoszone na inne podmioty), a część jest niezbywalna, a więc ściśle związana z podmiotem uprawnionym. Obok praw niemajątkowych, charakter praw niezbywalnych mają prawa podmiotowe osobiste, które nie mogą być przenoszone na inne osoby i które gasną z końcem podmiotu uprawnionego.
   
214

9. Fakt prawny. Stosunek prawny

   Ze względu na sposób ukształtowania treści uprawnienia (prawa podmiotowego) wyróżnia się:
a) uprawnienia (prawa podmiotowe) związane z pasywną
formą zachowania innych podmiotów. Tak jest np. przy
podmiotowym prawie własności, na którego treść składa
się wiele uprawnień z art. 140 kc, obowiązkiem innych
osób jest respektowanie tych praw i nie wkraczanie w sfe
rę uprawnień właściciela;
b) uprawnienia (prawa podmiotowe) związane z możnością
domagania się aktywnej formy zachowania innych pod
miotów.
Takie uprawnienia nazywa się roszczeniami. Z jednego prawa podmiotowego może wynikać kilka roszczeń. Na przykład, kupującemu przysługuje nie tylko roszczenie do sprzedawcy o przeniesienie własności rzeczy i jej wydanie (art. 535 § l kc), ale i roszczenie z tytułu rękojmi za wady (art. 556 kc), roszczenie z tytułu gwarancji (art. 577 kc) i inne. Są to roszczenia materialne. Obok nich wyróżnia się roszczenia procesowe, które odnoszą się do uprawnienia związanego z możliwością domagania się aktywnej formy zachowania organu państwa (np. roszczenie
0	sądowe zniesienie ustawowej wspólnoty majątkowej).
   Koncepcja praw podmiotowych odnoszona jest przede wszystkim do prawa prywatnego. Obok tego spotykane są poglądy, nawiązujące do koncepcji publicznych praw podmiotowych. Prawo podmiotowe odnosi się wówczas do relacji jednostka — państwo albo kryteriów zewnętrznych wobec konkretnego państwa
1	jego porządku prawnego (prawa przypisywane jednostce ze
względu na jej człowieczeństwo i godność). Mówi się wówczas
niekiedy, że prawa podmiotowe to uprawnienia o szczególnej
doniosłości dla obywateli („prawa obywatelskie") czy szerzej,
przy ujęciach ogólniejszych, o prawach człowieka.
   Termin „prawa człowieka" używany jest głównie w dwóch znaczeniach. Mówi się o prawach uzasadnionych prawnonatu-ralnie, albo o prawach wynikających z aktów prawa międzynarodowego (najważniejsze i wiążące Polskę to: Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Konwencja i Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności — Konwencja Europejska). Od „praw człowieka" odróżnia się „prawa podstawowe", tj. te, które są określane w konstytucji.
   
9.5. Treść stosunku prawnego

215

   Od uprawnień odróżnia się upoważnienia do dokonywania czynności konwencjonalnych. Upoważnienie może wiązać się z obowiązkiem skorzystania z niego, albo z wolnością czynienia zeń użytku.
   Od uprawnień wynikających z prawa w znaczeniu przedmiotowym należy też wyraźnie odróżniać wolności. Wolność wynika z naturalnej zdolności człowieka do podejmowania aktów woli. Prawo nie tworzy, nie kreuje wolności (w odróżnieniu od uprawnień), ma natomiast obowiązek ochrony wolności jednostek i zbiorowości. Prawo może przewidywać określone ograniczenia wolności dla zapewnienia wszystkim podmiotom takiego samego jej zakresu oraz zabezpieczenia pewnych interesów zbiorowych. Normatywna regulacja wolności (np. wolności słowa, przekonań, druku, zgromadzeń) nie ma więc charakteru konstytutywnego, kreacyjnego, lecz jest deklaracją, potwierdzeniem jej niezależnego bytu.
   Wolność przynosi człowiek ze sobą na świat, jest naturalną zdolnością do podejmowania aktów woli i ich realizacji. Nie wymaga (inaczej w przypadku uprawnień) określenia obowiązków drugiego podmiotu. Wolność określonego zachowania oznacza więc, że zachowanie to nie jest zakazane ani nakazane przez prawo. Normy prawne nie przyznają podmiotom wolności określonego zachowania. Mogą natomiast wolność ochraniać, ograniczać, a nawet wykluczać. Mogą też wolność przywracać, o ile uchyla się zakaz albo nakaz określonego zachowania.
   Odróżnianie uprawnień i wolności ma istotne znaczenie. W wypadku uprawnień istotne jest, aby prawo określało podstawę i rodzaj świadczeń oraz podmiot zobowiązany do świadczenia na rzecz jednostki. W wypadku wolności chodzi o określenie sfery życia jednostki wyłączonej spod ingerencji innych podmiotów, ewentualnie ustanowienie zakazu działań lub rozwiązań instytucjonalnych stanowiących typowe bariery dla realizacji tej wolności. Niejasne regulacje, zacierające różnice między uprawnieniami a wolnościami, mogą nieść zagrożenia dla pozycji prawnej jednostki. Wolności wyrażone jak uprawnienia mogą ograniczać swobodę aktów woli jednostki, uprawnienia określone w formie wolności mogą nie zawierać dostatecznie sprecyzowanych warunków niezbędnych dla określenia podstawy świadczenia.
   
