; Autor opracowania oraz wsp�pracuj�cy |g z nim t�umacze s� znanymi i cenionymi || badaczami poezji antycznej, autorami licznych ksi��ek, rozpraw, artyku��w i przek�ad�w z tej dziedziny. Jerzy Danielewicz, profesor zwyczajny na DAM w Poznaniu, zajmuje si� m.in. poetyk� . hymnu antycznego, metryk� i liryk� greck�. g|jJ T�umaczy� poezj� �aci�sk�, niemieck�, a przede gg wszystkim greck�. Tej ostatniej dotyczy szereg ' jego studi�w teoretycznych, historycznoliterac- kich i interpretacyjnych. Obecnie pracuje nad wydaniem greckich poet�w lirycznych (me- licznych) wraz z obszernym komentarzem nai iL'nw\/m Alicja Szasty�ska-Siemion, profesor zwy- czajny na Uniwersytecie Wroc�awskim, od lat interesuje si� wieloma aspektami liryki greckiej, zw�aszcza jej gatunkami (monografia o epi- |nikionie) oraz recepcj� � od p�niejszej staro�ytno�ci po czasy nowo�ytne. Osobne ksi��ki po�wi�ci�a Pindarowi, kt�rego utwory �r�wnie� prze�o�y�a w obszernym wyborze, i Safonie. Jest znawc� greckiego epigr�matu. W�odzimierz Appel, dr hab., prof. UMK �y, w Toruniu, opublikowa� liczne prace z zakresu SS epiki (od Homera po p�ny antyk), hymnografii, S epigrafiki i leksykologii. W dw�ch ostatnio wy- danych monografiach zaj�� si� eposem Kwin- tusa ze Smyrny. T�umacz hymn�w homeryckich, Batrachomyomachii, elegik�w, Kamiennika Orfeusza i in. Pracuje nad s�ownikiem polsko- -ererkim ^.IM^. LIRYKA STARO�YTNEJ G RECJI Projekt ok�adki, stron tytu�owych i dzia�owych Wojciech Markiewicz Ilustracje Kazimierz Rojowski Przek�ad z j�zyka greckieg� W�odzimierz Appel, Jerzy Danielewicz, Alicja Szasty�ska-Siemion Redaktor Lidia Wro�ska-Idziak Korektor Czes�awa Dworaczek Praca dotowana przez Ministra Edukacji Narodowej Copyright � by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa-Pozna� 1996 ISBN 83-01-12022-3 Spis tre�ci Liryka staro�ytnej Grecji WSt�P .................... 12 Grecja okresu archaicznego i klasycznego ....... 12 Gatunki literackie poezji greckiej po Homerze ...... 18 Liryka w greckiej teorii poezji ........... 22 Melika .................... 24 Wa�niejsze gatunki poezji nielicznej ......... 34 Jamb i elegia ................. 52 Hymny homeryckie ............... 56 Kanon liryk�w ................. 60 Archiloch ................... 61 Alkman ................... 65 Safona .................... 68 Alkajos ................... 72 Stezychor ................... 74 �bykos .................... 78 Anakreont i anakreontyki ............. 79 Symonides .................. 81 Bakchylides .................. 84 Pindar .................... 85 Inni poeci meliczni ............... 88 Jambografowie ................. 96 Elegicy .................... 99 Recepcja liryki greckiej w Europie ......... 107 Nota edytorska ................ 126 Wyb�r bibliografii ............... 128 6 Spis tre�ci Antologia liryki staro�ytnej Grecji Archiloch ..................... 15( Pap. Colon. 7511; fr.l, 2, 3, 4, 5, 13, 14, 19, 21, 22, 23, 25, 30, 31, 34, 35,36,41, 48,93a,94,96,101,102, 105, 107,108, 109, 111, 114, 115, 116, 118, 120, 121, 122, 125, 126, 128, 130, 131, 133, 134, 168, 172. 173, 174, 176,177, 184, 185, 188, 189, 190, 191, 193, 196,197, 201, 205, 206, 322, 324 Alkman ...................... 16( Fr. l, 2, 3, 14a, 16, 17, 19, 20, 26, 27, 29, 38, 39, 40, 45, 55, 56, 58, 59a, 59b, 60, 81,82,89,90,98,116, 123, 125 Safona ...................... li Fr. l, 2, 5, 15, 16, 17, 22, 30, 31, 34, 44, 48, 49, 50, 55, 81, 94, 95, 96, 102, 104, 106, 110, 111, 112, 114, 115, 116, 117, 118, 121, 126, 130, 131, 132, 137, 138, 140,141,148, 150, 154, 168c f Alkajos ...................... 200 Fr.298, 6a, 10, 34, 38,42,45, 69,70, 71, 72, 73, 117, 119, 129, 130b, 141, 200, 283, 296b, 304, 308b, 322, 326, 208, 327, 332, 333, 335, 338, 342, 343, 345, 346, 347a, 348, 349, 350, 357, 358, 360, 362, 364, 365, 366, 367, 369, 371, 374, 376, 384, 400 Stezychor ..................... 225 Gerioneida � fr. S7, S8, SIO, Sl l, S12, S13, S14, S15, S16, S17, S19; Tebaida � fr. 222b; Igrzyska nad grobem Peliasa � fr. l (178); Helena � fr. 10 (187); Odwo�anie pie�ni (Palinodia) � fr. 15 (192); Zburzenie Ilionu � fr. 23 (200), S88, S89, S105b; Erifyle � fr. S148; Powroty � fr. 32 (209); Oresteja � fr. 33 (210), 34 (211), 35 (212); 40 (217); 42 (219); �owcy dzika � fr. 44 (221); 45 (222); 46 (223); 55 (232); 56 (233); 58 (235); 63 (240); 67 (244); 68 (245); 101 (278) �bykos ...................... 239 Fr. S (151), 4 (285), 5 (286), 6 (287), 7 (288), 22a (303), 22b (303), 29 (310), 32 (313), 33 (314), 34 (315), 36a (317), 40 (321) Anakreont ..................... 24. Fr. l (346), 2 (347), 3 (348), 4 (349), 7 (352), 8 (353), 9 (354), 11 (356), 12 (357), 13 (358), 14 (359), 15 (360), 16 (361), 17 (362), 21 (366), 27 (372), 28 (373), 30 (375), 31 (376), 33 (378), 34 (379), 35 (380), 36b (381), 38 (383), 39 (384), 40 (385), 42 (387), 43 (388), 44 (389), 45 (390), 49a (394), 49b (394), 50 (395), 51 (396), 52 (397), 53 (398). 54 Spis tre�ci (399) 55 (400), 57c (402), 58 (403), 62 (407), 63 (408), 64 (409), 65 410)' 66a (411), 67 (412), 68 (413), 69 (414), 71 (416), 72 (417), 73 (418) 74 (419), 75 (420), 76 (421), 78 (423), 82 (427), 83 (428), 84 (429),' 85 (430), 86 (431), 87 (432), 92 (437), 94 (439), 95 (440), 100 (445), 105 (450), 114 (459), 115 (460), 2, 5 261 Anakreontyki .........����.... 1, 6, 7, 8, 9, 11, 15, 19, 20, 22, 23, 24, 26, 29, 35, 39, 48, 53 Symonides ..................... 272 Fr. l (506), 2 (507), 3 (508), 4 (509); Dla syn�w Ajatiosa za zwyci�stwo wierzchowca � fr. 6 (511); 7 (512), 10 (515), 11 (516), 12 (517), 15 (520), 16 (521), 17 (522), 18 (523), 19 (524), 20 (525), 21 (526), 22 (527), 26 (531), 36 (541), 37 (542), 38 (543), 48 (553), 50 (555), 59 (564), 62 (567), 70 (575), 74 (579). 76 (581), 77 (582), 79 (584). 80 (585), 81 (586), 85 (590), 88 (593), 90 (595), 92 (597), 93 (598), 97 (602), 98 (603), 100 (605); Elegia o bitwie pod Platejami � fr. 11; Elegie biesiadne: M�odo�� i staro�� � fr. 19, 20, Kres dzieci�stwa � fr. 21, Wyspa Szcz�liwo�ci � fr. 22 Bakchylides .................... 288 Epinikia: 2, 3, 4, 5, 6, 11; dytyramby: 18 (4), 19 (5); fr. 1, 2; Pean na cze�� Apollona Pytyjskiego z Asine � fr. 4; fr. 5, 11-12, 13, 14, 15, 17, 18, 19; Dla Aleksandra, syna Amyntasa � fr. 20B; fr. 21 Pindar ...................... 