tytu�: "INSTRUKCJA OBS�UGI SYNTEZATORA SMP ORAZ PROGRAMU SCR wersja 3.1" autor: Ryszard Czubkowski E.C.E. K.�ukaszewicz ul. Sienkiewicza 51 05-825 Grodzisk Maz tel./fax (22) 755-57-57 SPIS TRE�CI 1. Wst�p. ............................................................:.~. 3 2. Instalacja. ........................................................... 3 2.1� Wymagania sprz�towe.................... .......................... 3 2.2. Rozpakowanie..................................:................. . 3 2.3. Pod��czenie syntezatora............. .......�����.�.����.���������� 4. 2.4. Instalacja oprogramowania.......................................... 5 3. Pierwsze kroki. ............................................... ...... 6 3.1. Uruchomienie programu.............................................. 6 3.2. Poznajemy klawiatur�.........:.......................'.............. 6 3.2.1 Dost�p do funkcji programu SCR. .....................�...�.���� . 7 3.2.2 Grupy klawiszy. .....:.....:...... .......................�.:... 7 3.2.3 Polska klawiatura. .............................................. 8 3.3. Wywo�ywa�ie polece� systemu operacyjnego.....................�-.... 8 3.4. Ogl�danie ekranu................................................... 9 3.4.1 Przesuwanie kursora mowy po ekranie. ....................�.�.���. 9 3.4.2 Ogladanie dowolnego wiersza. .................������������������ 10 3.4.3 Linia kursora. .............:.....�............................. 10 3.4.4 Ekran. ......................................................... 11 . 3.4.5 Atrybuty. ...................................................... 123.5. Ustawianie parametr�w mowy syntetycznej......................����- 124. Mechanizmy wsp�pracy z programami u�ytkowymi. ...............�...�... 134.1. Okna.......-:........:.............................�.............. I34.2. Oprogramowanie klawiszy.......................�������������..����� I5 4.2.1 Spis funkcji przyporz�dkowanych klawiszom. ..............�...... 15 4.2.2 Spos�b warunkowego wykonywania funkcji. ........................ 15 4.2.3 Spos�b definiowania klawiszy. ...................��.��.������... 16 4.3. Markery................................................... ...... 16 4.3.1 Lista warunk�w. ................................................ 16 4.3.2 Definiowanie marker�w. ....................���..��.�.����-������ 174.4. Softkursor........................................................ 174.4.1 Definiowanie softkursora. .......................�..�.�.�������� 184.5. Automatyczne �ledzenie linii kursora.............................. 189.6. Automatyczne czytanie d�ugich tekst�w.......................�.�... 184.7. Konfiguracje...................................................... 19 4.7.1 Tworzenie zestaw�w konfiguracji. ............................... 19 4.7.2 Zapis zestaw�w konfiguracji. ...........................��..�.. 20 4.7.3 Odczyt zestaw�w konfiguracji. ..........................�......� 21 5. Spis funkcji programu SCR. ........................................... 21 2 1. Wst�p. Niniejszy podr�cznik obs�ugi programu SCR zosta� opracowany z my�l� o u�ytkownikach posiadaj�cych elementarn� wiedz� na temat komputera i systemu operacyjnego DOS: Jednak�e opisy poszczeg�lnych funkcji s� opracowane w formie mo�liwie najprostszej. , Program "SCR" wraz z syntezatorem mowy SMP zosta� opracowany dla potrzeb os�b niewidomych. Program ten 'umo�liwia wsp�prac� niewidomego z komputerem klasy I. B M PC (XT, AT, 386, 486). Podstawowe funkcje programu maj� za zadanie przedstawienie, przy pomocy mowy syntetycznej, istotnej informacji pojawiaj�cej si� na ekranie komputera oraz zapewnienie pe�nej kontroli naciskanych klawiszy. Oprogramowanie to wsp�pracuje z programami pracuj�cymi .pod systemem operacyjnym DOS na przyk�ad Norton Commander, QRTekst, Word Perfect, D Base, Lotus 123. Istnieje r�wnie� mo�liwo�� wsp�pracy z uk�adem Tele-Textu daj�c -bezpo�redni dost�p do informacji zawartej w tele-gazecie. Program "SCR" wraz z syntezatorem mowy oraz komputerem wyposa�onym w oprogramowanie u�ytkowe mo�e stan�wi� miejsce pracy dla niewidomego u�ytkownika: Pos�uguj�c si� tym wyposa�eniem niewidomy mo�e samodzielnie obs�ugiwa� komputer, -mie� dost�p do baz danych, edytor�w tekstu, arkuszy kalkulacyjnych, program�w ksi�gowych czy te� program�w zarz�dzaj�cych przedsi�biorstwem. Zestaw ten stanowi te� ogromn� pomoc w procesie edukacji niewidomego ucznia daj�c dost�p do program�w edukacyjnych, umo�liwiaj�c robienie notatek oraz odczytywanie r�nych tekst�w zawartych na dyskietkach. Opracowane przez ucznia wypracowania mog� by� drukowane na zwyk�ych drukarkach daj�c mo�liwo�� przedstawienia prac domowych nauczycielowi. Kolejne rozdzia�y niniejszego podr�cznika opisuj� spos�b instalacji progxamu SCR oraz syntezatora mowy jak r�wnie� opisuj� proces korzystania z programu oraz tworzenia jego konfiguracji. W dodatku umieszczone zosta�y dok�adne opisy poszczeg�lnych funkcji programu. 2. Instalacja. 2.1. Wymagania sprz�towe Syntezator mowy SMP przystosowany jest do wsp�pracy z dowolnym komputerem, lub innym uk�adem steruj�cym wyposa�onym w uk�ad interfejsu szeregowego RS 232C. Program SCR s�u��cy do od�zytu informacji z ekranu komputera, wsp�pracuje z dowolnym komputerem klasy I BM PC w tym zar�wno.z komputerami typu XT jak i nowoczesnymi systemami Pentium pracuj�cymi pod kontrol� systemu operacyjnego DOS wersja 2.10 lub p�niejsza. Karta grafiki mo�e by� dowolnego typu. Wskazanym jest aby klawisze "F" i "J" klawiatury komputera by�y oznaczone wypuk�� kropk� lub kresk� w celu �atwiejszej ich lokalizacji przez niewidomego. 