WYBRANA LITERATURA
1. Bałaban A., Dubiel L., Leszczyński L., Zasady tworzenia prawa, Lublin
1986
2. Borucka-Arctowa M., O społecznym działaniu prawa, Warszawa 1967
3. Borucka-Arctowa M. (red.), Społeczne poglądy na funkcje prawa, 1982
4. Borucka-Arctowa M., Woleński J., Wstęp do prawoznawstwa, Kraków
1955
5. Czepita St., Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin
1996
6. Ehrlich St., Dynamika norm, Warszawa 1988
7. Ehrlich St., Wiążące wzory zachowania, Warszawa 1994
8. Fuller L.L., Anatomia prawa, Lublin 1993
9. Fuller L.L., Moralność prawa, Warszawa 1978

10. Gizbert-Studnicki T., Czy istnieje język prawny, „Państwo i Prawo" 1979,
nr 3
11. Gryniuk A., Przymus prawny. Studium socjologiczno-prawne, Toruń 1994
12. Jablońska-Bonca J., Prawo powielaczowe, Gdańsk 1987
13. Jabłońska-Bonca J., Prawo w kręgu mitów, Gdańsk 1995
14. Jabłońska-Bonca J., Przesłanki stanowienia norm bez sankcji, „RPEiS"
1984, nr 4
15. Jabłońska-Bonca J. (red.), Źródła prawa Wspólnot Europejskich, Gdańsk
1993
16. Jabłońska-Bonca J., Zieliński M., Aspekty jawności prawa, „RPEiS" 1988,
nr 3
17. Kaźmierczyk St., Dynamiczne ujęcie normy prawnej, Wrocław 1978
18. Kaźmierczyk St., Stosunek prawa do ekonomiki. Podstawowe problemy.
Wrocław 1988
19. Kaźmierczyk St., Z problemów systematyzacji stosunku prawa międzyna
rodowego do wewnętrznego, „Acta Universitatis Wratislaviensis", Wrocław
1993, nr 1493
20. Kelsen H., Czysta teoria prawa, Warszawa 1927
21. Kordela M., Wronkowska S., Zieliński M., Ziembiński Z., Wstęp do nauk
prawnych. Materiały pomocnicze, II Prawo, Poznań 1992
22. Korolko M., Sztuka retoryki,  Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa
1990
23. Korybski A., Pieniążek A., Wstęp do prawoznawstwa, Lublin 1993
24. Kurczewski J., O badaniu prawa w naukach społecznych, Warszawa 1977
25. Kustra E., Racjonalny prawodawca. Analiza teoretyczno-prawna, Toruń
1980
26. Lang W., Wróblewski J., Współczesna filozofia i teoria prawa w USA,
Warszawa 1986
10. 
Wybrana literatura

