PIESEK PRZYDRO�NY Czes�aw Mi�osz PIESEK PRZYDRO�NY WYDAWNICTWO ZNAK KRAK�W 1997 Redaktor JERZY ILLG Projekt ok�adki i strony tytu�owej LECH PRZYBYLSKI Opracowanie typograficzne S�AWOMIR ONYSZKO Na ok�adce Okolice Wilna. Widok Werek rysowa� z natury A. Zamett z Wilna, litografia: Bichebois i V. Adam Cogito, sum: certum est quia impossibile. My�l�, jestem: to pewne, poniewa� niemo�liwe. Lew Szestow w ten spos�b poprawia� .Cogito ergo sum" Kartezjusza, jak podaje Benjamin Fondane w swojej ksi��ce o rozmowach z Szestowem. By� mo�e prawda jest z natury taka, �e uniemo�liwia obcowanie ludzi z lud�mi, w ka�dym razie obcowanie za po�rednictwem s�owa. Ka�dy mo�e j� zna� dla siebie, ale po to, �eby wej�� w zwi�zki z bli�nimi, musi wyrzec si� prawdy i przyj�� jakiekolwiek umowne k�amstwo. Lew Szestow, Preposlednye st�wa, 1911 i Copyright by Czes�aw Mi�osz ISBN 83-7006-726-X Piesek przydro�ny Wybra�em si� na poznawanie mojej ziemi parokonnym wozem, z du�ym zapasem poszoru i blaszanym wiadrem grzechocz�cym z ty�u. Wiadro potrzebne, �eby konie napoi�. Poznawa�em powiaty pag�rk�w i bork�w, to zn�w puszcza�skie, w kt�rych dym k��bi si� na dachach domostw, jakby si� pali�o, a to dlatego, �e chaty s� kurne. Albo jecha�em przez okolice polne i jeziorne. Jak�e ciekawie tak posuwa� si� naprz�d i popuszcza� lejc, i czeka�, a� powoli zza drzew uka�e si� w dole wioska, albo park i w nim biel dworu. I zaraz obszczekiwa� nas piesek, pilny w spe�nianiu swego obowi�zku. By� to pocz�tek stulecia, teraz jest koniec. My�la�em nie tylko o ludziach, kt�rzy tam mieszkali, tak�e o pokoleniach piesk�w im w codziennej krz�taninie towarzysz�cych, i raz, nie wiadomo sk�d, pewnie we �nie nad ranem, zjawi�a si� ta �mieszna i czu�a nazwa: "piesek przydro�ny". Ograniczony Wiedza moja niedu�a, rozum kr�tki. Stara�em si� jak mog�em, studiowa�em, czyta�em mn�stwo ksi��ek, i nic. W moim domu ksi��ki wyla�y si� z p�ek, le�� stosami na meblach, na pod�odze, tamuj� przej�cie. Nie mog� ich oczywi�cie wszystkich przeczyta�, a ci�gle moje wilcze oczy po��daj� nowych tytu��w. Ale, �eby by� dok�adnym, poczucie w�asnego ograniczenia nie jest czym� sta�ym, to tylko od czasu do czasu pojawia si�, b�yska, �wiadomo�� w�sko�ci naszej wyobra�ni, jakby ko�ci naszej czaszki by�y za grube i nie pozwala�y umys�owi obj�� tego, co jemu powinno by� dane. Powinienem wiedzie� wszystko, co dzieje si� teraz, r�wnocze�nie, w ka�dym punkcie ziemi, powinienem m�c wnika� w umys�y moich wsp�czesnych i ludzi o kilka pokole� p�niej, a tak�e tych, kt�rzy �yli dwa tysi�ce i osiem tysi�cy lat temu. Powinienem, i co z tego. Oczy Operator: - Oto widzisz. Pozwoli�em ci na chwil� zobaczy� kwiat nasturcji oczami motyla i by� motylem. Pozwoli�em ci patrze� na ��k� oczami salamandry. Nast�pnie da�em ci oczy rozmaitych ludzi, �eby� patrzy� na to samo miasto. - Przyznaj�, by�em zbyt pewny siebie. Ma�o podobie�stwa pomi�dzy tym, czym dla mnie by�y tamte ulice, i tym, czym by�y dla ludzi chodz�cych obok mnie, tymi samymi chodnikami. Gdybym cho� by� przekonany, �e nie istnieje nic pr�cz wielkiej ilo�ci indywidualnych, wzajemnie niekomunikowalnych wra�e� i obraz�w! Ale ja szuka�em jednej, cz�owiecze widzianej, wsp�lnej dla nas wszystkich prawdy o rzeczach, i dlatego to, co pokaza�e�, jest dla mnie tak ci�k� pr�b� i pokus�. 9 Bez kontroli Nie m�g� kontrolowa� swoich my�li. Te b��dzi�y, gdzie chcia�y, i kiedy je obserwowa�, robi�o mu si� straszno. Bo nie by�y to dobre my�li i, s�dz�c po nich, siedzia�o w nim okrucie�stwo. My�la�, �e �wiat jest zbyt bolesny i ludzie zas�uguj� tylko na to, �eby przesta� istnie�. Zarazem podejrzewa�, �e okrucie�stwo jego wyobra�ni i jego impuls tw�rczy s� w jaki� spos�b z��czone. 10 Szukanie Odczucie, �e musi by� jaki� uk�ad s��w, w kt�ry zosta�aby schwytana niejako esencja potworno�ci poznanej w tym stuleciu. I czytanie pami�tnik�w, wspomnie�, reporta�y, powie�ci, wierszy, zawsze z nadziej� i tym samym wynikiem: "To nie to". Tylko nie�mia�o wy�ania si� my�l, �e prawda o losie cz�owieka na ziemi jest inna ni� ta, kt�rej nas uczono. Wzdragamy si� przed jej nazwaniem. li Nie m�j Ca�e �ycie udawa�, �e m�j ten ich �wiat, I wiedzie�, �e ha�bi�ce takie udawanie. Ale co mog� zrobi�? Gdybym wrzasn�� I zacz�� prorokowa�, nikt by nie us�ysza� Nie na to ich ekrany, mikrofony. Tacy Jak Ja b��dz� ulicami I m�wi� do siebie. �pi� na �awkach w parku, W pasa�ach na asfalcie. Bo wi�zie� za ma�o, �eby pozamyka� wszystkich ubogich. U�miecham si� i milcz�. Mnie Ju� nie dopadn�. Do sto�u, z wybranymi zasiada� - to umiem. 12 S�d Nast�pstwa naszych uczynk�w. Najzupe�niej nieznane, bo ka�dy wchodzi w wielorakie zwi�zki z okoliczno�ciami i z uczynkami innych, chocia� jaki� absolutnie sprawny komputer m�g�by to pokaza�. Z poprawk� konieczn� ze wzgl�du na przypadek - bo jak obliczy� nast�pstwa kierunku, w kt�rym potoczy�a si� kula bilardowa po zderzeniu z inn�? Wolno zreszt� utrzymywa�, �e nic nie dzieje si� przypadkiem. Tak czy owak, znalezienie si� przed doskonale skomputeryzowanym bilansem naszego �ycia (S�d Ostateczny) musi zdumie�: wi�c jestem odpowiedzialny za tyle z�a wyrz�dzonego wbrew mojej woli? Wi�c na drugiej szali jest dobro, kt�rego nie zamierza�em i kt�rego nie by�em �wiadomy? 13 Anima Coraz wi�cej pisa� o kobietach. Czy�by znaczy�o to, �e t�umiona latami jego onima domaga si�, p�no, wyzwolenia? Albo, inaczej, �e jego pod�wiadomo��, dotychczas wyzwalaj�ca si� tylko w wierszach, bierze na siebie rol� �agodnej lekarki, kt�ra najpierw musi go rozebra� z jego zbroi, zanim dotknie jego cia�a? 14 Starzy Widok starych i brzydkich m�czyzn i kobiet, szczeg�lnie tych staruch wlok�cych si� o kiju. Zosta�y zdradzone przez swoje cia�a, niegdy� pi�kne i taneczne, ale wewn�trz ka�dej pali si� lampa �wiadomo�ci, st�d zdziwienie: " - Wi�c to jestem ja? Ale� to nieprawda!" 15 Te� lubi�em Ja te� lubi�em kiedy� patrze� w lustra. A� sam przekona�em si�, co znaczy odchodzi� "Drog� wszelkiego data". I na nic protest. Starzy ludzie ju� wiedz�, dlatego cichn�. 