J�zef Ignacy Kraszewski PSIAREK Wzi�to go do dworu przez mi�osierdzie. Matki nie mia� dawno, ojciec si� pu�ci� na �ebry i jemu si� kaza� prowadzi�, bo chocia� nie o�lep� zupe�nie, ale ma�o co widzia�, a robi� nic ju� nie zd��a�. Chodzi� wi�c boso, g�odny, od wsi do wsi, od chaty do chaty, �yj�c suchym chleba kawa�kiem i wod�. Sypiali latem pod p�otem, zim� po szopach, rzadko w ciep�ej izbie. Psom si� musia� op�dza�, a ojciec zn�dznia�y, zbola�y, nie oszcz�dza� dziecka. Jednego dnia zaniem�g� id�c na go�ci�cu, po�o�y� si� w rowie, przykry� siermi�g�, otuli� jak do snu, st�kn�� par� razy i nie wsta� wi�cej. Ch�opak siedzia� przy nim, budzi� go nazajutrz pr�no, p�aka�, a� urz�dnik nadjecha�. Starego pochowano, a jego wzi�to, aby odstawi� do miejsca urodzenia. Wodzili go d�ugo, nim si� tam dosta�, i rzucono sierot� na �ask� gromady. Krewnych, takich, co by si� do niego przyznali, nie by�o. Doniesiono do dworu; nie wiadomo, kto si� tam zlitowa� � kazano wzi�� go na folwark. Pos�ugiwali si� nim wszyscy, bo nawet psom pa�skim on osypk� dawa� musia�: str�, str�ka, a c� dopiero ekonom, ekonomowa, oficjali�ci� Byle przysiad�, kto� ju� wo�a� i kaza� mu gdzie� i�� lub co� robi�. Dobrego s�owa da� nikt nigdy nie my�la�, a straw� i odzie� dostawa� jakim� zawsze przypadkiem; co drudzy nie pojedli lub nie donosili � och�apki i �achmany. O duszyczk�, w tym biednym ciele zamkni�t� niewolnic�, kt� by si� troszczy�? �e Iwa� m�wi� umia�, zawdzi�cza� to poczciwej naturze cz�owieka, kt�ra na�ladowa� lubi i musi, powtarza i przedrze�nia jak ptaszki, co si� �piewa� ucz�. Jednak�e w tej �ycia jego dobie, kto by by� sobie zada� prac� policzy� wyrazy, kt�re w skarbcu swoim mia� Iwa� � znalaz�by ich na podziw ma�o. Z tych pewnie trzecia cz�� by�a dla niego pustym d�wi�kiem, bez znaczenia. Wielk� rozkosz� by� czasem sen � bo jest jakby �mier� chwilowa, i chleb, gdy by� g�odny. Przysmak�w woni� tylko m�g� si� napawa�. Z przyjaci� mia� na�wczas jednego starego psa, z kt�rym si� czasem suchym chlebem dzieli�. Na folwarku, przy kuchni, potem w stajni, gdzie pod�ci� wymiata�, doszed� lat kilkunastu. By� chudy, osmalony, ale silny i zr�czny. Zabrak�o we dworze ch�opca przy kredensie, bo ostatni umar� dostawszy ospy. W przewietrzone jego odzienie przyobleczono Iwasia. S�u�ba by�a nowa, kt�rej uczy� si� musia�, ale korzy�ci jej tak ogromne, �e ch�opiec mia� si� za najszcz�liwego z ludzi. Wylizywa� talerze, ogryza� ko�ci, uda�o si� pochwyci� po trosze niedojadk�w pa�skiego sto�u. Mia� odzie� ca�� i buty. Smutno by�o, �e bi� go, kto chcia�, �aja�, kto zamarzy�; nie odzywano si� nigdy prawie do niego, bez jakiego epitetu ornans1: �ty kanalio, ty �otrze, Iwa�, paskudo jaki�!� lub tym podobnych. Na to wszystko ch�opiec ani odpowiedzie�, ani ust nawet otworzy� nie �mia�. Zawo�any porusza� si�, s�ucha�, bieg�, robi�, co mu kazano, i milcza�. W rozmow� z Iwasiem nikt si� wdawa� nie my�la�; by� istot� tak dalece upo�ledzon�, �e wszelkiego zetkni�cia z ni� unikano. W�a�ciwie by�y to r�ce, nogi, jaka� si�a do zu�ytkowania � nie widziano w nim cz�owieka. On za� sam, a�eby si� o�mieli� c�o kogo przem�wi�, spyta�, za��da� czego� � nie by�o przyk�adu. Wiedzia�, czu�, jakie