217

27. Lang W., Wróblewski J., Zawadzki S., Teoria państwa i prawa, Warszawa
1986
28. Lang W., Prawo i moralność, Warszawa 1989
29. Lang W., Teoria prawa, Toruń 1972
30. Langer T., Amerykańska wersja analizy systemowej w nauce o państwie,
Warszawa 1977
31. Langer T., Maxa Webera koncepcja władzy, prawa i legitymizmu a współ
czesna teoria państwa i prawa, „ZNUG" 1980, nr 8
32. Langer T., Stany w USA. Instytucje-praktyka-doktryna, Warszawa 1988
33. Leszczyński L., Klauzule generalne w stopniu prawa, Lublin 1988
34. Łętowska E., Łętowski J., O państwie prawa, administrowaniu i sądach
w okresie przekształceń ustrojowych, Warszawa 1995
35. Łętowska E., Wzorce umowne. Ogólne warunki, wzory, regulaminy, War
szawa 1975
36. Łopatka A., Encyklopedia prawa, cz. I i II, Warszawa 1995
37. Morawski L., Argumentacja, racjonalność prawa i postępowanie dowo
dowe, Toruń 1988
38. Morawski L., Instrumentalizacja prawa. Zarys problemu, „Państwo i Pra
wo" 1993, nr 6
39. Niesiołowski J., Nagrody jako element systemów normatywnych, „Państwo
i Prawo" 1983, nr 11
40. Nowacki J., Prawo publiczne — prawo prywatne, Katowice 1992
41. Nowacki J., Przepis prawny a norma prawna, Katowice 1988
42. Nowacki J., Tobor., Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1988
43. Nowak L., Interpretacja prawnicza. Studia z metodologii prawoznawstwa,
Warszawa 1972
44. Opałek K., Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa 1983
45. Opałek K., Z teorii dyrektyw i norm, Warszawa 1974
46. Pałecki K., Prawo, polityka, władza, Warszawa 1988
47. Perelman Ch., Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984
48. Petrażycki L., Wstęp do nauki polityka prawa, Warszawa 1968
49. Podgórecki A., Socjologia prawa, Warszawa 1962
50. Redelbach A., Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii państwa i prawa,
Warszawa 1992
51. Redelbach A., Wstęp do prawoznawstwa, Poznań 1993
52. Rot H., Elementy teorii prawa, Wrocław 1982
53. Rot H., (red.), Główne kultury prawne współczesnego świata, Warszawa
1995
54. Rot H., Siarkiewicz K., Zasady tworzenia prawa miejscowego, Warszawa
1994
55. Rot H., Problemy kodyfikacji prawa w PRL, Wrocław 1978
56. Rot H., Wartości proceduralne tworzenia prawa. Studium legislacji porów
nawczej, Wrocław 1992
57. Seidler G.L., Groszyk H., Malarczyk J., Pieniążek A., Wstęp do nauki
o państwie i prawie, Lublin 1993
58. Seidler G.L., Z zagadnień filozofii prawa, Lublin 1984
59. Skąpska G., Prawo a dynamika społecznych przemian, Kraków 1991
60. Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1995
27. 
218

