ukraina ©nersis Pascal Tytuł serii: Praktyczny Przewodnik - Polscy Autorzy Autor: Adam Dylewski Konsultacja: Oleg Aleksejczuk Redakcja: Józef Lubiński Korekta: Marcin Gałuszka (s. 1-42, 151-185, 209-244) Jolanta Bąk (s. 43-150, 186-208, 245-353) Redakcja techniczna: Remigiusz Dąbrowski Projekt i redakcja techniczna map: Wiesław Sadłek, Piotr Miller Redakcja serii: Joanna Socha Redakcja techniczna serii: Jacek Bronowski Kierownik projektu: Mariusz Dyduch Projekt okładki: Witold Siemaszkiewicz Zdjęcie na okładce: Jan Walczewski -v, dkrywanie świata. Być może wielcy tego świata odkryli, poznali i zwiedzili już \^Jł wszystko. Być może. Teraz kolej na Ciebie. obry pomysł na początek. Właściwie każdy jest dobry. Nie byłeś na Kaszubach, jedź na Kaszuby. Nie pamiętasz Wenecji, wróć do Wenecji, a jeśli marzysz o Chinach, ruszaj do Chin. zeczywistość. Praktyczny przewodnik będzie Ci o niej przypominał, dlatego marząc o dalekich wyprawach, nie pominiesz spraw bliższych ciału, jak przysłowiowa koszula (najlepiej ciepła), komplet dokumentów, preparat na komary czy latarka. smy cud świata. To może być wszystko: miasto, budowla, zapomniany zaułek, miejsce znane lub nieznane, drzewo lub człowiek poznany w czasie podróży. Odkryj swój prywatny ósmy cud świata. tycie. Nie musisz studiować opasłych tomów, aby je poznać. Trochę historii, trochę geografii, coś o obyczajach, kulturze i ludziach ją tworzących, ciekawe opisy miejsc, do których trafisz. tfekt murowany. Nawet w najdalszym zakątku świata nie poczujesz się obco. Nie wejdziesz w butach do meczetu, a stojąc na rozgrzanym piasku pod piramidami, poczujesz się jak rodowity Egipcjanin. teztroski wypoczynek. Nie musisz przemierzać świata wzdłuż i wszerz. Jeśli marzysz, by po prostu odetchnąć, znajdziesz urocze miejsca, gdzie czas płynie wolniej i gdzie wreszcie można bezkarnie leniuchować. nergia. Nie marnuj jej na nerwowe poszukiwania hotelu o drugiej w nocy albo próbę odgadnięcia, co też mogą oznaczać te przedziwne nazwy w karcie dań, bo nie chciałbyś przecież spędzić reszty wakacji na oddziale gastrologicznym jakiegoś prowincjonalnego szpitala. akupy. Jeśli chciałbyś pokazać znajomym jakąś egzotyczną pamiątkę z Kenii, na przykład dzidę, nie musisz przywozić jej w plecach - wystarczy, że kupisz ją na bazarze, i w dodatku będziesz miał pewność, że nikt nie zedrze z ciebie skóry. Wydanie drugie, 2003 Copyright © Wydawnictwo Pascal, 2001 Autorzy i wydawcy tego przewodnika starali się, by jego tekst był rzetelny, nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikające z wykorzystania podanych w nim informacji. Onet.pl SA, Oddział Wydawnictwo Pascal 43-300 Bielsko-Biala, skrytka pocztowa 329 tel. 33/8282828, fax 33/8282829 e-mail: [email protected] www.pascal.onet.pl ISBN 83-7304-152-4 Podpowiedzi. Samolot, pociąg, własny samochód, a może autostop? Trasa zaproponowana przez autorów przewodnika czy raczej swobodne wariacje na jej temat? Wszystko zależy od twojej inwencji, upodobań i, co nie bez znaczenia, zasobów kieszeni. dresy. Skąd wysłać maiła, gdzie wypożyczyć łódkę albo rower, gdzie spędzić wieczór, w której knajpce posiedzieć przy piwie i dobrej muzyce, gdzie szukać pomocy w trudnej sytuacji? Pod wskazanym w przewodniku adresem. ajwiększe atrakcje. Nawet jeśli poznasz tylko niektóre, wrócisz zachwycony. Przewodnik wskazuje miejsca, które od dawna chciałeś zobaczyć i takie, o których jeszcze wczoraj nie miałeś pojęcia. Barwne lokalne święta i głośne w całym świecie imprezy. nformacje. Klimat, temperatury, sytuacje, których powinieneś unikać, odległości, zakupy, ceny, czyli wszystko, co powinieneś wiedzieć przed podróżą, a o co nie zdążyłeś zapytać. onkrety. Przewodnik to nie śmigus-dyngus, jeśli lubisz lanie wody, będziesz zawiedziony. To, co znajdziesz w książce, jest konkretne jak rozkład jazdy lub książka telefoniczna, a przy tym nie nudzi. dea przewodnika. Patrz hasło pionowe. OD WYDAWCY Drugie wydanie przewodnika po Ukrainie przygotowaliśmy jesienią 2002 i zimą 2003 r. Przewodnik został rozbudowany o kilka rozdziałów, tak że obejmuje teraz całą Ukrainę Prawobrzeżną, Czernihów oraz Krym. Sprawdziliśmy wszystkie informacje praktyczne dotyczące cen, godzin otwarcia, adresów, numerów telefonów itd. Musimy jednak powtórzyć za Heraklitem z Efezu: Panta ihei. Atrakcyjne obiekty, zabytki i muzea pewnie zostały na swoim miejscu, ale niektóre informacje szybko się dezaktualizują - ceny idą w górę, zmianie ulegają numery telefonów, powstają nowe hotele i restauracje, inne są zamykane, ba! nawet ulice niekiedy otrzymują nowe nazwy. Dlatego prosimy, drogi Czytelniku-obieżyświacie, pisz do nas, jeśli natrafisz na jakiekolwiek nieścisłości ([email protected]; Onet.pl SA, Oddział Wydawnictwo Pascal, ul. Kazimierza Wielkiego 26, 43-300 Bielsko-Biała|. Wykorzystamy twoje uwagi najpóźniej za dwa lata, przy aktualizacji książki. Najświeższe informacje dotyczące wszelkich podróży można uzyskać w Internecie. Na naszych stronach WWW (www.pascal.onet.pl) możesz: znaleźć ceny, zarezerwować i kupić bilet (autobusowy lub lotniczy), przejrzeć oferty biur podróży, zdobyć garść podstawowych informacji na temat danego kraju, obejrzeć zdjęcia z wybranych miejsc świata, przeczytać reportaże z wypraw, sprawdzić pogodę, aktualny czas oczekiwania na polskich przejściach granicznych, a także dowiedzieć się najważniejszych rzeczy o koniecznym sprzęcie turystycznym do odbycia podróży. Jeśli masz kłopoty z nabyciem naszych książek, wpadnij do intemetowej księgarni - kupisz, co zechcesz, nie ruszając się z domu. INFORMACJE O KRAJU INFORMACJE PRAKTYCZNE KIJÓW ZIEMIA KIJOWSKA WOŁYŃ LWÓW ZIEMIA LWOWSKA TARNOPOLSZCZYZNA INDEKS BIAŁORUŚ ¦•¦. j ROSJA I MOŁC RUMUNIA OWAl MORZE CZARNE ZIEMIA HALICKA I POKUCIE ZAKARPACIE BUKOWINA PODOLE ZAPOROŻE POŁUDNIE KRYM o. Ul Spis treści © INFORMACJE O