W RAJU BYLI�MY NADZY Maska EWA KURYLUK OPOWIADA LIDII OSTA�OWSKIEJ O SWOIM �YCIU l SZTUCE to te� sk�ra Moje szmatki by�y dla mnie lud�mi, kt�rych nosi�am w kieszeni. Zacz�am zabiera� ich w pejza� 5 maja 1946. Urodzi�am si� w Krakowie jako pierwsze dziecko Karola Kuryluka i Awarii Grabowskiej. Ojciec, za�o�yciel i wydawca lwowskich �Sygna��w", by� po wyzwoleniu redaktorem naczelmm � Odrodzenia ". Mama, pisarka, thunaczka i utalentowana pianistka, chorowa�a na schizofreni� od mojego urodzenia do �mierci. 23 kwietnia 1950. Urodzi� si� m�j brat Piotr. 1951-1952. Z pomoc� ojca nauczy�am si� czyta�. Lubi�am s�ucha� radia, wychwytywa�am wiadomo�ci o wojnie. W razie wybuchu nast�pnej postanowi�am otru� si� rt�ci�, kt�r� w\'dliibvwalam ze szpar w pod�odze. O DZIECI�STWIE Oznajmi�am, �e jestem kangurem Mama uwielbia�a mnie i Piotra, by�a do nas dziko przywi�zana. A jednocze�nie powtarza�a, �e nigdy nie chcia�a mie� dzieci: �To pomys� Ka-ro�ka". Wi�c przeprasza�am j�, �e si� urodzi�am. Cz�sto powtarza�a, �e chce si� zabi�. Jak by�am malutka, pyta�a, czy te� skocz� z ni� z okna. Odpowiada�am, �e tak. Wydawa�o mi si� w�wczas, �e natura ludzka jest straszliwa. Wiedzia�am o zag�a- dzie �yd�w i obozach, o bombie atomowej. S�ysza�am, �e pilot, kt�ry zrzuci� bomb� na Hiroszim�, trafi� do szpitala psychiatrycznego, chorowa� jak mama. Natychmiast si� z nim uto�sami�am. Dlaczego moi rodzice chcieli to prze�y�, zamiast umrze�? Tego nie rozumia�am. Ojciec twierdzi�, �e ka�dy mo�e by� tym, kim chce. Mnie ci�gn�o w stron� zwierz�t, �wiat ludzki wydawa� mi si� zbyt okrutny. Kiedy�, b�d�c w zoo, oznajmi�am, �e jestem kangurem. OMAMIE By�am w niej zakochana W naszym mieszkaniu w zburzonej Warszawie prawie nikt nie bywa�. Wojna si� sko�czy�a, ale my �yli�my w konspiracji. Rodzice cz�sto rozmawiali ze sob� po niemiecku. Der Kleine, die Kleine - pierwsze niemieckie s�owa, jakich si� nauczy�am. Ma�y, ma�a. I ja si� konspirowa�am. Krad�am rodzicom drobne i chowa�am za szaf�. Pod�wiadomie na�ladowa�am manie mamy. W dzieci�stwie by�am w niej najbardziej zakochana. Gdy chorowa�am na serce i le�a�am w szpitalu, wyczekiwa�am chwili, kiedy poka�e si� w drzwiach. Mia�a niezwyk�y urok, by�a ol�niewaj�ca z tymi swoimi jasnymi lokami, szykowna, ele- gancka. Lubi�am s�ucha� jej opowie�ci o jakiej� cudownej, podg�rskiej krainie, w kt�rej wyros�a. I kt�r� spotka� kres jak w bajce. Wsi�ka�a we mnie groza. Uwalnianie si� od niej to-ca�e moje �ycie. 7956. W pa�dzierniku Gomu�ka mianowa� ojca ministrem kultury. Do Warszawv przylecial Ives Montand, �piewa� dla robotnik�w na �eraniu. 1958. Na wiosn� Marek H�asko, stypendysta Ministerstwa Kultury, poprosi� o azyl we Francji. Gomu�ka skorzysta� z pretekstu, by pozby� si� ojca. O MIESZKANIU NAFRASCATI Zacz�li u nas bywa� literaci, malarze W kr�tkim czasie du�o si� wydarzy�o. Ojciec zosta� ministrem, mama potraktowa�a to sceptycznie: �Karol-ku, to d�ugo nie potrwa". Dlatego nie zgodzi�a si� na przeprowadzk� do wi�kszego mieszkania, na alej� Szucha albo alej� R�, �bo i tak wkr�tce ci� wyrzuc�". Ojciec nie zna� si� na zachodniej kulturze, mama tak. �Karolku, zapro� Gerarda Philipe'a". Na jej i moj� pro�b� przyjecha� tu Yves Montand. I wielu innych artyst�w: Lau-rence Olivier, Vivien Leigh, Henry Moore. Nast�pi� kr�tki okres dobrego stanu mamy. �yli�my jak w euforii, nawet ja jej ulega�am. Zacz�li u nas bywa� literaci, malarze. Kiedy ojciec straci� stanowisko, odwr�cili