by to wywo�a�o oburzenie i poci�gn�o za sob� skutki. Nawyk� wi�c zupe�nie si� zamyka� w sobie i nie mie� w �wiecie nikogo opr�cz siebie. Taki stan sieroctwa, nawet nie wszystkie sieroty dotyka � by� on wyj�tkowy� i nie m�g� pozosta� bez skutku na rozwijaj�cego si� w�a�nie, na rosn�cego cz�owieczka. Tak samo jak na ro�lin� dzia�a s�o�ce, powietrze, rosa i miejsce, w�r�d kt�rego rozk�ada li�cie i ga��zki � to odci�cie od spo�eczno�ci ludzkiej, pozostawienie samemu sobie musia�o oddzia�ywa� na Iwasia. Ch�opiec, aby nie uschn�� i nie zemrze�, musia� si� niejako rozdwoi�, by� w sobie dwiema istotami � Iwasiem i jakim� bezimiennym towarzyszem jego; musia� m�wi� z sob�, nauki dawa� sam sobie, �aja� i pochwala�. Nie dawa�o to spoczywa� umys�owi, ale ruch jego w ciasnych ramach, boja�liwie, ostro�nie si� odbywa�. Ze wszystkich stron jak �ciany sta�y zagadki, co chwila spotyka� co� niezrozumia�ego. Uczy�o go nie s�owo � bo tego nikt nie dawa� � ale �ycie, wypadki; gdy dla drugich ono poprzedza czyny, dla niego by�o ich nast�pstwem, kt�re z mozo�em musia� wyci�ga� z guza cz�stokro� i b�lu. Niekoniecznie najmilszy i naj�atwiejszy to by� spos�b uczenia si� � my�lenia, lecz nie dawa� spoczywa� chodzi�o o sk�r�. Czujnym by� musia�. Brak zupe�ny towarzystwa, zespolenia z czym�, z kim�, zmusi� go szuka� sobie znajomo�ci i przyjaci� gdzie� indziej, nie mi�dzy lud�mi. Milcz�cy po ca�ych dniach, z my�l� zastyg��, Iwa� ogl�da� si� za �yciem jakim�, kt�re by ze swoim m�g� zwi�za� i por�wna�. Sta�o si� to, nie wiedzie� jak i kiedy, pocz�o, nie wiem od czego. Iwa� nawi�za� przyja�� i naj�ci�lejsze stosunki ze zwierz�tami i ro�linami. Gdy tylko czas pozwala�, najwi�ksz� dla niego przyjemno�ci� by�o godzinami ca�ymi siedzie� nieporuszonemu, z oczyma wlepionymi � na przyk�ad w stado wr�bli albo przypatrywa� si� bodaj paj�kom i muchom. Wciela� si� tak w ich natur� i czynno�ci, zdawa� si� je rozumie� tak, �e si� do nich u�miecha�. Nie mia� ulubie�szej nad t� rozrywki albo raczej zatrudnienia, gdy� bra� t� zabawk� bardzo serio i dla niego by�a ona jedyn� prawie wa�n� �ycia spraw�. Na wiosn�, gdy z ziemi poczynaj� kie�kowa� ro�liny, siada� na ziemi i bada�, jak si� to one dobywaj�, rosn�, rozk�adaj� li�cie, obracaj� ku s�o�cu i przybieraj� kwitn��. Niekt�re z nich nawet po�wi�ca� nienasyconej ciekawo�ci swej, usi�uj�c odkry� mo�e tajemnicze �r�d�o �ycia� Tak samo �ywo go interesowa�y drobne stworzonka, muszki i to mn�stwo bezimiennych w��cz�g�w, kt�re w trawie i po ziemi nieustannie si� zwija, rodzi nie dostrze�one i ginie, i od�ywa. Nie by�o istoty �ywej, kt�ra by nie poci�ga�a Iwasia, chocia� wzgl�dem ludzi oboj�tnym by� i ledwie na nich patrzy�. Uwa�a� ich za nieprzyjaci�, przeciw kt�rym si� ci�gle musia� broni� i mie� na baczno�ci. W kredensie nie dawano mu spoczynku, wi�c chwile te kontemplacji, w kt�rych m�g� zasi��� przypatrywa� si�, by�y bardzo rzadkie, kradzione. Od �witu zaczyna�a si� robota � zamiatanie, czyszczenie, bieganie z posy�kami; ros�a ona w ci�gu dnia, po obiedzie, czasem nieco p�niej, gdy wszyscy odpoczywali, nieco wolnia�a, a wieczorem powraca�a z now� gwa�towno�ci�. Dopiero p�n� noc�, gdy wszystko by�o pomyte, poustawiane, gdy