KRAJU . . Historia ................1 Warunki naturalne .......10 Państwo ..............12 Ludność...............14 Religia ................14 © INFORMACJE PRAKTYCZNE Podróż................28 Informacja, mapy i Internet ..............30 Wjazd ................31 Dokumenty ............31 Legitymacje ............32 Przepisy celne ..........33 Placówki dyplomatyczne . .33 Ubezpieczenia ..........33 Komunikacja ...........34 O KIJÓW .............. Komunikacja ...........46 Orientacja .............49 Informacja turystyczna ... .49 Noclegi ...............49 Gastronomia ...........53 © ZIEMIA KIJOWSKA ..... Czernihów .............78 Biała Cerkiew ...........86 Żytomierz .............90 Berdyczów .............94 Obyczaje i tradycje .......15 Kuchnia ...............16 Sztuka ................16 Język .................21 Polacy na Ukrainie .......26 .................28 Bezpieczeństwo .........37 Pieniądze ..............37 Poczta, telekomunikacja i mass media ...........38 Zdrowie ..............39 Noclegi ...............40 Gastronomia ...........41 Zakupy ...............41 Godziny pracy ..........42 Co zabrać ze sobą .......42 Rozrywka ..............55 Informator.............56 Historia ...............57 Zwiedzanie ............58 Czerkasy ..............97 Kaniów ...............99 Humań ..............100 © WOŁYŃ ................................108 © Łuck ................110 Włodzimierz Wołyński ...117 Beresteczko ...........118 Ołyka ................119 Równe ...............120 Komunikacja ..........134 Orientacja ............136 Noclegi ..............137 ZIEMIA LWOWSKA .... Żółkiew ..............153 Czerwonohrad ........155 Sokal ...............156 Bełz .................157 Brody ...............158 Olesko ...............159 Podhorce .............159 Złoczów..............160 © T- Tarnopol .............170 Zbaraż ...............174 Wiśniowiec ...........176 Brzeżany .............177 Podhajce .............179 © Z Iwano-Frankiwśk .......188 Halicz ...............192 Rohatyn ..............194 Kołomyja .............195 Gorgany ................197 Komunikacja ..........197 Noclegi ..............198 Zwiedzanie ...........198 Wycieczki górskie .......198 Pasmo Czarnohorskie ......199 Komunikacja ..........199 Noclegi ..............200 Zwiedzanie ...........201 Dubno ...............124 Krzemieniec ...........126 Poczajów .............129 Ostróg ...............130 Międzyrzec Ostrogski . . . .132 Historia ..............139 Zwiedzanie ...........141 .151 Sambor ..............161 Drohobycz ............163 Truskawiec ............164 Stryj ................165 Bieszczady ............166 Sławsko ..............167 Wycieczki górskie .......168 .169 Buczacz ..............179 Jazłowiec .............181 Trembowla ............181 Czortków .............183 Husiatyn .............184 Huculszczyzna ...........202 Jaremcze .............203 Tatarów ..............203 Worochta ............204 Jabłonica .............204 Werchowyna ..........204 Krzyworównia .........205 Kosów ...............205 Jaworów .............205 Szeszory .............206 Hryniawa i Burkut ......206 Czarnohora .............206 30 m XI -1/1 1/1 a. Użhorod .............211 Horiany ..............216 Mukaczewo ...........217 Bereh................219 Wynohradiw ..........221 Chust ...............222 Tiaczów ..............223 © BUKOWINA Czerniowce ...........231 Łuźany...............238 Rarańcza i Toporowce . . .238 Chocim ..............239 Hliboka i Białokiernica . . .240 Storożyniec ...........241 Kamieniec Podolski .....247 Chmielnicki ...........254 Międzybóż ............257 © Z/, Dniepropietrowsk ......266 Zaporoże............ .272 Odessa ..............285 Białogród nad Dniestrem . .294 Izmaił ...............296 © KRYM , . Symferopol ...........310 Eupatoria .............316 Bakczysaraj ...........320 Sewastopol ...........325 Jałta ................329 @ INDEKS Rachów ..............224 Góry ...................225 Komunikacja ..........225 Noclegi ..............226 Zwiedzanie ...........227 Wycieczka górska .......227 .................229 Wyżnica ..............241 Góry ...................242 Komunikacja ..........242 Noclegi ..............243 Zwiedzanie ...........243 Wycieczka górska .......243 Latyczów .............258 Winnica ..............258 Tulczyn ..............263 Kirowohrad ...........279 28 ¦ Mikołajów ............298 Oczaków .............302 Chersoń ..............302 Ałuszta ..............337 Sudak ...............339 Teodozja .............342 Stary Krym ............346 Kercz ................348 XII Lista planów i map O- 1. Kijów - Centrum .....44-45 2. Kijów - Linie metra ......50 3. Ziemia kijowska .........78 4. Czernihów ..........80-81 5. Park Aleksandria ........89 6. Żytomierz .............91 7. Humań - Centrum ......101 8. Humań - Park Zofiówka . .106 9. Wołyń ...............110 10. Łuck ...............112 11. Równe ..............122 12. Lwów ..............135 13. Ziemia lwowska .......152 14. Tarnopolszczyzna ......170 15. Tarnopol ............172 16. Ziemia halicka i Pokucie .187 17. Iwano-Frankiwśk (Stanisławów) .........189 18. Zakarpacie ...........210 19. Użhorod ............212 20. Bukowina ...........230 21. Czerniowce ......232-233 22. Podole ..............246 23. Kamieniec Podolski . . . .250 24. Chmielnicki (Płoskirów) ........256-257 25. Winnica .............260 26. Zaporoże ............266 27. Dniepropietrowsk .....268 28. Zaporoże ........274-275 29. Kirowohrad ..........280 30. Południe ............284 31. Odessa - Centrum .286-287 32. Białogród nad Dniestrem .........295 33. Mikołajów ...........300 34. Chersoń .............303 35. Krym ...............308 36. Symferopol ......312-313 37. Eupatoria ...........318 38. Jałta ............332-333 39. Teodozja ............344 Legenda . Linia kolejowa, dworzec ® Inny interesujący obiekt 9m