320 I Oda Olimpijska; Hymn dla Teba�czyk�w � fr. 29, 30, 33c, 33d, 39, 42; Pean dla Kejczyk�w na Delos � fr. 52d; Pean dla Delfij- czyk�w � fr. 52f; Pean dla Teba�czyk�w na cze�� Ismeniosa � fr. 52k; fr. 61; Dytyramb dla Ate�czyk�w � fr. 75; Dytyramb dla Ate�czyk�w � fr. 76-77; Prosodion na cze�� Artemidy � fr. 89a; 95-96, 105, 108, 110; Enkomion dla Ksenofonta z Koryntu � fr. 122; Enkomion dla Theoksenosa z Tenedos � fr. 123; Enkomion dla Trasybulosa z Akragantu � fr. 124a-b; fr. 127, 129, 131b, 133, 137, 140d, 141, 169a, 180, 205, 214, 227, 232 Korynna ..................... 347 Fr. l (654), 2 (655), 4 (657), 5 (658), 7 (660), lla-b (664), 13 (666), 16 (669), 21 (674) Eumelos ...................... 352 Fr. l (696) Spis tre�ci Terpander .... Fr. l (697), 2 (698) Lasos ...... Hymn na cze�� Demeter Hermio�skiej � fr. l (702) Pratinas ...................... Fr. l (708), 2 (709), 3 (710), 5 (712) Timokreon ..................... Fr. l (727), 2-3 (728-729), 5 (731) Diagoras ..................... Fr. l (738) Praksylla ..................... Hymn na cze�� Adonisa � fr. l (747); Achilles � dytyramb � fr. 2 (748), 3 (749), 4 (750), 8 (754) Eurypides ..................... Fr. l (755) Melanippides .................... Danaidy � fr. l (757); Marsjasz � fr. 2 (758); Persefona � fr. 3 (759), 4 (760), 5 (761). 6 (762), 7 (763) Likymnios ..................... Fr. 2 (769), 3 (770), 4 (771) Timotheos ..................... Cyklop � fr. 4 (780); Persowie � fr. 12 (788), 13 (789), 14 (790), 15 (791). 20 (796), 24 (800), 26 (802) , Telestes ...................... Argo � fr. la-c (805); Asklepios � fr. 2 (806); Dytyramb � Hyme- najos � fr. 4 (808); fr. 6 (810) Arifron ...................... Fr. l (813) Filoksenos z Kythery ................. Fr. 8 (821), 15 (828), 20 (833) Filoksenos z Leukady ................. Uczta � fr. (836)a-b Arystoteles ..................... Fr. l (842), 673 Lykofronides .................... Fr. l (843), 2 (844) 35 35. 35 36� 363 364 367 368 382 383 384 388 390 Spis tre�ci Hermolochos .......-������������ Fr. l (846) Pie�ni ludowe .................... Fr 2 (848), 3 (849), 5 (851), 6 (852), 7 (853), 8 (854), 10 (856), 11 (857), 17 (863), 19 (865), 21 (867), 23 (869). 24 (870), 25 (871), 26 (872) Skolia attyckie ................... l (884). 2 (885), 3 (886), 4 (887), 6 (889), 7 (890), 8 (891), 9 (892), 10 (893), 11 (894), 12 (895), 13 (896), 14 (897), 15 (898), 16 (899), 17 (900), 18 (901), 19 (902). 20 (903), 21 (904), 22 (905), 23 (906), 24 (907), 25 (908), 26 (909), 30 (913) Utwory bezimienne .................. 17 (935); Hymn do Pana � 18 (936), 21 (939), 35 (953), 41 (959), 58 (976), 70 (988), 91 (1009), 100a-b (1018), 101 (1019) Semonides ..................... Fr. l. 2, 3, 4, 6, 14, 7 Hipponaks ..................... Fr.3-3a,5-10, 13-14, 15, 16, 19,25, 26-26a,27, 28, 29a, 32, 34, 36, 38,39, 42, 66, 67. 68, 79,115,117,118,119, 120-121, 128 Ananios ...................... Fr. l, 2-3, 4, 5 Kallinos ....... Fr. l (1) Tyrtajos ...................... Fr. 2 (la), 4 (lb, 1-2; 14, 3-10), 5 (2-4), 6-7 (5), 10 (6-7), 11 (8), 12 (9) Mimnermos .... Fr. 4-5 (l), 8 (2), 9 (3), 12 (5), 24 (6), 1 (7), 2 (8), 3 (9), 11-Ua (10), 6 (11), 7 (12), 15-16 (13), 13a (21), 14 (23) Asjos Fr.14 Solon . Fr. 13 (l); Salamina � fr. 1-3 (2); fr. 4 (3), 4a (4), 4b-c (5), 15 (6), 5 (7), 6 (8), 7 (9), 19 (11), 9 (12), 12 (13), 10 (14), 11 (15), 25 (16), 23 (17), 24 (18), 14 (19), 16 (20), 17 (21), 22a (22), 27 (23), 26 (24), 29 (25), 20 (26), 21 (27), 18 (28), 32 (29), 33 (29a), 34 (29b), 36 (30), 37 (31), 38 (32) 10 Spis tre�ci Fokylides ..................... 45 3,4,5 Teognis ...................... 4^ Ksi�ga I � 1-158 (19-254); Ksi�ga II � 1231-1234, 1235-1238, 1238a-b, 1239-1240, 1241-1242, 1243-1244, 1245-1246, 1247-1248, 1249-1252, 1253-1254, 1255-1256, 1257-1258, 1259-1262, 1263-1266, 1267-1270, 1271-1274, 1275-1278, 1278a-b, 1278c-d, 1279-1282, 1283-1294, 1295-1298, 1299-1304, 1305-1310, 1311-1318, 1318a-b, 1319-1322, 1323-1326, 1327-1334, 1335-1336, 1337-1340, 1341-1344, 1345-1350, 1351-1352, 1353-1356, 1357-1360, 1361-1362, 1363-1364, 1365-1366, 1367-1368, 1369-1372, 1373-1374, 1375-1376, 1377-1380, 1381-1385, 1386-1389 Ksenofanes ..................... Fr. l (l), 2 (2), 3 (3), 5 (4), 6 (5), 7-7a (6), 8 (7), 9 (8), (13), (14), (15), (16), 14 (17), (18), (19), (20), A14 (22), (23), (24), (26), (27), (28). (29), (30), (31), (32), (33), (34), (35), (36), (37), (39) �on ........................ Fr. 26, 27, 30, 32, 5 (744), 6 (745), 7 (746) Kritias ...................... Fr. 2, 4, 5, 6, 3 Dionysios Chalkus .................. Fr. l, 2, 3, 4, 5 Buenos ...................... Fr. l, 2, 3, 4, 5, 6, 8 Hymny homeryckie .................. 4' Hymn V do Afrodyty; Hymn VI do Afrodyty; Hymn XVIII do Hermesa; Hymn XIX do Pana; Hymn XXVII do Artemidy; Hymn XXVIII do Ateny Wyb�r tekst�w w oryginale greckim ............ LIRYKA STARO�YTNEJ G R E C l l Grecja okresu archaicznego i klasycznego 13 Tw�rczo�� wi�kszo�ci autor�w obj�tych niniejsz� antologi� przypada ni wieki VII-IV p.n.e. S� to zatem p�niejsi od Homera poeci dwu okres�w' w dziejach literatury greckiej: archaicznego i klasycznego lub � wed�ug; szerszego okre�lenia � poeci epoki helle�skiej. Ten ostatni termin wydaje si�, w naszym wypadku szczeg�lnie stosowny, gdy� okre�la zarazem ramy teryto- j rialne przedstawianej tu poezji. Uzmys�awia do�� istotn�, a nie zawsze i w pe�ni dostrzegan� prawd�, �e jest to dorobek wszystkich Hellen�w (a nie | wybranej ich grupy), w kt�rym na przyk�ad udzia� Ate�czyk�w stanowi zaledwie drobn� cz�stk� ca�o�ci. Poeci meliczni, jambografowie, elegicy, auto- rzy hymn�w homeryckich pochodzili z najrozmaitszych zak�tk�w �wiata greckiego i dzia�ali na szerokim obszarze, tak�e poza P�wyspom Ba�ka�- skim: na wybrze�ach Azji Mniejszej i wyspach Morza Egejskiego, na Sycylii i w po�udniowej Italii. Zar�wno tego rodzaju fakty z zakresu biografii literackiej poszczeg�lnych tw�rc�w, jak i ca�y szereg innych zagadnie�, zwi�- zanych z politycznymi, spo�ecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami ich tw�rczo�ci, wymagaj� cho�by skr�towego zarysowania t�a historycznego. Grecja okresu archaicznego i klasycznego