ludzie si� porozchodzili, pospali, Iwa� m�g� spocz�� tak�e. Zdaje si�, �e pierwszymi przyjaci�mi jego musia�y by� psy podw�rzowe, z kt�rymi pozna� si�; wylewaj�c pomyje. Oczekiwa�y one na niego zwykle, wychodzi�y naprzeciw znajomego ceberka, ruszaj�c ogonami; towarzyszy�y mu w krzaki za kuchni�, gdzie ceberek wylewa�, a potem niekt�re z nich poznawszy jego usposobienie �agodne, wa�y�y si� w okolice i pod same drzwi kredensu. Z niekt�rymi z nich Iwa� rozmawia� po cichu. Lecz myli�by si�, kto by s�dzi�, �e psy przenosi� nad inne zwierz�ta; by�y one dla niego zbyt ju� cywilizowane i nadto podobne do cz�owieka. Daleko wola� wr�ble dzikie i stworzenia, kt�re ze �wiatem, do kt�rego on nale�a�, nie mia�y zwi�zku. W nich on bez innego nad instynkt nauczyciela podpatrywa� to, co nie wiedzia� jak nazwa�, ale co w jego poj�ciu by�o prawdziwym �yciem natury. Gdyby Iwa� umia� m�wi�, co by on za �liczne historyjki m�g� prawi� o muchach, o stonogach i paj�kach, kt�rych obyczaje tak pilnie studiowa�. Najwi�ksz� rozkosz� dla niego by�o, gdy potrafi� odgadn��, intuicj� cudown�, na przyk�ad dok�d mucha leci, co robi� b�dzie i jaki j� los spotka. Niekiedy cudownie mu si� to udawa�o; na�wczas a� w r�ce plaska� z uciechy. W kredensie, pracuj�c zasmolony, wyrosn�� Iwa�. Natura nie da�a mu najmniejszego wdzi�ku, nawet w m�odo�ci. By� silny, zdr�w, wytrzyma�y, zahartowany � ale twarz mia� smutn�, na poz�r bez wyrazu, rys�w nieregularnych, zwi�d�� przed czasem, w�os naje�ony, oczy jakie�, jakby ob��kane. Zdawa� si� niezgrabnym, porusza� si� niezr�cznie. Powierzchowno�ci� wi�c losu sobie poprawi� nie mia� nadziei. Zdawa�o si�, �e go natura przeznaczy�a do prostej pracy, do zwierz�cego tylko za�ywania si�y. Nie mia� nieprzyjaci�, bo pos�uszny i cichy, nie nara�a� si� nikomu, s�owa nie burkn��, nie zniecierpliwi� si� nigdy, ale pokocha� go, ulitowa� mu si� te� nikt nie my�la�. By�a to istota oboj�tna; przechodzono oko�o niego, nie patrz�c, nikt si� nim nie zajmowa�. Gdy nareszcie wzrost ju� na ch�opca kredensowego uczyni� go za silnym, za du�ym, jednego pi�knego poranku dano mu suknie lokajskie, rozumie si� noszone i najgorsze. Rozpoczyna� nowy zaw�d, jako s�u�ka s�ug, przeznaczony do najutrapie�szych pos�ug, kt�re dla innych by�y wstr�tnymi. Zawsze jednak by�a to krescytywa2. Z niezmiern� czu�o�ci� spojrza� Iwa� na swojego nast�pc�, ch�opaka niesko�czenie �wawszego i wi�cej rozbudzonego, ni� on by�. Jako lokaj pocz�tkuj�cy mia� wprawdzie robot� za wszystkich, ale zawsze wi�cej w�r�d niej chwil wytchnienia i swobody. Wyrobi�o si� o nim na�wczas przekonanie, kt�re, jasno sformu�owane, on sam pods�ucha�. � G�upi ch�opiec, t�py, ale pracowity i nie ma z�ych na�og�w. Niewiele z niego zrobi� b�dzie mo�na, ale si� na machin� wykszta�ci niegorsz� od innych. Iwa� niezupe�nie to zrozumia�, lecz rzecz by�a zreszt� dla niego oboj�tn�. Nigdy nie mia� �adnej nadziei i �adnych pragnie�, nie czu� si� zdolnym do w�adania sob� i los sw�j zdawa� zupe�nie na ludzi. Co z nim miano zrobi�? Wi�cej czu� ciekawo�ci ni� strachu. Prawie w ten sam czas, gdy Iwa� przeobleczony zosta� lokaikiem, panicz przyjecha� na wakacje. Dano mu go do pos�ug. M�ode ch�opi� by�o �ywe, ogniste, ciekawe, rozpuszczone i wyda�o si� Iwasiowi przynajmniej tak ciekawe jak wr�ble. Bawi� go nadzwyczaj Alfredek, kt�ry w Iwasiu chcia� na pr�no znale�� powiernika, towarzysza, wsp�lnika do wybryk�w, a znalaz� tylko s�ug�, ale bezprzyk�adnego po�wi�cenia. Iwa� czu�, �e to by�o zupe�nie naturalnym, aby on podda� si� temu temperamentowi stworzonemu do rozkazywania; s�ucha� go z rozkosz�, got�w by skoczy� w ogie� i wod�. Bawi� go panicz. A�fredek nadu�ywa� ch�opca z egoizmem m�odo�ci chciwej �ycia, ale z�ym nie by�. Zaraz w czasie tych pierwszych wakacji, palec mu u lewej r�ki ustrzeli�, lecz Iwa� ani pisn��, ani si� poskar�y�. Dosta� za to star� chusteczk� na szyj� i dwa z�ote. Bez palca tego doskona�e si� obchodzi�, a rana zgoi�a si� bardzo pr�dko. Nast�pnego roku nog� z�ama�, usi�uj�c przy koniu pom�c Alfredowi i ratuj�c jego. Le�a� dosy� d�ugo, ale noga si� zros�a dobrze. Iwa� wi�cej si� przez to przywi�za� do Alfreda ni� on do niego, to pewna. Pan niewdzi�cznym nie by�, lecz zdawa�o mu si�, �e Iwasiowi niewiele potrzeba. Byt Iwasia nie polepszy� si�, tylko wi�cej nier�wnie mia� czasu na swe zabawianie si� natur�, ptakami, robakami i wszelkim bo�ym stworzeniem. By�o mu to zawsze najulubie�szym zaj�ciem. Ale mi�o�� ta i ciekawo�� stworze� r�nych nigdy go nie sk�oni�a do �apania ich i osadzania w niewoli. Instynkt jaki� m�wi� mu, �e na�wczas ju� by ich takimi, jakimi s�, nie widzia�, ale jakimi staj� si� w p�tach. Ogr�d by� dla niego rajem, a najdziksze k�ty najrozkoszniejszymi. Bardzo naturalnym te� by�o, �e ta ciekawo�� �ycia zapozna�a go z pasiecznikiem i zbli�y�a do pszcz�; zachwycony zosta� ich rozumem. By�by mo�e na zawsze pozosta� na wsi, nie wychodz�c poza dw�r, ogr�d i pasiek�, gdyby wojna nie wybuch�a, a panicz nie potrzebowa� i�� na t� wojn�. Z�o�y�o si� tak, i� pacho�ka wierniejszego da� mu rodzice nie mogli nad Iwasia. Z pocz�tku ta ogromna zmiana, kt�ra wprawi� mia�a w ruch, pchn�� w �wiat, przerazi�a go; ale Alfredek by� wes�, radowa� si� i �mia� z trwogi swego s�ugi. Iwa� musia� by� pos�usznym. Nauczono go, co mia� robi� z koniem, jak si� obchodzi� z pa�sk� broni�, co czyni�, czym i jak. Z niewygodami by� od dawna obyty g��d i ch��d znosi� lepiej ni� inni. Gdy wyci�gn�li w pole, Iwa�, cz�owiek nowy, znalaz� si� tu lepiej przygotowanym do �ycia �o�nierskiego, ni� ci nawet, co z nim byli oswojeni. Odgadywa� instynktem wiele rzeczy, bo w naturze tkwi b�j i ona do niego potajemnie usposabia. Zwierz�ce niemal rozwin�y si� w nim w�adze i przeczucia. Nikt nie s�ysza� w nocy lepiej najmniejszego w powietrzu drgni�cia, ziemi d�wi�ku, tego co wiatr przynosi�, co mrucza�o w jego powiekach. Z podziwieniem p�niej radzono si� Iwasia, gdy si� jego przepowiednie zi�ci�y nieraz. W pierwszej bitwie, Iwa�, z dala przy obozie b�d�c, oczyma �ciga� pana� I przyni�s� go rannego na swych r�kach, p�acz�c, a uratowa� kosztem ran, kt�rych nawet nie czu�. Alfredek winien by� mu �ycie, ale to tak si� zdawa�o obowi�zkowym, naturalnym, �e mu nawet nie dzi�kowa�. Iwa� te� by nie zrozumia� podzi�kowania; serce go poprowadzi�o. D�ugi czas up�yn��, nim si� ranny wyleczy�, nim chodzi� pocz��, nim si� wojna sko�czy�a i oba mogli