Dworzec autobusowy 1 Pomnik K ¦Lotnisko f Fontanna sak Prom Atrakcja Przystań wodna Teatr © Przejście graniczne CD Informacja turystyczna s Kościót katolicki, protestancki El Poczta Kościół kalwiński m m Noclegi: hotele, kempingi s Kościół prawosławny X Obiekt gastronomiczny # Synagoga Punkt widokowy Mury miejskie, fortyfikacje i\ Jaskinia n Zamek, patac T> Plaża • • • Ruiny Kąpielisko, uzdrowisko Muzeum Park • Skansen [23 Cmentarz XIV r Informacje o kraju Ukraina leży w południowo--wschodniej Europie, nad morzami Czarnym i Azowskim, a jej stolicą jest Kijów. Powierzchnia wynosi 603 700 km2 (43. miejsce na świecie), a liczba ludności - 49,325 min, co daje Ukrainie miejsce 22., jednakże pozycja ta jest zagrożona wskutek ujemnych wskaźników demograficznych, ponieważ co 5 lat ubywa ponad 2 min osób. Skrajnymi punktami terytorium są: na zachodzie - prawy brzeg Cisy koło Czopu (48°23'N, 22°8'E), na wschodzie - step na wschód od wioski Zurawśke w obwodzie ługańskim (49°16'N, 40°12'E), na północy -okolice przejścia granicznego do Rosji w Hremjaczu w obwodzie czerni-howskim (52°22'N, 33°23'E), a na południu - przylądek Sarycz na Krymie (44°23'N, 34°47'E). Rozciągłość (mierzona między punktami skrajnymi) z zachodu na wschód wynosi 1323 km, z północy na południe -889 km. Najwyższym szczytem jest Howerla w Karpatach (2061 m n.p.m.). Drugie pasmo górskie wznosi się na Krymie (Góry Krymskie). W urzędach mówi się po ukraińsku, w sklepie płaci hrywnami (hrn) i kopiejkami. Główne święto narodowe przypada 24 sierpnia (w rocznicę pro- klamowania Aktu Niepodległości w 1991 r.). Kraj dzieli się na 24 obwody, 2 miasta wydzielone (Kijów i Sewastopol) oraz autonomiczną republikę Krym. Granica lądowa oddziela Ukrainę od Rosji, Rumunii, Mołdowy, Węgier, Słowacji, Polski i Białorusi. HISTORIA Starożytność i wędrówka ludów Spoglądając, choćby z okien pociągu, na mijany pejzaż, widzimy pola, ugory i łąki, rozciągnięte na bezkresnej nizinie. Ogromną płaszczyznę przecinają w rozmaitych kierunkach żeglowne zazwyczaj rzeki. Ukraina była więc wymarzonym terytorium dla koczowników, ale nie dawała obrony ludom osiadłym. I tak niemal do XVIII w. ukształtowanie terenu wpływało na dzieje kraju: nieprzerwany orszak najeźdźców usuwał poprzednich władców. Rozpoczęły ów orszak znane tylko z wykopalisk archeologicznych ludy kultury aszelskiej (100 tys. lat p.n.e.), jednego z najdawniejszych w ogóle znanych stadiów dziejów ludzkości. 600 wieków później (40 tys. lat p.n.e.) rozwijała się kultura mustierska. W IV i III tysiącleciu p.n.e. na zachód od Dniepru O 30 > o 30 C O —i < cc S O o vi osiedliły się plemiona kultury trypol-skiej (tzw. krąg kulturowy Cucute-ni-Tripolie). O przynależności etnicznej wymienionych nie można nic powiedzieć. Pierwszymi może Słowianami na tych ziemiach byli dopiero reprezentanci kultur zarubiniec-kiej (Zarubińce pod Kijowem) i czerniachowskiej w III-V wieku. Zanim nadeszli Słowianie, trwała starożytność. Na terenach Ukrainy dominowali wtedy irańscy Scytowie. Zajęli tereny od ujścia Donu do ujścia Dunaju w VII w. p.n.e., a napłynęli prawdopodobnie z Azji Środkowej. Terytoria Ukrainy starożytni nazywali Scytią. Jednakże Scytowie nie utworzyli na całym tym terytorium jednolitego państwa. Niebawem nad Morzem Czarnym pojawili się Grecy. Dominację scytyjską przerwały następne ludy irańskie, szczególnie Sarmaci. W II w. p.n.e. wypierali Scytów, czyniąc to na tyle skutecznie, że na przełomie er nazwę Scytia zastąpiła Sarmacja. W Sarmacji żył lud, który mógł być słowiański, i tym samym mógłby być przodkiem dzisiejszych Ukraińców. Byli to Antowie osiadli nad Bohem. Sarmatów było stać na wiele (np. dotarli na Półwysep Iberyjski), jednakże na horyzoncie (przełom II i III w.) ukazali się kolejni zdobywcy - Goci. Byli pochodzenia germań-slciego, ich kolebka leżała w Skandynawii. Zanim wyruszyli na podbój Italii i Hiszpanii, właśnie nad Dnieprem podzielili się na Ostrogotów i Wizygotów. Niebawem musieli uciekać, bo nadciągnęli najsławniejsi najeźdźcy tamtych czasów - Hunowie. Obrócili w perzynę państwo Gotów w 375 r., a dziesięć lat później dosięgli władcę Antów, niejakiego Boża [vel Busa), którego ukrzyżowali wraz z synami i 70 przedstawicielami arystokracji. Ale i ta nawałnica przeminęła, dając miejsce kolejnej - Awarom ze Środkowej Azji. Najazd ten był o tyle istotny, że znikła wówczas nazwa Antów, pojawiło się za to nowe określe- nie: Ros albo Rus (o jego pochodzeniu zob. poniżej). Na Ukrainie pojawili się jeszcze Chazarowie, Bułgarzy, Po-łowcy i Pieczyngowie, jednakże na scenie dziejów zaczęła dominować jedna grupa - Słowianie. W VII w. na ziemiach Ukrainy Słowianie podzieleni byli na wiele plemion. Dominowali Polanie, osiadli nad środkowym Dnieprem. Ich dzieje plemienne zamyka ostatnia wzmianka z 944 r. - potem stali się częścią Rusi Kijowskiej. Drewlanie zamieszkiwali dzisiejsze południowe Polesie. Prymitywniejsi i zajmujący trudno dostępne tereny, trwali jeszcze w 1136 r. Wołynianie mieszkali na wschodnim brzegu Bugu, Ulicze między Prutem a Dniestrem, Tywercy -między Dniestrem a Bohem. Nie wszystkie te plemiona miały równy udział w etnogenezie przyszłych Ukraińców. Na przykład Ulicze ulegli szybkiej romanizacji, a Tywercy ustąpili miejsca ludom stepowym. Ówcześni ludzie mieszkali w szałasach z gałęzi, potem w chatach z bierwion, odziewali się w skóry zwierzęce, a obuwali w łapcie. Jadali mięso i ryby, jednak podstawą wyżywienia była kasza. O stylu życia przodków Ukraińców prof. Ludwik Bazylow pisze, że cechowało ich „zamiłowanie mężczyzn do napojów budzących weselsze myśli, a kobiet do strojów i przede wszystkim ozdób". Modlili się do wielu bóstw, z których Swaróg był bóstwem naczelnym. Jego syn Swarożyc - bogiem słońca, Strybog - wiatrów, Wołos - trzód. Za tym panteonem podążały armie pomniejszych istot