Rozmieszczenie plemion Grecja w interesuj�cej nas epoce dzieli�a si� na wiele drobnych pa�stewek, kt�rych wi�kszo�� pos�ugiwa�a si� odr�bnymi dialektami wsp�lnego wszyst- kim j�zyka greckiego; zdarza�y si� te� enklawy jednego dialektu na teryto- rium drugiego (np. Doris w Grecji �rodkowej). �r�d�em owego przemieszania by�y fale migracji, zw�aszcza jedna z nich zwi�zana z podbojem Grecji przez wojownicze plemi� Dor�w w ci�gu XII w. p.n.e. Przynios�a ona znaczne zmiany w dotychczasowym rozmieszczeniu plemion. Nowy i ostateczny po- dzia� teren�w mi�dzy grupy m�wi�ce tymi samymi dialektami utrwali� si� w wiekach nast�pnych. Jonowie, zamieszkuj�cy dot�d du�e obszary Grecji a� po zachodni� jej cz��, zepchni�ci zostali na wsch�d: do Attyki, na wyspy Morza Egejskiego i do �rodkowej cz�ci Azji Mniejszej (zwanej st�d Joni�). potomkowie dawnych Achaj�w utrzymali si� jedynie w �rodkowej cz�ci Peloponezu, g�rzystej Arkadii, oraz na Cyprze, skolonizowanym przez plemi� achajskie jeszcze w XIV w. Eolowie usadowili si� w Tesalii i Beocji; cz�� przesiedli�a si� na przeciwleg�e, p�nocno-zachodnie wybrze�a Azji Mniejszej i kilka po�o�onych obok wysp (najwi�ksz� z nich by�a Lesbos). Dorowie narzucili sw�j dialekt po�udniowej i wschodniej cz�ci Peloponezu, po�u- dniowo-zachodnim wybrze�om Azji Mniejszej oraz kilku wyspom, mi�dzy innymi Krecie, Rodos, Kos, Melos. Na p�nocy Peloponezu i w znacznej cz�ci Grecji �rodkowej m�wiono tak zwanym dialektem p�nocno-zachod- nim, bliskim doryckiemu. Rozbicie polityczne i rz�dy arystokracji Tak rozmieszczone szczepy greckie, obejmuj�ce szereg drobniejszych pa�- stewek, nie zjednoczy�y si� nigdy w jeden og�lny organizm pa�stwowy. Owo polityczne rozbicie Grecji t�umaczy si� zar�wno specyficznymi czynnikami geograficznymi tego kraju (niekorzystne ukszta�towanie terenu), jak i brakiem bezpo�redniego zagro�enia od strony l�dowej, kt�re zmusi�oby mieszka�c�w do skupienia si� w jednolite pa�stwo o silnej w�adzy centralnej. W tych warunkach w�adza monarchiczna uleg�a w wi�kszo�ci pa�stewek greckich likwidacji ju� na pocz�tku I tysi�clecia p.n.e. Klas� panuj�c� sta�a si� grupa naj zamo�niej szych w�a�cicieli maj�tk�w ziemskich � arystokracja, rz�dz�ca bezwzgl�dnie przez wybieranych z w�asnego grona urz�dnik�w. Proces ten nie zachodzi� r�wnocze- �nie we wszystkich pa�stewkach, lecz by� zr�nicowany w czasie. Polis W okresie rz�d�w arystokracji �ycie polityczne skupia�o si� w pa�st- wie-mie�cie (polis), podstawowej kom�rce �ycia greckiego, sk�adaj�cej si� z o�rodka miejskiego wraz z okalaj�cym obszarem p�l i pastwisk. Ta ukszta�- towana w czasach Homera i Hezjoda (IX-VIII w. p.n.e.) forma ustrojowa mia�a wielkie znaczenie dla przysz�ego �ycia politycznego Grecji i zawa�y�a na sposobie my�lenia Grek�w. Ka�da polis rz�dzi�a si� w�asnymi prawami 1 dba�a o zachowanie swej odr�bno�ci pa�stwowej, nawet w�wczas, gdy znalaz�a si� w zwi�zku miast, w kt�rym silniejszy partner d��y� do hegemonii nad pozosta�ymi cz�onkami. 14 Liryka staro�ytnej Grecji Wielka Kolonizacja Z pocz�tkiem VIII w. p.n.e. Grecja prze�ywa�a znaczne trudno�ci gos- podarcze. Coraz powszechniejszy brak �rodk�w do �ycia w ubogo wyposa�o-| nym przez natur� kraju, przy skupieniu w r�kach zach�annej arystokracji znacznych obszar�w ziemi, prowadzi� nieuchronnie do krwawych walk mi�- dzy tymi, co sami nazwali si� �najlepszymi" (dristoj) a walcz�cymi o udzia� w rz�dzeniu �z�ymi" (kak�j). Jedynym wyj�ciem z kryzysowej sytuacji okazy-) wa�a si� wielokro� emigracja z rodzinnego miasta, najcz�ciej organizowana! zespo�owo, i szukanie szcz�cia na obczy�nie. Te pierwsze, spontaniczne wyprawy da�y od po�owy VIII w. p.n.e. pocz�tek szerokiemu, zorganizowane- mu ruchowi migracyjnemu poza basen Morza Egejskiego, zwanemu Wielk� Kolonizacj�. Trwa� on do VI w. p.n.e. i mia� charakter niejednolity: od wyra�nie agrarnego do wy��cznie handlowego. W procesie kolonizacji uczest- niczy�a jedynie pewna cz�� miast greckich. Szczeg�lnie pr�nymi o�rodkami okaza�y si� w Grecji w�a�ciwej Chalkis i Eretria na Eubei, a ponadto Korynt i Megara. Poniewa� wyspy Morza Egejskiego: Cyklady i Sporady oraz pobrze�e ma�oazjatyckie by�y ju� od wiek�w zasiedlone przez Grek�w (nie tylko na skutek najazdu Dor�w, ale i wcze�niej, w tak zwanej epoce myke�skiej), fala nowej kolonizacji skierowa�a si� g��wnie na zach�d (mi�dzy innymi na Sycyli� i do po�udniowej Italii) oraz ku Egiptowi i Cyrenajce w p�nocnej Afryce. Z innych dokona� odnotujmy tu jeszcze zasiedlenie P�wyspu Chal- kidyjskiego, cz�ci pobrze�a Tracji, brzeg�w Hellespontu, Propontydy i Mo- rza Czarnego (kolonie p�nocno-wschodnie by�y zak�adane przede wszystkim przez bogate miasta ma�oazjatyckie z Miletem na czele). Wielka Kolonizacja wywar�a wp�yw na wiele dziedzin �ycia greckiego, mi�dzy innymi przyspieszy�a zachodz�ce w Grecji procesy gospodarczo-spo- �eczne. Dzi�ki niej zwi�kszy�a si� znacznie wymiana handlowa z obcymi narodami. Pozyskanie nowych rynk�w zbytu przyczyni�o si� do rozwoju rzemios�a, opartego w coraz wi�kszym stopniu na pracy niewolnik�w (dostar- cza� ich handel tym �ywym towarem). Konflikty spo�eczne Rozwarstwienie spo�eczne sta�o si� �r�d�em wielu konflikt�w. Charaktery- styczne dla okresu ko�cz�cej si� kolonizacji by�o domaganie si� bogatych kupc�w i rzemie�lnik�w udzia�u w rz�dach. Z drugiej strony pog��bi� si� odwieczny konflikt mi�dzy wzbogacon� dzi�ki otwarciu si� nowych mo�liwo- Grecja okresu archaicznego i klasycznego 15 �ci handlowych arystokracj� a ch�opstwem, nie b�d�cym w stanie sprosta� zmienionym wymogom ryku i uzale�nionym od bogatych w�a�cicieli ziem- skich na skutek zad�u�enia. Sytuacja taka doprowadzi�a do gwa�townych ruch�w spo�ecznych, kt�re na przyk�ad w Megarze, mie�cie poety Teognisa, spowodowa�y upadek w�adzy arystokratycznej. �Po�rednicy" Wobec gro�by przewrotu arystokracja zmuszona by�a p�j�� na daleko posuni�te ust�pstwa. Ju� w VII w. p.n.e. zdarza�o si�, �e przekazywano w�adz� wybitnej jednostce, powierzaj�c jej przeprowadzenie reform, przede wszystkim spisanie prawa zwyczajowego, dot�d samowolnie interpretowanego przez arystokratycznych urz�dnik�w. Do grona takich ludzi, zwanych ajsymnetami (Ip ajsymnetes, inna nazwa: diallaktes � pojednawca, po�rednik), nale�a� mi�dzy