2.2. Rozpakowanie Syntezator mowy SMP dostarczany jest w pude�ku tekturowym zawieraj�cym nast�puj�ce elementy: syntezator mowy, 3 - zasilacz, przew�d po��czeniowy, s�uchawki, - dyskietk� z oprogramowaniem, - instrukcj� obs�ugi, Uprzejmie prosimy o nie pod��czanie urz�dzenia bez zapoznania si� z niniejszym rozdzia�em podr�cznika: Proces. pod��czenia opisany jest na ko�cu niniejszego rozdzia�u. Syntezator zamkni�ty jest w obudowie o wymiarach 160x80x30mm. Urz�dzenie to nie ma �adnych element�w regulacyjnych. Wyposa�one jest w trzy gniazda opisane brajlem. Gniazdo "jack" (interfejsu, opisane "com"), s�u��ce do pod��czenia syntezatora mowy do komputera lub innego uk�adu steruj�cego, . gniazdo zasilaj�ce (opisane "zas") umieszczone na tej samej �ciance co gniazdo interfejsu i s�u�dce do pod��czenia zasilacza oraz gniazdko "jack" (opisane "s�") znajduj�ce si� na �ciance przeciwleg�ej s�u�y do pod��czenia s�uchawek lub bezpo�rednio g�o�nika zewn�trznego o mocy do SW i impedancji nie mniejszej ni� 4 ohm. Przew�d po��czeniowy s�u�y do po��czenia syntezatora mowy z komputerem. Przew�d ten zako�czony jest dwoma wtyczkami. Jedna z nich jest mniejsza ("jack") i powinna by� pod��czona do syntezatora mowy (gniazdo interfejsu "com"! a druga wi�ksza (9 styk�w) powinna by� pod��czona do komputera do gniazda interfejsu szeregowego. Zasilacz 'est t ow zasilaczem uniwersale o stabilizowan J YP ym 3'm Ym napi�ciu zasilania 9V i wydajno�ci pr�dowej 200/500mA. Zasilacz ten wtykany jest do gniazdka sieciowego 220V. Natomiast przew�d zasilaj�cy powinien by� pod��czony do gniazda zasilaj�cego syntezatora mowy ("zas"). S�uchawki stereofoniczne wyposa�one w standardowy. wtyk "Jack" mog� by� pod��czone do uk�adu syntezatora (gniazdo "s�") Pod��czenie s�uchawek powoduje automatyczne wy��czenie g�o�nika. Dyskietka zawiera nast�puj�ce oprogramowanie: - program obs�ugi syntezatora SCR.COM, - program obs�ugi syntezatora (wersja bez pomocy) SCR-h. COM, - programy automatycznej konwersji konfiguracji-wersji 2.x cnv23.com i wersji 3.0 cnv331.com, - program instaluj�cy oprogramowanie na dysku twardym instal.com, - podrecznik u�ytkownika instrukc.txt, - przyk�ady prostych program�w zabawowych, r~ 2:3. Pod��czenie syntezatora Proces instalacji rozpoczynamy od sprawdzenia kompletno�ci urz�dzenia i zapoznania si� z poszczeg�lnymi jego elementami. Nast�pnie lokalizujemy gniazdko interfejsu szeregowego na tylnej �ciance komputera (komputer musi by� wy��czony). Jest to takie gniazdko do kt�rego pasuje wi�ksza.wtyczka z kabla po��czeniowego. Po pod��czeniu tej wtyczki do komputera zalecane jest przykr�cenie jej dwoma �rubkami, kt�re znajduj� si� na bokach wtyczki. Takie pod��czenie gwarantuje dobry kontakt. Kolejna operacja jest pod��czenie drugiej wtyczki kabla po��czeniowego do syntezatora mowy 4 (gniazdo "com"). Nale�y zwr�ci� uwag�, by nie pod�aczy� jej do gniazda "s�". Zasilacz nale�y w��czy� do gniazdka 220V a kabel zasilaj�cy pod�aczy� do syntezatora mowy (gniazdo "zas"). Je�eli po��czenia b�da prawid�owe to us�yszymy komunikat "smp got�w". Syntezator mo�e by� umieszczony w dowolnym miiejscu w pobli�u komputera. 2.4. Instalacja oprogramowania Instalacj� oprogramowania przeprowadzamy po prawid�owym, pod�aczeniu syntezatora. W celu uruchomienia programu SCR, nale�y w�o�y� dyskietki z oprogramowaniem do stacji 'A' i wywo�a� program SCR lub SCR-H je�eli chcemy uruchomi� wersj� bez helpu. Wersja bez helpu zajmuje mniej pami�ci operacyjnej, (ok. 12 kb), co mo�e by� istotne przy uruchamianiu du�ych program�w. Wywo�anie programu polega na wpisaniu z klawiatury linii zgodnie z poni�szym wzorem: a:scr p=(1..4),b=(1..4),k=(s albo w),zbi�r z konfiguracjami gdzie: p to numer portu, do kt�rego pod��czony jest syntezator, b to szybko�� transmisji mi�dzy komputerem a syntezatorem (1 = 9600, 2 - 19200, 3 =. 38400, 4 = 5700 bit�w). natomiast k okre�la rodzaj u�ywanej klawiatury (s - standardowa w - windows95). Pomini�cie ka�dego parametru powoduje przyj�cie warto�ci domy�lnej, (p=1, b=1, k=s). Na przyk�ad napisanie: a:scr Center) spowoduje poprawne uruchomienie programu scr dla syntezatora pod��czonego do coml, z szybko�cie transmisji 9600 i przy u�ywaniu klawiatury standardowej. a:scr-h p=2,b=4 Center) spowoduje uruchomienie wersji bez helpu programu scr dla syntezatora pod�aczonego do com2 z szybko�ci� transmisji 57600. a:scr p=2,k=w Center) uruchomi program scr dla syntezatora pod�aczonego do com2 z szybko�ci� transmisji 9600 i przy u�yciu klawiatury pod windows95. w takim przypadku, brajlowska klawiatura steruja~ca nie b�dzie na klawiszach s, d, f, j, k i 1, lecz na klawiszach: z, x, c, przecinek, kropka i slesz. Program b�dzie zainstalowany w pami�ci komputera do jego wy�aczenia. Po ponownym w��czeniu proces uruchamiania trzeba powt�rzy�. Instalacji oprogrataowania na: dysku twardym mo�na dokona� na 2 sposoby. Pierwszy z nich r�czny) polega na utworzeniu na dysku katalogu na oprogramowanie, skopiowaniu tam zbior�w z dyskietki i ewentualnym dopisaniu do zbioru AUTOEXEC.BAT linii uruchamiajacej program SCR, w celu automatycznego uruchomienia przy ponownym w��czeniu komputera. Drugim sposobem jest skorzystanie z programu INSTAL z dyskietki z oprogramowaniem. Aby uruchomi� program INSTAL nale�y wykona� nast�puj�ce komendy: A: Center) INSTAL center) Po pierwsze, program INSTAL poszukuje portu, do kt�rego pod�aczony jest syntezator. Je�li go nie mo�e znale��, ko�czy swoje dzia�anie wypisujac komunikat: "nie moge znale�� syntezatora" i sygnalizuje to trzema kr�tkimi d�wi�kami przez wewn�trzny g�o�niczek komputera. Od momentu znalezienia syntezatora, wszystko co INSTAL wypisze na ekranie b�dzie te� wypowiedziane przez syntezator. Nast~pnie INSTAL zapyta o �cie�k� dost~pu do katalogu, w kt�rym ma by� umieszczone oprogramowanie. Zaproponuje C:\SCR. Wci�niecie klawisza enter zaakceptuje propozycj�, natomiast w celu zmiany �cie�ki nale�y skasowa� jd klawiszem backspace i wpisa� nowa ko�cz�c wci�ni~ciem klawisza enter. Nast�pnie kopiowane sa kolejne 5 zbiory z dyskietki na dysk twardy z wypisywaniem ich nazw. Je�li w katalogu do kt�rego zbiory s� kopiowane taki zbi�r ju� istnieje, INSTAL pyta, czy kopiowa�. Wci�ni�cie 't' spowoduje skopiowanie i zatarcie poprzedniej zawarto�ci, a wci�ni�cie 'n' poniecha kopiowania tego zbioru. Kolejne pytanie dotyczy rodzaju klawiatury. Wci�ni�cie enter z klawiatury numerycznej spowoduje wyb�r klawiatury pod WIND0In~S 95, a enter z klawiatury g��wnej, spowoduje wyb�r standardowej klawiatury. Teraz INSTAL zapyta czy modyfikowa� zbi�r AUTOEXEC.BAT. Wci�ni�cie 'n' zako�czy instalacj� wypisaniem linii uruchamiaj�cej SCR. W przypadku wci�ni�cia 't' do zbioru AUTOEXEC.BAT dopisana zostanie linia uruchamiaj�ca SCR i nast�pi pytanie czy resetowa� komputer. Wci�ni�cie 'n' zako�czy instalacj� i powr�ci do systemu, Natomiast wci�ni�cie 't' automatycznie zresetuje komputer i uruchomi program SCR. Nale�y zwr�ci� uwag�,. by przy uruchamianiu programu instal program scr nie by� zainstalowany. Unikniemy w ten spos�b podw�jnego wypowiadania komunikat�w programu instaluj�cego. Po instalacji oprogramowania zaleca si� utworzenie kopii dyskietki instalacyjnej w celu zabezpieczenia danych: Kopia powinna by� wykonana przy pomocy instrukcji "DISKCOPY" systemu operacyjnego. 