powr�ci� do domu. Iwa� mia� tyle, je�li nie wi�cej, ran i blizn co pan jego, ale o tych nie wspomina� wcale. Doskona�y na wojnie, nieop�acony w obozie, Iwa� w domu nie m�g� si� przyda� panu Alfredowi. By� w najwy�szym stopniu niepoka�ny, niepozorny, niezgrabny, milcz�cy i w pokojach czyni� wra�enie niemi�e. Przez czas jaki� los jego zostawa� nie rozstrzygni�tym. On sam, cho� mu go wolno by�o wybiera�, nie my�la� wcale o sobie. Chcia� tylko pozosta� w miejscu i przy Alfredzie. Nie rozumia� �ycia gdzie indziej, tylko tu, gdzie by� od niepami�tnych czas�w. Po d�ugim wahaniu, dano mu miejsce przy kredensie. Powraca� niejako do swych wspomnie� dziecinnych, do lat ch�opi�cych. Ta� sama oboj�tno�� na los, kt�ra go dawniej odznacza�a, zosta�a cech� jego charakteru. Nic nie ��da�, niczego si� nie spodziewa�, sam nic dla siebie wymy��e� nie umia�. Stara mi�o�� zwierz�t, gdy powr�cili na wie�, obudzi�a si� w nim z si�� now�. Nigdy za to w �yciu nie spojrza� na kobiet� Iwa� bez jakiego� strachu, kt�rego sam nie rozumia�. To pewna, �e si� ich obawia� wszystkich i ucieka� od nich. Czy si� do tego przyczyni�o to, �e go dawniej ch�opi�ciem baby nielito�ciwie t�uk�y, trudno zgadn��, lecz w �yciu �adnej nie pokocha� i ani pr�bowa� si� zbli�y�. W rzadkich wypadkach, gdy kt�ra sobie z niego za�artowa� chcia�a albo istotnie ba�amuci� zamierza�a. Iwa� uchodzi�, wymyka� si�, unika� i tak by� zafrasowany, jakby go najwi�ksze nieszcz�cie spotka�o. Wiadomym by�o wszystkim, �e nawet w d�u�sze rozmowy z kobietami nigdy si� nie wdawa�. Odpowiada� nie patrz�c im w oczy, zbywa� s�owami kr�tkimi, odwraca� si�, wymyka�. W kredensie, mimo pracowito�ci Iwasia, czasu wiele zostawa�o mu nie zaj�tego. Na�wczas szed� albo do pasieki, lub w ogr�d, w g�szcze, k�ad� si� na ziemi i przypatrywa� �yciu, kt�re go otacza�o. Nikt tak dobrze nie zna� gospodarstwa mr�wek jak on, dro�yn, kt�rymi chodzi�y, ci�ar�w, kt�re d�wiga�y, kryj�wek, w jakich sk�ada�y swe zapasy. Poznawa� ich wiek po barwie i kszta�tach. Tak samo robaczki, �limaki, muszki, kt�rych nazwisk nie zna�, po swojemu je mianuj�c, mia� w pami�ci i rozpoznawa� wszystkie. Nikt nad niego obyczaju ptak�w, ich gniazd budowy, �piewu, znaczenia nie wiedzia� lepiej nad niego. Niekt�rych ro�lin i traw imiona, jakie im lud ponadawa� ponaucza� si� Iwa�, innym sam je wymy�la�. Mia� mi�dzy nimi ulubione i wstr�tne, przyjaci� i nienawidzonych. Tych gn�bi� wyrywa�, w chwilach rzadkich wi�kszego roznami�tnienia. W og�le jednak by� spokojny, nie porusza� si� �atwo i zimn� krew mia� zawsze. Ludzie, w�r�d kt�rych �y�, patrzyli na� z rodzajem politowania, by� im obcym, oni jemu. Daleko poufalej czu� si� ze zwierz�tami. Tak powoli doszed� Iwa� do lat �rednich, nie postrzeg�szy nawet, �e w tym kredensie i w domu, z kt�rym si� zr�s�, coraz by�o biedniej, g�odniej i ch�odniej. Zaraz po wojnie to si� z wolna czu� dawa�o. Alfred naprz�d �y� bardzo pa�sko, potem o�eni� si� i �ycie jeszcze si� wi�cej o�ywi�o. Pracy by�o wiele, cz�sto po ca�ych nocach. Hulanki te i zbytki im mniej na nie stawa�o, tym wi�kszym sza�em si� odznacza�y, jakby si� chciano upoi�, aby ko�ca nie widzie�. Jeden mo�e Iwa� go nie przeczuwa�, nie rozumia�� Jak piorun to spad�o na niego, gdy si� dowiedzia� nagle, i� Alfred maj�tek sprzedawa� albo raczej, i� mu go sprzeda� miano. Nie rozumia�, czy ma zawsze pozosta� przy kredensie czy i��? dok�d?