ukraina ©nersis Pascal Tytuł serii: Praktyczny Przewodnik - Polscy Autorzy Autor: Adam Dylewski Konsultacja: Oleg Aleksejczuk Redakcja: Józef Lubiński Korekta: Marcin Gałuszka (s. 1-42, 151-185, 209-244) Jolanta Bąk (s. 43-150, 186-208, 245-353) Redakcja techniczna: Remigiusz Dąbrowski Projekt i redakcja techniczna map: Wiesław Sadłek, Piotr Miller Redakcja serii: Joanna Socha Redakcja techniczna serii: Jacek Bronowski Kierownik projektu: Mariusz Dyduch Projekt okładki: Witold Siemaszkiewicz Zdjęcie na okładce: Jan Walczewski -v, dkrywanie świata. Być może wielcy tego świata odkryli, poznali i zwiedzili już \^Jł wszystko. Być może. Teraz kolej na Ciebie. obry pomysł na początek. Właściwie każdy jest dobry. Nie byłeś na Kaszubach, jedź na Kaszuby. Nie pamiętasz Wenecji, wróć do Wenecji, a jeśli marzysz o Chinach, ruszaj do Chin. zeczywistość. Praktyczny przewodnik będzie Ci o niej przypominał, dlatego marząc o dalekich wyprawach, nie pominiesz spraw bliższych ciału, jak przysłowiowa koszula (najlepiej ciepła), komplet dokumentów, preparat na komary czy latarka. smy cud świata. To może być wszystko: miasto, budowla, zapomniany zaułek, miejsce znane lub nieznane, drzewo lub człowiek poznany w czasie podróży. Odkryj swój prywatny ósmy cud świata. tycie. Nie musisz studiować opasłych tomów, aby je poznać. Trochę historii, trochę geografii, coś o obyczajach, kulturze i ludziach ją tworzących, ciekawe opisy miejsc, do których trafisz. tfekt murowany. Nawet w najdalszym zakątku świata nie poczujesz się obco. Nie wejdziesz w butach do meczetu, a stojąc na rozgrzanym piasku pod piramidami, poczujesz się jak rodowity Egipcjanin. teztroski wypoczynek. Nie musisz przemierzać świata wzdłuż i wszerz. Jeśli marzysz, by po prostu odetchnąć, znajdziesz urocze miejsca, gdzie czas płynie wolniej i gdzie wreszcie można bezkarnie leniuchować. nergia. Nie marnuj jej na nerwowe poszukiwania hotelu o drugiej w nocy albo próbę odgadnięcia, co też mogą oznaczać te przedziwne nazwy w karcie dań, bo nie chciałbyś przecież spędzić reszty wakacji na oddziale gastrologicznym jakiegoś prowincjonalnego szpitala. akupy. Jeśli chciałbyś pokazać znajomym jakąś egzotyczną pamiątkę z Kenii, na przykład dzidę, nie musisz przywozić jej w plecach - wystarczy, że kupisz ją na bazarze, i w dodatku będziesz miał pewność, że nikt nie zedrze z ciebie skóry. Wydanie drugie, 2003 Copyright © Wydawnictwo Pascal, 2001 Autorzy i wydawcy tego przewodnika starali się, by jego tekst był rzetelny, nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikające z wykorzystania podanych w nim informacji. Onet.pl SA, Oddział Wydawnictwo Pascal 43-300 Bielsko-Biala, skrytka pocztowa 329 tel. 33/8282828, fax 33/8282829 e-mail: pascal@pascal.pl www.pascal.onet.pl ISBN 83-7304-152-4 Podpowiedzi. Samolot, pociąg, własny samochód, a może autostop? Trasa zaproponowana przez autorów przewodnika czy raczej swobodne wariacje na jej temat? Wszystko zależy od twojej inwencji, upodobań i, co nie bez znaczenia, zasobów kieszeni. dresy. Skąd wysłać maiła, gdzie wypożyczyć łódkę albo rower, gdzie spędzić wieczór, w której knajpce posiedzieć przy piwie i dobrej muzyce, gdzie szukać pomocy w trudnej sytuacji? Pod wskazanym w przewodniku adresem. ajwiększe atrakcje. Nawet jeśli poznasz tylko niektóre, wrócisz zachwycony. Przewodnik wskazuje miejsca, które od dawna chciałeś zobaczyć i takie, o których jeszcze wczoraj nie miałeś pojęcia. Barwne lokalne święta i głośne w całym świecie imprezy. nformacje. Klimat, temperatury, sytuacje, których powinieneś unikać, odległości, zakupy, ceny, czyli wszystko, co powinieneś wiedzieć przed podróżą, a o co nie zdążyłeś zapytać. onkrety. Przewodnik to nie śmigus-dyngus, jeśli lubisz lanie wody, będziesz zawiedziony. To, co znajdziesz w książce, jest konkretne jak rozkład jazdy lub książka telefoniczna, a przy tym nie nudzi. dea przewodnika. Patrz hasło pionowe. OD WYDAWCY Drugie wydanie przewodnika po Ukrainie przygotowaliśmy jesienią 2002 i zimą 2003 r. Przewodnik został rozbudowany o kilka rozdziałów, tak że obejmuje teraz całą Ukrainę Prawobrzeżną, Czernihów oraz Krym. Sprawdziliśmy