16 Czy �wiadomo�� wystarcza Kiedy� zdawa�o mi si�, �e wystarczy sama �wiadomo��, �eby unikn�� powt�rzenia, to jest takiego samego losu jak los innych �miertelnych. C� za nonsens. A jednak samo oddzielenie �wiadomo�ci od cia�a, przyznanie jej czarodziejskiej mocy - �e wystarczy wiedzie�, �eby zaczarowa� - to nie jest takie g�upie. 17 Na miejscu Stw�rcy Gdyby dano tobie w�adz� stworzenia na nowo �wiata, my�la�by� i my�la�, a� wreszcie doszed�by� do wniosku, �e nie da si� wymy�li� nic lepszego ni� ten, kt�ry istnieje. Si�d� w kawiarni i patrz na przechodz�cych m�czyzn i kobiety. Zgoda, mog�yby to by� istoty o ciele niematerialnym, nie poddanym przemijaniu, chorobom i �mierci. Ale w�a�nie niesko�czone bogactwo, z�o�ono��, wielopostaciowo�� rzeczy ziemskich pochodzi z zawartej w nich sprzeczno�ci. Umys� nie mia�by powabu, gdyby nie to wszystko, co przypomina o jego zakotwiczeniu w materii: rze�nie, szpitale, cmentarze, filmy porno. I na odwr�t, fizjologiczne potrzeby przygniata�yby swoj� zwierz�c� t�pot�, gdyby nie igraj�cy, polatuj�cy nad nimi umys�. Przewodniczka �wiadomo�ci, ironia, nie mog�aby �wiczy� si� w swoim ulubionym zaj�ciu, podgl�daniu cia�a. Wygl�da na to, �e Stw�rca, kt�rego etyczne motywy ludzie nauczyli si� podawa� w w�tpliwo��, kierowa� si� przede wszystkim ch�ci�, �eby by�o jak naj ciekawiej i jak najzabawniej. 18 Uwa�no�� Wed�ug ksi��ki buddyjskiego mnicha, kt�r� czytam, sam� istot� buddyzmu jest mind/ulness. Chyba mo�na to przet�umaczy� jako uwa�no�� (s�owo jest ju� u Miko�aja Reja) albo bycie uwa�nym. Znaczy to przyjmowa� z uwag�, to co jest teraz, zamiast zwraca� si� ku temu, co by�o, albo do tego, co b�dzie. Zbawienne dla m�czennik�w sumienia, prze�uwaj�cych swoje dawne upadki, zbawienne dla niespokojnych, wyobra�aj�cych sobie ze strachem, co zdarzy si� jutro. Oby moje wiersze pomog�y ich czytelnikowi zamieszka� w teraz. I obym jako cz�owiek zosta� wyleczony z chor�b pami�ci. 19 Zamiast Podziwia� i zazdro�ci�, ale nikomu z tych, kt�rzy, jak on, oddawali si� sztukom. Po ziemi chodzili obok niego prawdziwie wielcy, si�� lito�ci, wsp�czucia i mi�o�ci, �wi�ci bohaterowie. Mieli to, czego brakowa�o mu najbardziej, i w kt�rym to braku by� podobny do swoich kompan�w artyst�w. Bo sztuka, jak wiedzia�, wymaga ca�kowitego oddania, kt�re niestety jest oddaniem si� w niewol� naszego ego. Znajduj�c w sobie niemal dziecinny egoizm, pociesza� si� my�l�, �e nie jest w�r�d swojej profesji wyj�tkiem, ale te� wszyscy oni nosili skaz� niepe�nego cz�owiecze�stwa. Je�eli urodzi�em si� takim, �e daremnie bym pr�bowa� oczyszczenia i wyzwolenia - powiedzia� - niech przynajmniej moje dzie�o okupi moj� s�abo�� i pomo�e wielbi� w ludziach wspania�o�� serca. 20 Tymczasem i na niby Wstawa� rano i i�� do pracy, by� z��czonym z lud�mi uczuciami mi�o�ci, przyja�ni albo sprzeciwu - i ca�y czas rozumie�, �e to wszystko jest tymczasem i na niby. Bo sta�a i rzeczywista by�a w nim nadzieja, tak silna, �e samo �ycie go niecierpliwi�o. Ju�, zaraz, za minut�, mia� schwyta� - w�a�nie, co? Czarodziejsk� formu��, w kt�rej zawiera�a si� ca�a prawda o istnieniu. My� z�by, a ona by�a tu�, bra� prysznic i prawie j� wymawia�, gdyby nie wszed� do autobusu, mo�e by mu si� objawi�a, i tak ca�y dzie�. Kiedy budzi� si� w �rodku nocy, czu�, �e przedziera si� do niej przez cienk� zas�on�, ale wtedy, tak wysilony w swoim d��eniu, zasypia�. Nie odnosi� si� przychylnie do swojej przypad�o�ci. Zgadza� si�, �e powinien by� ca�ym sob� w miejscu i chwili, uwa�ny na bliskich mu ludzi i dba�y o to, czego spodziewaj� si� po nim. Orzeka�, �e s� tymczasowi i na niby, znaczy�o ich krzywdzi�, nie umia� si� jednak wyrzec my�li, �e tak naprawd� na �ycie z nimi nie ma czasu. 21 Dlaczego wstyd? Poezja jest spraw� wstydliw�, poniewa� poczyna si� za blisko czynno�ci, kt�re nosz� nazw� intymnych. Poezji nie da si� oddzieli� od �wiadomo�ci w�asnego cia�a. Szybuje ponad nim, niematerialna, a zarazem uwi�zana, i jest powodem do zawstydzenia, poniewa� udaje przynale�no�� do oddzielnej strefy, ducha. Wstydzi�em si�, �e jestem poet�, tak jakbym, rozebrany, obnosi� publicznie cielesny defekt. Zazdro�ci�em ludziom, kt�rzy wierszy nie pisz� i kt�rych dlatego zalicza�em do normalnych, w czym zreszt� si� myli�em, bo na t� nazw� zas�uguje niewielu. 22 Czu� od �rodka Nast�puje w akcie pisania szczeg�lne przekszta�cenie danych bezpo�rednich, by tak rzec, �wiadomo�ci jako czucia siebie od �rodka, na wyobra�enie innych takich samych osobnik�w, tak samo od �rodka siebie czuj�cych, dzi�ki czemu mog� pisa� o nich, nie tylko o sobie. 23 Opiewa� bog�w i bohater�w R�nica pomi�dzy tak� poezj�, w kt�rej "ja" opowiada o sobie, i t�, kt�ra "opiewa bog�w i bohater�w", jest niedu�a, poniewa� w obu wypadkach przedmiotem opisu s� stwory zmitologizowane. A jednak... 24 Moi bli�ni "Jeste�my do siebie tak podobni!" Ten okrzyk otwiera krain�, w kt�rej nasz gatunek ukazuje si� jako co� zupe�nie innego ni� zbi�r zamkni�tych monad. "Bracia i siostry! Czu�em dreszcz erotyczny my�l�c o was wszystkich i o naszym pokrewie�stwie." 25 Wdzi�czny Jestem wdzi�czny za to, �e kiedy�, dawno, w drewnianym ko�ci�ku mi�dzy d�bami przyj�to mnie do rzymskokatolickiego Ko�cio�a. Jak te� za to, �e mia�em d�ugie �ycie i mog�em, wierz�c albo nie wierz�c, rozmy�la� o dw�ch tysi�cach lat mojej historii. Diabelska ta historia, tyle� co niebia�ska. Zbudowali�my miasta wi�ksze ni� Jerozolima, Rzym i Aleksandria. Nasze okr�ty op�yn�y oceany. Nasi teologowie zmajstrowali sylogizmy. I zaraz zacz�to zmienia� planet� Ziemi�. �eby�my cho� byli nie�wiadomi, ale nie. �adnej niewinno�ci w naszych wyprawach krzy�a i miecza. 