innymi Pittakos na Lesbos, cz�sto wymieniany w pie�niach Alkajosa. W Ate- nach misj� zreformowania pa�stwa, po nie spe�niaj�cym oczekiwa� akcie spisania praw przez Drakona (w 621 r. p.n.e.), powierzono poecie Solonowi (594). Tyrania Nie zawsze jednak ugodowa polityka arystokracji doprowadza�a do roz�ado- wania napi�tej sytuacji. Momenty s�abo�ci antagonistycznych grup wykorzysty- wa�y chciwe w�adzy jednostki, kt�re przy poparciu ludu lub wprowadzaj�c najemn� si�� zbrojn� si�ga�y po w�adz�. Byli to tak zwani tyrani. Tyrania pojawi�a si� najwcze�niej w miastach Jonii i na wyspach Morza Egejskiego. Szczeg�ln� s�aw� zdoby� tam w VI w. p.n.e. Polikrates z Samos, mecenas sztuki i protektor poet�w �bykosa i Anakreonta. Instytucja tyranii by�a te� charakterys- tyczna dla kilku miast Istmu w drugiej po�owie VII w. p.n.e., zw�aszcza Koryntu, w kt�rym na prze�omie wieku VII i VI panowa� s�ynny Periander, opiekun poety i muzyka Ariona. Szczeg�lny rozkwit prze�ywa�a tyrania w miastach po�udnio- wej Italii i Sycylii; o wp�ywie p�niejszych o jeden wiek tyran�w sycylijskich na krzewienie poezji wspomnimy przy omawianiu tw�rczo�ci Bakchylidesa i Pinda- ra. W Atenach zas�u�on� s�aw� mecenasa i opiekuna sztuk pi�knych zdoby� w VI w. p.n.e. tyran Pizystrat, utrzymuj�cy na swym dworze poet�w Symonidesa i Lasosa. Mimo powa�nych zas�ug w dziedzinie gospodarczej i kulturalnej tyrani me cieszyli si� sympati� w �wiecie greckim. Odnosi�a si� do nich wrogo nie tylko arystokracja, kt�r� zaciekle zwalczali, ale z czasem i masy ludowe, kt�rym nie Przyznano �adnych praw. Wielce znamienna jest rado��, z jak� s�awiono w piosenkach attyckich zab�jc�w tyrana Hipparcha, syna Pizystrata. 16 Liryka staro�ytnej Grecji Grecja okresu archaicznego i klasycznego 17 Oligarchia i demokracja Obalenie tyran�w, kt�re w Grecji w�a�ciwej nast�pi�o oko�o 500 r. p.n.e. pozwoli�o w wielu wypadkach odzyska� w�adz� arystokracji. Nie posiada�a ona ju� jednak dawnego monopolu politycznego, gdy� znaczne wp�ywy osi�gn�li obok niej bogaci kupcy, w�a�ciciele warsztat�w rzemie�lniczych, armatorzy czy �bankie- rzy". Powsta�a nowa forma ustrojowa, charakterystyczna dla wi�kszo�ci pa�stw greckich w p�niejszym okresie � oligarchia. Dwa najpot�niejsze pa�stwa greckie wieku V p.n.e.. Ateny i Sparta, posz�y jednak inn� drog�. W Atenach zapanowa� dobrze funkcjonuj�cy ustr�j demokratyczny, Sparta kultywowa�a sw�j specyficzny, wykszta�cony ostatecznie w VI w. p.n.e. ustr�j z�o�ony z element�w monarchii, arystokracji i demokracji, aczkolwiek trzeba stwierdzi�, i� szerokie kompetencje wp�ywowego kolegium najwy�szych urz�dnik�w � pi�ciu efor�w � pozwalaj� nam tu m�wi� o faktycznym istnieniu ustroju oligarchicznego, f S Zagro�enie perskie W drugiej po�owie VI w. p.n.e. dosz�o do uzale�nienia pa�stw greckich Azji Mniejszej od pot�nej monarchii perskiej utworzonej przez Cyrusa Wielkiego (zm. w 529 r.) i rozbudowanej przez jego nast�pc�w. Gro��ce ruin� gospodar- cz� ograniczenie swob�d handlowych i narzucenie ma�oazjatyckim miastom greckim wiernopodda�czych tyran�w doprowadzi�o na prze�omie wiek�w VI i V do powstania miast jo�skich, krwawo st�umionego przez Pers�w (upade^ Miletu w 494 r.). Powstanie to, jak r�wnie� pomoc, jakiej udzieli�y Atenjj powsta�com, sta�y si� pretekstem do zorganizowania wypraw perskich prze! riwko Grecji. Zosta�y one zwyci�sko odparte przez zjednoczone w obroni swej wolno�ci prawie wszystkie pa�stwa greckie. Wielkie bitwy stoczon w czasie kolejnych wypraw: zwyci�stwo Ate�czyk�w pod Maratonem (490; kl�ska oddzia�u sparta�skiego w w�wozie termopilskim (480), zwyci�ska bitw, morska floty ate�skiej pod Salamin� (480), zwyci�stwa greckie pod Platejam i u przyl�dka Mykale (479), wzmocni�y poczucie jedno�ci narodowej, istniej� cej przecie� pomimo wszelkich podzia��w politycznych i wyra�aj�cej si� we wsp�lnych kultach, obyczajach i instytucjach kulturalnych. Rywalizacja mi�dzy Atenami i Sparta Zwyci�ska wojna z Persj� mia�a jednak tak�e inny skutek uboczny w postaci wzmocnienia presti�u dw�ch najwi�kszych pot�g greckich: Aten i Sparty. Ate�ski Zwi�zek Morski, relikt wojny og�lnonarodowej, sta� si� dla Aten narz�dziem zdobywania hegemonii nie tylko w�r�d pa�stw zwi�zko- wych lecz r�wnie� na terenie Grecji kontynentalnej. Po�owa wieku V jest okresem wielkiego rozkwitu Aten, wykorzystuj�cych sw� przewag� w Zwi�z- ku do osi�gni�cia korzy�ci gospodarczych. Jest to zarazem okres niebywa�ego rozwoju kulturalnego Aten, kt�re sta�y si� teraz w wielu dziedzinach o�rod- kiem �ycia duchowego Hellady. Hegemonii Aten przeciwstawia�a si� Sparta, najwi�ksze pa�stwo Peloponezu, przewodz�ca zorganizowanemu tam Zwi�z- kowi Peloponeskiemu. D�ugotrwa�a, wyniszczaj�ca i okrutna wojna mi�dzy tymi pa�stwami by�a w tej sytuacji konfliktem niemal og�lnohelle�skim. Zako�czy�a si� w 404 r. ca�kowit� kl�sk� Aten i rozwi�zaniem Zwi�zku Morskiego. Zwyci�ska Sparta przej�a si�� pozycj� hegemona w �wiecie greckim, nie by�a jednak w stanie przez d�u�szy czas jej utrzyma� wobec powszechnej niech�ci, z jak� przyjmowano w wyswobodzonych miastach dawnego Zwi�zku Morskiego narzucanie ustroju oligarchicznego i �ci�ganie danin pieni�nych, a tak�e na skutek trudno�ci natury wewn�trznej. Grecja w pierwszych dziesi�cioleciach IV w. p.n.e. Nast�pstwem wojny peloponeskiej by�o os�abienie ca�ej Grecji i rozdrob- nienie polityczne Hellen�w. Ju� po paru latach zacz�y si� ponownie walki o hegemoni� w �wiecie greckim; na ich przebieg wp�ywa�y w niema�ym stopniu pieni�dze i dyplomacja perska. Przeciwko Sparcie wyst�pi�y Ateny, a wraz z nimi nowa pot�ga � Teby, ponadto Korynt, Argos i inne pa�stwa greckie (by�a to tak zwana wojna koryncka). Zwyci�stwo floty perskiej, dowodzonej przez Ate�czyka Konona, nad eskadr� sparta�sk� pod Knidos w drugim roku trwania tej wojny (394 r. p.n.e.) sk�oni�o Spart� do pr�b porozumienia z Persami, przyj�tych przez nich �yczliwie z obawy przed odrodzeniem si� pot�gi Aten. Cen� za zawarcie tak zwanego pokoju Antalki- dasa w 387/386 r. by�a rezygnacja z obrony miast greckich w Azji Mniejszej, kt�re po trwaj�cym wiek okresie wolno�ci wr�ci�y pod panowanie perskie. Pok�j narzucony pozosta�ym pa�stewkom Grecji zapewnia� im wzgl�dn� autonomi�; ��czenie si� w