wszystkie informacje praktyczne dotyczące cen, godzin otwarcia, adresów, numerów telefonów itd. Musimy jednak powtórzyć za Heraklitem z Efezu: Panta ihei. Atrakcyjne obiekty, zabytki i muzea pewnie zostały na swoim miejscu, ale niektóre informacje szybko się dezaktualizują - ceny idą w górę, zmianie ulegają numery telefonów, powstają nowe hotele i restauracje, inne są zamykane, ba! nawet ulice niekiedy otrzymują nowe nazwy. Dlatego prosimy, drogi Czytelniku-obieżyświacie, pisz do nas, jeśli natrafisz na jakiekolwiek nieścisłości (pascal@pascal.pl; Onet.pl SA, Oddział Wydawnictwo Pascal, ul. Kazimierza Wielkiego 26, 43-300 Bielsko-Biała|. Wykorzystamy twoje uwagi najpóźniej za dwa lata, przy aktualizacji książki. Najświeższe informacje dotyczące wszelkich podróży można uzyskać w Internecie. Na naszych stronach WWW (www.pascal.onet.pl) możesz: znaleźć ceny, zarezerwować i kupić bilet (autobusowy lub lotniczy), przejrzeć oferty biur podróży, zdobyć garść podstawowych informacji na temat danego kraju, obejrzeć zdjęcia z wybranych miejsc świata, przeczytać reportaże z wypraw, sprawdzić pogodę, aktualny czas oczekiwania na polskich przejściach granicznych, a także dowiedzieć się najważniejszych rzeczy o koniecznym sprzęcie turystycznym do odbycia podróży. Jeśli masz kłopoty z nabyciem naszych książek, wpadnij do intemetowej księgarni - kupisz, co zechcesz, nie ruszając się z domu. INFORMACJE O KRAJU INFORMACJE PRAKTYCZNE KIJÓW ZIEMIA KIJOWSKA WOŁYŃ LWÓW ZIEMIA LWOWSKA TARNOPOLSZCZYZNA INDEKS BIAŁORUŚ ¦•¦. j ROSJA I MOŁC RUMUNIA OWAl MORZE CZARNE ZIEMIA HALICKA I POKUCIE ZAKARPACIE BUKOWINA PODOLE ZAPOROŻE POŁUDNIE KRYM o. Ul Spis treści © INFORMACJE O KRAJU . . Historia ................1 Warunki naturalne .......10 Państwo ..............12 Ludność...............14 Religia ................14 © INFORMACJE PRAKTYCZNE Podróż................28 Informacja, mapy i Internet ..............30 Wjazd ................31 Dokumenty ............31 Legitymacje ............32 Przepisy celne ..........33 Placówki dyplomatyczne . .33 Ubezpieczenia ..........33 Komunikacja ...........34 O KIJÓW .............. Komunikacja ...........46 Orientacja .............49 Informacja turystyczna ... .49 Noclegi ...............49 Gastronomia ...........53 © ZIEMIA KIJOWSKA ..... Czernihów .............78 Biała Cerkiew ...........86 Żytomierz .............90 Berdyczów .............94 Obyczaje i tradycje .......15 Kuchnia ...............16 Sztuka ................16 Język .................21 Polacy na Ukrainie .......26 .................28 Bezpieczeństwo .........37 Pieniądze ..............37 Poczta, telekomunikacja i mass media ...........38 Zdrowie ..............39 Noclegi ...............40 Gastronomia ...........41 Zakupy ...............41 Godziny pracy ..........42 Co zabrać ze sobą .......42 Rozrywka ..............55 Informator.............56 Historia ...............57 Zwiedzanie ............58 Czerkasy ..............97 Kaniów ...............99 Humań ..............100 © WOŁYŃ ................................108 © Łuck ................110 Włodzimierz Wołyński ...117 Beresteczko ...........118 Ołyka ................119 Równe ...............120 Komunikacja ..........134 Orientacja ............136 Noclegi ..............137 ZIEMIA LWOWSKA .... Żółkiew ..............153 Czerwonohrad ........155 Sokal ...............156 Bełz .................157 Brody ...............158 Olesko ...............159 Podhorce .............159 Złoczów..............160 © T- Tarnopol .............170 Zbaraż ...............174 Wiśniowiec ...........176 Brzeżany .............177 Podhajce .............179 © Z Iwano-Frankiwśk .......188 Halicz ...............192 Rohatyn ..............194 Kołomyja .............195 Gorgany ................197 Komunikacja ..........197 Noclegi ..............198 Zwiedzanie ...........198 Wycieczki górskie .......198 Pasmo Czarnohorskie ......199 Komunikacja ..........199 Noclegi ..............200 Zwiedzanie ...........201 Dubno ...............124 Krzemieniec ...........126 Poczajów .............129 Ostróg ...............130 Międzyrzec Ostrogski . . . .132 Historia ..............139 