26 Wierzy�, nie wierzy� By�em cz�owiekiem g��boko wierz�cym. By�em cz�owiekiem najzupe�niej nie wierz�cym. Sprzeczno�� tak du�a, �e nie wiadomo, jak z ni� �y�. Nasun�a mi podejrzenie, �e w s�owie "wierzy�" kryje si� jaka� tre��, dotychczas nie zbadana, mo�e dlatego, �e jest to raczej zjawisko nale��ce do �ycia ludzkiej wsp�lnoty ni� do psychologii jednostki. Ani j�zyk u�ywany przez wsp�lnoty religijne, ani j�zyk ateist�w nie sprzyja�y zastanawianiu si� nad jego sensem. Cz�sto wydaje mi si�, �e wyja�nienie jest tu�-tu�, �e niejako unosi si� w powietrzu, i �e ledwo znajdzie uj�cie w s�owach, mn�stwo ludzi wykrzyknie: "Ale� tak! To w�a�nie m�j wypadek!" Bo s� tutaj, obok mnie, w ko�ciele, robi� znak krzy�a, wstaj�, kl�kaj�, a ja domy�lam si�, �e w ich g�owach dzieje si� to samo co w mojej, to znaczy bardziej chc� wierzy�, ni� wierz�, albo wierz� chwilami. Pewnie nie u wszystkich odbywa si� to tak samo, ale jak? I pewnie kilkaset lat temu ta tre�� w g�owach by�a inna, chocia� ju� w siedemnastym wieku Pascal notowa�: "Przeczy�, wierzy� i ca�kowicie w�tpi� jest tym dla cz�owieka, czym bieg dla konia", a w dziewi�tnastym wieku Emi�y Dickinson powie: "Wierz� i nie wierz� sto razy na godzin�. Przez co wierzenie zachowuje zwinno��". (I belieue and disbelieue a hundred times an how, which keeps believing nimbie}. By� z nimi, w ko�ciele, jest wa�niejsze ni� m�drkowa� na w�asn� miar� 27 - czy� nie tak czuje i my�li wi�kszo�� z nich w ko�cielnym budynku, daj�c okazj� do narzeka� na religi� obrz�dow�, ale zarazem dokonuj�c aktu pokory? Mo�e zbli�am si� i m�wi�: "ciep�o, ciep�o", kiedy nagle mam wizj� ca�ego zgromadzenia nago - istoty zwierz�ce obojga p�ci, z ich w�ochato�ciami, seksem, deformacjami na widoku, ��cz�ce si� w obrz�dzie wysokiej, niecielesnej adoracji - czy mo�e by� co� bardziej niesamowitego? 28 Powinien by�? Ten poeta, wychowany w religii rzymskokatolickiej, powinien by� ka�dym swoim s�owem potwierdza� prawd� wiary Ko�cio�a. Jednak�e gdyby nawet chcia�, nie m�g�by tego robi�, poniewa� poezja jest te� strategi�. Literatura jego czas�w by�a agnostyczna, niekiedy ateistyczna, i pisz�c wiersze dewocyjne nikogo by nie nawr�ci�, jedynie zyska�by miano poety drugorz�dnego. 29 Uczynki i �aska Zgoda, nadzieja Zbawienia zblad�a i jest tak os�abiona, �e nie ��cz� si� z ni� �adne obrazy. Dlatego, nawet kiedy powiadasz sobie: "Je�eli chce zbawi� dusz�, powinienem wyrzec si� tego, co dla mnie cenne, tw�rczo�ci, romansu, w�adzy, czy innych zaspokoje� ambicji" - bardzo trudno na to si� zdoby�. Kiedy�, kiedy Zbawienie oznacza�o palm� w Niebie, a pot�pienie wieczn� m�k� w ognistych czelu�ciach Piek�a, ludzie, zdawa�oby si�, mieli silniejszy bodziec, �eby poszukiwa� �wi�to�ci i poskramia� swoje �ar�oczne apetyty. Gdzie� tam, zabijali, cudzo�o�yli, zagrabiali ziemi� s�siada i chciwi byli s�awy. Widocznie co� tu nie tak. By� mo�e fizyczno�� Raju, obiecanego na przyk�ad w islamie wyznawcom, kt�rzy padn� w walce z niewiernymi, zwi�ksza zapa� bojowy, na og� jednak �ycie doczesne i idea Zbawienia zdaj� si� nale�e� do dw�ch r�nych porz�dk�w, nie po��czonych ze sob� na zasadzie prostej przeciwstawno�ci. Niewykluczone, �e to w�a�nie odgadywa� Marcin Luter, uzale�niaj�c Zbawienie nie od uczynk�w, ale od �aski. 30 Jej herezja "Spostrzeg�am - powiedzia�a - �e nie my�l� o Zbawieniu, i �e te dwa bieguny. Nieba i Piek�a, s� u mnie inne: albo po �mierci nic, co ju� dobrze, albo kara za z�o we mnie." 31 Szczeg�lna chwila Szczeg�lna chwila w wielowiekowych dziejach religii! Opatrzno�� postanowi�a, �e st�pi si� ostrze kaza� i teologicznych traktat�w, a pozostanie tylko poezja, jako instrument �wiadomo�ci cz�owieka rozmy�laj�cego o rzeczach ostatecznych. Ilu� poet�w w maksymie Simone Wei� znalaz�o uzasadnienie swojej pracy: "Uwaga absolutnie bez domieszki jest modlitw�". Tak to rozwydrzona i rozpasana cywilizacja, �ci�gaj�ca na siebie pot�pienie ze strony duchownych, w swojej sztuce zdolna jest przynosi� dar wiary. 32 Cytata Poetka Jean Valentine powiedzia�a gdzie� w wywiadzie: "Oczywi�cie, �e poezja jest modlitw�. Do kog� innego mogliby�my si� zwraca�?" Jedna moja cz�stka chcia�aby si� z ni� zgodzi�, ale nie wiem, czy to takie proste. W poezji zdaje si� tkwi� co� zasadniczo nie�wieckiego: zar�wno w tradycyjnych oralnych kulturach, jak w naszej, ludzie polegaj� na poezji, chc�c przekaza� prawdy o sprawach �ycia i �mierci w inny spos�b niedosi�-galne. W dzisiejszej Ameryce poezja dostarcza wielu ludziom - z poetami w��cznie - pociechy, kt�rej ju� nie znajduj� w religii tradycyjnej. (Poetka Kathleen Norris, w "Manoa. A Pacific Journal of International Writing", 1995) 33 Ub�stwo wyobra�ni Wyobra�nia ludzi jest r�wnie ograniczona, jak ich wiedza. Erozja naszej wyobra�ni religijnej wskutek na-ukowo-technicznego przewrotu? Zapewne, ale zastan�wmy si�, jak to by�o w �redniowieczu. Zanim Dante pokaza� Piek�o, powstawa�y r�ne opisy czelu�ci piekielnych, umoralniaj�ce, ale niezwykle ubogie w obrazy. Tak �e b��dem by�oby szuka� tam czego� r�wnego fantazjom Hieronima Boscha. 34 Teologia, poezja To, co najg��bsze i najg��biej we w�asnym �yciu do�wiadczone, przemijalno�� ludzi, choroba, �mier�, marno�� opinii i pogl�d�w, nie mo�e by� wyra�one w j�zyku teologii, kt�ra od wielu stuleci zaokr�gla odpowiedzi w g�adkie kule, �atwe do toczenia, ale jakby nieprzenikalne. Poezja dwudziestego wieku, w tym co w niej najbardziej istotne, jest zbieraniem danych o rzeczach ostatecznych w kondycji ludzkiej, i wypracowuje po temu sw�j j�zyk, kt�ry teologia mo�e wykorzysta� albo nie. 35 Argument Najwi�kszym argumentem przeciwko religii powinien by� egocentryzm. Je�eli kto� s�u�y wy��cznie sobie, jest wysoce prawdopodobne, �e stworzy� sobie Boga, �eby B�g mu s�u�y�. Pe�ny egocentryzm mo�na ogl�da� u dzieci i w pewnych odmianach choroby psychicznej. Ale co ma pocz�� cz�owiek, kt�ry odkrywa go w sobie? Odrzuci� religi� w imi� uczciwo�ci wobec siebie i innych, czy pa�� na kolana, b�agaj�c o uleczenie? 36 Wznios�o�� Wznios�o��: �wiadomie bezbronne wystawianie si� na szyderstwo ludzi. 37 Psalmy Psalmy Dawida, kt�re przet�umaczy�em na polski, jednym pomagaj� w modlitwie, innych odpychaj�, bo s� niemal ca�kowicie interesowne. Najwy�szy ma uratowa� od prze�ladowc�w, zapewni� zwyci�stwo, wyt�pi� wrog�w, da� kr�lowi pot�g� i chwa��. Trzeba nie byle jakiej potrzeby ukorzenia si� przed boskim Majestatem, �eby wybaczy� Psalmom ich dziecinne podst�py. A sam kr�l Dawid, gdyby�my za�o�yli, �e to on Psalmy u�o�y�, cho� to bardziej ni� w�tpliwe? Zna�em gorliw� czytelniczk� Biblii, kt�ra mawia�a, �e czyta j� dlatego, �e wszystkie nasze najokropniejsze grzechy s� tam podane jako zwyk�a tkanina �ycia. Jak u Dawida, kt�ry zabra� cudz� �on�, jej m�a kaza� zabi�, a jednak zosta�o mu to wybaczone. 38 Pie�� dziadowska Cierp, dusza moja, a bendziesz zbawiona, A jak nie wycierpisz, bendziesz pot�piona. (Wile�ska pie�� dziadowska) Co te dziady mia�y na my�li, �piewaj�c "A jak nie wycierpisz?" Czy to znaczy: jak nie wycierpisz do ko�ca tego, co tobie s�dzone? A jak tego mo�na unikn��? Podlizuj�c si� na przyk�ad w�odarzowi, ekonomowi, �eby wyznaczy� nam l�ejsz� robot�? Czy te� zupe�nie inne znaczenie? �e kto cierpi, b�dzie zbawiony, a kto nie cierpi, ju� przez to b�dzie pot�piony? 