3. Pierwsze kroki. 3.1. Uruchomienie programu. Program powinien si� uruchomi� automatycznie po w�aczeniu komputera. Je�eli podczas instalacji nie zmienili�my zawarto�ci pliku "AUTOEXEC.BAT" (na dysku systemowym) to uruchomi� program "SCR.COM" mo�emy po przej�ciu na katalog zawierajacy ten program i napi�aniu nazwy programu wraz z podaniem jego parametr�w. Po uruchomieniu programu syntezator powinien poda� komunikat "SCR zainstalowany". 3.2. Poznajemy klawiatur�. Program "SCR" powoduje, �e nazwa ka�dego naci�ni�tego klawisza b�dzie wypowiadana. Je�eli u�ytkownik nie zna uk�adu klawiatury komputera to zach�camy do poznania jej po przez naciskanie kolejnych klawiszy. Niekt�re klawisze zmieniaja znaczenie innych klawiszy. W tym przypadku stan ich jest sygnalizowany przez syntezator w momencie ich wci�ni�cia. Na przyk�ad Je�eli naci�niemy klawisz "Caps Lock" (ustawienie du�ych liter? to us�yszymy komunikat " Caps Lock aktywny" po ponownym naci�ni�ciu tego klawisza "Caps Lock nie aktywny". Niekt�re klawisze wywo�uj� okre�lone funkcje systemu operacyjnego. Naci�ni�cie ich mo�e powodowa�, �e us�yszymy nie tylko nazw� klawisza lecz r�wnie� komunikaty pojawiajace si� na ekranie. Tylko klawisze "Shift" nie sa wypowiadane przez syntezator. Klawisze te znajduj� si� po dw�ch stronach klawiatury. Jeden. z nich jest na lewo od klawisza 'Z' a drugi po prawej. stronie klawisza '/'. Klawisze te najcz�ciej s� troch� d�u�sze ni� klawisze liter lub cyfr. Istotne klawisze, kt�re sa wykorzystywane przez program przy wywo�ywaniu jego funkcji to: - 'odst�p' - najd�u�szy klawisz klawiatury, - 'Enter' - du�y klawisz znajduj�cy si� pQ prawej stronie klawiatury nad klawiszem 'Shift', - 'S' 'D' 'F' 'J', 'K' i 'L' klawisze w drugim rz�dzie klawiatury znajdujace si� na prawo od klawisza 'J' oznaczonego wypuk�� kropk� i na lewo od klawisza 'F' r�wnie� oznaczonego wypuk�� 6 kropka, W przypadku zainstalowania programu dla klawiatury windows95: - 'Zet', 'X', 'C', 'przecinek', trzecim rz�dzie klawiatury znajdujace i na prawo od lewego shift-u - 'Shift' - klawisz z lewej stron - Klawisze kursor�w: 'w g�r�', 'Home', 'End', 'Pg Up' i `Pg Dn'.'Kropka' i 'slesz' klawisze wsi� na lewo od prawego shift-uy klawiatury, 'w d�', 'w prawo', 'w lewo', 3.2.1 Dost�p do funkcji programu SCR. Sze�� nast�puj�cych klawiszy 'S' 'D' '.F' oraz 'J' 'K' 'L' wykorzystywane s� do wywo�ywania poszczeg�lnych funkcji programu "SCR". Klawisze te symuluj� uk�ad klawiatury brajlowskiej. Klawisz 'F' to punkt pierwszy, 'D' punkt drugi, 'S' punkt trzeci, 'J' punkt czwarty, 'K' punkt pi�ty oraz 'L' punkt sz�sty. W przypadku wersji dla klawiatury windows 95, klawiszami tymi s�: 'zet' 'x' 'c' oraz 'przecinek' 'Kropka' 'slesz' Klawisz 'c' to punkt pierwszy, 'x' punkt drugi, 'zet' punkt trzeci, 'przecinek' punkt czwarty, 'Kropka' punkt pi�ty oraz 'slesz' punkt sz�sty. Ka�da funkcja programu "SCR" wywo�ywana jest przez odpowiedni� liter� alfabetu Braille'a. Odpowiada to wci�ni�ciu okre�lonej kombinacji wymienionych klawiszy. Jedn�czesne wci�ni�cie klawiszy: alt, kontrol i odst�p, powoduje wy�aczenie brajlowskiej klawiatury sterujacej. Jest to korzystne przy szybkim pisaniu d�u�szych tekst�w. Ponowne wci�ni�cie alt kontrol i odst�p przywraca dzia�anie brajlowskiej klawiatury. Przy omawianiu funkcji programu SCR, w podxeczniku korzysta si� z brajlowskiej klawiatury opartej na klaWlSZdCh 'f', 'd', 'S', 'j', 'k' 1 '1'. SpOS�b WyWO~anla tych funkcji dla klawiatury WINDOWS 95, podane zosta�y w dodatku. Niekt�re funkcje, cz�ciej u�ywane, s� r�wnie� dost�pne przez naci�ni�cie klawisza "Shift" znajdujacego si� po lewej stronie klawiatury oraz innego odpowiedniego klawisza klawiatury. 3.2.2 Grupy klawiszy. Klawisze klawiatury komputera podzielone sa na pi�� grup: 1. klawisze klawiatury g��wnej - znaki, cyfry oraz klawisze 'Caps Lock', 'Ins', 'Del', 'Scrol Lock' i 'Hum Lock', 2. klawisze kursor�w - strza�ki kursora oraz 'Home', 'End', 'PgUp' i 'PgDn', 3. klawisze funkcyjne - klawisze od F1'do F12, 9. klawisze 'F~lt', 'Control' i 'Enter'. 5. Klawisze 'eskeip', 'tab' i 'odst�p'. Wypowiadanie nazw klawiszy poszczeg�lnych grup mo�e by� niezale�nie wyl�czane. Litera 'P' �lfabetu Braille'a wywo�uje funkcje w��czania i wy�aczania wypowiadania poszczeg�lnych grup klawiszy. nitera ta wymaga wci�ni�cia najpierw znaku du�ej litery (jednoczesne naci�ni�cie klawiszy 'J' 'L'y, a nast�pnie litery 'p' (jednoczesne naci�nijcie klawiszy 'F' 'D' 'S' 'J'). Po prawid�owym wywo�aniu . ... ' ' , ~ . . _ ,. . . . - .. ._.: .. .. ..~,. _... _ .: funkcji us�yszymy komunikat: "Echo g��wnej klawiatury w�aczone". Przyciskanie klawisza 'odst�pu' najd�u�szy klawisz klawiatury) powoduje wy�aczenie lub ponowne w�aczenie echa danej grupy klawiszy. Je�li naci�niemy ten klawisz to us�yszymy komunikat "wy��czone", a ponowne naci�ni�cie wywo�a komunikat "w��czone". Zmiana grupy klawiszy nast�puje po naci�ni�ciu klawisza 'Enter' (du�y klawis2 nad prawym klawiszem 'Shft'). Zmiana grupy sygnalizowana jest odpowiednim komunikatem. Po ustawieniu wypowiadania poszczeg�lnych grup klawiszy mo�emy ustawi� parametry polskiej klawiatury. Po ustawieniu tych parametr�w opuszczamy funkcj�. Istnieje mo�liwo��. przerwania definiowania przez naci�ni�cie klawisza 'ESC'. W programie przewidziano mo�liwo�� zmiany obs�ugi dw�ch klawiszy: klawisza 'Back Space' i klawisza 'Ins'. Wywo�uj�c funkcj� znakiem 'B' (klawisze 'J' 'L't 'F' 'D') powodujemy zmian� sposobu wypowiadania znak�w po u�yciu klawisza 'Back Space'. Istniej� dwie mo�liwo�ci: wypowiadanie znaku kasowanego lub wypowiadanie znaku poprzedzajacego znak kasowany. Natomiast funkcja 'I' (klawisze 'J' 'L': 'B' 'J') powoduje w�aczenie lub wy��czenie wypowiadania stanu klawisza 'Ins'. 