zwi�zki (poza Peloponeskim) by�o rozumiane jako wykroczenie przeciw jej zasadom i �cigane przez znajduj�c� si� u szczytu Pot�gi Spart�. Kres jej �wietno�ci po�o�y�y Teby, zadaj�c Spartanom druzgo- t^c� kl�sk� pod Leuktrami w 371 r. i przejmuj�c na dziesi�� lat hegemoni� na Peloponezie. Utraci�y j� za spraw� zaniepokojonych uk�adem si� Aten, kt�re same nie zdo�a�y ju� narzuci� swojego zwierzchnictwa Grecji. Wyniszczone w�asnymi r�koma pa�stewka greckie nie opar�y si� po latach nowemu prze- ciwnikowi z p�nocy � Macedonii, kt�rej w�adca Filip II zwyci�stwem pod Cherone� w 338 r. p.n.e. zako�czy� epok� niepodleg�o�ci Grecji. - Liryka staro�ytnej Grecji 18 Liryka staro�ytnej Grecji Gatunki literackie poezji greckiej po Homerze 19 >m s�u�y� z czasem r�wnie� katalog uczestnik�w wyprawy na Troj� zawarty II ksi�dze Iliady); z powy�szych wzgl�d�w w okresie rz�d�w arystokracji , VTT i VT w. nowsta� szeree teso rodzaiu dzie�. Heziodowe Eoie natomiast Gatunki literackie poezji greckiej po Homen II ICS1CU/'C �tluuyi, ^ y^ v� J ^JOZJy \,ii n^jyi^uwt w L7&i^oi^ i^�uwv ciiJfauJA-ia^Jl rLpika YJJ ; y^ y/ powsta� szereg tego rodzaju dzie�, Hezjodowe Eoje natomiast Dwa najstarsze dzie�a literatury greek' � n- A � ozd�to do nieproporcjonalnie wielkich rozmiar�w nieautentycznymi dodat- IX-VII w.), daj� epice bohaterskiej nrymT h ' odyseja kowane ii ami. Nie mo�na jednak uwa�a� Hezjoda za poet� arystokracji. Stworzony tekstowo gatunk�w literackich staro�ytn "'H^l ,sto^l ^okumentowanyci przeze� epos dydaktyczny Prace i dnie jest w pocz�tkowej swej cz�ci g�osem czaj� (b�dzie o tym mowa ni�ej) fakt istn^ � � ' cho� zarazem Po�wiad protestu przeciw krzywdz�cym wyrokom przekupnych s�dzi�w arystokraty- � pierwszych form lirycznych Pnn, l Gnla~ P1'2^1121)11111^.) r�wnoleg�eg cznych, napisanym w duchu nowej etyki ch�opskiej, w kt�rej nale�n� sobie c�w rin nr�-a����;- --�, . --'. ^"P^arnosc Homera zach�ca�a .pn^ ���*- -;- -� i�,i� i�,�t� ��,��,;^i;�,^�; ; i,..^ ��*�!��; .���� -7 ,-��.�� *�_��. � pierwszych form lirycznych^P^nl"1111^"^ przyna)mnie) r�wnoleg�eg cznych, napisanym w duchu nowej etyki ch�opskiej, w kt�rej nale�n� sobie c�w do uprawiania epiki Wiek rnosc Homera zach�ca�a jego nast�p pozycj� znalaz�o has�o sprawiedliwo�ci i kult rzetelnej pracy. Zar�wno temat (autorami �kr�gu" epickiego ar TT/ \ "'T' na2wana Pczniej cyklikam utworu, jak i cele ideologiczne, kt�re mu przy�wiecaj�, przeciwstawiaj� Proce z zawodowych pie�niarw-am^.J -"' ,rekrut")aca si� prawdopodobni, i dnie kultywuj�cej idea�y przesz�o�ci epice Homera. c�w (autorami z futorami kr�gu" epickiego" 'Jr"T'T/ \ "T' na2wana P0211^' cyklikais utworu, jak i cele ideologiczne, kt�re mu przy�wiecaj�, przeciwstawiaj� Proce zawodowych pie�niarzy aoido' _J;/c'os)',rekrutuJaca si� prawdopodobni,, dnie kultywuj�cej idea�y przesz�o�ci epice Homera. wsu bohaterskiego 11 p g� "^a^wania Homerowegt Zmierzch epoki bohaterskiej znamionuj� te� pierwsze utwory parody- vanvnvn? �' 'i0"1?01111!^ dzie�a b�d� to zbli�ona t.n^��,-;- .", . �- -. -��-^ - i���� -^i� -���� � ��.�--�- ��-.-:� eposu bohaterskiego komoo'1"""' ^"T ^rog� n{lsladclwama Homerowegi Zmierzch epoki bohaterskiej znamionuj� te� pierwsze utwory parody- zwany cykl troja�ski' On � 'UJ�c � t0 zbli�one tematycznie (tal styczne, w kt�rych g��wnym �r�d�em komizmu jest zniweczenie epickiego Ilionu, Powroty Teleaonia} baT cypry] EtwPida' Ma�'1 Iliada, Zburzem decorum. Poemat Margites (z pocz�tku VII w. p.n.e.), pisany heroicznym (dzieje rodu Edypa czyny H zwl�zane z lnnym1 o�^odl(:ami i bohateram. heksametrem na przemian z j ambami typowymi dla wierszy satyrycznych, by� i w pierwszej po�owie VI w a cykliczni dzia�ali w VII w parodi� stylu homeryckiego. Zaprzeczeniem wzorca heroicznego jest w nim by�a ju� pewnym anachr �p'n'e" a wl�c w�wczas' S^y tego rodzaju poezja tak�e posta� wy�miewanego bohatera tytu�owego Gego imi� znaczy w prze- wrot�w rzeczywisto�ci (orzyno m w .stosunku d0 ''""liwej, pe�nej prze. k�adzie �spro�ny g�upek"). Zachowan� w pe�ni (cho� z licznymi interpola- greckiej polis walki zartir111'"13''1'284100�^^010""'1011'11^'1^11^"? CJami) P^100^ SP08" bohaterskiego jest poemat heroikomiczny Wojna �a- tyranii) Uderzaj�ca wt' 0 racJ�. 1 P^^Ych ust�pstw ze strony tej�e bio-mysia (Batrachomyomachia � ok. 500 r. p.n.e.). Nied�ugi ten utw�r (303 tw�rczo�ci przyczyni�a sieT0 l eplgomczno�� "Prawianej przez cyklik�w heksametry) wykorzystuje w pe�ni efekt zabawnego kontrastu mi�dzy b�ah� szych pokole� (w dobie helle^"0 � nlslcleJ lch oceny w oczach P0�2^- sfer� przedstawianych wypadk�w a reminiscencjami obraz�w i stylu po- przyzna�, �e niekt�re noemai"18 ��yczne))' .cho� gwoli ^rawiedliwo�ci nale�y wszechnic przecie� znanych epopei Homerowych. 7 ty�. wers�w) Tebaid� prz "eszyly sle d"^"1 uznaniem; obszern� (ok. Nurt parodystyczny by� jednak�e tylko pobocznym sposobem reakcji wy�ej od Iliady i Odysei yplsywan� samemu Homerowi, stawiali niekt�rz|( "B wielk� epik� Homera, kt�rej wp�ywy obejmuj� ca�� staro�ytno��. W �ci- i znane z okrojonych streszcze�1'1' te zachowane w drobnych fragmentacj ^m zwi�zku z ni� pozostawa�y pseudohomeryckie hymny (VII-VI w.), nica temat�w do innych '' poematy m�)� waItos'c g��wnie jako skari� kt�rymi rapsodowie poprzedzali recytacj� fragment�w epopei podczas uro- ch�ralnej i tragedii w kt�r poznIeJszych form Uterackich, zw�aszcza liry^ "y81083" kultowych, zaznaczaj�c w ten spos�b religijny charakter swoich Oryginalnym twnrpa n'0,,,..^0 .sl� B1^^1^�^0 Pl"zetworzenia �Wyst�p�w fdok�adnieisye nmr>wif>nic tfii >�rnnv utwor�w nrzyniesic flalsza �. A ' -� A greckiej polis walki y'^1'^""^'. u s� t0 czasy Pionizacji, ustalania si? cjami) parodi� eposu bohaterskiego jest poemat heroikomiczny Wojna �a- tyranii) Uderzaj�ca wt y racJ�. 1 P^rwszych ust�pstw ze strony tej�e bio-mysia (Batrachomyomachia � ok. 500 r. p.n.e.). Nied�ugi ten utw�r (303 tw�rczo�ci przyczyni�a s^T80 � eplgoluczno�� "Prawianej przez cyklik�w heksametry) wykorzystuje w pe�ni efekt zabawnego kontrastu mi�dzy b�ah� szych pokole� (w rinhip �, � pewne d0 mskle} Kh oceny w oczach p�niej- sfer� przedstawianych wypadk�w a reminiscencjami obraz�w i stylu po- ��--..' aoole hellenistyczne)), chnc. 0,17^1; .�-�.-� �. . r �' ,. ,�^.