39 DYSKRETNY WDZI�K NIHILIZMU Nihilista pospolity Najpierw umys�y wybredne zajmuj�ce si� literatur� i sztuk�, potem ich �wiatopogl�d przenika, stopniami, do coraz szerszych kr�g�w, a� wreszcie staje si� w�asno�ci� kultury masowej, tudzie� znakiem rozpoznawczym umys��w pospolitych. Zaj�o to jakie� sto pi��dziesi�t lat. Opium dla ludu Religia, opium dla ludu. Poniewa� cierpi�cym b�l, poni�enie, chorob�, niewol� obiecywa�a nagrod� w �yciu po�miertnym. W przemianie, kt�rej jeste�my �wiadkami, mo�e by� odwrotnie. Prawdziwe opium dla ludu to wiara w nico�� po �mierci. Ogromna pociecha w tym, �e za nasze �wi�stwa, upadki, tch�rzostwa, morderstwa nie b�dziemy s�dzeni. Odwrotnie W Polsce s� wszelkie dane na odwr�cenie: kiedy� by�a sceptyczna, mocno pozytywistyczna inteligencja i pobo�ny lud zape�niaj�cy ko�cio�y. W niedalekiej nawet przysz�o�ci mo�e by� inaczej: chrze�cija�stwo, zmagaj�ce si� z powszechn� niewiar�, oka�e si� za ------------------ 40 ------------------ trudne dla og�u i wi�kszo�� swoich wiernych zachowa jedynie w�r�d najwy�ej wykszta�conych. Triumf obyczaju "On czyta� Swedenborga." �miech. Bo w istocie polska inteligencja nie lubi my�le� o religii. Je�eli przyznaje si� do katolicyzmu, to w celach nacjonalistycznych i mesjanicznych. Wskutek tego grupom interesuj�cym si� literatur� religijn� zostaje tylko w�ski margines. Religia i polityka S� tacy, kt�rzy wol� Nic ni� religi� z jej politycznym z�em. Bo do�wiadczenie wykazuje, �e cz�owiek owija si� w podnios�o��, czysto�� i szlachetno�� wysokiej sfery ducha, �eby udawa�, �e nie wie, co robi� jego r�ce. Tylko gdyby katolicyzm by� wolny od takiej podw�jno�ci, mia�by prawo wytkn�� prawos�awiu zbrodnie Karad�icza. Religie Wszystkie wielkie religie, chrze�cija�stwo, buddyzm, judaizm, islam, przynosz� wizj� s�du cz�owieka po �mierci, z wyra�n� predylekcj� do obraz�w sporu pomi�dzy Oskar�ycielem i Obro�c�. Niekiedy widzimy szale, na kt�re k�adzione s� grzechy i dobre czyny. W buddyzmie tybeta�skim s�dzi� jest W�adca �mier- 41 ci, a pomagaj� mu w wydaniu wyroku kamyki: czarne, rzucane przez Oskar�yciela, i bia�e, rzucane przez 0-bro�c�. Zreszt� ze wszystkich religii niezniszczalno�� naszych czyn�w najsilniej chyba wyst�puje w buddy-zmie, jako prawo karmy. Po spe�nieniu Prorok, jak to sam nazywa�, nihilizmu europejskiego, Fryderyk Nietzsche, z dum� powiada�: "My, nihili-�ci", i okre�la�, co b�dzie "najskrajniejsz� form� nihilizmu". B�dzie to "pogl�d, zgodnie z kt�rym wszelka wiara, wszelkie przekonanie, �e co� jest zgodne z prawd�, b�d� z konieczno�ci fa�szywe, dlatego po prostu, �e nie ma prawdziwego �wiata". Nazywa� nawet ten pogl�d "boskim sposobem my�lenia". Odnosi� si� z pogard� nie tylko do chrze�cija�stwa, r�wnie� do zbyt pokrewnego chrze�cija�stwu buddy-zmu, natomiast dla Schopenhauera, swego mistrza i nauczyciela, mia� pogardliwy epitet: dekadent. Nie by�by chyba zadowolony, gdyby m�g� zobaczy�, do czego w ci�gu stu lat s�u�y�o jego dzie�o. A bezgraniczna odwaga obrazoburcy, kt�r� tak si� szczyci�? C� po niej dzisiaj, kiedy trzeba odwagi, �eby twierdzi� co� przeciwnego? Biedny Schopenhauer Dlaczeg� to Schopenhauer ma by� filozofem, kt�rego nazwisko pojawia si�, jak sto lat temu, kiedy ------------------- 42 ------------------- mowa o nihilizmie Europejczyk�w? Nie zas�uguje na to, chocia�by ze wzgl�du na wysokie miejsce, jakie w jego filozofii zajmuje �wi�to�� i sztuka. A w tej mierze, w jakiej jest zale�ny od religii Dalekiego Wschodu, wyzwolenie oznacza u niego pozbycie si� ci�aru karmy. Tylko w folklorze kawiar� literackich Nirwana by�a nico�ci�. Wed�ug Schopenhauera Nirwana nie mo�e by� wyra�ona w j�zyku Samsary, poniewa� jest jej przeciwie�stwem. O� pionowa G�ra i d�. Mo�na dziwi� si� obrazowi Wniebowst�pienia Pa�skiego w Nowym Testamencie, ale o� pionowa rz�dzi wsz�dzie �wiatem pozacielesnym, a wi�c podziemia Hadesu u Grek�w, Szeol u �yd�w, Piek�o nisko. Czy�ciec wy�ej. Raj najwy�ej u Dantego, stan po�redni po �mierci, bar-do, w tybeta�skiej Ksi�dze Umar�ych, z ruchem w g�r� ku lepszym wcieleniom i w d� ku gorszym. Rechoty Rechocz�cym cynikom, wbijaj�cym ludziom w g�owy, �e nie ma dobra ni z�a, �e �ycie jest k��bowiskiem gryz�cych si� szczur�w, nie mo�na powiedzie�: "Skazujecie siebie na m�ki wieczne", bo �miej� si� z wiary w �ycie po �mierci. Mo�na jednak powiedzie�: "Skazujecie siebie na wygran�, i to b�dzie dla was dostateczn� kar�". 43 Co za upadek Na to im przysz�o, �eby od Marksa i Lenina spa�� do ideologii klas posiadaj�cych i kultu Z�otego Cielca. Za proste? W roku 1873 ukaza�y si� Biesy Dostojewskiego i wszystko tam zosta�o ju� powiedziane. Bo rewolucja w Rosji mia�a by� dzie�em inteligencji, kt�rej nihilisty-czne umys�y bada� Dostojewski. Lenin by� bliskim krewnym jego powie�ciowych bohater�w. Kiedy Lenin zrobi� pucz w 1917 roku (bo to by� pucz, szturm do Pa�acu Zimowego dorobi� na ekranie Eisenstein, te� inteligent), w zdobyciu w�adzy nad Rosj� nie przeszkodzi� mu �aden op�r w umys�ach. Przepowiednia W�adimir So�owiow w swoim dziele Trzy rozmowy, 1900, m�wi o sekcie dziuromodlc�w w Rosji. Wydr��ali dziur� w �cianie chaty i modlili si� do niej: "�wi�ta dziuro". Ten kult nico�ci (w intencji autora by�a to satyra na to�stoizm) przygotowywa� nieszcz�cia Rosji i Europy w XXI wieku: podb�j Rosji przez Chiny i zmaganie si� Europy z odrodzonym agresywnym islamem (kt� pr�cz So�owiowa o�miela� si� przewidywa� takie rzeczy?). Czy Nic, �wi�ta dziura w umys�ach zachodniej Europy, nie b�dzie pokus� dla islamskiego fundamentali- ------------------- 44 ------------------- zmu, kt�ry w imi� Boga wyst�puje ju� nie przeciwko niewiernym, ale ludziom pozbawionym jakiejkolwiek wiary? Przyd�uga cytata "Balzac, Stendhal, pokolenia powie�ciopisarzy, kt�rzy obna�ali mizerne kulisy pobudek i poczyna� ludzkich, kt�rzy w�sz� za ka�dym znakiem degradacji natury ludzkiej, a� do samego spodu jego marze�" - my�la� Loth i przerazi� si�, tak dalece odbiega�o to od ocen i uczu�, jakich doznawa� dawniej przy lekturze tych samych ksi��ek, nawet najbardziej zjadliwych. Mia� bowiem jakby wrodzony podziw dla wszystkiego, co by�o dobrze zrobione, dobrze napisane, co mia�o klas� czy kaliber - i przerazi� si� jeszcze