nadprzyrodzonych. Pod koniec dziejów pogaństwa na pierwszy plan wysunął się Perun - bóg piorunów i błyskawic. Skąd się wzięła Ruś? Kwestia dotyczy tak słowa, jak i państwa. Wiemy, że istniały dwa ośrodki polityczne -w Nowogrodzie i Kijowie. Wiemy też, że szwedzcy Normanowie, zwani Waregami (wojownikami) docierali Dnieprem aż do Morza Czarnego. Powieść lat minionych powiada, że w 862 r. Nowogród zwrócił się do księcia w Szwecji, Ruryka, z propozycją objęcia tronu i zakończenia bezustannych waśni. Ruryk propozycję przyjął, rządził w Nowogrodzie do swej śmierci w 879 r. Sprowadził także swoich braci i drużynę. Właśnie członkowie tej drużyny, Askold i Dir, popłynęli do Kijowa, by uwolnić go od podległości Chazarom. Nazwa Rusi miałaby pochodzić od fińskiego słowa ruotsi, którym określano szwedzkich wojowników. Powyższa hipoteza, zwana hipotezą normańską, jest przedmiotem zażartej dyskusji naukowej, która od XVIII w. coraz to uzbraja w argumenty którąś ze stron. O politycznym aspekcie sprawy nie ma tu co wspominać, w każdym razie wydaje się, że Ruryk rzeczywiście pochodził ze Szwecji, ale władzę przejął nie tyle na zaproszenie, ile w drodze podboju, podobnie jak to czynili jego pobratymcy w całej Europie. Także Askold i Dir dokonali w Kijowie zbrojnego przewrotu, obalając jakąś władzę, która przed nimi funkcjonowała. Drużyna normańską rozpłynęła się niebawem w morzu autochtonów, choć tradycja w postaci podwójnego brzmienia imion przetrwała - Oleg to Helgi, Igor - Ingwar, Olga - Helga, nawet Włodzimierz - Waldemar. - Ruryk, założyciel dynastii, dokonał żywota w Nowogrodzie, w 879 r. Pozostawił małoletniego syna Igora, ale tron objął książę Oleg. Rządy Olega były niezwykle dynamiczne, a jego wareska drużyna dołączała do państwa coraz to nowe ziemie. W 882 r. zdobyła Kijów, jak pamiętamy, zarządzany przez duet Askold - Dir. Obu zamordowali ludzie Olega, przy czym Askolda na kijowskim wzgórzu zwącym się po dziś dzień - Askołdowa Mohyła. Panowanie Olega (893-924) w Kijowie otworzyło dzieje państwa zwane- go Rusią Kijowską. Na dobry początek, w 907 r. Oleg zdobył Konstantynopol, zawierając przy okazji pierwszy w dziejach Rusi traktat handlowy. Po śmierci wikinga, na tronie zasiadł syn Ruryka, Igor (912-945). Nie udało mu się powtórzyć bizantyjskich podbojów poprzednika (mimo prób w 941 i 944 r.), niemniej jego wojska dotarły nawet nad Morze Kaspijskie. Zaległości wojenne, z dynamiką zadziwiającą nawet sobie współczesnych, nadrobił syn Igora, Światosław (945-972). Przez większą część panowania nie rządził sam - do 969 r. towarzyszyła mu matka, Olga. Podział władzy o tyle miał sens, że Światosław przebywał wciąż na wojnie, Olga zaś załatwiała sprawy bieżące i kierowała dyplomacją. Wysłała min. poselstwo do cesarza Ottona I, a nawet wyjechała w podróż do Konstantynopola (w 955 r.). Przed wyjazdem przyjęła chrzest, dzięki czemu jej postać widniała na ikonach już w XIII w. Na liście podbojów Światosława pierwsze miejsce zajęli Chazarowie - ich potężne niegdyś państwo zostało całkowicie rozbite. Potem władca spustoszył Bułgarię Kamską, zdobył wybrzeże Morza Czarnego i Morza Azowskiego, odparł Pieczyngów. Podobno zamierzał przenieść państwo kijowskie nad Dunaj i planował utworzenie nowej stolicy w Perejasławcu, na południe od delty. Doszło do wojny Rusi z Bizancjum, po której impet Światosława wyraźnie osłabł. Trzej synowie Światosława po śmierci ojca przystąpili do walki o tron. Władający Kijowem Jaropełk (972-980) początkowo zyskał przewagę, ale jego pobity brat Włodzimierz udał się do Skandynawii i powróciwszy z nową drużyną Waregów, odbił Kijów. Rozpoczęło się panowanie Włodzimierza (980-1015) zwanego Wielkim, późniejszego świętego. Najgłośniejszym dziełem Włodzimierza był chrzest Rusi w 988 r. Przyjęcie chrztu z Bizancjum pociągnęło za sobą utwo- ¦ o Ul cc o rżenie metropolii kijowskiej i przejęcie kultury bizantyjskiej: przywieziono księgi liturgiczne, zaczęto wznosić cerkwie i klasztory, rozwijało się malarstwo, rzeźba, architektura i rzemiosło. Wspaniałość Kijowa budziła zachwyt przybyszów z Zachodu. 0 randze panowania Włodzimierza świadczy najlepiej jego pozycja w pamięci potomnych: kult, uwieńczony kanonizacją oraz idealizacja w staro-ruskich bylinach (Włodzimierz Piękne Słoneczko). Po śmierci Włodzimierza znów zapanował chaos podobny do tego sprzed ponad 40 lat. Początkowo władzę przejął Światopełk Przeklęty (1015-1019). Oparł się na najemnikach waresluch, a dla umocnienia władzy zamordował trzech swoich braci. Dwóch z nich - Borys i Gleb zostało świętymi, a nowy władca uzyskał niepochlebny przydomek. Jednakże jego panowanie potrwało ledwie cztery lata, bo ostatni z braci, Jarosław, zdołał pokonać Światopełka zmuszając go do ucieczki do Polski. Polska była zresztą czołowym reżyserem panowania Światopełka - to w jego obronie Bolesław Chrobry podjął w 1018 r. wyprawę kijowską. Czwarty więc z braci Światopełka zasiadł na tronie w Kijowie i zapisał się w pamięci potomnych jako Jarosław Mądry (1019-1054). Jego długotrwale i wielce udane panowanie, przyłączenie Grodów Czerwieńskich w 1031 r., założenie Jurjewa (Dorpa-tu, Tartu) w dzisiejszej Estonii, zwycięstwo nad Pieczyngami w 1036 r., wyprawa na Bizancjum w 1043 r. (nieudana wskutek użycia bizantyjskiej „Wunderwaffe", zwanej ogniem greckim), nosiło w sobie zarodki późniejszych nieszczęść. Mając zapewne w pamięci własne zdobywanie władzy, Jarosław postanowił wprowadzić zasadę senioratu: podzielił państwo między pięciu synów. Seniorem 1 władcą w Kijowie ustanowił Izasła-wa (1054-1078). Rozpoczął się zmierzch potęgi. Panowanie Izasława przerywały bunty lokalnych książąt. We znaki dał się Wszesław Rościsławowicz, książępołocki (wiatach 1044-1101). W 1066 r. splądrował Nowogród, w 1068 r. udało mu się nawet na kilka miesięcy obalić z tronu Izasława i zająć jego