^J�uu� aainemu Homerowi, stawiali niekt�r wy�ej od Iliady i Odysei. Dla nas te zachowane w drobnych fragmenta* i znane z okrojonych streszcze� poematy maj� warto�� g��wnie jako skari nica temat�w do innych, p�niejszych form literackich, zw�aszcza liry] ch�ralnej i tragedii, w kt�rych doczeka�y si� artystycznego przetworzenia. Oryginalnym tw�rc� nowych gatunk�w poetyckich okaza� si� Hezjcu� (VIII/VII w. p.n.e.), kt�ry wprowadzi� do literatury greckiej epos dydaktyczna (poprzedzony parti� polemiczn� zbi�r porad dla rolnik�w Erga kai hemercM � Prace i dnie) i epos kosmogoniczny (Theogonia � Teogonia � uporz�c^B kowana opowie�� o powstaniu �wiata i narodzinach bog�w). Rodzajefl^ dodatku do tego ostatniego poematu by�y Eoje albo Katalog niewiast (E�jajl^s po�wi�cone wyliczeniu kobiet-kochanek bog�w i ich potomstwa (przyklap eposu genealogicznego). Rozwa�ania genealogiczne cieszy�y si� wielk� popuJ larno�ci� w�r�d arystokracji greckiej, usi�uj�cej doda� sobie splendoru wywo| dzeniem swych rod�w od boskich przodk�w (podobnie �nobilituj�cym" ce- �J^wi\,i a.uiwwy^u, i:a.L\.i<s\ii.a.\�ki w LCII spusuu iciigiJiiy l-LKua.B.lci swun;ll wyst�p�w (dok�adniejsze om�wienie tej grupy utwor�w przyniesie dalsza cz�� tego wst�pu). Liryka Pod zauwa�alnym wp�ywem Homera, szczeg�lnie w sferze j�zyka i stylu, Pozostawa�a te� najstarsza liryka grecka we wszystkich swych odmianach: ciegijnej, jambicznej i melicznej. Precyzyjniejszemu okre�leniu terminu �liry- \ Poj�cia gatunku oraz nazw gatunkowych s�u�y� b�d� uwagi zawarte kolejnym rozdziale; na razie ograniczamy si� tylko do wskazania miejsca ^eroko rozumianej tw�rczo�ci lirycznej w dziejach poezji greckiej. By�o ono 20 Liryka staro�ytnej Grecji Gatunki literackie poezji greckiej po Homerze 21 w wiekach VII-VI p.n.e. na tyle znacz�ce, �e okres ten bywa cz�sto nazywJcech� liryki ch�ralnej, uwidaczniaj�c� si� silnie w tw�rczo�ci trzech wielkich epok� liryki'. Tw�rczo�� poet�w lirycznych oddala si� tematycznie od eDo7ieJ reprezentant�w: Symonidesa, Bakchyhdesa i Pmdara (VI/V w.), by� zwi�- (najbardziej do niego zbli�ona jest jeszcze elegia bojowa); zasadnicz� r�ni zek z �yciem "y^01^1 S"^' z N obrz�dowo�ci� i zami�owaniem do odnotowa� nale�y wszak�e w postawie wobec rzeczywisto�ci Jest to poea sportu. Pogl�dy i interesy greckich pan�w okre�laj� charakter i ideologi� tej, daj�ca wyraz przemianom duchowym, politycznym i spo�ecznym Gred pisanej -iu� cz�st0 na zam�wienie i op�acanej honorariami, a mimo to wspa- cz�sto zwr�cona ku aktualnym wydarzeniom chwili do tego stopnia �e to nia�ej i g��bokiej, poezji. Poeci ch�ralni uprawiali wiele gatunk�w nielicznych publicystyk�, w wielu wypadkach nakierowana na prze�ycia jednostki h\ (od�piewywanych z towarzyszeniem muzyki i ta�ca); ich dok�adniejszym reprezentowanej przez ni� grupy. Pod�o�em znacznej cz�ci greckiej poe� om�wieniem zajmiemy si� oddzielnie. lirycznej s� pie�ni ludowe, zw�aszcza rytualne, kt�re � niestety � w swe ^ pierwotnej, oryginalnej formie nie zachowa�y si� do naszych czas�w pewn Dramat Z^Te "�r^T� ^Y^T;, ^"'T f^6"10^ w mm^ W okresie najwi�kszego rozkwitu liryki greckiej rozwin�a si� w Attyce eTem nT�w t^^S Pomkn�o do liryki wiele istotnyol , ^sz�a do szczytu doskona�o�ci poezja dramatyczna (tragedia, dramat rzeSi wewne? . ? mlary wlerszowe' 2wl�zek z ta�cem i ob atyrowy, komedia), kt�ra chlubi�c si� takimi tragediopisarzami, jak Ajs- STy^ne;:^^ plesm choralnych' poz^ ^ chyls, Siek�e� i Eurypides i komediopisarzem Arystofanesem, za�mi�a stop- wo^Za^' kf8 T w�asn-tenden-ml 1 P-mi ro. ^ ^^go^^'mn?m riSa^y^^^^^ 1.E01�W wybrze2a A2ji Mriejszej aJakcyjne^wory dramatyczne 0'dznacza�y si� swoistym synkretyzmem ga- ^dywidualnoTcac^^ takowym. Zakres stosowania liryki by� w nich szczeg�lnie szeroki: we Se�nTn^^^^^^^^^^^ wczesnej fazie rozwoju tragedii na przyk�ad liryczne pie�ni ch�ru wr�cz E TesFtu z�? .one wy T1"3 solowego)- ^^W g�rowa�y nad m�wionym s�owem dialog�w. Rzecz wszak�e nie tyle w ilo�ci, ir�rzleSi S PT. T ' tworca jambu literacklegc ^ w jako�ci tej �piewanej poezji. Pierwszy z wielkiej tr�jcy tragik�w - Aj- ^iTw nn. \r ^T "nowych C2asow ~ Archiloch 2 paro! schylos - to me tylko utalentowany dramaturg, ale i - w partiach ch�ral- mneri^os z KoS Tl reprezentuJ� godnie Kallmos z Efezu i Mi' "Ych swych tragedii - niezr�wnany poeta liryczny, por�wnywalny z geniu- liteSS ^�u, V" ^ p.n.e.). Znakomitym tw�rc� nowej form? szem Pindara. �wietnymi lirykami, mimo widocznej w ich tragediach tenden- ?uS^^^ ^ do ograniczania roli ch�ru, pozostali nast�pcy Ajschylosa - Sofokles Eokz7cv A^0 s EfezaWyrafinowan� i subteln� monodi� uprawia� i Eurypides. Tak�e reprezentanta innego gatunku, komediopisarza Arystofa- T02 /L J a (V^/VI w- P-"-6-) oraz jo�ski poeta AnakreontI n.oo �:� i-� --.-�; �� -- -.- �--.--- .�--,-�-- --_ ^ �,^�*v�-**y t^.�-H.tl WlMr Safona (VII/VI w. p.n.e.) oraz jo�ski poeta Anakreont Eolczycy Alkajos z Teos (VI w.). Elegicy zamieszkuj�cy Grecj� macierzyst� (Tyrtajos w Sparcie � VII w, Ate�czyk Solon � VII/VI w., Teognis z Megary � VI w.) odznaczaj� si� nic spotykan� w takim stopniu u Jo�czyk�w i Eol�w tendencj� do formu�owania systemu zasad mnralnvr4i i f�^r-'""-"" :J--n - nesa, nie bez^-acji nazywa si� czaruj�cym lirykiem. Przemiany liryki Przyczyn ograniczenia roli liryki nie trzeba jednak oczywi�cie dopatrywa� , -- -- ..