3.2.3 Polska klawiatura. Program "SCR" daje mo�liwo�� wpisywania polskich znak�w z typowej klawiatury komputerowej. Opcji t~, podobnie jak wypowiadanie nazw klawiszy, ustawia si� funkcj� wywo�ywan� liter� 'P' alfabetu Braille'a. Aby uzyska� polskie znaki nale�y w�aczy� polsk� klawiatur� i okre�li� czy polskie znaki b�d� uzyskiwane przy pomocy klawisza 'Control' czy klawisza 'Alt' i odpowiedniego znaku. Np. znak '�' uzyska� mo�na przez wci�nijcie klawisza 'Alt' i klawisza 's' lub przez wci�ni�cie klawisza 'Control' i klawisza 's'. W przypadku znaku '�' nale�y pos�u�y� si� klawiszem 'x'. Aby w��czy� "polska klawiatur�" nale�y: - nacisna� klawisze 'J' 'L' (znak du�ej litery), - nacisna� klawisze 'F' 'D' 'S' 'J' (litera 'p' alfabetu Braille'a), - nacisn�� klawisz 'Enter' pi�� razy, - nacisna� klawisz 'odst�pu' - nacisn�� klawisz 'Enter' - ustawi� klawiszem 'odst�pu' spos�b uzyskania polskich znak�w, - nacisn�� klawisz 'Enter'. 3.3. Wywo�ywanie polece� systemu operacyjnego. Polecenia systemu operacyjnego wywo�ujemy przez napisanie ich nazwy wraz z niezb~dnymi parametrami oraz wci�nieciu klawisza 'Enter' w celu uruchomienia polecenia. Komentarze-�lub informacje generowane przez system operacyjny b�da automatycznie wypowiadane przez syntezator dajac kontrol� gracy. Je�eli informacji jest du�o to przerwa� m�wienie mo�emy przez naci�ni�cie dowolnego klawisza zalecamy klawisz 'Shift'. Np. obejrzenie zawarto�ci katalogu komenda "dir" wymaga naci�ni�cia nas~�pujacych klawiszy: 'd', 'i', 'r', 'Enter'. Syntezator rozpocznie wypowiadanie poszczeg�lnych nazw zbior�w oraz podkatalog�w. Wszystkie komentarze systemu operacyjnego beda wypowiadane tylko 8 - . .....;~"~,... ;~., . ~. ,_ _ . wtedy gdy w��czone b�dzie echo ekranu. Funkcja w�aczaj�ca lub wy��czajaca echo jest wywo�ywana przy pomocy znaku '@' (klawisze 's' 'j' 'k') je�eli echo jest wy��czone to komunikaty pojawiajace si� na ekranie nie s� wypowiadane. 3.4. Ogladanie ekranu. , Ekran komputera mo�e zawiera� wiele informacji. Program "SCR" zak�ada, �e na ekranie jest 80 kolumn (od 1 do '80) i 25 wierszy (od 1 do 25). Ka�dy znak na ekranie komputera ma okre�lony kolor i spos�b , wy�wietlania (atrybut). Program wyposa�ony jest w ca�y szereg funkcji umo�liwiaj�cych precyzyjny odczyt dowolnego fragmentu ekranu z uwzgl�dnieniem atrybut�w znak�w. Wi�kszo�� znak�w posiada opis s�owny, kt�ry jest odczytywany przez syntezator. Je�eli jaki� znak takiego opisu nie posiada, to podawany jest kod dziesi�tny, kt�ry-mu odpowiada. Cz�� funkcji s�u��cych do odczytu ekranu jest dost�pna przy u�yciu lewego klawisza 'Shift' wciskanego wraz z klawiszami z klawiatury numerycznej i kursor�w. Odczyt zawarto�ci ekranu nastepuje po przez przesuwanie kursora mowy po ekranie, lub przez uaktywnienie funkcji okien. 3.4.1 Przesuwanie kursora mowy po ekranie. Funkcja najprostsza umo�liwiajaca odczyt zawarto�ci poszczeg�lnych wierszy jest wywo�ywana przez naci�ni�cie klawisza 'Shift' z lewej strony klawiatury i jednego z klawiszy kursor�w. I tak: - 'Shift' + 'w g�r�' powoduje przesuni�cia kursora mowy o jeden wiersz do g�ry ekranu i wypowiedzenie zawarto�ci tego wiersza lub znaku wskazanego przez kursor, (-1 klawisze 'S' 'L' ~ 'F' 'D' 'S'), - 'Shift' + 'w d�` powoduje przesuni�cie kursora mowy o jeden wiersz w d� ekranu i wypowiedzenie zawarto�ci tego wiersza lub znaku wskazanego przez. kursor, (1 klawisze 'F' 'D' 'S'), - Klawisze 'D' 'S' ; ~.xmo�liwiaj� ustawienie wypowiadania wiersza lub znaku spod kursora mowy w om�wionych wy�ej komendach. - 'Shift' + 'w le;ao' powoduje przesuni�cie kursora mowy o jeden znak w lewo, w obr�bie tego samego wiersza, i wypowiedzenie znaku nad kursorem mowy, (-c klawisze 'S' 'L'; 'F' 'J'), - 'Shift' + 'w prawo' powoduje przesuni�cie kursora mowy o jeden znak w prawo, w obr�bie tego samego wiersza, i wypowiedzenie znaku nad kursorem mowy, (c klawisze 'F' 'J'), - 'Shift' + 'Home' powodLje przesuni�cie kursora mowy do pierwszego znaku w wierszu i wypowiedzenie tego znaku, ([ klawisze ,F. .Dr ~S~ .K. ~L'), - 'Shift' + 'End' powoduje przesuni�cie kursora mowy do ostatniego znaku w wierszu i wypowiedzenie tego znaku, (1 klawisze 'D' 'S' 'J' 'K' 'L'), - 'Shift' + 'Pg Up' powoduje pierwszego znaku w pierwszym wierszu (Zd [ klawisze 'J' 'L': 'F' 'D' 'S' 'K'przesuniecie kursora mowy doi wypowiedzenie tego wiersza,'L') - 'Shift' + 'Pg Dn' powoduje przesuni�cie kursora mowy do 9 pierwszego znaku w ostatnim wierszu i wypowiedzenie tego wiersza, (Zd [ klawisze 'J' 'L': 'D' 'S' 'J' 'K' 'L'), - 'Shift' + 'szary +' powoduje wypowiedzenie wyrazu na prawo od kursora. mowy i przesuni�cie kursora mowy na koniec wypowiedzianego wyrazu, (d klawisze 'F' 'J' 'K'), Wci�ni�cie klawiszy 'j' '1' i .`f' 'j' 'k' (D) spowoduje przeliterowanie wyrazu na prawo od kursora mowy. 'Shift' + 'szary .-' powoduje wypowiedzenie wyrazu, kt�rego. pocz�tek znajduje si� na lewo od kursora mowy i przesuwa kursor mowy na poczatek wypowiedzianego wyrazu, (-d klawisze 'S' 'L': 'F' 'J' 'K'), Wci�ni�cie klawiszy 's' '1' i 'j' '1' i 'f' 'j' 'k' (-D) spowoduje przeliterowania wyrazu na lewo od kursora mowy. - 'Shift' + 'Ins' powoduje wypowiedzenie wiersza kursora systemowego i przesuni�cie kursora na pocz�tek tego wiersza, (k klawisze 'F' 'S'), 'Shift' + 'Del' powoduje wypowiedzenie wyrazu wskazywanego przez kursor systemowy, (znak du�ej litery i / klawisze 'j' '1' i 'D' ' K' ' L' ) - znak '/'.poprzedzony znakiem minus (klawisze 's' 'L'; 'D' 'K' 'L'). powoduje wypowiedzenie wyrazu na lewo od kursora systemowego, Natomiast sam znak '/' klawisze 'd' 'k' '1' powoduje wypowiedzenie wyrazu na prawo od kursora systemowego. - 'Shift' + 'S' (klawiatury numerycznej) powoduje wypowiedzenie atrybutu znaku wskazywanego przez kursor mowy, (C klawisze 'J' 'L'; 'F' 'J'). W nawiasach podane zosta�y znaki Braille'a wywo�uj�ce te funkcje oraz odpowiadaj�ce im kombinacje klawiszy. �rednik oznacza wciskanie dw�ch grup klawiszy jedna za drug�. Pr�ba przemieszczenia kursora mowy poza obr�b ekranu jest sygnalizowana ostrzegawczym niskim d�wi�kiem. Wsp�rz�dne kursora mowy mog� by� odczytane w dowolnym momencie przy u�yciu znaku 'W' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'D' 'J' 'K' 'L'). Podany zostanie numer wiersza i kolumny. Znak 'X' (klawisze 'J' 'L': 'F' 'S' 'J' 'L') odczyta numer kolumny a znak 'Y' (klawisze `J'. 'L'; `F' 'S' 'J' 'K` 'L') odczyta numer wiersza. 