Wybrana literatura

61. Stelmach J., Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1995
62. Studnicki  F.,  Wprowadzenie  do  informatyki  prawniczej.  Zautomatyzo
wane wyszukiwanie informacji prawnej, Warszawa 1978
63. Szyszkowska M., Filozofia prawa i filozofia człowieka, Warszawa 1989
64. Tokarczyk R.A., Filozofia prawa w perspektywie prawa natury, Białystok
1996
65. Tokarczyk R. A., Wprowadzenie do komparatystyki prawniczej, Lublin 1989
66. Winczorek P., Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1995
67. Włodyka S., Problemy struktury prawa, „Państwo i Prawo" 1995, nr 6
68. Woleński J., Z zagadnień analitycznej filozofii prawa, Warszawa 1980
69. Wronkowska S. (red.), Polskie dyskusje o państwie prawa, Warszawa 1975
70. Wronkowska S., Zieliński M., Problemy i zasady redagowania tekstów
prawnych, Warszawa 1993
71. Wronkowska S., Zieliński M. (red.), Szkice z teorii prawa i szczegółowych
nauk prawnych, Warszawa 1990
72. Wronkowska S., Problemy racjonalnego tworzenia prawa, Poznań 1980
73. Wróblewski J., Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1972
74. Wróblewski J., Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław 1990
75. Wróblewski J., Teoria racjonalnego tworzenia prawa, Wrocław 1985
76. Wróblewski J., Wartości a decyzja sądowa, Wrocław 1973
77. Zieliński M., Algorytm interpretacji przepisów prawnych, „Eufonia i Lo
gos", Poznań 1995
78. Zieliński M., Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego,
Poznań 1972
79. Zieliński M., Ziembiński Z., Uzasadnienie twierdzeń, ocen i norm w prawo-
znawstwie, Warszawa 1988
80. Ziembiński Z., Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, Warszawa
1974
81. Ziembiński Z., Zieliński M., Dyrektywy i sposób ich wypowiadania, War
szawa 1992
82. Ziembiński M., Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980
83. Ziembiński M., Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990
84. Zirk-Sadowski M., Prawo wewnętrzne a prawo międzynarodowe publiczne.
Zarys zagadnień teoretycznych, „Państwo i Prawo" 1988
85. Zmierczak M., Wronkowska S., Kompendium wiedzy o społeczeństwie,
państwie i prawie, Poznań 1993
86. Znamierowski Cz., Oceny i normy, Warszawa 1957
61. 
INDEKS RZECZOWY
adresat normy 74, 76 aksjologia prawa 176 akt normatywny 37-56
— akt prawotwórczy 36-37
— pojęcie 36-38
— powiązania kompetencyjne 40
— powiązania merytoryczne 40-41
— powszechnie wiążący 41, 46
— samorządu terytorialnego 42
— wewnętrznie wiążący 42, 46
   — wykonawczy 45-46
analogia iuris 162
analogia legis 162
apatryda 111
apelacja 185-186 argumentum a contrario 163
— afortiori 155, 164-165
— a similii p. analogia iuris i legis
   — a rubrica 174
artykuł 49
ciężar dowodu (onus probandi) 190
cudzoziemiec 111
czyn — dozwolony 202
— kryminalnie bezprawny 203
     — niedozwolony 203
czynność faktyczna 203
czynność konwencjonalna w prawie 82, 203 czynność prawna202-203, 210
— dwustronna 202
— jednostronna 202
— uchwała 202
— o reżimie specjalnym 202
— władcza 202
decyzja stosowania prawa 186, 196-198
— deklaratywna 197
— konstytutywna 197
— odmawiająca (negatywna) 197
— swobodna 196
— uzasadnienie 156, 198
— w systemie prawa precedensowego 62
— 
220

Indeks rzeczowy

— w systemie prawa ustawowego 179
— wykonanie dobrowolne 187
— wykonanie przymusowe 187
   — związana 195
'łefinicja legalna 89
— agregatowa 90
— klasyczna 89
— nawiasowa 90
— w słowniczku 90
— zakresowa 89
dekret (rozporządzenie) z mocą ustawy 45 delegacja do prawotwórstwa 39 desuetudo 101, 106, 165 dogmatyka prawa 13-18 domniemanie faktyczne 194 domniemanie prawne wzruszame 193
   — niewzruszalne 193
dowód 190-195
— a poszlaka 191
— bezpośredni 190
— osobowy 191
— pośredni 190
   — rzeczowy 191
dwuinstancyjność 185
dyrektywa 66-68
dyrektywy interpretacyjne 169-178 dyspozycja normy prawnej 74, 77-78 dziennik publikacyjny 47, 103 egzegeza prawa p. wykładnia prawa egzekucja p. sankcja egzekucyjna fakt prawny 200-201
— zachowanie 201
   — zdarzenie 201
fikcja prawna 194
filozofia prawa 19-20
formalno-dogmatyczna metoda 15-16
forma prawa 57
funkcjonalne reguły interpretacyjne 175 gałąź prawa 14, 120-121, 123, 126-128
— administracyjne 126
— cywilne 127
— finansowe 127
— karne 127
— kompleksowa 123
— konstytucyjne 126
— międzynarodowe prywatne 128
— międzynarodowe publiczne 128, 132-133
— morskie 128
— 
Indeks rzeczowy	221
— ochrony środowiska 128
— pracy 127
— procesowe cywilne 128
— procesowe karne 128
— rodzinne i opiekuńcze 127
— rolne 128
harmonizacja prawa wewnętrznego i wspólnotowego 133-137
— unifikacja 134
— upodobnienie 134
   — zbliżenie 134
hermeneutyka prawnicza 21
hipotetyzmll-12
hipoteza normy prawnej 74, 76-77
historia doktryn polityczno-prawnych 24
historia prawa (historia państwa i prawa) 24
ignorantia iuris nocet 104
indukcjonizm 11
informatyka prawnicza 54-55
inkorporacja 54
instytucja prawna 126
interpretacja przepisów p. wykładnia prawa
ius cogens p. przepis prawny bezwzględnie wiążący
ius dispositivum p. przepis prawny względnie wiążący
ius sanguinis 110
ius soli 110
ius tractatuum 47
językowe reguły interpretacyjne 169-171
język prawny 165-166
jurysprudencja 19, 23
kara p. sankcja karna
kasacja 185-186
klauzula generalna 93
kodeks 44, 53
kolizyjne reguły 159-160
komparatystyka prawnicza 23
komputerowe wyszukiwanie informacji prawnej 54-55
konstytucja 42-44
— giętka 44
   — sztywna 44
kontradyktoryjność 192
konwencjonalizm 12
kwalifikacja normatywna stanu faktycznego 195
lex contractus 38
lex imperfecta 75
lex minus ąuam perfecta 85
lex inferior non derogat legi superiori 159
lex perfecta 85
lex plus ąuam perfecta 84