miejsce. Jeszcze dwukrotnie Izasław tracił tron: na rzecz Światosława II (1073-1076) oraz Wsiewołoda, księcia perejasławskie-go, i dwakroć nań powracał. W kraju panował chaos, potęgowany dodatkowo najazdami Połowców. Następcy Izasława coraz gorzej dawali sobie radę z rządzeniem, choć jeszcze panowanie Włodzimierza Mo-nomacha (1113-1125) można uznać za udane. Jemu właśnie cesarz bizantyjski Aleksy Komnenos przesłał ko-ronę-czapkę z sobolowego futra, obszytą złotem i drogimi kamieniami, z krzyżem na szczycie. Ta słynna czapka Monomacha to późniejsze re-galium carskie (choć nie wiadomo, czy Rosjanie posługiwali się oryginałem). Monomach był ostatnim władcą zjednoczonej Rusi. W miarę słabnięcia ośrodka w Kijowie, rozpoczynały się zazwyczaj krótkotrwałe kariery peryferyjnych dotąd księstw. Jedna z takich karier przypadła Rusi Halickiej, zajmującej dorzecze górnego i środkowego Dniestru, z ośrodkami w Przemyślu, Haliczu i Trembowli. Lokalna gałąź Rurykowi-czów, reprezentowana choćby przez Jarosława Ośmiomysła (1152-1187), zdołała stworzyć zamożne państwo, żyjące z handlu na szlakach łączących Ruś z Polską, Węgrami i Bałtykiem. Także na sąsiednim Wołyniu wyodrębniło się Księstwo Włodzimiersko--Wołyńskie. Na jego tronie zasiadł Roman (1170-1205), wcześniej przez dwa lata książę kijowski. W 1199 r. zjednoczył on Wołyń z Rusią Halicką. Nowe zamożne państwo (Księstwo Halicko-Wołyńskie) przyciągało uwagę sąsiadów - Polski i Węgier - tym większą, że po śmierci Romana zapanował tam chaos. Sytuację miał roz- strzygnąć układ z 1214 r. dający tron w Haliczu węgierskiemu królewiczowi Kolomanowi (1208-1241), ożenionemu z polską księżniczką Salomeą. Pojawiły się wówczas po raz pierwszy geopolityczne pojęcia Galicji (Halicza) i Lodomerii (Włodzimierza), z których skorzystać mieli kilkaset lat później Habsburgowie, mieniący się dziedzicami węgierskich tradycji politycznych. Do władzy w państwie ha-licko-wołyńskim powrócili jednak Rurykowicze, z których szczególnie wybitnym był Daniel (1238-1264). Rządzący z rezydencji w Chełmie władca miał wielkie zamierzenia. Opanował Kijów, co było punktem wyjścia do odzyskania dawnej potęgi. Otrzymał nawet od papieża Innocentego IV koronę królewską, którą założył w Drohiczynie w 1255 r. Kres planom Daniela przyniosła inwazja mongolska. Najazd Mongołów, zwanych Tatarami, zamknął epokę w dziejach Rusi. Tereny dzisiejszej Ukrainy podzieliły się na kilka części: obszary stepowe, wcześniej zasiedlone przez koczowników, znalazły się w granicach Złotej Ordy, państwa założonego przez Batu--chana. Kilka istniejących księstw popadło w różne formy zależności od najeźdźców. Sytuacja zmieniła się w XIV i XV w. wraz ze wzrostem nowej potęgi - Litwy. Wojska litewskie podbijały kolejne dzielnice (Wołyń w 1340 r.), przyłączając je do Wielkiego Księstwa. Także Polska anektowała część Księstwa Halicko-Wołyńskiego -Ruś Czerwoną. Na uwolnione obszary napływali uchodźcy z terytoriów Złotej Ordy oraz polscy osadnicy. Na tzw. Dzikich Polach (między Dniestrem a Dnieprem) wytworzyła się złożona etnicznie społeczność. Po unii lubelskiej 1569 r. cała Ukraina znalazła się w granicach Polski. W tym czasie pojawiła się też nowa siła - kozacy. Była to zorganizowana na sposób wojskowy, dowodzona przez atamana i starszyznę formacja gromadząca się na Zaporożu. Tworzyli ją zbiegli chłopi i drobna szlachta. W państwie polsko -litewskim kozaków uznano za wolną grupę ludności. Ośrodkiem kozaków była Sicz, ufortyfikowany obóz zakładany na wyspach Dniepru i przenoszony ze względów obronnych. Robiący nieprawdopodobne kariery magnaci próbowali uzależniać wolnych chłopów oraz nadać formy organizacyjne kozactwu (wprowadzenie rejestru), co niebawem doprowadziło do konfliktu ze stymulującą narodziny ukraińskiej świadomości narodowej Kozaczyzną. Dodatkowym czynnikiem budującym napięcie była kościelna unia brzeska zawarta w 1596 r. między Kościołem katolickim a częścią władz Cerkwi prawosławnej. Od 1591 r. rozpoczęły się powstania kozackie, ale nie zmierzały one jeszcze do oderwania Ukrainy od Korony. Za czasów atamana (hetmana) Petro Konaszewy-cza Sahajdacznego (?-1622), Sicz Zaporoska udzieliła Rzeczypospolitej pomocy wojskowej, która odegrała kluczową rolę w zwycięstwie pod Chocimiem. Największe z powstań kozackich, w latach 1648-1654 przekształciło się w prawdziwą wojnę, do której przystąpiły sąsiednie potęgi: Turcja (przez swych wasali, Tatarów) oraz Moskwa. Na czele powstania stanął Bohdan Chmielnicki (ok. 1595-1657). Zadał on wojskom Rzeczypospolitej wiele klęsk - pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Pilawcami - za każdym razem przyjmowanych entuzjastycznie przez prawosławnych aż po Łuck i Halicz. Z racji takiego powodzenia i poparcia, Chmielnicki zaczął tytułować się księciem ruskim i hetmanem. Doprowadził pierwszy raz od czasów Rusi do wyodrębnienia się uformowanego organizmu państwowego ze stolicą najpierw w Czeh-rynie, a potem w Baturynie. O 3 O 30 O cc id O S cc o W 1649 r. Chmielnicki zawarł z Rzeczpospolitą ugodę zborowską. Ustalała ona odrębny status województw kijowskiego, braclawskiego i czernihowskiego. Miała tam stacjonować kozacka 40-tysięczna armia, administracja miała być ruska (ukraińska), szlachecka i prawosławna, a unia kościelna zlikwidowana. Żydom i jezuitom zabroniono wstępu na wymienione tereny. Głównym sojusznikiem nowo powstałej Ukrainy był uzależniony od Turcji Krym. Pokój nie przetrwał długo. W 1651 r. Chmielnicki poniósł klęskę w bitwie pod Be-resteczkiem. Wtedy zwrócił się ku Moskwie. Po trwających od 1653 r. rokowaniach w 1654 r. zawarł ugodę perejasławską. Przewidywała ona protektorat cara moskiewskiego nad odrębnym państwem ukraińskim, z samodzielną administracją, armią, skarbem, autokefalią prawosławną oraz stosunkami zagranicznymi (z wyjątkiem kontaktów z Polską i