si�, znikli. Na jego pogrzeb te� nie przyszli. O WIEDNIU �wiatopogl�d ojca si� zawali� Od stycznia 1959 roku ojciec by� pierwszym polskim ambasadorem w powojennej Austrii. W ci�gu czterech lat od wyj�cia Sowiet�w odbudowano tam kapitalizm, nadesz�a fala dobrobytu, na ka�dym rogu sprzedawano pieczone kurczaki. Ojciec urodzi� si� w Zbara�u, pochodzi� z biednej, katolickiej rodziny, nigdy wcze�niej nie by� na Zachodzie. Pami�tam pierwsze dni w Wiedniu, wchodzi� do sklep�w i wypytywa� mam�: �Mia, nie my- �lisz, �e to s� sklepy specjalne?". Zacz�� je�dzi� do dzielnic robotniczych. Zobaczy�, �e nie tylko w komunizmie robotnicy mog� �y� dostatnio. Jego �wiatopogl�d si� zawali�. Mia�am 12 lat, uczy�am si� w pobliskim Realgymnasium dla dziewcz�t. Nie robi�am post�p�w w niemieckim. Germanistka zacz�a nalega�, �eby przenie�� mnie do �szko�y specjalnej", dla niedorozwini�tych. Tam za nazist�w wysy�ano dzieci �yd�w. Kto�, zapewne jedna z kole�anek, poci�� �yletk� m�j ko�uszek, pierwszy wiede�ski zakup rodzic�w. Dlaczego? Dowiedzia�am si� dopiero w podr�y maturalnej do Grecji. Wschodzi ksi�yc, siedz� z jedn� z milszych dziewczyn na skale, a ona: �Wasi to s� najzdolniejsi". �Kogo masz na my�li?" - spyta�am. ��yd�w". �Nie jestem �yd�wk�" 20 du�yformat Czwartek 13 lutego 2003 www.gazeta.pl/duzyformat - odpowiedzia�am. �Co za szkoda, �e�my o tym nie wiedzia�y. Przez te wszystkie lata nikt ci� do domu nie zaprosi�". O �ydkach te� ju� co� s�ysza�am w szkole w Warszawie. W domu pyta�am: �Kto to �ydek?". Rodzice odpowiadali, �e �ydzi to osobny nar�d, a wszystkie narody s� r�wne. D�ugie przemowy i niewyra�ne miny sugerowa�y, �e co� tu musi by� na rzeczy. Pyta� nie by�o sensu. To budzi�o w mamie agresj�. A ja by�am tak udr�czona chorob� mamy, �e nie chcia�am si� niczego dowiadywa�. O CHOROBIE MAMY Uwa�am, �e si� nas wypiera W ka�dym przechodniu powy�ej czterdziestki mama zacz�a widzie� w Wiedniu gestapowca. Jej mania prze�ladowcza tak si� nasili�a, �e uwa�a�a, �e wszyscy s� w zmowie przeciwko niej. Tak�e ojciec i ja. Je�li zetkn�a� si� z chorym psychicznie, to wiesz, co to znaczy. M�wisz co�, a on s�yszy co innego. Krzyczy zmienionym g�osem, wulgarnie, nagle szczeka jak pies. Po pr�bie samob�jczej mama trafi�a do kliniki psychiatrycznej. I nie chcia�a z niej wyj��. Tym bardziej �e - teraz tak to widz� - klinik� prowadzi� profesor Hoff, ucze� Freuda. I �yd, kt�ry m�g�by by� ojcem mamy. Sp�dzi�a tam z przerwami prawie rok i bodaj najci�szy okres swej choroby. Gdy ojciec przywozi� mam� z wizyt� do ambasady, nie poznawa�a w�asnych dzieci. Mia�am do niej za to najdziksz� pretensj�. Uwa�a�am, �e si� nas wypiera. Bo, wyobra� sobie, niby mnie nie rozpoznaje, a po dw�ch dniach kupuje pi�kn� sukni� i idzie z ojcem na przyj�cie z okazji wizyty Chrusz- Mamo czy jeste� �yd�wk�? Mama popad�a w d�ugie zamy�lenie. Odpowiedzia�a: Tak. Ale czy wiesz, co by by�o, gdyby si� ludzie dowiedzieli? czowa. Dzi� ma dobr� pass� i ol�niewa szacha perskiego, jutro atak agresji, pr�b� samob�jcz�. O RODZICACH Przyciska�am ojca, �eby si� rozwi�d� W wieku 13 lat dosz�am do wniosku, �e najlepiej by by�o, gdyby mama przesta�a si� nami interesowa�. A my ni�. Przyciska�am ojca, �eby si� rozwi�d� i zostawi� j� w szpitalu. Uwa�a�am, �e jest kompletnie nieodpowiedzialny, chce nas po�wi�ci�. Powtarza�, �e to niemo�liwe, �e przez ca�e �ycie musimy si� mam� opiekowa�. A potem podarowa� mi �Histoire de la folie" (�Histori� szale�stwa") Michela