222

Indeks rzeczowy

lex posterior derogat legi priori 153, 159 lex specialis derogat legi generali 159 lex retro non agit 105 logiczno-jezykowa metoda 16 luka w prawie 131-132
— aksjologiczna 131
— konstrukcyjna 131
— logiczna 132
    — usuwanie 132
materia ustawowa 44
metoda badawcza 10
metodologia nauk prawnych 22
metoda regulacji 121
— metoda cywilnoprawna 121
— administracyjnoprawna 121
— penalna 121
międzynarodowe prawo publiczne 132 moc prawna 40, 120
nagłówek aktu normatywnego 48 nauka rzymskiego prawa prywatnego 24 nieważność p. sankcja nieważności norma postępowania 66, 137
— a ocena 67
— a optatyw 67
— a zdanie 66-67
— uzasadniona aksjologicznie 67
— uzasadniona behawioralnie 67
    — uzasadniona tetycznie 67
norma prawna 68, 72
— abstrakcyjna 72, 78
— a norma moralna 140-142
— a przepis prawny 68-74
— a norma polityczna 142-143
— a norma religijna 142
— a sof t law 136-137, 145
— a norma techniczna 143-144
— dyspozycja p. dyspozycja normy prawnej
— generalna 72, 76
— hipoteza p. hipoteza normy prawnej
— sankcja p. sankcja normy prawnej
— sankcjonowana 74-75
— sankcjonująca 74-75
— uzasadnienie obowiązywania 67
— zakres normowania 77
— zakres zastosowania 77
    — zasada p. zasada prawa
nowelizacja 51-52
— wąska52
— 
Indeks raeiaowy
nowelizacja szeroka 52
nullum crimen sine legę 80
obligatio naturalis 212
obowiązek prawny 212
obowiązywanie aktu normatywnego 70, 102-112
— co do osób 110-112
— systemowe 100
— terytorialne 107-110
    — w czasie 102-107
obowiązywanie prawa 100-102
— aksjologiczne 101
— faktyczne 101
    — tetyczne (systemowe) 100
obywatelstwo — nabycie 110
— utrata 111
ocena (wypowiedź ocenna) 67 ocena dowodów 192-194
— prawna 192-194
    — swobodna 192-194
ogłoszenie aktu prawotwórczego 103
opinia doktryny prawniczej 65
opinio iuris vel necessitatis 58
optatyw (wypowiedź optatywna) 67
osoba fizyczna 207
organ władzy publicznej 39 osoba prawna 207-208
— fundacyjna 207
    — korporacyjna 207
oświadczenie woli 202
orzeczenie deklaratywne 202
    — konstytutywne 202
poeta sunt servanda 47
parafowanie umowy międzynarodowej 32 paragraf 49
podmiot prawa wewnętrznego 206-210 podmiot prawa międzynarodowego 206
— pierwotny 206
— pochodny 206
podpisanie umowy międzynarodowej 32
podstawa prawna 48
polityka prawa 23
postępowanie administracyjne 182-183
      zasady 182 postępowanie sądowe 182-183
zasady 182
postulaty systemu prawa 126 powództwo — o świadczenie 184
—	o ukształtowanie 184