Turcją). Postanowienia ugody były bardzo niejasne i zaraz po jej podpisaniu okazało się, że strony miały co innego na myśli. Chmielnicki począł szukać innych sprzymierzeńców, m.in. w Szwecji, wrogu Rosji. Po jego śmierci w 1657 r. dzieło budowy państwa pozostało niedokończone. Krótkotrwałym następcą Chmiel-nickiego został jeden z jego najbliższych współpracowników, Iwan Wy-howśkyj. Zmienił polityczną linię Hetmańszczyzny i we wrześniu 1658 r. zawarł z Rzeczpospolitą unię hadziacką. Było to wydarzenie, które mogło dorównać rangą unii lubelskiej. Wedle podpisanej umowy Ukraina, ogłoszona Wielkim Księstwem Ruskim, wchodziła w skład Rzeczypospolitej jako organizm złożony z województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego. Na tym terenie miało nie być unitów, a prawosławie zrównano z katolicyzmem. Unia ha-dziacka otwierała drogę do trójczłono-wej Rzeczypospolitej, na której godle, oprócz Orła i Pogoni, znaleźć miał się także św. Michał Archanioł. Natychmiast zareagowała Moskwa. W lipcu 1659 r. jej wojska zaatakowały niedoszłe Wielkie Księstwo Ruskie. Wy-howśkyj został obalony, a hetmanem ogłoszono Jurija Chmielnickiego, syna Bohdana, zwolennika Moskwy. Wydarzenia te doprowadziły do podziału Ukrainy wzdłuż Dniepru między Rzeczpospolitą a Moskwę, umocnionego rozejmem andruszowskim w 1667 r. i traktatem Grzymułtow-skiego w 1686 r. W polskiej części Ukrainy (zwanej Ukrainą Prawobrzeżną) zlikwidowano wojska kozackie i przywrócono unię brzeską. Raz po raz wybuchały bunty tzw. hajdamaków, a w 1768 r. wybuchło powstanie zwane koliszczyzną. Ale państwo funkcjonowało normalnie. Ukraina produkowała nadwyżki żywności, dzięki czemu zyskała miano spichlerza Europy. Rosyjska część Ukrainy (zwana Ukrainą Lewobrzeżną) składała się z trzech autonomicznych jednostek: najbardziej niezależnej Hetmańszczyzny, Siczy Zaporoskiej oraz tzw. Ukrainy Słobodskiej, założonej przez ukraińskich kolonistów w ówczesnej guberni charkowskiej. Nie obowiązywały tu postanowienia unii brzeskiej, a metropolię kijowską podporządkowano patriarsze moskiewskiemu. Władza hetmanów kozackich była ograniczana, zwłaszcza po próbie Iwana Mazepy (1639-1709) uniezależnienia się od Moskwy. Przegrana przez Karola XII bitwa pod Połtawą zniweczyła niepodległościowe plany Mazepy. Po śmierci Piotra I Het-mańszczyzna odzyskała część autonomii (pod rządami Danyła Apostoła w latach 1727-1734), ale to był już początek końca. W 1765 r. zlikwidowano odrębność Ukrainy Słobodskiej. W 1775 r. na podstawie manifestu Katarzyny II O likwidacji Siczy Zaporoskiej i przyłączeniu jej do guberni noworosyjskiej wcielono do Rosji Za- poroże. Hetmańszczyzna przestała istnieć ostatecznie w 1785 r. Długotrwały brak własnego państwa, długoletnie wojny, polonizacja i rusyfikacja, wreszcie likwidacja autonomii stłumiły niepodległościowe dążenia Ukraińców aż do poł. XIX w. Po kolejnych rozbiorach Rzeczypospolitej większość współczesnego terytorium Ukrainy znalazła się w granicach Rosji. Jedynie wschodnia Galicja (historyczna Ruś Czerwona) wraz z odebraną Turcji Bukowiną oraz Za-karpacie, od XI w. stanowiące część Węgier, należały do Austrii. Stepy nad Morzem Czarnym, zwane w XIX w. Noworosją kolonizowano przy pomocy ukraińskiego chłopstwa. Duże inwestycje poczyniono w miastach - powstały Chersoń, Dniepropietrowsk (wówczas Jekaterynosław), Mikołajów oraz przede wszystkim Odessa. Jeszcze w 1783 r. włączono do Rosji Krym, z którego następnie wysiedlono Greków, każąc im na terenach Azowa zakładać Melitopol i Mariupol. W efekcie pod koniec XIX w. Ukraina dzieliła się na kilka odrębnych części. Na zachodzie Galicja Wschodnia wyróżniała się prężną gospodarką i wysokim stopniem politycznego wyrobienia społeczeństwa. Na stepach dominowało zamożne chłopstwo. Szybko rozwijał się wschód kraju, oparty jia przemyśle wydobywczym Zagłębia Donieckiego i Zagłębia Rudy /claza w Krzywym Rogu. Postępującej rusyfikacji ziem ukraińskich w składzie Rosji próbowało w latach 40. przeciwstawić się tajne Bractwo Cyryla i Metodego z Tarasem S,x'wczenką na czele. Przyczyniło się ono do odrodzenia ducha narodowego. i N > poglądów i twórczości Tarasa Szew-l iuki do dziś nawiązują wszystkie ru-efay patriotyczne Ukraińców. Bardziej jednak aktywne były ruchy narodowe i u niewielkim obszarze Ukrainy nale-ii vin do Austrii. To tutaj powstawały, hartując się w sporze ze społeczno- ścią polską, organizacje spółdzielcze i pierwsze formy życia politycznego (Hołowna Rada Ruska z bp. Hryhori-jem Jachymowyczem na czele, w latach 1848-1849 we Lwowie). Aktywne życie polityczne zaczęło się na dobre w całym kraju na początku XX w. Ideologię nacjonalistyczną prezentował Mykoła Michnowśkyj, autor broszury Samostijna Ukrajina (1900, Lwów), w której określił granice przyszłego państwa „wid hir Karpatśkych aż po Kawkaźki". Działały organizacje paramilitarne, jak ukraińska odmiana „Sokoła" - „Sokił" oraz tzw. sicze. Ogromna rola przypadła towarzystwom edukacyjnym i naukowym, jak Towarzystwo im. Szewczenki i Pro-swita. Czołowym liderem Ukraińców w tamtej epoce był Mychajło Hru-szewśkyj (1866-1934), jeden z przywódców Towarzystwa Ukraińskich Postępowców. Wydarzenia I wojny światowej zbiegły się zatem z fermentem intelektualnym, który niebawem przyniósł żądania niepodległości. Pod hasłem Ukrainy połączonej z monarchią habsburską z szeregów Sokoła i przedwojennych siczy sformowały się, podobne do Legionów Polskich, oddziały Strzelców Siczowych. Rewolucja lutowa w Rosji ułatwiła powołanie niezależnych ukraińskich instytucji państwowych z Centralną Radą Ukrainy ze wspomnianym Hruszewśkym na czele. W kwietniu 1917 r. na Sofijskiej Płoszczy w Kijowie stutysięczny tłum odśpiewał hymn narodowy Szcze ne wmerła Ukrajina. Rewolucja paź-dziernkowa 1917 r. spowodowała zerwanie wszelkich więzów z Moskwą i ułatwiła proklamację 20 XI 1917 r. Ukraińskiej Republiki Ludowej (Ukraińska Narodna Respublika, UNR). W kwietniu 1918 r. Mychajło Hruszewśkyj został pierwszym prezydentem Ukrainy. W skład UNR wchodziły wyłącznie ziemie byłego cesarstwa rosyjskiego. O 30 > O 30 O ću o UJ U < S cc o W lutym 1918 r. Ukraina podpisała traktat brzeski, zawierając tym samym pokój z państwami centralnymi. Niestety, już w kwietniu 1918 r. przewrót wojskowy generała Pawło Skoro-padśkoho (1873-1945) obalił rząd UNR. Nowy przywódca wydał kilka aktów prawnych w duchu autorytarnym oraz przywrócił niektóre rozwiązania ustrojowe charakterystyczne dla carskiej Rosji (np. cenzusy wyborcze). Skoropadśkyj uzależnił w dużym stopniu kraj od Niemiec. Ich porażka w I wojnie przesądziła losy hetmana. 