� Gdy na ostatek i resztki kredensu zosta�y zlicytowane, poszuka� pana. Alfred nie mia� nic, wynosi� si� szuka� biednego chleba kawa�ka do miasta. Iwa� ani m�g� poj��, a�eby opu�ci� swego pana; by� to jedyny cz�owiek, z kt�rym go co� ��czy�o. Niewymowny, z trudno�ci� Alfredowi m�g� si� da� zrozumie�. � Ale, m�j Iwa�, co ja tam z tob� zrobi�? Ja sam nie wiem, co je�� b�d�? S�u��cego trzyma� nie mam za co� Iwa� nic a nic nie potrzebowa�. Naprz�d w ci�gu �ycia nic nie wydawa� na siebie, wi�c nie chc�c, grosza zebra� troch�, kt�rego ani liczy�, ani o niego dba�; po wt�re, m�g� pracowa� Nie da� si� wi�c odp�dzi� panu i wybra� si� z nim do miasta. Prawda, �e rozczulony tym po�wi�ceniem pan Alfred go u�ciska�; Iwa� nie wiedzia�, za co on mu m�g� dzi�kowa�? Szed� za instynktem� Inaczej nie m�g� post�pi�. Z nowymi lud�mi �y� nie potrafi�by nigdy. Z kredencerza wr�ci� tedy na s�ug� do wszystkiego, jakim by� w wojsku. Alfred naj�� gdzie� izdebk� na czwartym pi�trze, w alkierzyku bar��g sobie wys�a� Iwa�. Z pocz�tku sz�o jako tako, p�niej pan Alfred nie zawsze trze�wy do domu powraca� zacz��. To by�a kl�ska straszna dla Iwasia, kt�ry nie pi� nigdy nic pr�cz wody. Op�aka� to po cichu. Zamiast znale�� zaj�cie w mie�cie znalaz� tu stary �o�nierz towarzyszy i zabawia�, otumania� bied� swoj�. Iwa� musia� czatowa�, aby go na schody wci�gn��, rozebra�, po�o�y�, otuli�, przesiedzie� przy nim cz�� nocy. �a�owa� tego swojego pana, nie mog�c zrozumie� na�ogu jego. � Musi pi� z desperacji � m�wi� w duchu. � Taki pi�kny maj�tek mu zabrali. Za tymi starymi drzewami, kt�re Iwa� zna� od dzieci�stwa, i on t�skni� bolej�c, a we snach nigdy o niczym innym pr�cz nich nie marzy�. Panu Alfredowi uwag czyni�, przestrogi mu dawa�, nigdy by nie �mia� stary s�uga. My�la�, co to b�dzie, i oczy ociera�. Z pocz�tku wypadki te z paniczem, bo Iwa� Alfreda i teraz jeszcze tak nazywa�, trafia�y si� rzadziej, potem przypada� zacz�y cz�ciej coraz, na ostatek wesz�y tak we zwyczaj, �e s�uga musia� czatowa� na powracaj�cego, kt�rego zawsze kto� odprowadza� do wr�t kamienicy. Pomimo takiego �ycia Alfred, dzi�ki znajomym, przyjacio�om, rodzinie, utrzymywa� si� przez czas jaki�, p�aci� komorne i chodzi� dosy� porz�dnie ubrany. Iwa� jednak dostrzega�, �e coraz cia�niej by� musia�o. Gdy zaczyna�o brakn�� na pierwsze �ycia potrzeby, bardzo nieznacznie, aby panicza nie obrazi�, spr�bowa� czerpa� z w�asnych oszcz�dno�ci, byle mu na niczym nie zbywa�o. Pan Alfred wcale si� na tym nie pozna�, sz�o jak z p�atka. Iwa� m�wi� sobie; � Do czego mnie to potrzebne? Uchowaj Bo�e nieszcz�cia, a nie b�dzie nic, no, to co? P�jd� �ebra� pod ko�ci�; albo to mnie wiele potrzeba? Byle suchar a woda. W ci�g�ym prawie upojeniu, pan Alfred nie domy�la� si� nawet ofiary swojego s�ugi. Najsmutniejszym to by�o, �e im gorzej sz�o, tym biedny stary �o�nierz by� weselszym. Powtarza�: � Kiep �wiat � i zasypia� nuc�c piosenk� �o�niersk�. Iwa� s�ucha� jej i p�aka�. Jednego wieczoru pana Alfreda we dw�ch musieli wci�gn�� na