��^,,�� , ^uium icuucucj� ao lormutowania rrzyczyn ograniczenia roli liryki nie trzeba jednak oczywi�cie dopatrywa� systemu zasad moralnych i g�oszenia idea��w reprezentowanej klasy i pa�stwa "? wy��cznie w dominacji dramatu; wykonywane w teatrze pie�ni ch�r�w Powstanie liryki ch�ralnej wi��e si� nierozerwalnie z doryck� Sparta mog�y przecie� z r�wnym powodzeniem stymulowa� tw�rc�w meliki ch�ral- w kt�rej tworzy� swe pie�ni prawodawca tej odmiany poezji � Alkman (VII "SL a publiczno�ci dostarcza� wzorc�w kszta�tuj�cych jej smak literacki. w. p.n.e.). Na dalszy jej rozw�j znaczny wp�yw wywar�a tw�rczo�� dzia�aj�ce-! ^kt, i� liryka dawnego typu zesz�a na drugi plan (mimo niew�tpliwej go w po�udmowoitalskich koloniach greckich Stezychora (VII/VI w.); uzna-1 obecno�ci w kulcie i �yciu towarzyskim), spowodowany zosta� dodatkowymi mem w �wiecie helle�skim cieszy� si� te� �bykos (VI w.). Charakterystyczna; P'"zyczynami, kt�re zaistnia�y w Atenach w ostatniej �wierci V w. p.n.e. � Por. tytuTznanej monografii A. R. Buma: The Lyric Ag� of Greece Londo�. odej�ciu od ^P111^ SPO�eczne�)' P0"^^' znanych wzorc�w kszta�cenia 1978. �' " -' weece' kondor towarzyszy�a w�wczas coraz powszechniejsza niech�� do poezji tradycyjneJ 22 Liryka staro�ytnej Grecji w�r�d m�odej generacji odbiorc�w. Utwory dawnych poet�w, takich jak Stezychor czy Pindar, by�y wprawdzie znane i czytane przez grono ludzi wykszta�conych (komediopisarz Arystofanes zak�ada� znajomo�� tych auto- r�w u audytorium), lecz brzmia�y ju� obco i staromodnie. W d��eniu do odzyskania popularno�ci poeci liryczni, uprawiaj�cy nadal aktualne gatunkiM poezji kultowej (dytyramby, nomosy, peany), si�gn�li po nowe �rodki uatrala cyjnienia swych utwor�w. Zmiany dotyczy�y przede wszystkim muzyki, kt�rf uzyska�a teraz takie znaczenie, i� zacz�a niekiedy (zw�aszcza w dytyrambie i nomosie) g�rowa� nad tekstem, co doprowadza�o do jego degeneracji W metryce rezygnowano z obowi�zuj�cej dawniej regu�y identyczno�ci ryt micznej (czyli responsji) strof i stosowano �wolne wiersze". Kolejn� innowacji by�o rozdzielanie partii ch�ralnych wstawkami solowymi (monodiami); �abiej ten u�atwia� wprowadzenie wyrafinowanej muzyki. R�wnie� s�ownictwo w d��eniu do uniezwyklenia nabra�o charakteru pompatycznego i afektowa nego. Przy wykonywaniu utworu du�� wag� przyk�adano do elementu mimelB tycznego i dramatycznego. W rezultacie powy�szych przeobra�e�, nadaj�cycM wyst�pom lirycznym charakter wprost operetkowy, wzros�a niepomierni� popularno�� �nowych poet�w". Dzia�aj�cego ju� przed po�ow� V w. p.n.e.g tw�rc� nowej szko�y, autora dytyramb�w, Melanippidesa uznawano za mis- trza uprawianego gatunku, a jego rang� zestawiano przesadnie z pozycj�i Homera w epice i Sofoklesa w tragedii. R�wnie gor�cy bywa� jednak protest przeciwko dokonuj�cym si� zmianom. Pr�bk� tego ostatniego dostarcza komedia Ferekratesa Chejron (druga po�owa V w.). Upersonifikowana poezja uznaje w tej sztuce Melanippidesa za winowajc�, kt�ry zada� jej pierwszy cios; najwi�cej wszak�e szk�d spowodowa� jej zdaniem Timotheos (ur. ok. 450 r. p.n.e.). W niniejszej antologii znale�li si� (opr�cz wy�ej wymienionych) dwaj inni �nowomodni" poeci: Filoksenos i Telestes. . Liryka w greckiej teorii poezji W dotychczasowych rozwa�aniach pos�ugiwali�my si� terminami �meli- ka", ,jamb" i �elegia" na okre�lenie dzia��w szeroko rozumianej liryki. Nie byli�my jednak do ko�ca konsekwentni, u�ywaj�c niekiedy terminu �liryka" tak�e na oznaczenie dzia�u w�szego ni� rodzajowy i stawiaj�c praktycznie znak r�wno�ci mi�dzy liryk� a melik�. Niekonsekwencje te oddaj� wiernie stan rzeczy istniej�cy aktualnie w literaturze przedmiotu (jest on wynikiem na�o�enia si� dw�ch sposob�w rozumienia omawianego poj�cia: antycznego i wsp�czesnego), co nie zwalnia nas bynajmniej od dok�adniejszego na�wiet- lenia samej kwestii w szerszym kontek�cie teoretycznym. Liryka w greckiej teorii poezji Podzia� literatury 23 powszechnie przyj�ty w naszym kr�gu kulturowym podzia� literatury pi�knej na epik�, dramat i liryk� wywodzi si� � z pewnymi wszak�e modyfika- cjami � z tradycji antycznych. Autorem pierwotnej wersji tr�jpodzia�u jest wsp�czesny niekt�rym z autor�w zamieszczonych w niniejszej antologii Platon (ok. 429-347 r. p.n.e.), kt�ry w Pa�stwie (Politeja III 392-394) wyr�ni� trzy typy struktur warstwy j�zykowej utwor�w poetyckich (leksis): �opowiadanie proste" (wypowied� �samego poety", czyli � wed�ug wsp�czesnej terminologii � podmiotu literackiego), �opowiadanie na�ladowcze" (przytoczenia wypowie- dzi bohater�w � zar�wno w ich odmianie monologowej, jak i dialogowej) oraz �opowiadanie mieszane", pos�uguj�ce si� obydwoma wymienionymi rodzajami wypowiedzi. Z zamieszczonej przez Platona egzemplifikacji wynika, �e pierwszy typ struktury ��czy� on szczeg�lnie z dytyrambem, drugi � z trage- di� i komedi�, trzeci � z eposem (g��wnie Homerowym), a tak�e innymi, nie sprecyzowanymi bli�ej gatunkami �spo�r�d utwor�w poetyckich i mit�w". W Plato�skim tr�jpodziale krzy�uj� si� kategorie, kt�re obecnie zwykli- �my nazywa� rodzajem i gatunkiem. Wyra�n� pozycj� zajmuj� jedynie dra- mat i (z pewnym ograniczeniem prawa wy��czno�ci) epika; liryka jako poj�cie nadrz�dne wobec wchodz�cych w jej zakres gatunk�w w schemacie nie wyst�puje w og�le. Teza, �e dytyramb reprezentuje tu ca�� dziedzin� liryki (z racji jej zdominowania i niezwyk�ej popularno�ci na prze�omie V i IV w. p.n.e. � por. uwagi zawarte w poprzednim rozdziale), wydaje si� ma�o prawdopodobna mi�dzy innymi dlatego, �e w �adnej z antycznych klasyfika- cji nie zajmowa� on takiej pozycji, bywa� natomiast zestawiany (obok elegii i jambu) z melik� jako wr�cz odr�bny dzia� poezji. Szczeg�owe przyjrzenie si� sposobowi, w jaki potraktowane zosta�y ga- tunki liryczne u innego teoretyka staro�ytnego zwi�zanego � przynajmniej w sferze omawianych przyk�ad�w � z interesuj�c� nas epok�, Arystotelesa (384-322 r. p.n.e.), prowadzi do wniosku, �e autor Poetyki (Perl pojetikes) r�wnie� nie uznawa� liryki za odr�bny rodzaj literatury. W wymienionym traktacie (rozdz. 3) stosunkowo jasny tr�jpodzia� Plato�ski zosta� zast�piony Podzia�em dychotomicznym na: l) poezj� na�laduj�c� �rodkami narracyjnymi (bez odr�bnego traktowania narracji �odautorskiej" i wypowiedzi bohater�w) �raz 2) poezj� na�laduj�c� �rodkami dramatycznymi. W �adnym z tych dzia��w (nawet w pierwszym), zdaniem nowszych komentator�w i inter- Pretator�w, nie mie�ci si� poezja liryczna. Jej pomini�cie jako klasy (pewne gatunki, takie jak dytyramb i nomos, bywaj� wymieniane) t�umaczy si� faktem, i� Arystoteles zalicza� liryk� raczej do muzyki ni� w�a�ciwej poezji. 