0 jego obaleniu zdecydowało powstanie w listopadzie 1918 r., którym kierował tzw. Ukraiński Dyrektoriat. Jedną z głównych ról odgrywał w nim Semen Petlura (1879-1926). Gdy trwało powstanie na Ukrainie, bolszewicka Rada Komisarzy Ludowych anulowała traktat brzeski, a Armia Czerwona zaatakowała nieokrze-płe jeszcze państwo. W tym samym czasie nastąpił rozpad Austro-Węgier 1 powstało drugie już państwo ukraińskie - Zachodnioukraińska Republika Ludowa (ZUNR) z prezydentem Je-whenem Petruszewyczem, byłym posłem do parlamentu w Wiedniu. Siedzibą władz ZUNR został Lwów, ale po polsko-ukraińskich walkach o to miasto władze ukraińskie zmuszone były się wycofać. Pojawiły się też kolejne ośrodki władz ukraińskich: Komisariat UNR dla Polesia i Wołynia w Brześciu Litewskim, Centralna Ukraińska Narodowa Rada na Węgrzech - dla Zakar-pacia, Rada Narodowa w Lubowni na Spiszu oraz tzw. Republika Huculska w rumuńskim Maramuresz. Wszystkie one zostały usunięte przez wojska odpowiednio polskie, czeskie, węgierskie i rumuńskie. Chaos pogłębiał się: na początku stycznia 1919 r. proklamowano w Charkowie (do 1934 r. stolica sowieckiej Ukrainy) Ukraińską Socjalistyczną Republikę Rad. Wschód kraju zajęła biała armia rosyjska gen. Deni-kina. Na wybrzeżach czarnomorskich wylądował interwencyjny korpus francuski. Pojawiła się też samodzielna armia anarchisty Nestora Machno. Tragicznym zjawiskiem tego okresu były pogromy żydowskie dokonywane przez poszczególne oddziały wojskowe (wbrew rozkazom Petlury) i żołnierzy Armii Czerwonej. ZUNR przestała funkcjonować po ogłoszeniu jej zjednoczenia z UNR w styczniu 1919 r. UNR zawarła w kwietniu 1920 r. sojusz z Polską, rezygnując m.in. z Galicji Wschodniej i Wołynia. Sojusz ten, będący ostatnią deską ratunku dla niepodległości Ukrainy, przekreślił traktat ryski z marca 1921 r. (w którym stroną była Ukraińska SRR). Rząd UNR na wychodźstwie, z Andri-jem Liwyćkym jako prezydentem, funkcjonował jeszcze do 1939 r. Ukraińska SRR zachowywała przez pierwsze cztery lata pozory odrębności, choć rząd w Charkowie był uzależniony od Moskwy, której polecenia wypełniała Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy. W 1921 r. kraj dotknęła klęska głodu, którą wykorzystano do walki z prawosławiem (niszczenie świątyń, konfiskata mienia kleru itp.). W grudniu 1922 r. sowiecka Ukraina weszła z innymi republikami w skład ZSRR. Początkowo indoktrynację prowadzono, kładąc nacisk na upowszechnienie kultury narodowej - była to tzw. korienizacja. W 1924 r. ostatecznie ustalono wschodnią granicę USRR. Poza granicami Ukrainy znalazły się ziemie uważane dotąd za ukraińskie: okręg taganroski, część guberni woro-neskiej, tambowskiej i dawnych ziem kozackich. Dojście Stalina do władzy rozpoczęło najczarniejsze dni dla Ukrainy. Od 1929 r. rozpoczęto kampanię powszechnej rusyfikacji i niszczenia zabytków. Jednocześnie podjęto kolektywizację rolnictwa. Opór chłopów złamano, dokonując zbrodni ludobójstwa - sztucznie wywołanego głodu lat 1931-1932 (niektórzy mówią nawet o 10 min ofiar). Głód ukraiński jest wydarzeniem porównywalnym z holocaustem. Także w tym wypadku chodziło o wyeliminowanie warstwy będącej esencją narodu. Rolę obozu koncentracyjnego pełniła każda wieś, otoczona przez oddziały NKWD. Zbiory były bezwzględnie rekwirowane na podstawie tzw. ustawy o kłosku. „Żołędzie uchodziły za delikates. Poza tym otręby, plewy, liście buraków, liście drzew, wióry, trociny, koty, psy, wrony, dżdżownice, żaby. (...) W całej wsi wyli chłopi - (...) to było jak szum liści na wietrze czy jak szelest słomy. (...) dzieci ginęło najwięcej, nie tylko z głodu, ale także dlatego, że porywali je ludożercy" (R. Kapuściński, Impeńum). Innym aktem bestialstwa było rozstrzelanie (niewidomych zazwyczaj) lirników w 1935 r. wraz z ich nieletnimi przewodnikami. Po raz kolejny w dziejach Ukrainy „żywi zazdrościli umarłym". W Polsce Ukraińcy mieszkali w czterech województwach: lwowskim, stanisławowskim, tarnopolskim i wołyńskim. Ich sytuację normowały ustalenia traktatu wersalskiego. Część zaakceptowała udział w budowie nowego państwa. W Sejmie 1928 r. było 48 ukraińskich parlamentarzystów obsadzających m.in. fotele wicemarszałka Sejmu (Wołodymyr Zahajke-wycz) oraz wicemarszałka Senatu (M. Hałuszczynśkyj). Inni z kolei działali w różnych formach opozycji - np. Ukraińska Organizacja Wojskowa (UWQ) Jewhena Konowalca przeprowadziła w listopadzie 1921 r. nieudany zamach na Józefa Piłsudskiego. W 1929 r. UWO przekształciła się w Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) pod przewodnictwem Konowalca, a potem Andrija Melnyka. 