Foucault i prosi�, bym mu na spacerach relacjonowa�a t� ksi��k�, bo sam nie zna� francuskiego. Dzi�ki tej ksi��ce zrozu- Od lewej: �Portret Piotra" i �Autoportret". Tusz na bawe�nie, 1978 r. mia�am, �e chodzi o wi�ksz� spraw�, nie tylko o mam�. �e wobec chorych umys�owo nie mo�emy zachowywa� si� tak haniebnie jak w dawnych wiekach. Poj�am, �e �wiat, by si� m�g� poprawi�, potrzebuje przyzwoitych ludzi. / stycznia 2001. Dzie� �mierci naszej mamy, kt�ra do ko�ca si� ukrywa�a. Gdy j� chowa�am w grobie ojcu, ju� wiedzia�am. �e z �awki ir lwowskim parku zabra� Mirid/u Koluin\. m�ocki zon( Ti'dil\''i'go (Ucicha. C~\ i leniu pomost s/c nkr\�.' \\skaztijii na 10 //.\7v oil 'le<lil\''e({o, kli�'c jxi �mierci nunn\ znalaz�am ir jej .\uir\cli zimowych butach. vsrww.gazeta.pl/duzyformat Czwartek 13 lutego 2003 du�yformat 21 W KRAJU BYLI�MY NADZY O MIRIAM Co by by�o, gdyby si� ludzie dowiedzieli Par� lat temu pojawi�a si� u nas pewna redaktorka. W s�owniku polskiej prasy umie�ci�a mojego tatusia i przysz�a sprawdzi� dane. Czytam g�o�no: �Karol Kuryluk o�eni� si� z Miriam Kohany". Patrz� na mam�, a ona zdumiewaj�co spokojnym g�osem m�wi: �Tu jest b��d. Nazywam si� Maria Grabowska". Wi�c skre�lam t� Miriam i my�l�: oto poznajesz panie�skie nazwisko swojej mamy. Tylko raz zada�am jej wprost to pytanie, w 1985 roku, w Szwajcarii. Mama zawsze si� ba�a pods�uchu, wywiadu. Ale znalaz�y�my si� w neutralnym kraju, siedzia�y�my na balkonie z widokiem na Mont Blanc, przy podwieczorku. Wi�c pomy�la�am: zr�b to teraz. I zapyta�am: �Mamo, czy jeste� �yd�wk�?". Mama popad�a w d�ugie zamy�lenie. Odpowiedzia�a: �Tak. Ale czy wiesz, co by by�o, gdyby si� ludzie dowiedzieli? Nie chodzi o mnie, tylko o was. �eby was nie prze�ladowali". Od wojny do �mierci mama �y�a na fa�szywych papierach. By�a urodzona tam, gdzie tatu�: w Zbara�u (ZSRR). Rodzice za�o�yli, �e tam nic nie b�dzie mo�na znale��. Ciekawe, czy rzeczywi�cie urodzi�a si� w Wigili� 1917 roku, czy wybra�a t� szczeg�lnie dobr� dat�? Imiona ro- Hyir�u;- T� ; 7�fr. pi� do wojska, zosta� ranny i zmar� w obecno�ci ojca, kt�ry go pochowa� na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Poza tym nic o tym nie wiem. O BIELSKU Zamo�na enklawa kocha�a kultur� niemieck� W Szwajcarii mama da�a mi adres swojego kuzyna Manka Sternlichta, kt�ry - jak ona - pochodzi� z Bielska, a teraz mieszka� na Bronksie. Od Manka dowiedzia�am si�, �e w m�odo�ci Miriam m�wi�a lepiej po niemiecku ni� po polsku, chodzi�a do protestanckiego gimnazjum i by�a dru�ynow� syjonistycznego harcerstwa. Taka �roze�miana flir-ciara, zawsze otoczona t�umem ch�opc�w, �wietnie zorganizowana", czyli zaprzeczenie mojej wiecznie spanikowanej, nieumiej�cej nic zrobi� mamy, kt�ra nie chcia�a mie� nic wsp�lnego z �ydostwem. Mama pochodzi�a z innego �wiata ni� ojciec. Bielsko by�o zamo�n� �ydowsk� enklaw�, kt�ra uto�samia�a si� w pe�ni z kultur� niemieck�. Mama m�wi�a j�zykiem Goethego, pi�knym i nieco archaicznym hoch-deutsch, uwielbia�a muzyk� Bacha, kocha�a Tomasza Manna. Po powrocie z Austrii Polska wydala mi si� do�� okropna. Zachorowa�am na astm�, trafi�am pod namiot tlenowy. Po zw�oki polecia� Piotr. Kiedy wr�- 3 ci�, razem z nasz� spanielk� Zaz� | warowa� przy drzwiach, bo sobie * wm�wi�, �e ojciec zaraz wr�ci. w 8 marca Piotrek przylecia� z uniwersytetu poturbowany. Krzycza�, �e bij�. Mama schowa�a si� pod biurko. Do mnie aspekt �ydowski nie dotar� od razu, do mamy