223

224

Indeks rzeczowy

powództwo o ustalenie 184
prawa człowieka 214
prawa podstawowe 214
prawa podział p. gałąź prawa, prawo publiczne, prawo postępowania
— formalne p. prawo postępowania
— gałęzie p. gałąź prawa
— materialne 123-124
— międzynarodowe publiczne 116, 128
— publiczne p. prawo publiczne
— prywatne — p. prawo prywatne
— partykularne 109
— powszechne 109
   — wewnętrzne 116
prawda materialna 188-189
prawda formalna 189-190
prawo europejskie (wspólnotowe) 25, 116, 133-137 prawo inicjatywy prawodawczej 30 prawodawstwo wykonawcze 180 prawo operatywne 28, 65, 72, 118-119, 183 prawo podmiotowe 213
— pojęcie 7-8, 213
— bezwzględne 213
— niezbywalne 213
— względne 213
   — zbywalne 213
prawo postępowania 123-124
prawo w państwach autokratycznych 38, 115, 150, 153, 181
prawo w państwach demokratycznych 38, 115, 181
prawo przedmiotowe 119
prawo publiczne 121-123, 205
prawo prywatne 121-123, 204
prawo sądowe 124
prawomocność decyzji stosowania prawa 185
preambuła 49
preasumtio iuris ac de iure p. domniemanie prawne
   — tantum p. domniemanie prawne
precedens 28, 62-64, 114
— obowiązywanie 63
   — uwzględnianie 64
prewencja ogólna 80
   — szczególna 78, 80
proceduralizacja prawa 181
przepis prawny 69, 85
— a norma prawna 68-74
— bezwzględnie wiążący 95, 123, 205
— blankietowy 93
— bezpośrednio wyznaczający zachowanie 87
— derogacyjny (uchylający) 51, 90
— 
Indeks rzeczowy
przepis prawny dostosowujący 51, 91
— dozwalajacy 86, 99
— formy wyrażania 98-99
— kolizyjny 91
— konkretny p. przepis prawny zrębowy
— konstrukcyjny 89
— końcowy 51
— nakazujący 86
— odsyłający 60, 92, 94
— ogólny (lex generalis) 49, 95
— o przepisach prawnych 89
— podstawowy p. przepis prawny zrębowy
— pośrednio wyznaczający zachowanie 88
— przejściowy 50, 91
— semi-dyspozytywny 97, 123
— szczegółowy (lex specialis) 50, 95
— upoważniający 48
— wprowadzający 91
— wyliczający 99
— względnie wiążący 95, 123, 205
— zakazujący 86
— zawierający nieostry zwrot językowy 94
— zrębowy 87, 92
przymus władzy państwowej 68, 78-79
— przymus fizyczny 68, 78-79
— przymus prawny 78, 187
— przymus psychiczny 68, 78-79
publikacja aktu prawotwórczego p. ogłoszenie aktu prawotwórczego
racjonalny prawodawca 152-155, 175
ratio decidendi 63, 114
ratyfikacja umowy międzynarodowej 33
recepcja prawa 54
reguły egzegezy prawniczej p. reguły wykładni prawa
reguły kolizyjne p. reguły walidacyjne
reguły wnioskowań prawniczych p. reguły walidacyjne
reguły wykładni prawa 73
— interpretacyjne sensu stricto p. wykładnia prawa
    — walidacyjne 101, 157-165
res iudicata pro veritate habetur 189
retoryka prawnicza 21, 198-199
rzecz — nieruchomość 211
— ruchomość 211 rewizja postępowania 185-186 rokowania międzynarodowe 32 rozporządzenie 45 roszczenie — materialne 214 — procesowe 214 rygor nieważności 82

225

226

Indeks rzeczowy

samoograniczenie się prawa p. proceduralizacja prawa sankcja prawna 74, 78-85
— a przymus prawny 78-79
— egzekucyjna 81
— karna 80
— nieważności 82-83
— rozsiana 84
— względnie określona 197
— zorganizowana 84
sankcjonowanie zwyczaju p. zwyczajowe prawo skutek prawny 196
skorowidz obowiązujących przepisów prawnych 54 socjologia prawa 22 specjalizacja prawnicza 127 sprzeczności w prawie 128-129
— analityczne (logiczne) 129
— prakseologiczne 129
— teleologiczne 129
   — usuwanie 129-130
stanowienie prawa 27
— gwarancje praworządności 38
   — procedura 28-32
stare decisis 63
stosowanie prawa 179-199
— kierownicze 180
— przez sądy 182-183
— przez administrację 182-183
— rozumiane wąsko 179
—	rozumiane szeroko 179
stadia 184-198
stosunek prawny 200-214
— abstrakcyjny 204
— dwustronny 204
— konkretny 204
— koordynacyjny (zobowiązaniowy) 204-205
— podmiot 204, 206-210
— procesowy 205
— prosty 204
— przedmiot 211-212
-   — subordynacyjny (podległości kompetencji) 204-205
— treść 212-215
— wielostronny 204
   —	złożony 204
subdelegacja prawotwórcza 39
subsumcja p. kwalifikacja normatywna stanu faktycznego
system 113
system prawa 113-116
—	common law 63, 114, 147-148