17IX 1939 r. wojska ZSRR, realizując pakt Ribbentrop-Mołotow, wkroczyły w granice Polski i anektowały jej ziemie wschodnie, nazwane przez agresora Ukrainą Zachodnią. W sierpniu 1940 r. anektowano należące do Rumunii północną Bukowinę i Besara- bię. Ekspansję ZSRR powstrzymała agresja niedawnego sojusznika, Niemiec, co dało podstawę niektórym ośrodkom ukraińskim do planowania państwa ukraińskiego pod protekcją Rzeszy. W 1941 r. doszło nawet we Lwowie do proklamacji Państwa Ukraińskiego przez Jarosława Stećko, działacza OUN. Organizacja ta, z silnymi frakcjami melnykowców i banderowców (od nazwisk przywódców, w tym Stepana Bandery, 1908-1959), próbowała działać na rzecz niepodległości, a jednocześnie współpracowała z hitlerowcami, dokonując aktów terroru, m.in. rzezi na Wołyniu. Udziałowi w terrorze faszystowskim sprzeciwiał się duchowy przywódca Ukraińców, unicki metropolita Lwowa, arcybiskup Andrej Szeptyćkyj (1865-1944), który wydał m.in. list pasterski Me zabijaj, grożący eksko-muniką mordercom politycznym. Arcybiskup Szeptyćkyj przeciwstawiał się także zagładzie Żydów - informował o tragedii papieża, a w lutym 1942 r. wysłał, niesłychany jak na tamte czasy, list wprost do Heinricha Himmlera. Sam ocalił życie kilkuset osobom, m.in. 130 Żydów ukrywał we lwowskiej katedrze św. Jura. W 1941 r. banderowcy powołali do życia Ukraińską Powstańczą Armię (UPA), która podjęła walkę z Niemcami, Polakami i komunistami. Melny-kowcy z kolei zasilili szeregi powołanej w 1943 r. Dywizji SS Galizien-Hałyczy-na. Celem tej jednostki była wyłącznie walka z Sowietami. Wraz z upadkiem Rzeszy, Halyczyna wycofała się aż na tereny Jugosławii, gdzie przekształciła się w I dywizję Ukraińskiej Armii Narodowej. Poddała się aliantom, a jej żołnierze trafili do Wielkiej Brytanii, która nigdy nie deportowała ich do ZSRR, mimo długotrwałych nacisków sowieckich. Wbrew oczekiwaniom na Ukrainie Niemcy nie utworzyli odrębnego państwa, lecz tylko własną administrację okupacyjną. Ukraińcy walczyli także po drugiej ze stron. W Armii Czerwonej było o O JO 2 o 30 > C O a. te. DC O 3 ¦!¦¦¦' c c 6 min Ukraińców, a II wojna światowa pochłonęła na Ukrainie do 7 min ofiar. Po upadku III Rzeszy, na Ukrainę, zajmującą już dzisiejsze terytorium, powrócił reżim komunistyczny (choć oddziały UPA walczyły aż do 1956 r.). Stalin podjął nowe akty terroru: w obozach koncentracyjnych osadzono wracających jeńców wojennych, przymusowych robotników pracujących w Niemczech oraz tysiące kolaborantów (do których zaliczono wszystkich podejrzewanych o sympatie niepodległościowe). Do Rosji deportowano ogółem 500 tys. osób. Powróciła rusyfikacja. W 1954 r., w ramach obchodów 300-lecia ugody perejasławskiej, do Ukrainy włączono Krym. Kolejne ery dziejów państwa sowieckiego przynosiły, jak i w pozostałych republikach ZSRR, pogorszenie sytuacji gospodarczej i społecznej. Mimo represji, w podziemiu wciąż tlił się nurt niepodległościowy. Produkowano nielegalne wydawnictwa (samwydaw), działały kościoły kata-kumb - unicki i katolicki. Prawdziwym wstrząsem, który spowodował odrodzenie dążeń patriotycznych, była katastrofa atomowa w Czarnobylu w 1986 r. Próby wyciszania całej sprawy, wobec zagrożenia kilku milionów mieszkańców Kijowa, wywołały rozgoryczenie. Powstawały kolejne organizacje, a główną siłą opozycji stał się Ukraiński Związek Helsiński z Wia-czesławem Czornowiłem na czele. W 1989 r. powstał jeszcze silniejszy Ukraiński Ruch Narodowy na Rzecz Przebudowy oraz niekomunistyczne partie polityczne. W lipcu 1990 r. Rada Najwyższa Ukrainy uchwaliła ustawę o suwerenności w ramach ZSRR, a na jej przewodniczącego powołano Leonida Krawczuka. 10 W sierpniu 1991 r. w Moskwie doszło do nieudanego puczu G. Janajewa. Reakcją na ten akt, oznaczający zupełny rozkład ZSRR, było ogłoszenie 24 VIII 1991 r. przez Radę Najwyższą niepodległości Ukrainy. Polska pierwsza uznała nowe państwo. Zdelegalizowano partię komunistyczną, a pierwsze wolne wybory prezydenckie na jesieni 1991 r. wygrał Leonid Krawczuk. Przeprowadzono wówczas referendum, w którym niepodległość poparło ponad 90% głosujących. W kolejnych wyborach prezydenckich w 1994 r. zwyciężył Leonid Kuczma. W czerwcu 1996 r. uchwalono konstytucję. Trzecie już wybory prezydenckie w 2000 r. wygrał ponownie L. Kuczma. Wielką rolę w zachowaniu tradycji patriotycznych na Ukrainie odegrała mieszkająca w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej diaspora. Ta emigracja, po części chłopska (w Kanadzie), po części polityczna (na Zachodzie) nigdy nie zerwała kontaktów ze swoim krajem. Wręcz przeciwnie -w rozlicznych ośrodkach intelektualnych, instytutach i fundacjach przez cały okres zależności usilnie pracowano nad zachowaniem i rozwojem ukraińskiej tożsamości. WARUNKI NATURALNE Ukraina leży nad Morzem Czarnym i Morzem Azowskim, a jej wybrzeże rozciąga się na ponad 1,7 tys. km. Jej północno-zachodni zakątek zajmuje piaszczyste i bagienne Polesie. Na południe od Polesia ciągnie się rozległa Wyżyna Wołyńsko-Podolska, zwieńczona Gołogórami, Woroniakiami i Wzgórzami Krzemienieckimi. Przedłużeniem tej wyżyny jest Wyżyna Naddnieprzańska, która zajmuje teren na wschód od Dniepru, przechodząc w Wyżynę Doniecką. Przestrzeń od ujścia Dunaju aż do Morza Azow-skiego wypełnia ogromna Nizina Czarnomorska, przecięta dolinami Dniestru, Bohu i Dniepru. Szczególnym zjawiskiem są jary, głębokie doliny lewobrzeżnych dopływów Dniestru. Skrajny południowy wschód kraju zamykają Wzniesienia Nada- zowskie. Góry wznoszą się na południowym zachodzie (Karpaty z najwyższym szczytem Ukrainy, Howerlą w Czarnohorze,- 2061 m n.p.m.) oraz na południowym brzegu Krymu (Góry Krymskie ze szczytem Roman Kosz; 1545 m n.p.m.). Sieć wodna Ukrainy jest gęsta (73 tys. cieków wodnych). Liczne są rzeki długie - 131 przekracza długość 100 km. 96% powierzchni Ukrainy należy do zlewisk mórz Czarnego i Azowskiego, a tylko 4% do zlewiska Bałtyku (dorzecza Bugu i Sanu). Główną rzeką jest Dniepr, mierzący w granicach Ukrainy 981 km (całość -2285 km). Dorzecze Dniepru zajmuje 50% terytorium kraju, a jego głównymi dopływami są m.in. Prypeć, Desna, Teterew, Roś, Suła, Psioł i Wor-skła. Na rzece ustawiono wiele zapór, przy których utworzyły się sztuczne zbiorniki wodne np. Kijowski, Krze-mieńczucki czy Kachowski. Innymi wielkimi rzekami są płyną