tak. Codziennie sprawdza�a, czy w gazecie nie ma naszego nazwiska. Gra�a na fortepianie, z szafy albo spod ��ka wykrzykiwa�a: SS. Piotrek przesta� czeka� na ojca. Powtarza�, �e mama jest szalona, a my �sami w barbarzy�skim kraju skazani na po�arcie". Nie robi� nic albo czyta� Lema. Ustawi� lunet� na balkonie i chcia� emigrowa� na ksi�yc. Ch�tnie bym ich tam wys�a�a, ale jako� nie mia�am serca wyekspediowa� ich do Tworek. Piotrek trafi� tam po raz pierwszy, kiedy uzna�, �e jest Chrystusem i musi i�� do obozu. Modli� si� w Alejach Jerozolimskich, milicjanci zgarn�li go z jezdni. Dzi� niewiele mo�na zrozumie� z tego, co m�wi. Ale powtarzaj� si� s�owa Aus-chwitz, Dachau. � nimi k�adzie si� do ��ka, z nimi wstaje. Piotr sw�j czar i sza� ma po mamie. Zawsze by� z ni� zwi�zany, wra�liwszy ode mnie. Choroba psychiczna to eksplozja demon�w. Widzia� piek�o mamy oczyma swojej duszy, nie umia� sobie z tym poradzi�. W tamtych latach, jak wraca�am z Akademii, musia�am dwa razy obej�� nasz blok, nim zdoby�am si� na odwag�, by wej�� do domu. 7976. W szpitalu brat owin�� sic (ZSRR). Rodzice za�o�yli, �e tam nic nie b�dzie mo�na znale��. Ciekawe, czy rzeczywi�cie urodzi�a si� w Wigili� 1917 roku, czy wybra�a t� szczeg�lnie dobr� dat�? Imiona rodzic�w: Jan i Zofia. Ale nigdy nie by�a tego pewna. Wi�c ba�a si� kontaktu z urz�dem, wymiany paszportu, wype�niania kwestionariusza. Ja robi�am to za ni�, wszystko mia�am zapisane w notesiku. W Szwajcarii obieca�am, �e nic nikomu nie powiem. O MIRIAM, TEDDYM I KAROLU Teddy zmar� na r�kach ojca Wielu �yd�w po okupacji ukrywa�o si�: zmienili nazwiska, nie powiedzieli dzieciom. Za tym stoi strach. My�l�, �e chorob� mamy wyzwoli�o jakie� straszne traumatyczne prze�ycie. Mo�e ta �awka. Zapewne we Lwowie gdzie� si� ukrywa�a z Ted-dym. Nagle trac� t� kryj�wk�. Jest zima, znajduj� si� na ulicy. Ka�dy mo�e ich zadenuncjowa�. Oto siedzi w samym sweterku na �awce, obok kt�rej przechodzi ojciec. By� czu�ym cz�owiekiem. Czy si� kochali? Ojciec j� uwielbia�. Mama m�wi�a o nim, �e to anio�, ale wida� wdzi�czno�� nie jest lekk� rzecz�, zw�aszcza jak ma si� taki temperament. Z jakich� strasznych prze�y� wywodzi�o si� te� przekonanie, �e niczego nie nale�y si� pozbywa�, bo za byle ko�nierz mo�na si� prze�lizn��, przechowa�. Dlatego wszystkie szparga�y - ko�nierze, r�kawiczki i s�oiki - by�y skrz�tnie przechowane. Pod koniec �ycia mama zacz�a opowiada�, �e mia�a pi�knego narzeczonego o imieniu Teddy i o �skandynawskiej urodzie", przy kt�rym �Karolek wygl�da jak buraczek". A mnie ojciec wydawa� si� taki przystojny. Zdj�cie Teddy'ego znalaz�am po jej �mierci w jej starych butach zimowych na pawlaczu. Niebieskie oczy, jasny w�sik. Rzeczywi�cie, amant hollywoodzki. Podobno po wyzwoleniu Teddy wst�- Po powrocie z Austrii Polska wyda�a mi si� do�� okropna. Zachorowa�am na astm�, trafi�am pod namiot tlenowy. /%5. Gdy p r c jedli�my oszcz�dno�ci, ojciec zosta� dyrektorem PWN. W Bo�e Narodzenie pozna�am Helmtita Klrchnera, starszego ode mnie o p�tora roku studenta fizyki na uniwersytecie ir Cambridge. /%7. Piotr zda� jako jeden z najlepszych na Wydzia� Fizyki UW. hitem pojechali�my z Helniuiem autostopem na Sycyli�. Wybiiclita antysemicka nagonka na PWN. Ojciec wyl�dowa� w szpitalu z kolejnym zawa�em. Wyszed� na w�asn� pro�b�. Polecia� na targi ksicj�ki na W�grzech. 