Indeks rzeczowy	227
— koncepcja negocjacyjna 32
— koncepcja władcza 31
— mieszany 114
— muzułmańskiego 65, 114
— niesprzeczność p. sprzeczności w prawie
— pionowy 120
— poziomy 120
— struktura 119-121, 122-123
— ustawowego 114
— więź dynamiczna 120
— więź statyczna 119
— w okresie transformacji ustrojowej 115
— w państwie parawyznaniowym 116
— w państwie wyznaniowym 116
   — zupełność p. zupełność prawa, luki w prawie
sylogizm prawniczy 152, 195-196
systemowe reguły interpretacyjne 172-174
śledczość 192
tekst prawny 37, 52, 69
— autentyczny 52, 104
— jednolity 52
— kondensacja 72
   — rozczłonkowanie 72, 77
teoria naukowa 11
teoria dowodowa 192-193 teoria państwa i prawa 22 teoria prawa 19-21 teorie dyskursu prawniczego 21 trybunał konstytucyjny 43, 130 tworzenie prawa
— w formie praktyki p. precedens, zwyczajowe prawo
   — w formie stanowienia p. stanowienie prawa
uchwała 46
układ zbiorowy pracy 32
umowa jako źródło prawa wewnętrznego 27
— międzynarodowa 32, 46
   — prawotwórcza p. współstanowienie prawa 46
uprawnienie 212-213
upoważnienie fakultatywne do prawotwórstwa 48
   — obligatoryjne do prawotwórstwa 48
ustawa konstytucyjna 44
— nowelizująca 52
— organiczna 44
— zasadnicza p. konstytucja 42-43
— zwykła 44
ustalanie faktów w stosowaniu prawa 188-198 urząd 39 usus 58

228

Indeks rzeczowy

vacatio legis 103, 105 wnioskowanie instrumentalne 161
   — logiczne 161
współstanowienie prawa 11, 31
wolność 215
   — a uprawnienie 215
wykładnia prawa 147-178
— autentyczna 155
— doktrynalna (teoretyczna) 156
— delegowana ogólna 155
— dosłowna 167
— dynamiczna 151, 172-173, 176-177
— etapy 157-169
— formalna 156
— funkcjonalna 168-169, 175-178
— językowa 167, 169-172
— koncepcja hermeneutyczna 147, 149
— korygująca 168
— legalna 155
— merytoryczna 156-157
— operatywna (praktyczna) 155
— statyczna 176
— rozszerzająca p. korygująca
— systemowa 168-169, 172-175
— umów międzynarodowych 177-178
— prawa wspólnotowego 178
— analitycznej filozofii prawa 149, 177
— w teoriach argumentacji 149
   — zwężająca p. korygująca
zakładowa umowa zbiorowa 32
zachowanie 201
— niezgodne z prawem 202-203
   — zgodne z prawem 201
zarządzenie 46
zasada prawa 124-126 zasada jednolitości władzy 118 zasada podziału władzy 118 zasady techniki prawodawczej 35 zasadnicze postępowanie rozpoznawcze 185 zatwierdzenie umowy międzynarodowej 33 zdanie analityczne 12
—	syntetyczne 13
zdolność do czynności prawnych 209 zdolność prawa 208 zupełność prawa 130-132
— kwalifikacyjna 130
— obowiązywania 130
— proceduralna 130
— 
Indeks

229

zwyczajowe prawo 28, 57-62 zwierzchnictwo państwa personalne 108-109
   — terytorialne 108
źródło prawa 36, 119
— w znaczeniu funkcjonalnym 119
   — w znaczeniu normodawczym 119
źródło prawa wewnętrznego 41
źródło prawa międzynarodowego 46 źródło prawa wspólnotowego 135-137
— pisane 135
— niepisane 135
— pierwotne 136
— wtórne 136-137
— 
230

NOTATKI

NOTATKI

231