24 Liryka staro�ytnej Grecji Melika 25 Widzimy zatem, �e w okresie wyznaczaj�cym kres czasowy naszej ad tologii nie istnia�o szerokie, rodzajowe poj�cie liryki. Je�li chodzi o tradycjp p�niejsz�, nale�y podkre�li� konsekwentne uznawanie tw�rczo�ci lirycznej jedynie za jeden z dzia��w tego, co dzi� zwyk�o si� okre�la� mianem liryki; w podzia�ach antycznych towarzysz� jej na r�wnych prawach jamb i elegia^ czasem dodatkowo dytyramb, a nawet epigram. W teorii staro�ytnej pojawi� si� natomiast inny problem, wymagaj�cy obecnie na�wietlenia: wzajenu stosunek uznawanych za synonimiczne termin�w �liryka" i �melika". Liryka a melika Na okre�lenie bardziej w�sko ni� dzi� rozumianej liryki j�zyk grecki m dwa terminy: melike i lyrike (dom. p�jesis), podobnie jak poet� liryczne zwano albo melopoj�s lub melik�s albo lyrik�s (dom. pojetes). Terminy �liryki i �liryczny" s� p�niejsze ni� �melika" i �nieliczny" (wesz�y szerzej w u�y<a w czasach hellenistycznych) i w pewnym stopniu wobec nich konkurencyjni Momentem decyduj�cym o zwi�kszeniu ich popularno�ci by�o sporz�dzona przez uczonych aleksandryjskich kanonicznej listy �dziewi�ciorga liryk�w'| Ostatecznie utrwali� si� zwyczaj stosowania termin�w melik�s (melike) w teori| poezji, zw�aszcza gdy by�a mowa o zasadach jej podzia�u. Druga para termin�w funkcjonowa�a z chwil� ustanowienia kanonu w kontek�cie wzmi� nek o poetach jako osobach oraz stopniowo (ze wzgl�du na zwi�zek etymolo giczny z nazw� instrumentu) w rozwa�aniach z zakresu teorii muzyki. Na marginesie wspomnijmy, �e inaczej u�o�y� si� wzajemny stosunei omawianych termin�w w �acinie, gdy� wyrazy podstawowe, od kt�rych j derywowano (melos, lyra), by�y tam r�nie traktowane. Me/os odczuwam jako s�owo obce, natomiast lyra by�a zapo�yczeniem, oznaczaj�cym normain przedmiot u�ytkowy, po Cyceronie w pe�ni przej�tym i pozostaj�cym n prawach wyrazu rodzimego. Nic wi�c dziwnego, �e w pismach �aci�skie dominuje termin lyricus. Melika Muzyczny charakter meliki (liryki) Termin �melika" jest etymologicznie zwi�zany z melos. W antycznych s�ownikach etymologicznych znajduje si� wiele obja�nie� tego s�owa, mniej lub wi�cej prawdopodobnych, a czasem wr�cz fantastycznych. Obecnie za znaczenie podstawowe przyjmuje si� cz�on, a nast�pnie cz�on melodii, fraz�, sniew pie�� itd. Sama nazwa �melika" zatem oddaje pie�niowy charakter greckich utwor�w lirycznych, tak istotny dla owej �tr�jjedynej chorei", jak zwa� j� Tadeusz Zieli�ski (po��czenie muzyki, �piewu i ta�ca)2. W antycznej teorii sztuki s�owo melos mia�o dwa r�ne znaczenia: l) melodia, muzyka, 2) utw�r liryczny. O tym, �e nawet w tym drugim, pozornie oderwanym od muzyki, znaczeniu termin melos wykazywa� z ni� zwi�zek, �wiadcz� badania nad wzajemnym stosunkiem s��w ode (inne okre�lenie pie�ni) i melos. Z bada� tych wynika, �e utwory wykonywane bez akompaniamentu mo�na by�o nazwa� odami, niedopuszczalne natomiast by�o okre�lanie ich mianem mele (liczba mnoga od melos). Podobna r�nica semantyczna cechuje terminy melopoj�s (poeta-kompozytor) i aojd�s (poeta-�piewak). Drugi z u�ywanych w staro�ytno�ci termin�w � �liry- ka" � pochodzi wed�ug niemal jednomy�lnej opinii anty- cznych teoretyk�w od �piewu przy akompaniamencie liry. Oczywi�cie nie nale�y zapomina�, �e r�wnocze�nie lub z biegiem czasu powsta�o wiele innych instrument�w stru- nowych, przewa�nie pokrewnych lirze (kithara, f�rminks, bdrbitos, pektis, sambyke i in.); okre�lenie pochodzi wi�c od instrumentu najbardziej reprezentatywnego. Omawiaj�c termin �liryka" pod k�tem informacji, jakie wnosi on na temat wykonania utwor�w, nie mo�emy jednak przecenia� roli jednego instrumentu. Wiadomo przecie� na przyk�ad, �e zar�wno Pindar, jak Bakchylides wspominaj� o aulosie, a wi�c ca�kowicie odmiennym instrumencie (zbli�o- Ryg. i. Barbitos nym do naszego klarnetu, a nies�usznie nazywanym cz�sto fletem), tworz�cym cz��, je�li nie ca�o�� ich akompaniamentu muzycznego. Ponadto wed�ug wyra�nego �wiadectwa Proklosa (V w. n.e.), autora wa�nej dla bada� literackich, opartej na �r�d�ach aleksandryjskich Chrestomathii (Wypis�w), aulos, akompaniuj�cy z regu�y elegii, towarzyszy� wykonaniu typowo lirycznego gatunku � prosodionu. Tote� mimo wysuwanej przez niekt�rych badaczy tezy, ze aulos by� instrumentem pomocniczym i by� mo�e wprowadzonym p�niej, nale�a�oby raczej przedstawi� zagadnienie w spos�b og�lniejszy i stwierdzi�, �e termin �liryka" przypomina swym brzmieniem o �cis�ym zwi�zku obj�tych jego zakresem utwor�w z muzyk� w og�le, a lir� w szczeg�lno�ci. Zwi�zek ten uwidacznia� si� w trakcie wykonywania utworu (akompaniament), ale nie tylko: poniewa� poeci by� mo�e (sprawa jest bowiem dyskusyjna) komponowali s�owa "Pod melodi�", melodia sta�a si� czynnikiem o ogromnej, trudnej do przecenienia 2 Por. T. Zieli�ski, Religia staro�ytnej Grecji, Warszawa-Krak�w 1921, s. 54. 26 Liryka staro�ytnej Grecji Melika 27 wadze ju� w trakcie procesu tw�rczego. Wystarczy pomy�le�, �e melodia zw�aszcza w wypadku pie�ni ch�ralnych, mog�a wp�yn�� na ukszta�towani miar wierszowych, by u�wiadomi� sobie konsekwencje muzycznego charakte liryki greckiej. Monodia a pie�� ch�ralna �piew jako forma wykonania utworu i akompaniament muzyczny to dw g��wne wyr�niki poezji melicznej. Dalsze jej cechy zale�a�y od tego, cz wykonawc� by�a pojedyncza osoba, czy zesp� (chor�s). Kryterium liczb, wykonawc�w le�y u podstaw silnie zakorzenionego w pracach wsp�czesnyd podzia�u, do kt�rego sami staro�ytni nie przyk�adali zbyt wielkiej wagi. Jes to podzia� na �monodi�" � pie�� solow� � i �chorodi�" (termin ni u�ywany obecnie) � pie�� ch�raln�. Najstarsz� wzmiank� teoretyczn� na tei temat znajdujemy u Platona w Prawach (N�moj VI 764 d-e). Zarysowanie si( wyra�nej opozycji: monodia � pie�� ch�ralna wi�za�o si� z rozwojem muzy- ki i metryki w okresie archaicznym. Pocz�tkowo, jak �wiadcz� wypowiedzi Homera, obie te formy wykonania koegzystowa�y ze sob�. W eposach Home' rowych centraln� postaci� muzyczno-poetyckiej cz�ci wyst�pu bywa jeszc; aojdos-poeta, pe�ni�cy rol� przewodnika ch�ru. Klasyczny przyk�ad taki' wczesnej formy wykonania przynosi opis p�aczu nad cia�em Hektora w XXI ksi�dze Iliady. Wykonawcami �a�obnego trenu s� tu aojdowie (prawdopodof bnie wyst�puj�cy osobno jeden po drugim, jak Muzy �piewaj�ce tren na cze�q Achillesa w XXIV ksi�dze Odysei). Pie�ni aojd�w towarzysz� okrzyki boli i lamenty kobiet troja�skich, kt�rym z kolei przewodzi Andromacha. Z powy�szego wynika, �e ch�r u Homera nie osi�gn�� jeszcze swej ostateczne funkcji i w du�ym stopniu zale�y od przewodnika, graj�cego g��wn� rol� Zadaniem pozosta�ych wykonawc�w jest wykonywanie okre�lonych krok�w lul gest�w (por. taniec towarzysz�cy pie�ni Demodoka w VIII ksi�dze Odysei) ora; wyd