9 grudnia. Ojciec z/narl nad ranem na atak serca w hotelu w Budapeszcie. O '68 ROKU Nie mia�am serca wyekspediowa� ich do Tworek z Akademii, musia�am dwa razy obej�� nasz blok, nim zdoby�am si� na odwag�, by wej�� do domu. 7976. W szpitalu brat owin�� xi f w ko�dr� anilanow� i podpali�. Ze' �mierci klinicznej wyratowa� go przeszczep sk�ry. Po odzyskaniu przytomno�ci zaczai zdziera� banda�e. Past� do zfh�w pisa� na �cianie POE (Prosz� o eutanazj�). Gdy pozwolono mu wsta�, wybiegi na ulic� chc�c rzuci� si� pod tramwaj. Wyskoczy� z drugiego pi�tra �ami�c nog� w kilki/ miejscach. O LONDYNIE A mo�e by tak co� na szmatce? Po�owa cia�a Piotra jest ju� spalona, pokryta nie sk�r�, lecz czym� sk�ropodobnym. Ja w tym czasie maluj� obrazy, prawdziwa orgia kolor�w. Co wi�cej, wsp�pracuj� z galeri�, kt�rej wszyscy mi zazdroszcz�. To londy�ska galeria Fischera, lansuj�cego now� figuracj�. Wygl�da to na pocz�tek mojej kariery. Przenosz� si� do Londynu. I oto nagle, jaki� czas po pr�bie samob�jczej brata, okazuje si�, �e nie mog� znie�� koloru. Najpierw eliminuj� go ze stroju. Potem nie mog� malowa� kolorowych obraz�w. Ostatni - zachowa�am go na pami�tk� - to autoportret z 1978 roku. Ma chyba ze 30 warstw, ka�da kolejna ciemniejsza, ostatnia zupe�nie czarna. Kolor za�ama� si� we mnie, by�am jakby w �a�obie. Cz�sto wtedy przy stole bra�am do r�ki co� mi�kkiego - serwetk�, chusteczk� do nosa. Mi�am to i my�la�am: a mo�e by tak co� na szmatce? Tymczasem w galerii najlepiej si� sprzedawa�y obrazy o niebieskim tle. Nie mog�am ich malowa�, wi�c kariera si� sko�czy�a. A ja, przera�ona, wr�ci�am do Polski. Cztery zdj�cia to autoportrety ztobione przez Ew� Ktiryluk w Wiedniu w 1977 r. Po prawej: �Szpilki" z cyklu �Ryspopisy". Tusz i akryl na bawe�nie, 1989 r. 22 du�yformat Czwartek 13 lutego 2003 www.gazeta.pl/duzyformat k�ad w Polsce, gdy w 1981 roku w Galerii Krytyk�w pokaza�am seri� autoportret�w na sur�wce (twarz by�a metrowej wielko�ci, bez w�os�w), kilka os�b uzna�o, �e si� podszywam pod �wi�t� tradycj�. Podobne by�y kiedy� doznania pielgrzym�w z syryjskiego miasta Edessa, w kt�rym przechowywano �prawdziwy portret" Jezusa. Rano widzieli na chu�cie niemowl�, w po�udnie nastolatka, a pod wiecz�r m�czyzn� w sile wieku gotowego wzi�� krzy�. Na m�j w�asny mit na�o�y� si� mit zbiorowy. W wielu kulturach twarze zinurtych przykrywano maskami. W Egipcie na nvarze mumii nak�adami maski z cienkiej z�otej folii. O PRAWDZIE I FIKCJI Zapraszali�my krasnoludka �Encyklopedierotyk" to bardzo osobista ksi��ka. Pomys� jest taki. Strukturali�ci przygotowuj� encyklopedi� erotyki. Wi�kszo�� /. nich to ludzie pozbawieni wgl�du w siebie, uwik�ani w szalone zwi�zki, kt�rzy erotyk� mog� tylko zakamuflowa�. Z porz�dkowaniem �wiata cz�sto ��czy si� kamufla� prezentowany jako dochodzenie do kolejnej prawdy. Nie wierz�, by o kimkolwiek mo�na si� by�o wszystkiego dowiedzie�. Co� si� ukazuje, co� innego chowa. W ksi��ce pan w okularach to Mi-chel Foucault, z kt�rym rzeczywi�cie spotkali�my si� w parku Ujazdowskim. Czy moja opowie�� jest prawd�? Pami�tam, �e gdy byli�my mali, a do rodzic�w przychodzili nudni ich znajomi, m�wili�my sobie z Piotrkiem, �e zaprosimy sobie ko- O SZTUCE Obna�am, ale mog� zas�oni� Zawsze rysowa�am siebie i bliskich. Szmatki by�y jakby lud�mi, kt�rych nosi�am w kieszeni. Zacz�am zabiera� ich w pejza�. W 1983 roku dosta�am stypendium uniwersytetu w Prin-cetown i przez rok mieszka�am na wsi. Godzinami czeka�am z aparatem fotograficznym, by cie� ga��zki pad� na twarz - na szmatce. Uprawiam