bardziej, kiedy u�wiadomi� to sobie: ju� obchodzi nas nie "co", tylko "jak", stali�my si� oboj�tni na tre�� i reagujemy nie na form� nawet, ale na technik�, na sam� sprawno�� techniczn�. Wszelka tre�� bowiem zosta�a przez tamtych ju� strawiona, prze�uta, wszystko uczynili wt�rnym, poobrywali nam skrzyd�a, jak dzieci o niedobrych instynktach, i czym sta�o si� �ycie cz�owieka, je�li nie �yciem muszym, bzykaj�cym, jednosezonowym... Marks, kt�ry obna�y� haniebn� podbudow� spo�ecze�stw... Nietzsche, opaczny Rousseau tego rozczarowanego wieku, kt�ry skompromitowa� wszystkie nasze konwencje... Freud, kt�ry w g��bi ka�dego z nas wykrywa �lepego ludo�erc�, pe�nego infantylizmu, deprawacji i zahamowa�, r�wnie szkaradnych jak jego pop�dy. Nawet przyrodnicy, kt�rzy na miejsce ostatnich prawd, w jakie wierzy�a ludzko��, naukowych prawd obiektywnego �wiata, ustanowili nad sob� prawo nieoznaczono�ci. Samob�jcza pasja kompromito- 45 wania, degradacji. Nieustanne deprecjonowanie cz�owieka, jego idea��w, jego natury - i oto w tym og�lnym na�ogowo uprawianym poczuciu ma�owarto�ciowo�ci zaczyna dzia�a� gro�ny mechanizm nadkompensacji, megalomania osobista i grupowa, i upodobanie w obna�aniu, w obnoszeniu na pokaz w�asnej deprawacji. Je�eli wszystkie prawdy s� wzgl�dne i zale�ne od uk�adu odniesie� - buntuje si� zdemaskowany w najtajniejszych my�lach i odruchach cz�owiek - to ja chc� by� decyduj�cym uk�adem odniesie�, ja sam decyduj�, co uczyni� prawd�. Szukali�cie we mnie drapie�nika, okrutnej, z�ej bestii, patrzcie - oto jestem. Je�li jestem z�y, przewrotny, spragniony tylko w�adzy, rozkoszy, niech�e b�d� nim na ca�ego, bez ob�udy, na najwi�ksz� skal�. Bo ju� tylko w skali i kalibrze upatruj� dla siebie mo�liwo�� wielko�ci i usprawiedliwienie. (Aleksander Wat, Ucieczka Lotha) 46 Odrodzenie religijno�ci Odrodzenie religijno�ci w Polsce powinno si� zaczyna� od najwi�kszego w Polsce �wi�ta, kt�rym nie jest ani Bo�e Narodzenie, ani Wielkanoc, ale Dzie� Zaduszny, czyli poga�skie �wi�to obcowania z umar�ymi. 47 Dzie� stworzenia Ale� to wcale takie trudne nie Jest. Pan B�g stworzy� �wiat. A Jak dawno temu? Niedawno. Dzisiaj rano. Chyba przed godzin�. Bo kwiaty otwieraj� si�, ledwo co doko�czone. 48 Blisko Od tamtej wiosny, kiedy chodzi� drogami Galilei, Wydaje si� daleko, a Jest blisko. Prosi�em tam: "Miej lito�� nade mn� grzesznym". I dalej s�ysz�: "Gdzie skarb tw�j, tam serce twoje" 49 Biegaj� Zajmuj� si�, tylko nie tym, co najwa�niejsze. Biegaj�, Jakby wierzyli, �e b�d� �y� wiecznie. I ka�de z nich dla siebie drogocenne. I ka�de uwa�a siebie za Jedyne. 50 Niemo�liwe Na tym polega tajemnica krzy�a, �e ohydne narz�dzie tortur uczyniono znakiem zbawienia. Jak ludzie mog� nie my�le�, co obnosz� w swoich ko�cio�ach? Karz�cy ogie� niech strawi fundamenty �wiata. 51 Skaza Poezja i wszelka sztuka jest skaz� i przypomina ludzkim spo�ecze�stwom, �e nie jeste�my zdrowi, cho�by trudno nam by�o do tego si� przyzna�. 52 Dziecinno�� Poeta jako dziecko w�r�d doros�ych. Wie, �e jest dziecinny, i musi bez ustanku udawa� sw�j udzia� w dzia�aniach i obyczajach doros�ych. Skaza: �wiadomo�� dziecka w sobie. To znaczy stworzenia naiwnie-emocjonalnego, kt�re jest stale zagro�one przez rechot ludzi dojrza�ych. 53 Niech�� Niech�� do rozprawiania o formie poezji i do teorii estetycznych, czyli do wszystkiego, co zamyka nas w jednej roli, bra�a si� u mnie z zawstydzenia, czyli nie chcia�em spokojnie przyj�� wyroku skazuj�cego mnie na bycie poet�. Zazdro�ci�em Julianowi Przybosiowi: Jak on to robi, �e zadomowi� si� w sk�rze poety? Czy to znaczy, �e nie znajduje w sobie skazy, ciemnego k��bowiska, l�ku bezbronnych, czy te� postanowi�, �e nic z tego nie przedostanie si� na zewn�trz? 54 Kult sztuki Kult sztuki nasila si�, w miar� jak ro�nie l ludzi pojedynczych, to jest tych, kt�rych nie odg: od innych ich obyczaj i przepisy ich religii. Ich t zwiedzaj� wielkie muzea, jak Louvre czy Metrop< w New Yorku, te prawdziwe �wi�tynie na prze: dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku. Ludzie pojedynczy: ka�dy i ka�da chce do�wiai wszystkiego, czego inni do�wiadczaj�, jak dowi; si� z ekranu albo z obrazk�w w magazynach: si stroj�w, samochod�w, podr�y. Chodz� stadami fotografuj� si� wzajemnie. A wy�sze, kt�rego na �wiadomie pragn�, przybiera dla nich posta� p wlanej sztuki. 55 Aleksandry j sko� � We wczesnej m�odo�ci sk�d� wzi��em przekonanie, �e "aleksandryjsko��" oznacza os�abienie impulsu tw�rczego i mno�enie komentarzy do wielkich dziel przesz�o�ci. Dzisiaj nie wiem, czy to prawda, ale do�y�em epoki, kiedy s�owo nie odnosi si� do rzeczy, na przyk�ad drzewa, tylko do tekstu o drzewie, kt�ry to tekst pocz�� si� z tekstu o drzewie, i tak dalej. "Aleksandryjsko��" znaczy�o "schy�kowo��". Potem na d�ugo miano tych gier zapomnie�, ale co z epok�, kt�ra niczego ju� zapomnie� nie potrafi? Muzea, fotografie, reprodukcje, archiwa ta�m filmowych. I po�r�d tej obfito�ci ludzie pojedynczy, nie zdaj�cy sobie sprawy, �e naoko�o nich unosi si� wszechobecna pami��, i �e osacza, atakuje ich niedu�� �wiadomo��. 56 Nie ten Ja i oni. Na ile mo�na si� do nich przedosta�? Poeta wie, �e jest przez nich brany za kogo� innego, ni� jest, i �e tak b�dzie po jego �mierci, a nie sprostuje tego �aden znak z za�wiat�w. 57 Przesz�o�� Przesz�o�� jest niedok�adna. Kto �yje d�ugo, wie, jak bardzo to, co widzia� na w�asne oczy, obros�o plotk�, legend�, powi�kszaj�c� albo pomniejszaj�c� wie�ci�. "To by�o wcale nie tak!" - chcia�by zawo�a�, ale nie zawo�a, bo widzieliby tylko poruszaj�ce si� usta, nie s�ysz�c g�osu. 58 Niem�skie Pisanie wierszy uchodzi za zaj�cie niem�skie. Uprawianie muzyki i malarstwa nie jest tak obci��one. Jakby poezja bra�a na siebie odium towarzysz�ce wszystkim sztukom, kt�rym po cichu zarzuca si� znie-wie�cia�o��. W plemieniu oddaj�cym si� zaj�ciom powa�nym, czyli wojnie i zdobywaniu �ywno�ci, poeta zapewnia� sobie stanowisko jako czarownik, szaman, posiadacz zakl��, kt�re chroni�, lecz� albo szkodz�. 