3.4.2 Ogl�danie do~~olnego wiersza. Odczyt dowolnego ale ustalonego wiersza ekranu nast�puje przy wykorzystaniu znak�w alfabetu Braille`a.. Aby odczyta� dany wiersz nale�y przede wszystkim zna� odpowiadaj�ca mu liter�. Wiersze oznaczone sa w tym przypadku literami od 'a' do 'y' alfabetu Braille'a. Numery wierszy odpowiadaj� poszczeg�lnym literom alfabetu poprzedzonym znakiem kursywy. I tak aby odczyta� wiersz trzeci ekranu nale�y u�y� nast�gujdcych klawiszy - 'J' 'K' 'L'; oraz - 'F' 'J'. 3.4.3 Linia kursora. Program "SCR" rozr�n-a dwa kursory: kursor systemowy, zwi�zany z systemem operacyjnym oraz kursor mowy s�u�acy do poszukiwania informacji na ekranie. Pozycja kursora systemowego ustalana jest przez system operacyjny a pozycja kursora mowy zwiazana jest z 10 poszczeg�lnymi funkcjami programu "SCR". W linii wskaz~nranej przez kursor systemowy (linia kursora) poj.awiaja si� komunikaty systemu operacyjnego. Naci�ni�cie lewego klawisza 'Shift' oraz l~lawisza 'Ins' 'powoduje wypowiedzenie linii kursora. T� sacra funkcj� mo�emy wywo�a� za pomoc� litery 'k' alfabetu Braille'a (klawisze 'F' 'S'). 3.4.4 Ekran. Informacja zawarta na ekranie .komputera mo�e by� odczytana w~ ca�o�ci po jednoczesnym naci�ni�ciu trzech klawiszy 'F': 'K' 'L' (litera '�' alfabetu Braille'a). Natomiast odczyt atrybut�w znajduj�cych si� na ekranie (kolor�w) jest wywo�ywany liter� '~' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'K' 'L'). Odczytane atrybuty zapami�tywane sa w tablicy z kt�rej korzystaj� inne komendy. Nie wszystkie znaki znajduj�ce si� na ekranie s� istotne i wypowiadanie ich jest nie celowe. Wgrowadzono mo�liwo�� ograniczenia' liczby wypowiadanych znak�w. Znaki te podzielono na cztery grupy, kt�rych wypowiadanie mo�e by� wy��czone lub w��czone. Grupa 1 - znaki litery i cyfry, Grupa 2 - znaki specjalne -, , @, #, $. $r ~. &. *, (. ) , _. +. _, \, Ir (, ), L. l, ", '. <, >, /, Gruga 3 - znaki przystankowe -, ., " ?, !, :, :, Grupa 4 - znaki pozosta�e. Zmiana sposobu wypowiadania znak�w z ekranu jest mo�liwa po uruchomieniu fur_kcji litera 'p' alfabetu Braille'a (klawisze 'S' 'D' 'F' 'J'). Podobnie jak przy ustawianiu echa klawiatury, klawisz 'odst�pu' w��cza l~:b wy�acza wypowiadanie okre�lonej grupy znak�w, a klawisz 'Enter' powoduje. przej�cie do nast�pnej grupy. Fut~kcja ta w�acza r�wnie� wypowiadanie du�ych liter, uaktywnia kompresj� znak�w oraz ustala standard polskicr znak�w dla ca�ego programu. Parametry te sa ustawiane analogicznie jak spos�b wypowiadania poszczeg�lnych grup. W�r�d ustawianych parametr�w funkcja 'p', opr�cz wymienionych powy�ej sa te�: - standard polskic'~ znak�w, - kompresja znak�w, - sygnalizacja pustej linii. W programie istnie;a cztery standardy polskich znak�w standard "Mazovia", "Latin II", standard programu QRTekst i standard 1250. Funkcja 'p' umo�liwia wyb�r jednego z nich. Najcz�ciej stosowanym standardem dla polskiego oprogramowania jest standard "Mazovia". Oprogramowanie firm zachodnich stosuje jednak standard "Latin II". Wyb�r standardu polskich znak�w mo�liwy jest tylko wtedy, gdy generacja polskich liter przez program "SCR" jest w�aczona. Cz�sto si� zdarza, �e na ekranie komputera wyst�puje ci�g takich samych znak�w. Aby skr�ci� wypowiadanie tego ci�gu wprowadzono kompresj� liter. Komrresja liter powoduje wypowiedzenie tylko pierwszych trzech znak�w z ci�gu takich samych znak�w w wierszu oraz wypowiedzenie komuni�atu "wiele razy". Program sygnalizuje r�wnie� pust� lini� przez wypowiedzenie komentarza "pus~a". ~~9ci�ni�cie litery 'i' alfabetu Braille'a 11 (klawisze 'D' 'J') wy�acza lub w��cza t� sygnalizacj�. 3.4.5 Atrybuty. Ka�dy znak znajduj�cy si� na ekranie komputera ma przyporzadkowany atrybut. Atrybut znaku okre�la: kolor t�a, kolor znaku oraz spos�b jego wy�wietlania. Cz�sto informacja na ekranie jest wyr�niana przez zmian� koloru znaku lub t�a. W obrazie monochromatycznym wyr�niamy j� najcz�ciej przez zmian� sposobu wy�wietlania,. na przyk�ad podkre�lenie wszystkich liter komunikatu. Przyj�to, �e atrybut "normalny" to: tio czarne, a znaki bia�e. Ca�y szereg funkcji umo�liwia zapoznanie si� z atrybutami wyst�puj�cymi na ekranie: - wypowiedzenie atrybutu znaku wskazywanego przez kursor mowy 'Shift' + 'S' klawiatury numerycznej lub 'C' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'J'), - wypowiedzenie atrybut�w linii kursora mowy - 'L' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F` 'D' 'S'), - atrybuty okna aktywnego - 'E' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' tLr rFr rKr i ) , - wypowiedzenie atrybut�w ca�ego ekranu - '�' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F` 'K' 'L'), Istnieje mo�liwo�� wypowiadania tekst�w o okre�lonych atrybutach. Odczyta� wtedy mo�emy te teksty, kt�re s� wyr�nione na ekranie. Rby uruchomi� t� funkcj� nale�y: okre�li� atrybuty - 'A' alfabetu Braille'a (klawisze 'J' 'L'; 'F') wyboru dokonujemy klawiszem 'odst�pu' a klawiszem 'Enter' przechodzimy do obs�ugi kolejnego z grupy atrybut�w "istniej�cych" w tablicy atrybut�w. Okre�lenie jednego lub wi�cej atrybutu spowoduje, �e czytany b�dzie tylko tekst o wskazanych atrybutach. Je�eli atrybuty nie zosta�y okre�lone to ca�y tekst b�dzie czytany. 3.5. Ustawianie parametr�w mowy syntetycznej. Program umo�liwia zmian� trzech parametr�w mowy syntetycznej: g�o�no��, wysoko�� toru i szybko�� mowy. Parametry te zmieniane s� przy pomocy trzech r�nych znak�w alfabetu Braille'a. I tak litera 'g' odpowiada za zmian� g�o�no�ci, litera 'v' zmian� szybko�ci mowy a litera 'f' zmian� wysoko�ci tonu. Proces zmian tych parametr�w wyglada nast�puj�co: - po wywoianiu funkcji pog�o�nienie mow~r, - po wywo�aniu funkcji 'D' 'J' 'K') nastapi �c-szen - po wywo�aniu .funacji us�yszymy test g�o~no�ci. - po wywo�aniu funkcji zwi�kszenie szybko�ci mocy, 'g' (klawlSZe 'F' 'D' 'J' 'K') nast�pi '-'(ICZdWi522 '$' 'L') 'g' (klaWlSZe 'F'ie mowy, 'G' (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'D' 'J' 'K') 'V' (klawisze 'F' 'D' '$' 'L') nast�pi 12 - po wywo�aniu funkcji '-'(klawisze 'S' 'L') 'v' (klawisze 'F' 'D' 'S' 'L') nast�pi zmniejszenie szybko�ci mowy, - po wywo�aniu funkcji 'V' (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'D' 'S' 'L') us�yszymy test szybko�ci. - po wywo�aniu funkcji 'f' (klawisze 'F' 'D' 'J') nast�pi podwy�szenie tonu, - po wywo�aniu funkcji '-'(klawisze 'S' 'L') 'g' (klawisze 'F'. 