wschody i ledwie na ��ku mogli po�o�y�, tak zbytkowa�, wyrywa� si� i dokazywa�. Nazajutrz zachorowa� mocno. W domu nie by�o ani z�amanego szel�ga. Iwa� doby� swojego sk�rzanego woreczka i czerpa� zacz�� z niego, nie my�l�c o jutrze. Alfred te� si� niczym nie troszczy�. Potrzeba by�o doktora, lekarstw, dozoru przy chorym, jad�a. P�aci�, milcz�c, s�uga za wszystko. Z przyjaci� i towarzyszy ma�o si� kto dowiadywa�, a nie pomaga� tak jak nikt. Par� razy jednak znalaz�o si� co� na stoliku przy ��ku, ale tego Iwa� nie tkn��; Alfred wpr�dce tym sam rozporz�dzi�. Z chorob�, pomimo starania lekarzy, sz�o gorzej coraz. Jednego dnia w korytarz wyprowadziwszy doktora, Iwa� poca�owa� go w r�k� i �mia� zapyta�: � Co b�dzie z paniczem? Doktor mu w oczy popatrzy�, poklepa� po ramieniu i ruszywszy g�ow�, rzek�: � Wsta� nie wstanie, ale poci�gnie jeszcze� I odszed�. W istocie Alfred ci�gn��. Polepszy�o mu si� nawet o tyle, �e m�g� na ��ku si���, obstawiony poduszkami, i zdawa�o mu si�, �e wkr�tce wstanie. Przyjaciele czasem przychodzili, grali w karty; zjawia�y si� butelczyny. Iwa� szepn�� o nich doktorowi, ale ten zby� go oboj�tnym ramion ruszeniem. Ci�gn�o si� tak dalej. Gorzej bywa�o, lepiej na przemiany, a stary �o�nierz wysech� na drzazg� i ledwie ju� dysza�. W woreczku Iwasia by�o w�a�nie mo�e tyle, ile na pogrzeb ubogi potrzeba. I jednego wieczoru zasn�� panicz, aby si� ju� nie obudzi�. S�uga by� przy nim jeden, na nim wszystko, ale na chwil� nie straci� potrzebnej przytomno�ci umys�u. Wcze�nie by� przygotowany do tej chwili, a nawet w duchu obrachowa�, co ona kosztowa� b�dzie. Nie zabrak�o wi�c niczego i pogrzeb ubogi odby� si� tak, jak nale�a�o, nawet si� znalaz� towarzysz, co krzy� �o�nierza poni�s� za trumn� na poduszce. Po pogrzebie, zaledwie Iwa� m�g� swoje �achmany wydoby� z alkierza, wszystko opiecz�towane. Znalaz� si� we wrotach kamienicy, z w�ze�kiem na plecach i z pr�nym woreczkiem sk�rzanym, w kt�rym kilka tylko z�otych pozosta�o. Nie umia� sobie powiedzie�, co czyni�, i nie wiedzia� nawet, gdzie przenocuje. Szcz�ciem lito�ciwy str� domu, kt�ry go widywa� cz�sto, a zna� z milczenia i pracowito�ci, na t� jedn� noc da� mu przytu�ek u siebie. D�ugo rozmawiali p�s��wkami. Iwa� chcia� pod ko�ci�. Str� mu dowodzi�, �e miejsca �ebrak�w nie sta�y otworem pierwszemu lepszemu do zaj�cia, �e si� o nie dobijano i nie bardzo �atwo by�o dosta� si� na wschodki. Musia� si� wkupi� lub wprosi�. C� tu by�o pocz�� z sob�? Si� mia� jeszcze tyle, �e co� robi� m�g� �atwo� ale co i gdzie? Przychodzi�o mu na my�l o �ebraninie na wie�, cho� tam ju� nikogo nie by�o, powr�ci�. Zna� ka�dy k�tek w niegdy� swojej wiosce. Zdawa�o mu si� obowi�zkiem tam p�j�� umiera�. Kawa� drogi! Przyjaciel str� nastr�czy� mu w biednej ubogiej kamieniczce dziur�, nie izdebk�, i obowi�zki od�wiernego. Tymczasem, by�o to b�ogos�awie�stwo bo�e. Iwa� tak ma�o potrzebowa�, byle gdzie g�ow� przytuli�. Zamiata� wi�c, porz�dkowa�, pracowa� i zas�ugiwa� si� jak umia�, aby go nie wyp�dzono. Nawyk�y do zaj�cia jakiego�, pomimo �e je sobie wyszukiwa�, �e si� do niego nastr�cza�, okrutnie nudzi� si� d�ugimi godziny. Siada� na�wczas w swojej dziurze i my�la�� B��dzi� po pustej i