59 Ple� poezji P�e� poezji jest �e�ska. Czy� nie �e�ska jest Muza? Poezja otwiera si� i czeka na sprawc�, ducha, dajmo-niona. Pewnie mia�a racj� Jeanne m�wi�c, �e nie zna�a nikogo, kto by by� tak jak ja instrumentalny, czyli biernie poddaj�cy si� g�osom, niby instrument. Bra�em na siebie wszystkie wstydy dziecka w�r�d doros�ych, chorego w�r�d zdrowych, transwestyty w kobiecej sukni w�r�d samc�w. Atakowano mnie, zarzucaj�c brak m�skiej woli, nieokre�lon� to�samo��. A� odkry�em u nich, rzekomo m�skich i zdrowych, to, co podejrzewa�em: neuroz� tak d�ugo t�umion�, �e wy�adowa�a si� w ob��dzie. 60 Sil� mowy "Co jest nie wym�wione, zmierza do nieistnienia": To zdumiewaj�ce, my�le� o mn�stwie wydarze� dwudziestego wieku i o ludziach tam wyst�puj�cych, rozumiej�c, �e ka�da z tych sytuacji zas�ugiwa�a na epos, tragedi� albo liryczny poemat. I nic, zapad�y si�, zostawiaj�c nik�y �lad. Mo�na rzec, �e najbardziej nawet pot�na, krwista, czynna osobowo�� w por�wnaniu z celnym uk�adem kilku s��w, cho�by opisywa�y tylko wschodz�cy ksi�yc, jest zaledwie cieniem. 61 Stroje Peleryny, krawaty a la Laualliere, szerokie czarne kapelusze, umundurowanie bohemy. Albo d�insy, brody, w�osy w warkocz, czarne swetry. Ci, kt�rzy strojem chc� dowie��, �e s� poetami, muzykami, malarzami. Niech�� do takiego umundurowania u samotnik�w, kt�rzy s� dostatecznie pewni warto�ci swego dzie�a, �eby obywa� si� bez oznak zewn�trznych. A jednak, gdyby nie ukrywali swojej profesji pod przebraniem za ludzi normalnych, byliby uczciwsi: Oto obnosimy publicznie swoje ha�bi�ce znami� dewiant�w i wariat�w. 62 Zbawienie i pot�pienie Ilu spo�r�d nas b�dzie zbawionych, a ilu pot�pionych? Nasze biografie wskazuj� na przewag� liczby pot�pie�c�w. Ju� nadmierna sk�onno�� do alkoholu i innych �rodk�w odurzaj�cych dowodzi s�abego charakteru, kt�ry ucieka od zderze� z dotkliw� rzeczywisto�ci� w stany takiego czy innego zamroczenia. By� mo�e istniej� ca�e narody "poetyczne", u kt�rych ta ucieczka przed rzeczywisto�ci� zdaje si� by� rysem wyr�niaj�cym je w�r�d innych. Jednak�e nasz klan jest dostatecznie mi�dzynarodowy, �eby nie szuka� etnicznych t�umacze�. 63 �ciganie celu �eby co� zrobi�, trzeba ca�kowicie odda� si� temu, tak bardzo, �e bli�ni nie mog� sobie nawet takiej wy��czno�ci wyobrazi�. I bynajmniej nie sprowadza si� ona do ilo�ci zu�ytego czasu. S� jeszcze niezliczone podst�py uczuciowe wobec siebie, powolne przekszta�cenia ca�ej osoby, tak jakby jeden cel nadrz�dny, poza wol� i wiedz�, ci�gn�� w jednym kierunku i organizowa� przeznaczenie. 64 Cyrograf Oto dokonane dzie�o. Gdyby tylko wiedzieli, za jak� cen�. Czy zgodziliby si�? Czy nie odwr�ciliby si� z przera�eniem? Ale on, ten sprawca, mia� kiedy� tylko niejasne przeczucie, �e podpisuje cyrograf. Naprawd� nie by�o chwili, kiedy pi�ro, umaczane we krwi rozci�tego palca, waha si� przed podpisem i kiedy jeszcze mo�na powiedzie�: "nie". 65 Sztuka i �ycie Jak wyt�umaczy� zwi�zki sztuki z �yciem? Na przyk�ad powie�ciopisarz, kt�ry sporz�dzi� rysunek psychologiczny postaci, wzoruj�c si� w znacznym stopniu na tym, co wie o sobie. Posta� jest do niego podobna i jej brzydkie post�pki wobec bli�nich mog�yby go ostrzec, sk�aniaj�c do zmiany w post�powaniu. Dlaczego nie widzi, �e ta posta� to on sam i �e pokazuje w niekorzystnym �wietle samego siebie? Sk�d ta autonomia rzeczy przedstawionej, tak �e szybuje nad �yciem swego tw�rcy niby balon zerwany z uwi�zi? Opisy pija�stwa robione przez alkoholik�w, kt�rzy nie przyznaj� si� przed sob�, �e s� alkoholikami, opisy sk�pstwa przez sk�pc�w, kt�rzy uwa�aj� siebie za hojnych, portrety starych lubie�nik�w, kt�rym do g�owy nie przyjdzie, �e s� zarazem starzy i lubie�ni. Albo peany na cze�� mi�o�ci czystej i wznios�ej pisane przez brudas�w, heroiczne czyny s�awione przez tch�rz�w, wsp�czucie wie�czone s�owami najzupe�niejszych egoist�w. 66 Tropiki Papuga skrzeczy. Wentylatory pracuj�. Iguana idzie pionowo w g�r� pniem palmy. Po�yskliwa fala oceanu k�adzie si� pian� na pla�y. Kiedy by�em m�ody, doprowadza�a mnie do rozpaczy na wakacjach nuda oczywistych rzeczy. W staro�ci, znalaz�szy si� w tropikalnym kraju, ju� wiedzia�em, �e zawsze szuka�em lekarstwa na t� ohyd�, kt�ra tym trwa, �e nic nie znaczy. Nada� sens, jakikolwiek, byle nie ta krowia, doskonale oboj�tna, bezw�adna rzeczywisto��, bez cel�w, d��e�, afirmacji, negacji, niby uciele�niona nico��. Religie! Ideologie! Pragnienia! Nienawi�ci! Przybywajcie, �eby zakry� wasz� wzorzyst� tkanin� to �lepe, kt�re nawet nie ma nazwy. 67 Pelikany (Costa Rica) Podziwiam bezustann� prac� pelikan�w. Ich niskie loty nad powierzchni� morza, Wa�enie si� w miejscu., nagle pikowanie Po upatrzon� ryb�, biel wyplusku. I tak od sz�stej rano. Co im widoki, Co im. niebieski ocean, palmy i horyzont. (Tam, kiedy odp�yw, podobne dalekim okr�tom Ukazuj� si� skaty i gorej� Barwami ��ci, r�u i fioletu.) Nie zbli�aj si� do prawdy. �yj wyobra�eniem Niewidzialnych postaci, kt�re mieszkaj� nad s�o�cem Swobodne, oboj�tne na g��d i konieczno��. 68 Kula (Costa Rica) Podaje wodzowi g�ow� nieprzyjaciela, Kt�rego dopad� w krzakach za strumieniem I przebi� w��czni�. By� to wywiadowca Z nieprzyjacielskiej wioski. Szkoda, �e nie uda�o si� go schwyta� �ywym Wtedy po�o�ono by go na st� ofiarniczy I ca�a wioska mia�aby �wi�to Patrz�c Jak zabijaj� go powoli. Byli to niewielcy brunatni ludzikowie, Wzrostu, podobno, metr pi��dziesi�t. Zosta�o po nich troch� ceramiki, Cho� nie znali garncarskiego kota. I Jeszcze po nich zosta�a W tropikalnym g�szczu znaleziona Granitowa kula, olbrzymia, niepoj�ta. Jak, nie znaj�c �elaza, mogli ciosa� granit I nada� mu form� doskonale sferyczn�? Trudzili si� nad tym przez ile pokole�? Co dla nich oznacza�a? Przeciwie�stwo Wszystkiego, co mija i ginie? Mi�ni, sk�ry, Li�ci trzeszcz�cych w ogniu? Wysok� abstrakcj�, Mocniejsz� ni� cokolwiek, poniewa� nie �yje? 69 Te feerie Te feerie, to �wi�to, budowane przez ludzki umys� nad okropno�ci� �ycia! Wszelkie sztuki, wszelkie mity i filozofie, ale bynajmniej nie ograniczone do przebywania w swojej w�asnej wysokiej strefie. Bo z nich, ze sn�w umys�u, wzi�a si� ta planeta, kt�r� znamy, przekszta�cona i przekszta�cana przez matematyczne r�wnania. 70 Przestroga Zwierz�tka z rysunk�wek dla dzieci, m�wi�ce kr�li-czki, pieski, wiewi�rki, jak te� biedronki, pszcz�ki, pasikoniki. Tyle maj� wsp�lnego z prawdziwymi zwierz�tami i owadami, ile nasze wyobra�enia o �wiecie z prawdziwym �wiatem. Pomy�lmy o tym i zadr�yjmy. 71 Nazwa Wspania�o�� by�a wielka, ale wymy�lona: blask mieszka� w nazwie Emberiza citrinella. nie w ptaku, drzewie, kamieniu czy chmurze. 