'D' 'J') nast�pi obni�enie tonu, - po wywo�aniu funkcji 'F' (klawisze 'J' 'L'; 'F' 'D' 'J') us�yszymy test tonu. Pocz�tkowe parametry ustawione s� nast�puj�co: - g��no�� 3, - wysoko�� tonu 3, - szybko�� 3. W przypadku pracy z programem pocz�tkujacego u�ytkownika zalecamy ustawienie pr�dko�ci mowy na warto�� 3 - 4. Umo�liwi to . lepsze zrozumienie mowy syntetycznej. Przy pracy z s�uchawkami g�o�no�� mo�e by� zmniejszona a� do 0 a przy zastosowaniu wi�kszego g�o�nika zewn�trznego mo�emy j� zwi�kszy� do 7. Istnieje ;eszcze jedna funkcja maj��a bezpo�redni wp�yw na wsp�prac� z syntezatorem mowy: - funkcja "wy��czenia syntezatora" ('J' 'L': 'F' 'D' 'S' 'J' 'K' 'L'). Je�li syntezator jest wy��czony to �adna funkcja programu "SCR" nie wysy�a danych do syntezatora mowy. 4. Mechanizmy wsp�pracy z programami u�ytkowymi. Podstawowym proble`nem przy korzystaniu z program�w z pomoc� syntezatora mowy jest okre�lenie informacji pojawiaj�cej sil na ekranie komputera. Drugim nie mniej istotnym problemem jest okre�lenie informacji w danej chwili istotnej, w odr�nieniu od informacji dodatkowej takiej jak ramki, szlaczki itp. Program "SCR" wyposa�ony jest w ca�y szereg mechanizm�w umo�liwiaj�cych wsp�prac� z programami u�ytkowymi. Pierwszym z nich jest mo�liwo�� odczytywania pewnych obszar�w ekranu, z uwzgl~dnieniem przyporz�dkowanych im okre�lonych atrybut�w. D=agim jest powi�zanie odpowiednich funkcji programu z klawiatur� komputera. trzecim jest automatyczna zmiana dzia�ania programu SCR na skutek wykrycia oczekiwanych zdarze� w okre�lonych obszarach ekranu. Czwarty to mo�liwo�� automatycznej zmiany parametr�w programu, a pi�ty to automatyczne �ledzenie linii kursora systemowego. 4.1. Okna. Wyr�niony prostok�tny obszar ekranu nazywamy oknem. Obszar ten okre�lony jest przez lew� kolumn�, praw� kolumn�, g�rny i dolny wiersz. Dodatkowym paramatre:n okna s� atrybuty znak�w; kt�re maja by� czytane. Okno takie umo�liwia odczyt tylko fragmentu ekranu. Je�eli okno jest prawid�o,~o zdefiniowane to podczas pracy z programem u�ytkowym mo�emy odczyt ysra� tylko t� informacj�, kt�ra ' jest w danej chwili istotna. Istnieje mo�liwo�� zdefiniowania do dziesi�ciu okien 13 1 m ale tylko jedno z nich jest oknem "aktywnym". Oznacza to, �e funkcje przesuwaj�ce kursor mowy s~ ograniczone do obszaru zajmowanego przez to okno. I tak je�eli przy pomocy klawiszy 'Lewy Shift' i klawiszy kursor�w b�dziemy o�czytywa� kolejne linie ekranu to linie te musza si� znajdowa� w obszarze okna aktywnego.Zawarto�� dowolnego okna mo�e by� odczytana w ka�dej chwili. Abytego dokona� nale�y wpisa� numer okna (0 - 9) przy pomocy klawiaturyBraille'a. Np. Aby ociczy~a� okno trzecie nale�y nacisn�� klawisze:vJs vKv ~~y ~E., vJe W przypadku okna aktywnego odczyta� go mo�emy za pomoc� litery 'e' alfabetu Braille'a (klawisze 'F' 'K'). Zmiana okna aktywnego odbywa si� za pomoc� numeru okna poprzedzonego znakiem minus. Np. aby oknem aktywnym by�o okno trzecie nale�y u�y� trzech Znak�w alfabetu Braille'a '-' (klawisze 'S' 'L'), znaku cyfry (klawisze 'S` 'J' 'K' 'L') i '3' (klawisze 'F' 'J'). Numer aktywnego okna mo�emy uzyska� za pomoc� litery 'o' (klawisze 'F' 'S' i 'K'). Proces definiowanie okna przebiega nast�pujaco: - definiujemy wymiary okna przy pomocy litery 'O' (klawisze 'J' 'L'; 'F' `S' 'K'). Po u�yciu litery 'O' program poprosi o podanie numeru okna, klawisz 'spacji' umo�liwia ten wyb�r. Klawisz 'Enter' zatwierdza dokonany wyber i program prosi o wyb�r, czy okno ma by� definiowane przez podawanie kolejnych wsp�rz�dnych, czy przez wskazywanie kursorem mowy jego naro�nik�w. Wyboru tego dokonujemy odst�pem i po wci�ni�ciu 'enter', program poprosi o podanie numeru lewej kolumny, je�eli wybrali�my definiowanie przez podawanie kolejnych wsp�rz~dnych. Podobnie jak poprzednio klawisz 'spacji' powoduje wyb�r numeru kolumny. W tym przypadku dodano jeszcze mo�liwo�� zwi�kszenia lub zmniejszenia wybieranego numeru o dziesi��. Dokona� tego mo�na przy u�yciu kombinacji dw�ch klawiszy 'Lewy Shift' + 'odst�p' zmniejsza o dziesi��, a 'Prawy Shift' + odst�p zwi�ksza o dziesi�� wybierany numer. Po akceptacji klawiszem 'Enter' w analogiczny spos�b dokonujemy wyboru prawej kolumny, g�rnego wiersza i dolnego wiersza definiowanego okna. Wybrane wiersze i kolumny ograniczaja obszar zajmowany przez okno i nale�� do tego obszaru. W przypadku dckonania wyboru definiowania okna przez wskazywanie naro�^ik�w kursorem mowy, po wci�ni�ciu 'enter' program poprosi o ;stawienie kursora mowy w miejsce g�rnego lewego naro�nika. Do przesuwania kursora mowy s�u�4 wszystkie klawisze, kt�re omawiane by�y wcze�niej przy okazji poruszania si� po ekranie: strza�ki, home, end, page up, page dc�..,;n, szary plus i minus. W tym przypadku nie trzeba ich wciska� t:raz z lewym shiftem. W celu us�yszenia wsp�rz�dnych ustawionego naro�ni!:a nale�y wcisna� 'odst�p'. Klawisz 'enter' zatwierdza ustawiznie i prosi o wskazanie w taki sam spos�b prawego dolnego naro�ni?ta. - uaktywniamy definiowane okno za pomoc� znaku '-' i numeru tego okna. - definiujerll at=;abuty dla okna tak jak poprzednio przy pomocy litery 'A' alfabet: BT-~ille'a oraz klawiszy 'odst�pu' i 'Enter'. - ustawiamy z~:mer poprzedniego i nast�pnego okna za pomocy znaku '�' (J L; S J L). Informacja ta mo�e by� wykorzystana w procesie 14 /. prze��czania okien. 4.2. Oprogramowanie klawiszy. Klawisze naciskane. podczas dzi'aiania programu. u�ytkowegonajcz�ciej powoduja zmiany na ekranie komputera. Aby umo�liwi�bie��ce �ledzenie tych zmian wprowad�ono mo�liwo�� przyporz�dkowania niekt�rym klawiszom pewnych funkcji programu "SCR" i zw�oki .. odczytywania informacji z ekranu. Jej celem' jest oczekiwanie naustalenie si� informacji na ekranie komputera. Oprogramowanych mo�e by� do 50 klawiszy. Mo�emy przyporz�dkowa� funkcje pojedynczym klawiszom lub ich kombinacjom z klawiszami 'kontrol' 'alt' _ 'shift' przy uwzgl�dnieniu. stanu takich klawiszy jak 'num lok' 'inc' 'kaps lok' i 'skrol lok'. Ka�dy klawisz mo�e wywo�ywa� do dw�ch funkcji z w�a�ciw� mu zw�ok�. 4.2.1 Spis funkcji przyporz�dkowanych klawiszom. Naci�ni�cie ka�dego z. definiowanych klawiszy mo�e powodowa� wykonanie jednej z nast�puj�cych funkcji: - nic, - Wypowiedzenie znaku na lewo od kursora, - wypowiedzenie znaku pod kursorem, - Wypowiedzenie zna!