wymar�ej przesz�o�ci swojej. Izdebka by�a z dawna zaniedbana i opustosza�a. Przed Iwasiem mieszka�y w niej i rz�dzi�y si� swobodnie myszy. Z wielk� przyjemno�ci� ujrza� on je, powracaj�ce nie�mia�o. �ywo przypomnia�a mu si� m�odo�� owa, gdy ze zwierz�tami my�l� i duchem obcowa�� Myszy, jakby w nim przeczuwa�y przyjaciela, oswoi�y si� wpr�dce. Mia� wi�c przyjemno�� przypatrywa� si� im, wkr�tce coraz swobodniej harcuj�cym po pod�odze. �ywi� je okruszynami swojego chleba i stworzy� sobie z nich w�a�nie takie towarzystwo, jakiego mu by�o potrzeba. Rozumieli si�, jak nie mo�na lepiej. Zna� z nich ka�d� osobi�cie� a one si� go bynajmniej nie obawia�y. Opr�cz myszy izdebka obfitowa�a w paj�ki, kt�re sieci swe swobodnie po k�tach rozpo�ciera�y. Bawi�y i one Iwasia, i znajdowa� je rozumnymi bardzo. By� mo�e, i� inne jeszcze pomniejsze stworzenia nie usz�y jego baczno�ci; bo to pewna, �e nigdy �adnego �yj�tka nie zabi� ani si� nie brzydzi�. �ycie, we wszystkich swych tajemniczych przejawach, by�o dla niego rzecz� jak�� �wi�t�� wielk�, poszanowania godn�. W dziedzi�cu zamiataj�c, razu jednego znalaz� Iwa� zrzucony nie wiadomo sk�d wazonik rozbity, z resztk� ziemi tkwi�c� w niej na p� zesch�� nieznan� ro�link�. Sta� d�ugo nad trupem i my�la�� Na ostatek wzi�� go i zani�s� do swej ciupy. Ziemi� poprawiwszy, doniczk� zwi�zawszy, podlawszy zwi�d�� ro�link�, pocz�� je hodowa�. � A nu�? � m�wi� sobie. Zesch�a nasturcja, bo ona to by�a, cudem jakim� przysz�a do siebie z omdlenia i pocz�a blade puszcza� listki; blade, bo �wiat�a by�o tak ma�o i tak biedne, �e zabrak�o promieni, kt�re by j� pomalowa�y zielono. Zawsze to jednak by�o� �ycie! Iwa� triumfowa� prawie tak, jakby je cz�owiekowi ocali�. Myszy straci�y troch� jego serca� ca�e niemal wros�o do wazonika. Opr�cz nasturcji, pu�ci�y w nim doko�a jakie� trawy i mchy z nasionek w ziemi u�pionych� Iwa� ich wyrywa� nie �mia�. Dla niego trawa mia�a te� same prawo do �ycia co najwspanialsza arystokracja kwiatowa. Jedna doniczka, jakim sposobem potem pomno�y�a si� towarzyszkami kilkoma na oknie, o tym wiedzia� tylko on, co je gdzie� na bruku i �mietniskach podbiera�. Ogr�dek by� osobliwy, z kt�rego �mia�by si� ka�dy opr�cz tego, co go stworzy�. Dla niego by�o to czym� tak pi�knym, jak najwspanialsze orchidee, kt�re si� z�otem op�acaj�. Godzinami siedzia� nad nimi i podziwia�, podziwia� to �ycie, kt�re si� tak cudownie dobywa�o z niczego� z si�� niepochwycon�� Gdyby�my zar�czyli, �e Iwa� bywa� szcz�liwym w swych kontemplacjach natury tej biednej, chorowitej, cierpi�cej, nikt by nie uwierzy�; ale jemu tak ma�o by�o potrzeba� Z wolna zdziecinnia�, powraca� do tego stanu ducha i umys�u, z jakiego wyszed�. By� to ten sam Iwa�, kt�ry przy kredensie pomywaj�c, legiwa� pod p�otem w�r�d pokrzyw i przygl�da� si� na wiosn� kie�kuj�cej trawie. I tak, jednego dnia rano, gdy si� na podw�rzu w swojej nie pokaza� godzinie, gospodarz wszed�szy do izdebki zasta� go na ��ku ostyg�ym, a w�r�d pod�ogi ta�cuj�ce myszy, kt�re si� przera�one rozbieg�y. Na oknie kwit�a nasturcja, chora na bladaczk� 1 Epitet ornans (z �ac.) � tu: przydomek ozdabiaj�cy w znaczeniu ironicznym. 2 Krescytywa (z �ac.) � poprawa bytu, kariera.