72 Jak b�dzie Intuicje artysty. Widzi w nag�ym b�ysku, przez sekund�, swoje dzie�o pracuj�ce w uk�adach nieprzewidzianych, za dwie�cie, trzysta lat. Jego dzie�o za dwie�cie, trzysta lat. Je�eli istnie� b�dzie j�zyk, w kt�rym zosta�o napisane. Czyli zale�no��, jak�e wielka, od mn�stwa g�upc�w, kt�rzy pos�uguj�c si� tym j�zykiem b�d� go �ci�ga� w d�, i od m�drych, kt�rzy b�d� go podnosi�. Ilu b�dzie tych pierwszych, ilu tych drugich? Nie mog� wybaczy� tym moim nieznanym poprzednikom, kt�rzy nie uporz�dkowali mowy polskiej i zostawili mi niechlujno�� fonetyczn� wszelkich prze, przy, �ci. 73 Nasza wsp�lnota Zawi�ci artyst�w. Mimo komizmu, nie jest to weso�e widowisko. Ka�dy utopi�by drugiego w �y�ce wody. Przygl�daj�c si� temu przez lata, ma si� czarne my�li. Bo jest to jak obraz naszej ludzkiej kondycji, z t� r�nic�, �e w walce o �ycie, pieni�dze, mi�o��, bezpiecze�stwo przedmiotem walki s� dobra doczesne, dotykalne tu i teraz, a s�awa poematu albo p��tna pokrytego farb� jest najzupe�niej abstrakcyjna, jako �e cz�owiek umrze i na nic mu nie b�dzie potrzebna ta s�awa. Jednak�e gra toczy si� nie o przysz�o��, ale o wyobra�enie o sobie. Pochlebne opinie o jakim� dokonaniu s� lustrem upi�kszaj�cym, niepochlebne -lustrem krzywym, w kt�rym nawet rysy z natury niez�e ukazuj� si� jako spotwornione. Przenie�� to do obcowania m�czyzn i kobiet: gonitwy, spe�nienia, dramaty i ci�gle to samo, czyli stawk� s� wyobra�enia o sobie, o swojej urodzie, sile przyci�gania, m�sko�ci etc. 74 Ciep�o Ka�da chwila tej spo�eczno�ci artyst�w, literat�w i szkolarzy by�a g�sto plecion� tkanin� konflikt�w, przyja�ni, zaczepno-odpornych alians�w i nade wszystko plotek o szczeg�ach czyjego� prywatnego �ycia. Tak zajmuj�ce by�o to zanurzenie w chwili, �e jej szczeg�lna natura wymyka�a si� uwadze. Dopiero u-p�yw czasu j� ods�ania� i wtedy mo�na by�o si� zdziwi�. Kt�rego� dnia, nagle, twarze doskonale znajome ukazywa�y si� z pi�tnem prze�ytych lat, pomarszczone, wyblak�e, o siwych w�osach albo ze �wiec�c� �ysin�. Temu sm�tnemu widokowi towarzyszy� b�ysk rozumienia: ale� tak, intensywno�� jest podtrzymywana tylko przez cielesn� obecno�� i zwierz�ce ciep�o tych zarazem os�b i organizm�w, m�czyzn i kobiet. Kiedy s�abnie ich witalna energia i tej energii promieniowanie, ju� czuje si� ch��d zbli�aj�cego si� lodowca. Wielka jego �ciana posuwa si� niepowstrzymanie, mia�d��c kr�liczki, �abki, ludziki, i ich zabawy. P�niej jest ju� jedynie historia sztuk, nauk i literatury. Niczego nie da si� naprawd� odtworzy� i daremnie rozprawy doktorskie staraj� si� dogrzeba� do szczeg��w. Przetrwa�o kilka nazwisk i, z g�ry skazane na brak odpowiedzi, pytanie: gdzie podzia�o si� tamto wszystko? 75 To Zupe�nie jakby to ju� gotowe i uformowane w ka�dym szczeg�le czeka�o tutaj, obok mnie, w zasi�gu r�ki, i gdybym to schwyta�, nie wydobywa�bym rzeczy z rozci�gaj�cej si� naoko�o mnie nico�ci, ale jakbym z p�ki wzi�� ju� istniej�cy przedmiot. 76 Odkrycie Nie mogli poj��, w jaki spos�b ten poeta pisa� utwory cyniczne i patriotyczne, wys�awiaj�ce w�adz� i szydz�ce z w�adzy. Czemu zdawa� si� by� cz�owiekiem wierz�cym, to zn�w sceptykiem, radosnym, to zn�w zupe�nym pesymist�. Dzia�o si� to jednak wtedy, kiedy indywiduum uchodzi�o za rodzaj zamku czy fortecy, sk�d odprawia�y si� wypady na �wiat. Nast�pnie odkryto ludzk� cywilizacj� jako wielo�� przeplataj�cych si� ze sob� g�os�w, jako orkiestr�, w kt�rej ka�dy cz�owiek jest kolejno coraz to innym instrumentem. Tak to os�abienie substancji, podanie w w�tpliwo�� wszelkiej esencji, ubolewania godne, a nawet nazywane "�mierci� cz�owieka", otworzy�o nam nowy wymiar, bez ustanku odnawiaj�cego si� Tbeatrum. 77 Przysz�o�� Prolegomena do spo�ecze�stwa przysz�o�ci. Niezliczone odmiany schorze� psychicznych, wariaci chodz�cy ulicami i m�wi�cy do siebie - jak dzi� w Kalifornii, og�lne rozpasanie w seksie, narkotykach i zbrodni. St�d potrzeba gromadzenia si� w niedu�e wsp�lnoty spojone szacunkiem dla rozumu, zdrowego rozs�dku i czysto�ci obyczaj�w. Mo�e nawet przetrwa w nich poezja po�r�d og�lnego zdziczenia, jako zdrowie w�r�d chorych, tak jak kiedy� by�a chorob� w�r�d zdrowych. 78 Przeznaczenie Niezbite dowody dzia�ania Opatrzno�ci w jego �yciu, o kt�rych ch�tnie zapomina�, co mo�e i lepiej, bo m�g�by stale czu� si� wybrany i namaszczony. Kiedy�, w swoich wielkich rozterkach, widzia� chwilami sw�j przysz�y los jako s�u�b� ludziom? ludowi? narodowi? B�aga� o to, ale nie wiedzia�, jak to ma si� dokona�. 79 Plemiona Dzieje tych plemion chcia�bym napisa�, powstrzymuje mnie jednak my�l, �e nie mia�y one �adnych dziej�w, i �e gdybym to zrobi�, by�bym winien dostarczenia fikcyjnego obrazu ich potomkom chwytaj�cym si� �apczywie wszelkiej mitologii. 80 Labirynt Zdarzy�o mi si� �y� wtedy, kiedy cz�owiek uwielbi� labirynt swego umys�u. To w�a�nie, nie co innego, oznacza�a wzmo�ona aktywno�� poet�w i artyst�w. Zestaw s��w albo kolor�w na p��tnie zast�pi� pytania zwr�cone do nieba, ziemi, morza, gwiazd i ob�ok�w, sk�d nie oczekiwano ju� odpowiedzi. Powinienem by� si� z tego cieszy�, bo przecie by�em uk�adaczem s��w. Zastanawia�em si�, sk�d wzi�a si� moja niezgoda. - Ale� tak, powiedzia�em, by�em dzieckiem z prowincji, stamt�d, gdzie w wiejskim drewnianym ko�ci�ku odprawiane by�y mod�y do B�stwa o ludzkim ciele, a s�o�ce i ksi�yc, wycinane w lipowym drewnie, nale�a�y do jego orszaku. Najzupe�niej staro�wiecki, musia�em prostodusznie uk�ada� hymny i ody, pos�uguj�c si� umys�em jak papierem i pi�rem, nie dbaj�c o jego szczeg�lne honory. 81 O�mioletnia Asia w Toruniu "Ja Pana po prostu uwielbiam i szalenie dzi�kuj� za Przypowie�� o maku i Tak mato (kocham je tak jak moje koty). Asia Przepraszam za por�wnanie, ale tak jest." 82 W sen Coraz g��biej pogr��a�em si� w sen. Nie tylko w nag�e drzemki w�a�ciwe staro�ci, kiedy na chwil� miesza si� sen i jawa. Tak�e podczas jazdy ulic�, z szeroko otwartymi oczami, zmienia�em domy, skwery, mury starych ko�cio��w w ci�g obraz�w przesuwaj�cych si�, a jednak wyrwanych z czasu, nie wiadomo czy widzianych dawniej, czy trwaj�cych r�wnocze�nie. 83 Kraina sn�w Kraina sn�w ma swoj� geografi�. Ile razy tam trafi�, rozpoznaj� te same wektory kierunku, uk�ad dr�g w g�rach, stron�, w kt�r� trzeba i��, �eby trafi� na ��dan� ulic�. Nie jest to powtarzalno�� tych samych szczeg��w, bo te si� zmieniaj�, ale jakby zakodowana pami�� przestrzenna, cho� sk�d, z jakich kiedy� widzianych krajobraz�w si� bierze, trudno orzec. W�a�ciwie wszystkie one istniej� r�wnocze�nie, czy te� istnieje ich przestrzenny ekstrakt. 