sztuk�, by przyszpili� cie�. Od dziecka robi�am sobie zdj�cia w r�nych pozach, kostiumach, maskach. Maski pojawiaj� si� te� w aktach - moich i Helmuta. Element zamaskowania jest w erotyce bardzo wa�ny, cho� s�dzimy, �e w mi�o�ci ca�kiem si� obna�amy. Instalacja �Trio dla ukrytych" to autoportrety w maskach, jakie w czasie d�umy noszono w Wenecji. Maski nosili te� tr�dowaci, bo nie mieli twarzy. Maska to te� sk�ra. Zrobi�am instalacj� �Trio dla ukrytych" o jej zdzieraniu, torturze, zag�adzie. By�a inspirowana ukrywaniem si� w szale�stwie mojej mamy. Ta instalacja nie powsta�aby, gdyby mama si� nie ukrywa�a. W raju byli�my nadzy i bez masek, wygnani dostali�my ubranie. Ca�kowicie obna�eni byliby�my bezbronni. �wiat jest zbyt okrutny. Ukry� si� - to nasz podstawowy impuls. Ale marzymy te�, by powr�ci� do stanu dziewictwa i prawdy. Obna�am cia�o, ale mog� wzi�� szpileczk�, wpi�� w bawe�n� i zas�oni� im geni- Sztuka cz�sto broni wladzy, religii fasady. Wi�kszo�� artyst�w nie wnosi do niej a� tak wiele. Ukrywaj� si� w wypracowanych przez wieki formu�ach, kt�re daj� im poczucie bezpiecze�stwa. St�d niech�� dc nowego, bo burz�c konwencje, co� ods�aniamy. O MILANEZACH Rysuj� Helmuta w pi�amie Tam dosta�am propozycj� wyk�ad�w w szkole filmowej w �odzi. My�l�: to ju� koniec! Przesta�a� by� malark�, masz uczy� ludzi, kt�rzy o sztuce nic nie chc� wiedzie�. A tu w drodze ze szko�y sklepy z tkaninami. Na innych wystawach piramidy z torebek cukru. A tu takie kolorowe tkaniny, atrakcyjne, b�yszcz�ce milanezy. Bo�e, jak to si� dra-puje, mo�na by architektur� z tego zrobi�... Pewnego dnia kupuj� po dziesi�� metr�w bia�ego, czarnego i r�owego sztucznego jedwabiu na podszewk�. Robi� z tego pierwsz� instalacj�, fresk z �ycia pary. Rysuj� w naturalnych rozmiarach. Siebie w koszuli nocnej, a Helmuta w pi�amie, kt�r� kupi�am mu w �odzi. Gdzie to wystawi�? W Warszawie pojawi�o si� �alternatywne" miejsce - Galeria na �cianie Wschodniej, kt�r� prowadzi�a moja przyjaci�ka Wanda Siedlecka. Po mie�cie posz�a fama, �e para ekshibicjonist�w �produkuje si�" tam 24 godziny na dob�. By� wi�c wi�kszy t�um ni� zwykle. A mnie wystawa u�wiadomi�a, jaki jest w milanezach potencja�. Z pocz�tku maluj� na materia�ach r�nokolorowymi pisakami. Ale szukam czego� bardziej neutralnego i znajduj� sur�wk� bawe�nian� Ma woskowy odcie� sk�ry. To dla mnie idealne medium. Sprzy W T3J1J byli�my nadzy i bez masek. Ca�kowicie obna�eni byliby�my bezbronni. x �wiat jest zbyt okrutny. Ukry� si� - to nasz pOdStaWOWy impuls impuls O STANIE WOJENISTYM Zaimponowa� mi heroizm mamy Jesieni� 1981 roku pojecha�am do Bostonu na moj� pierwsz� wystaw� indywidualn�. Wernisa� zbieg� si� z og�oszeniem stanu wojennego w Polsce. W Stanach odnalaz�am starych przyjaci�, znalaz�am no- kobieta z r�cznikiem (chust� welonem, sp�dnic�, fartuchem), ociera mu twarz. A na tkaninie odbija si� lustrzany wizerunek Jezusa. Jest cudownym portretem nie namalowanym niczyj� r�k�, lecz zrobionym przez niego samego. Tkanina Weroniki symbolizuje tkank� (cia�o), na kt�rej krwi� odciska si� podobizna m�czyzny. nasycam tkanin� krwi�. Przypominam sobie albumy z malarstwem �redniowiecznym, kt�re kartkowa�am w dzieci�stwie. By�y w nich obrazy �w. Weroniki z chust�. Co ten wizerunek oznacza�, nie wiedzia�am. idealne meuium. -F^J- �- � . �cie, bo w�a�nie pojawiaj� si� na rynku, oczywi�cie zachodnim, pisaki rdzawe. I daj� mi z�udzenie, �e nasycam tkanin� krwi�. Przypominam