~u ra prawo od kursora, - wypowiedzenie s�owa na lewo od kursora, - wypowiedzenie s�owa pod kursorem, - wypowiedzenie s�owa na prawo od kursora, - wypowiedzenie linii ramki spod kursora, - wypowiedzenie lir_ii kursora, - wypowiedzenie lir_ii do kursora, - wypowiedzenie ekranu, - wypowiedzenie ok_�_a aktywnego, - wypowiedzenie ok.a 0- 9, - przej�cie do okaz poprzedniego, - przej�cie do okna nast�pnego, - przej�cie do okna 0- 9, - przej�cie do konfiguracji k- zet, - przej�cie do konfiguracji poprzedniej, - wczytanie konfig-:.racji z pliku 0- 4, - wypowiedzenie komunikatu 0- 24, - sY9na�. 4.2.2 Spos�b warun_owego wykonywania funkcji. W wielu program~:zh, wciskanie tego samego klawisza mo�e powodowa� r�ne reakc;e programu w zale�no�ci od jego stanu. Na przyk�ad reakcja r_a wcisni�cie klaw=sza enter bidzie zale�na od tego co zosta�o wybrane z menu (pod�wietlone). Program SCR umo�liwia rozwi�zanie tego problemu przez mo�liwo�� uzale�nienia wykonywania funkcji przypisar~�ch t_lawiszowi od tego, co znajduje si� w okre�lonych miejscach e:cranu. Zrealizowane zosta�o to w ten spos�b, �e klawiszowi przyoorz~dko�aany zosta� dodatkowo numer markera (od 1 do SO). 0 oznacza, �e nie przyporz�dkowano �adnego markera. Szczeg�owe om�aienie n:arker�w znajduje si� w nast�pnym rozdziale. Po wci�ni�ci: klawisza ~p=awdzany jest warunek zwi�zany z marketem. w przypadku jego spelnier:.a, wykonywane sa funkcje przypisane marketowi zamiast funkcji z~.�i 5zar_~ ch z klawiszem. ' Badanie warunku markera mo�e by� w momencie wci�ni�cia klawisza lub dopiero po up�ywie zw�oki na 1S ~a r~ ustalenie si� informacji na ekranie. Daje to mo�liwo�� bardziej elastycznego stosowania marker�w przy obs�udze klawiszy. 4.2.3 Spos�b definiowania klawiszy. Defir_iowanie funkcji przyporz�dkowanych klawiszom nast�puje przy u�yciu litery 'r' alfabetu Braille'a (klawisze 'F' 'D' 'S' 'K'). Po wywo�aniu tej funkcji nale�y nacisna� programowany klawisz wraz z ewentualnymi klawiszami towarzysz�cymi i dokona� wyboru funkcji. Wyboru funkcji dokonujemy klawiszem 'odst�p', a akceptacja nast�puje po u�yciu klawisza 'Ester`. Po zdefiniowaniu drugiej funkcji przy pomocy klawisza odst~p ustawiamy wielko�� zw�oki (0 do 7). Po wci�ni�ciu ester, odst�pem ustalamy numer markera. Wci�ni�cie ester przy numerze 0, powoduje opuszczenie komendy; a w przeciwnym przypadku, odst�pem wybieramy, .czy warunek ma by� sprawdzany w momencie wci�ni�cia klawisza, czy po reakcji programu na ten klawisz. Ester ko�czy komen3Y. Przedefiniowanie przyporz�dkowanych klawiszom funkcji nast�puje przy u�yciu litery 'R' alfabetu Braille'a (klawisze 'F' 'D' 'S' 'K'). Klawisz 'odst�p' s�u�y do przegladania zestawu oprogramowanych klawiszy, a 'Ester' umo�liwia modyfikacji ich oprogramowania. je�eli w procesie przedefiniowywania funkcji nie przyporzadkujemy klawiszowi innych akcji ni� 'nic' i numer markera b�dzie 0, to klawisz taki zostanie usuni�ty z listy oprogramowanych klawiszy. Opuszczenie funkcji nast�puje po wci�ni�ciu klawisza eskeip. 4.3. Markery. Nazwa markery zosta�a tu przyj�ta z powodu znajomo�ci tego mechanizmu z innych program�w tego typu. W rzeczywisto�ci lepiej .by�o by u�y� nazwy okna nadzorowane lub obszary nadzorowane. S� to prostok�tne fragrenty ekranu zapami�tane wraz z zawarto�eia wy�wietlon� w czasie ich definiowania. Z markerem zwiatzany jest warunek, kt�rego spe�nienie powoduje wykonanie akcji takich jak w przypadku wci�ni�c;a oprogramowanego klawisza. Sprawdzanie warunku mo�e by� wywo�ane wci�ni�ciem klawisza, (patrz 4.2.1) lub przerwaniem zegarowym, przychodzacym i obs�ugiwanym cyklicznie przez komputer. Do w��czania i wy��czania obs�~;gi marker�w uaktywnianych przez zegar s�u�y komenda 'm' (klacaisze 'f' 's' 'j'). Po w�aczeniu tej obs�ugi, przegl�dane sa wszysti:ie zdefiniowane markery uaktywniane przez zegar, sprawdzane sa zwi�zar_e z nimi warunki i wykonywane s� akcje w momencie ich spe�n_enia. Okre�lone w ten` spos�b markery umo�liwiaj� automatyczna reakcj� programu SCR na z.�niany zachodz�ce na ekranie oraz reakcj� na wci�ni�cie klawisza zale�n� od tego, co znajduje si� na ekranie. Program SCR pozwala zdefiniowa� do 50 market�w, ponumerowanych cd 1 do 50. Wielko�� pojedynczego markera nie jest ograniczona. Mole ona wynosi� od jednego znaku do ca�ego ekranu. Ograniczona jest natomiast wielko�� wszystkich zdefiniowanych market�w. Nie �_:vo�e on: p_zekroczy� 4000 bajt�w; czyli tyle, ile potrzeba na zapa_ni.�t~aie pe�nego ekranu. Pami�� ta mo�e by� wykorzystana bardziej ~konor~,icznie, je�li przy definiowaniu markera zapami�tamy ~edyr.ie maki albo ich atrybuty. W og�le, przy korzystaniu z marker5w radzmy kierowa� si� realn� potrzeba i zdrowym rozsadkiem. Zzleca si� tworzenia niewielkich market�w w celu �atwiejszego pancwan~a nad nimi i szybszego dzia�ania programu. 9.3.1 Lista warunk�la. Wykonanie Funkcji zwi~zanych z marketem nast�pi po spe�nieniu si� jednego z nast~puja-~ych wa=unk5w: 16 1 1 1 l:pojawienie si� (warunek spe�niony, gdy tre�� zapami�tana w markerze znajduje si� na ekranie i przy poprzednim sprawdzeniu nie by�o jej) 2:znikni�cie (warun�k spe�niony gdy' tre�� zapami�tana w markerze nie znajduje si� na ekranie, a przy poprzednim sprawdzeniu jeszcze by�a) 3:zmiana (warunek spe�niony, gdy tre�� markera z poprzedniego sprawdzenia jest r�na od tego co znajduje si� na ekranie.) Tre�� zapami�tana w markerze modyfikowana jest tu na bie��co. . . 4:obecno�� (warunek spe�niony, gdy tre�� markera znajduje si� na ekranie) S:nieobecno�� (warunek spe�niony, gdy tre�ci markera nie ma na ekranie) Pierwsze 3 muszy by� stosowane w markerach sprawdzanych cyklicznie, a 2 pozosta�e mog� by� stosowane tak�e w markerach sprawdzanych okazjonalnie. 