84 Sny Otula�em j� kocem, p�acz�c�, po k�pieli w nieczystym Jeziorze. Sosny byty zranione, ale niepowstrzymanie ros�y. Koty �owi�y ryby w p�ytkich wodach mi�dzy bagniskami. 85 Piel�gnuj�c Piel�gnuj�c oderwanie, niby m�drzec Tao, i ogl�daj�c g�upaw� ruchliwo�� m�odych pokole�, stary poeta powraca� do swojej wczesnej fazy, kiedy ju� by� �wiadomy, ale jeszcze nie porwa� go potok d��e� i nadziei. Lekcja D�ugie �ycie. Ale� ono jest wynikiem wiedzy medycznej. Zna� chorob�, kt�ra by go powali�a, gdyby nie przepisane i brane skrupulatnie co dzie� lekarstwo. Dlatego nie trzyma� z tymi, kt�rzy drwi� z idei post�pu. 86 87 Ranek Jak du�o powietrza! I rododendrony wczoraj podlane podnios�y li�cie. W dole, za pniami sosen, ogromna jama jasno�ci, ocean. 88 R�wnocze�nie Jecha�em poci�giem przez most i r�wnocze�nie szed�em przez most. Logika snu. A jest r�wnocze�nie nie A. Dysputy: B�g jest jeden, ale zarazem w trzech osobach. Chleb i wino s� zarazem cia�em Chrystusa. 89 W�tpliwo�� By�em niby kto� z ran� brzucha, kt�ry biegnie trzymaj�c kiszki, �eby nie wypad�y. Co prawda wiedzia�em, �e nie ja jeden. A czy osoba zmuszona ci�gle my�le� o swojej ranie mo�e przemawia� rozumnie? 90 Brie Patrz Jasno, nie daj w�adzy zmorom pami�ci. Odwied� po latach miasteczko Brie-Comte Robert, Id� alej� po suchych li�ciach kasztan�w, Wdychaj�c g��boko powietrze, jak robi�e� wtedy, �eby odegna� dygot, kt�ry przybiera� od �rodka. A du�o by�o rozpaczy. Wyrzeczenie si�. Zrozumienie, �e nie masz odt�d wyboru i �e co trzeba, poniesiesz. I ponios�e�. I sta�e� si�, kim jeste�: Niezbyt dobry, ale �wiadomy swojej niedobroci, Wstydz�cy si� swoich b��d�w, ale tylko w miar�. 91 Gdybym prowadzi� dziennik Gdybym prowadzi� dziennik, taki na przyk�ad jak Na�kowska i D�browska, dopiero by�by to pow�d do zdziwienia, bo nic nie zgadza�oby si� z moim obrazem utrwalonym w oczach czytelnik�w. Moje wewn�trzne udr�ki mog�yby si� wyda� chorobliwe (czym by�y), ale zarazem kontrast pomi�dzy nimi i moj� wytrwa�o�ci� w pracy zyskiwa�by pewnie szacunek. Nie chc� jednak pisa� takiego dziennika, czyli nie chc� si� ods�ania�. Bo ostatecznie komu by to przynios�o po�ytek, poza historykami literatury? 92 M�ski �wiadomy wsp�zawodnictwa. Napi�ty. Czujny. Gotowy do biegu. Agresywnie my�l�cy. Wiedz�cy lepiej od innych. Poprawiacz �wiata. Prze�uwaj�cy latami ka�d� pora�k�. Rzucaj�cy wyroki pot�pienia. Niezdolny do pogodzenia si� ze sob�. A kobieta przygl�da si� temu z u�miechem, bo wie, �e on jest zaj�ty rzeczami, kt�re przemijaj� i nie maj� wi�kszej wagi. 93 Argument Poeci zas�uguj� na to, �eby ich wygna� z Republiki. Tylko �e jak to zrobi�? Ich g�osem odzywa si� mi�kko��, raniiwo�� spo�ecznego cia�a. Ich liczba idzie w setki tysi�cy i miliony. A przecie mo�e nadej�� moment, kiedy pa�stwo, nauczone chroni� czysto�� wody i powietrza, zastosuje ekologiczne odkrycia do szkodliwego wp�ywu pewnych indywidu�w. O wygnaniu poet�w z Republiki pisze si� zawsze satyrycznie. Dlaczego? Oto ustanowiono specjaln� Inkwizycj� tropi�c� na�ogowc�w uk�adania wierszy. W tej science jiction nale�y zdoby� si� na usuni�cie satyrycznego tonu i wczu� si� w k�opoty inkwizytor�w. Niema�e, skoro sama ilo�� poet�w kusi zawarciem z nimi rozejmu, jak to dzia�o si� w niekt�rych pa�stwach policyjnych, drukuj�cych w�asnym kosztem tomiki niezrozumia�ych wierszy. Dramatyczno�� akcji polega�aby na ukrywaniu na�ogu przez ogromne masy obywateli, tak �e pojawi�aby si� kategoria niby-to-na-wr�conych, jak maran�w niegdy� w Hiszpanii. Szlochy i krzyki rodzin, w kt�rych domu znaleziono wiersz. A zarazem ci�g�a walka organ�w �cigania z w�asn� s�abo�ci�, z wiedz� o w�asnych wierszach w ukryciu pope�nionych. 94 Wy�szy-ni�szy Wiele wynika z dialektyki wy�szy-ni�szy. Poeta pisze dla r�wnego sobie, niejako rozdwaja si� na autora i czytelnika albo s�uchacza, a ten jest idealny, to znaczy ma wiedzie� i rozumie� tyle, co sam autor. Niestety ma�o jest takich czytelnik�w idealnych. Odbi�r polega najcz�ciej na b��dnym odczytaniu, a badacze i krytycy na b��dnych odczytaniach buduj� swoje teorie. Gro�ne nieporozumienia wynikaj�, kiedy umys� wy�szy, uniesiony pokor�, przychodzi do umys��w ni�szych i zwraca si� do nich jak do r�wnych. Istnieje rodzaj uproszcze� i przez to zafa�szowa�, kt�re �wiadcz�, �e to w�a�nie zasz�o. 95 Hollywood Wyobra�my sobie, �e poeta dostaje do r�k tw�rc�w Hollywoodu, a wi�c finansist�w, re�yser�w, aktor�w i aktorki. �e obarczony jest pe�n� wiedz� o rozmiarach zbrodni pope�nianej co dzie� na umys�ach milion�w ludzi przez pieni�dz, kt�ry nie dzia�a w imi� �adnej ideologii, ale w imi� mno�enia siebie. Jaka kara b�dzie stosowna? Waha si� pomi�dzy rozci�ciem im brzuch�w i wypuszczeniem flak�w, zamkni�ciem tego ca�ego towarzystwa za drutami, bez pokarmu, w nadziei, �e b�d� zjada� si� wzajemnie i �e ofiar� padn� w pierwszym rz�dzie t�u�ci potentaci, przypiekaniem na wolnym ogniu, wsadzaniem ich, zwi�zanych, do mrowiska. Kiedy jednak zajmuje si� ich przes�uchiwaniem i widzi ich, pokornych, trz�s�cych si�, przymilnych, pochlebczych, grzeczniutkich, nic a nic nie pami�taj�cych swojej arogancji, jak� dawa�a im w�adza, zniech�ca si�. Wina ich jest r�wnie nieuchwytna jak urz�dnik�w partyjnych w totalitarnym ustroju. Najbli�sze sprawiedliwo�ci by�oby zabi� od razu ich wszystkich. Wzrusza ramionami i puszcza ich wolno. 96 Tolerancja Z wiekiem znika�a jego zaci�to��, ale wraz z tolerancj� przybiera�o wszystkoobejmuj�ce zw�tpienie. Siedzia� w ciemno�ci przed scen� teatru marionetek i ogl�da� ich gonitwy, mod�y, puszenia si�, kajania, rozpoznaj�c w nich swoje g�upstwo. 97 Nie jest podobne Co z pozoru jest podobne, najcz�ciej nie jest podobne. Niekt�re grzyby truj�ce wygl�daj� jak jadalne. Niekt�re filozofie nie s� �adnymi filozofiami. Niekt�re rodzaje muzyki s� tylko wrzaskiem i ha�asem. Oby ten zapis biednego czystego poety pom�g� w rozr�nieniu: Co do muzyki, to czyta�em gdzie� niedawno, �e jedna pani. Amerykanka Dorothy Retallade, przeprowadz