sobie albumy z malarstwem �redniowiecznym, kt�re kartkowa�am w dzieci�stwie. By�y w nich obrazy �w. Weroniki z chust�. Co ten wizerunek oznacza�, nie wiedzia�am. Spotkaniu Weroniki z cierpi�cym Jezusem arty�ci nadawali cz�sto w\raz czu�y i osobisty. Mularze w�oscy ewokuj� czasem mi�o�� od pierwszego wejrzenia. Na o�tarzach niemieckich z ko�ca XV wieku Weronika i Jezus trzymaj� niekiedy chust� za dwa rogi jak rodzice dziecko. Hieronim Bosch, pracuj�cy g��wnie dla sekt heretyckich, temat potraktowa� jako pretek.st do namalowania wstrz�saj�cej wizji kl�ski, na jak� kanibalistyczna natura czlowiekti skazuje dobro - bezbronne nicz\m Jezus i Weronika. O WERONICE Uto�samia�am si� z ni� Moje zainteresowanie Weronik� by�o olbrzymie. Dzi� rozumiem, �e tkwi�a w tym pod�wiadoma ch�� zmierzenia si� z problematyk� pisma i obrazu: z kultur� �yd�w i chrze�cijan. Na pocz�tku kompletnie si� z Weronik� uto�samia�am, wk�adaj�c w prac� wszystkie sentymenty. W Weronice widzia�am dobr� kobiet�, kt�ra niesie pomoc. I rysowa�am swoje r�ce trzymaj�ce chust�, na kt�rej widnieje twarz Piotra. Idealizowa�am Weronik�. Mia�am j� za chrze�cija�skie wyobra�enie dobroci, kt�ra jednocze�nie daje nam obraz. Potem spostrzegam, �e zap�dzam si� w straszn� pu�apk�. A zamiast emocji potrzebna jest trze�wa analiza. W najpopularniejszej wersji legendy Chrystus idzie na Golgot� przez Jerozolim�. Z jego twarzy p�ynie pot i krew. Z jakiego� domu wybiega kobieta z r�cznikiem icnusi<t, wciu-nem, sp�dnic�, fartuchem), ociera mu twarz. A na tkaninie odbija si� lustrzany wizerunek Jezusa. Jest cudownym portretem nie namalowanym niczyj� r�k�, lecz zrobionym przez niego samego. Tkanina Weroniki symbolizuje tkank� (cia�o), na kt�rej krwi� odciska si� podobizna m�czyzny. Pod�o�e legendy o powstaniu �prawdziwego obrazu" cz�owieka-boga jest fizjologiczne: substancja kobieca zostaje nasycona m�skim p�ynem. O AUTOPORTRETACH Feministki podejrzewa�y, �e robi� propagand� prokatolick� �redniowieczna legenda Weroniki mitologizuje histori�. Gdy cesarz Wespazjan, a potem Tytus podbili Jerozolim� - miasto zbrodniarzy i zab�jc�w Chrystusa - nast�pi�a tam eksterminacja wszystkich �z�ych �yd�w". Czy by� tam jaki� dobry cz�owiek? Owszem, Weronika, kt�ra zachowa�a obraz Pana. Teraz, przyje�d�a z jego wizerunkiem do Rzymu i nawraca sw� chust� cesarza, leczy tr�d, przywraca wzrok. Poganie �przegl�daj� na oczy", wydobywaj� si� z mroku, dostaj� nowe sk�ry, jak niemowlaki. Weronika staje si� �wi�t� w XIII wieku, gdy odbywa si� krucjata przeciwko albigensom. � jej obrazem id� wyprawy krzy�owe. Ko�ci� stawia znak r�wno�ci mi�dzy heretykami a mordercami Chrystusa. Im wi�cej p�ynie krwi, tym bardziej ckliwa staje si� historia Weroniki. Odniesienia do tej chusty to wielkie ryzyko. U�wiadomi�y mi to ameryka�skie feministki, zwracaj�c uwag�, �e moj� sztuk� mo�na by uzna� za propagand� prokatolick�. Co� w tym jest, bo �prawdziwy obraz" tak w�a�nie funkcjonowa� przez wieki. Trzeba jednak pami�ta�, �e na motyw twarzy odci�ni�tej na chu-�cie nikt nie ma monopolu, sztuka nie wisi gotowa na �cianie, lecz konstytuuje si� w oku widza. Na przy- Zaimponowa� mi heroizm mamy Jesieni� 1981 roku pojecha�am do Bostonu na moj� pierwsz� wystaw� indywidualn�. Wernisa� zbieg� si� z og�oszeniem stanu wojennego w Polsce. W Stanach odnalaz�am starych przyjaci�, znalaz�am nowych, zacz�am pisa� po angielsku: w j�zyku, kt�rego nie znali ojciec ani mama. Nie s�dzi�am, �e