4.3.2 Definiowanie marker�w. Do definiowania markera nale�y u�y� komendy 'M' z brajlowskiej klawiatury steruj�cej (klawisze: 'j' '1': 'f' 's' 'j'). Uwaga! Przed rozpocz�ciem definiowania marker�w, upewnij si�, czy obs�uga marker�w uaktywnianych przez zegar jest wy��czona. Je�li nie, to nale�y j� wy��czy� w celu popLawnego przebiegu definiowania marker�w. Po wpisaniu tej komendy pogram zapyta o numer markera, kt�ry wybieramy odst�pem i zatwie=dzarr:y klawiszem enter. Je�eli wybrany marker nie jest ju� zdefiniowany, to program poprosi o wybranie sposobu definiowania obszaru ma=keta. Obszar ten definiujemy identycznie jak okno, czyli ustawiamy kolejno lew� i prawa kolumn�, g�rny i dolny wiersz, albo wskazujemy kursorem mowy, lewy g�rny i prawy dolny naro�niki. Po zdefiniowaniu wsp�rz�dnych, SCR pyta na czym ma operowa� market. Odst~pem wybieramy z po�r�d: nic, znaki, atrybuty, wszystko (znaki -i atryauty), i zatwierdzamy wciskaj�c enter. W tym momencie, zapami~tywana jest tre�� z wybranego obszaru. Pojawia sil nast�pnie pytanie na co ~ta reagowa� market. Odst�pem wybieramy warunek (patrz 4.3.'!) i wciskamy enter. Kolejne pytanie brzmi "uaktywniany przez?". Mo�emy tu wybra� zegar albo klawiatur�. Po wci�ni�ciu klawisza ester, program prosi o podanie, tak jak przy definiowaniu klawiszy, dw�ch akcji, kt�re maj� by� wykonane w razie spe�nienia waruntu ma=keta. Po ustaleniu akcji, program prosi o podanie n:uneru nas-:�pnego markera, kt�ry b�dzie sprawdzany w razie niespe�nienia war~:r'.cu. Umo�liwia to uzale�nienie reakcji programu nie tylko od jednego miejsca ekranu. Klawisz enter ko�czy t� komend. Je�eli po wybraniu numeru markera, okaza�o si�, �e jest on ju� zdefiniowany, to odst~p ~~rypowiada zapami�tan� tre�� markera W przypadku, gdy ma=~.e_ operowa� na znakach, wypowiedziany zostanie tekst, je�li opero~ra� na atrybutach, wypowiadane z�stan� kolejne atrybuty porozdzielane kropkami okre�laj�cymi ich liczb�, a w przeciwnym przypad'~u, ~-�ypo4riadane s~ teksty poprzedzone atrybutem znak�w je tcrorz~,c~~c:h. ;:aer umo�liwia modyfikacj� parametr�w markera poczuwszy od warazku r:a kt�ry reaguje market. Aby zmieni� rozmiar marketu, musim~� go ~aur_w� i ponorm=e zdefiniowa�. Usun�� market mo�na przez ustawienie jago ~~aru-:au na IJIC, albo ustawienie obu akcji na NIC. 4.4. Softkurs~r. Niekt�re prog-ra~y, spracoiaj~ce wra�enie, komunikowania si� z 17 0 0 e u�ytkownikiem przez lini� kursora systemowego, w rzeczywisto�ci posiadaj� sw�j w�asny kursor zwany softkursorem. Uwidaczniany on jest na ekranie przy pomocy wybranego znaczka np.: '_', '>' lub przez ustawienie odpowiedniego atrybutu np.: inwersja. Do obs�ugi softkursora SCR posiada dwie komendy: 'J' (klawisze 'j' '1'~ 'd' 'j' 'k') s�u�y do definiowania rodzaju softkursora i 'j' (klawisze ,'d' 'j' 'k') s�u��ca do w��czania i wy��czania poszukiwania softkursora. Po w��czeniu szukania softkursora, SCR szuka go w obr�bie aktywnego okna. W przypadku znalezienia softkursora, traktowany on jest przez SCR jako kursor systemowy. Komendy i funkcje klawiszy dotycz�ce kursora systemowe�o dzie�a~a wiec na softkursorze. Oto lista l:omer_d programu SCR zale�na od znalezienia softkursora: wypowiedzenie linii kursora systemowego, wypowiedzenie numeru kolumny kursora systemowego, wypowiedzenie numeru wiersza kursora systemowego, wypowiedzenie wsp�rz�dnych kursora systemowego, wypowiedzenie s�owa spod kursora systemowego, wypowiedzenie s�owa na lewo od !sursora systemowego, wypowiedzenie s�owa na prawo od kursora systemowego,Znalezienie softk~;rsora ma wp�yw tak�e klawiszy: wypowiedzenie maku pod kursorem, wypowiedzen=e zr_aku na lewo od kursora, wypowiedzenie zr_a}_u na prawo od kur�ora, wypowiedzen=e J�OWc: na lewo od kursora, wypowiedzenie s�owa pod kurso�_-em, wypowiedzenie s�ow-~ ~a prawo od kurscra, wypowiedzenie lini= ramki spod kursora, wypowiedzenie linii kursora, wypowiedzenie l:.ni'_ do kursora. 4.4.1 Definiowanie softkursora. na nast�puj�ce funkcje Po wci�ri~c=u kor.:endy . ' J' (klawisze ' j' ' 1' ~ ' d' ' j' ' k' ) Program SCR poprosi o wyb�r sgosobu definiowania wsp�rz�dnych softkursora. Odst~F wyk.iera mi�dzy podawaniem kolejno numeru wiersza i kolumny a wskazjwar__em soft~cursora kursorem mowy. po ustawieniu wsp�rz�dny~.h program p rosi o wyb�r rodzaju softkursora. Wybieramy Odst�pem spo�r�d nast�puj�cych :mo�liwo�ci: ric, znak, atrybut, znak i atrybut. Wci�ni�cie ~nter ko�czy definiowanie softkursora. 4.5. Automatycz^e �ledzenie linii kursora. Poniewa� nie'.<t�re urogramy umieszczaj� komunikaty w linii kursora systemowego to ~ryst�puje potrzeba bie�acej kontroli tej linii aby pojawiaj�ca sil ir.`ormacja by�a natychmiast wypowiedziana. Je�eli funkcja ta jest ~k;:ym:=e. to p=ogram �ledzi ca�y czas zawarto�� linii kursora i wypowiad.s ja je�eli nast�pi�a zmiana jej zawarto�ci. 47�aczenie ~12~22T:'_a nasr~puje za pomoc� litery 'K' alfabetu Brallle'a (klawlSZB 'J' 'L'i 'S' 'F'). 4.6. Automatyczne czytanie d�ugich tekst�w. Program SCr ~.J4-pasa.ony zosta� w �unkcjg automatycznego czytania d�ugich tekst�a. :kor~;stG� z niej mo�na pociezas pracy z dowolnym edytorem tekst�w _.;;~ vie~.~erem. R'ci�ni~cie litery 't' (klawisze 'd' 18 's' 'j' 'k'), spowoduje rozpocz�cie czytania obrabianego tekstu wraz z jego automatycznym przewijaniem. Przerwa� czytanie mo�na przez wci�ni�cie dowolnego klawisza. ponowne wci�ni�cie litery 't', wznowi czytanie z powt�rzeniem ostatniej linii, w przypadku czytania liniami, lub strony, w przypadku czytania ekranami. Ustawienie sposobu czytania uzyskujemy przez wci�ni�cie litery 'T' (klawisze '1'; 'd' 's' 'j' 'k'). W komendzie tej, tak jak w przypadku innych komend programu SCR, odst�p s�u�y do wyboru opcji, a enter zatwierdza ten wyb�r. Po pie_wsze, wybieramy spos�b czytania (liniami lub ekranami). W przypadku wybrania czytania liniami, mo�emy w�aczy� lub wy�aczy� automatyczr_e wykrywanie ko�ca zbioru. W przypadku czytania ekranami, dodatkowo ustawi� musimy numery okna wypowiadanego przy rozpocz~ciu czytania i okna wypowiadanego po przewini�ciu ekranu. Wykrywanie ko�ca zbioru polega na stwierdzeniu niezmienionej zawarto�ci ekranu i pozycji kursora po pr�bie przewini�cia. Tak wi�c, przerwanie czytania przy w��czonym wykrywaniu ko�ca zbioru, mo�e. by� spowodowane tylko przez istnienie pustej strony w tek�cie. W takiej sytuacji-powinno pom�c wznowienie czytania przez wci�ni�cie litery 't'. W przypadku czytania z wy��czonym wykrywaniem ko�ca zbioru, ostatnia linia lub strona b�dzie wypowiadana w k�ko, a� do wy�aczenia czytar:ia przez naci�ni�cie dowolnego klawisza. Rozr�nienie pomi�dzy oknem wypowiadanym przy rozpocz�ciu czytania i oknem wypowiadanym po przewini�ciu ekranu, wprowadzone zosta�o w celu lepszego dostosowania funkcji automatycznego czy