wr�c�. I to dawa�o mi wielkie poczucie swobody. Najlepiej si� czu�am w pierwszych dniach stanu wojennego, gdy w Polsce odci�li telefony. Nast�pi�o wewn�trzne oswobodzenie. Zaraz potem wysiad� mi b��dnik. W�a�nie w stanie wojennym zaimponowa� mi heroizm mamy. Przez Kanad� przesy�a mi do Ameryki wiadomo��, �e mam nie wraca�. Ona, kt�ra niedawno, po powrocie ze szpitala, po insulinie i elektrowstrz�sach, nie potrafi�a zasznurowa� bucik�w, nawi�zuje kontakt z podziemiem. Znajomi z opozycji kolejk� w�skotorow� je�dzili z ni� do Tworek, d�wigaj�c torby, w kt�rych wioz�a wa��wk� dla Piotra. Dzi�ki temu przetrwa�. talia. Sztuka cz�sto broni w�adzy, religii, fasady. Wi�kszo�� artyst�w nie wnosi do niej a� tak wiele. Ukrywaj� si� w wypracowanych przez wieki formu�ach, kt�re daj� im poczucie bezpiecze�stwa. St�d niech�� do nowego, bo burz�c konwencje, co� ods�aniamy. Sztuka to jeden z parawan�w. Dopiero w XX wieku zaczynaj� si� radykalne pr�by samoobna�enia. Robili to na przyk�ad wiede�scy akcjo-ni�ci, a voxpopuli ��da�, �eby ich za to ukara�. Ludzie zwykle uwa�aj�, �e sztuka jest dla bogatych, �adnie wygl�da w salonie. Co�, co by�o bezpiecznym i mi�ym parawanem, nagle zosta�o zerwane. To ludzi irytuje i martwi. Spojrza�am na pana w okularach. Ju� na mnie nie patrzy�. Wbi� wzrok w ojca, a mnie zamrowilo w stopach. Po raz pierwszy w �yciu widzia�am. �eby m�czyzna tak patrzy� na m�czyzn�. Zbulwersowana, spojrza�am na ojca i ja. Mia� poci�g��, �niad� twarz, d�ugi nos, wystaj�ce ko�ci policzkowe, nieskaziteln� cer�, r�wne, bia�e z�by, pe�ne usta, zawsze przekrwione. Ciemne faliste w�osy lekko siwia�y na skroniach. Krucze �uki bn\~i akcentowa�y blask jasnvcli oczu: smutmch, nawet gd\ s/� �mia�. Wiedzia�am, �e ojciec jest jirzystojnv. Nie wiedzia�am, �e a� tak. Ojciec si� sp�osz\'l. Nie wiedz�c, co pocz��, po�o�.\'� mi r�k� na ramieniu. Gdy tak stali�my obok siebie. dozna�am dziwnego z�udzenia: wydawa�o mi si�, �e wzrokiem obcego pana /Kitrz� na nas: na drobnego ojca i na siebie, nad wiek wyro�nieKi dwunastolatk�. Ryli�my prawie tego samego wzrostu, tworzyli�my dobran� par�. go� innego. I do daigiego pokoju zapraszali�my krasnoludka, s�onia z ogrodu zoologicznego, Kubusia Puchatka. Byli z nami, prowadzili�my rozmow�. /9c/2. Mama w\l�dowa�a w szpitalu na llanacha. Chirurg przygotowal mnie na najgorsze. Jednak po dw�ch inicsiiicach zabra�am j� do sanatorium, a potem do domu. Nie mog�a ju� mieszka� sama ani je�dzi� do Piotra. O TWORKACH I DOMU Ewuniu, nie zostawisz mnie? Mama mia�a silny instynkt samozachowawczy. W Tworkach by�a sponiewierana, brudna, nie umia�a umy� buzi. M�wili mi: niech j� pani tu zostawi. A ona kl�cza�a przede mn�: - Ewuniu, nie zostawisz mnie? - Nie. Zabior� ci�, jak ci si� troch� poprawi. Zabiera�am j� na Frascati, uczy�am wi�za� buciki i szybko si� regenerowa�a. Wszystkie jej pr�by samob�jcze by�y chyba po to, �eby upu�ci� troch� krwi, narobi� zamieszania. Inaczej Piotr, on to robi� na powa�nie. Jak wr�ci�am z Ameryki, zdecydowa�y�my, �e musimy wzi�� Piotrka do domu. To si� uda�o. Wr�ci�, z czasem jego stan troch� si� unormowa�. C\IM\ inclwd-� : ksi��ek l:.w\ Kitnluk: � JM(l~ie - ptwietr:.it" Knikiw 21X12, ,.Enc\kli>pcdienil\k" Wtii:\:umi 21X11. �Art Mon Atnaiir" Wiimiwu 2(11)2 VVY.v/<mxJ AUT Kitiylnk �Ludzie -piiwiclr-ii. AV/ms/>rA;vm/" ni<i:�a <>i;l<i<ln<: �' mircmnA/ty /�< /i(r/(. do 2 intinti www.gazeta.pl/duzyformat Czwartek 13 lutego 2003 du�yformat 23