Zwiedzanie ...........141 .151 Sambor ..............161 Drohobycz ............163 Truskawiec ............164 Stryj ................165 Bieszczady ............166 Sławsko ..............167 Wycieczki górskie .......168 .169 Buczacz ..............179 Jazłowiec .............181 Trembowla ............181 Czortków .............183 Husiatyn .............184 Huculszczyzna ...........202 Jaremcze .............203 Tatarów ..............203 Worochta ............204 Jabłonica .............204 Werchowyna ..........204 Krzyworównia .........205 Kosów ...............205 Jaworów .............205 Szeszory .............206 Hryniawa i Burkut ......206 Czarnohora .............206 30 m XI -1/1 1/1 a. Użhorod .............211 Horiany ..............216 Mukaczewo ...........217 Bereh................219 Wynohradiw ..........221 Chust ...............222 Tiaczów ..............223 © BUKOWINA Czerniowce ...........231 Łuźany...............238 Rarańcza i Toporowce . . .238 Chocim ..............239 Hliboka i Białokiernica . . .240 Storożyniec ...........241 Kamieniec Podolski .....247 Chmielnicki ...........254 Międzybóż ............257 © Z/, Dniepropietrowsk ......266 Zaporoże............ .272 Odessa ..............285 Białogród nad Dniestrem . .294 Izmaił ...............296 © KRYM , . Symferopol ...........310 Eupatoria .............316 Bakczysaraj ...........320 Sewastopol ...........325 Jałta ................329 @ INDEKS Rachów ..............224 Góry ...................225 Komunikacja ..........225 Noclegi ..............226 Zwiedzanie ...........227 Wycieczka górska .......227 .................229 Wyżnica ..............241 Góry ...................242 Komunikacja ..........242 Noclegi ..............243 Zwiedzanie ...........243 Wycieczka górska .......243 Latyczów .............258 Winnica ..............258 Tulczyn ..............263 Kirowohrad ...........279 28 ¦ Mikołajów ............298 Oczaków .............302 Chersoń ..............302 Ałuszta ..............337 Sudak ...............339 Teodozja .............342 Stary Krym ............346 Kercz ................348 XII Lista planów i map O- 1. Kijów - Centrum .....44-45 2. Kijów - Linie metra ......50 3. Ziemia kijowska .........78 4. Czernihów ..........80-81 5. Park Aleksandria ........89 6. Żytomierz .............91 7. Humań - Centrum ......101 8. Humań - Park Zofiówka . .106 9. Wołyń ...............110 10. Łuck ...............112 11. Równe ..............122 12. Lwów ..............135 13. Ziemia lwowska .......152 14. Tarnopolszczyzna ......170 15. Tarnopol ............172 16. Ziemia halicka i Pokucie .187 17. Iwano-Frankiwśk (Stanisławów) .........189 18. Zakarpacie ...........210 19. Użhorod ............212 20. Bukowina ...........230 21. Czerniowce ......232-233 22. Podole ..............246 23. Kamieniec Podolski . . . .250 24. Chmielnicki (Płoskirów) ........256-257 25. Winnica .............260 26. Zaporoże ............266 27. Dniepropietrowsk .....268 28. Zaporoże ........274-275 29. Kirowohrad ..........280 30. Południe ............284 31. Odessa - Centrum .286-287 32. Białogród nad Dniestrem .........295 33. Mikołajów ...........300 34. Chersoń .............303 35. Krym ...............308 36. Symferopol ......312-313 37. Eupatoria ...........318 38. Jałta ............332-333 39. Teodozja ............344 Legenda . Linia kolejowa, dworzec ® Inny interesujący obiekt 9m Dworzec autobusowy 1 Pomnik K ¦Lotnisko f Fontanna sak Prom Atrakcja Przystań wodna Teatr © Przejście graniczne CD Informacja turystyczna s Kościót katolicki, protestancki El Poczta Kościół kalwiński m m Noclegi: hotele, kempingi s Kościół prawosławny X Obiekt gastronomiczny # Synagoga Punkt widokowy Mury miejskie, fortyfikacje i\ Jaskinia n Zamek, patac T> Plaża • • • Ruiny Kąpielisko, uzdrowisko Muzeum Park • Skansen [23 Cmentarz XIV r Informacje o kraju Ukraina leży w południowo--wschodniej Europie, nad morzami Czarnym i Azowskim, a jej stolicą jest Kijów. Powierzchnia wynosi 603 700 km2 (43. miejsce na świecie), a liczba ludności - 49,325 min, co daje Ukrainie miejsce 22., jednakże pozycja ta jest zagrożona wskutek ujemnych wskaźników demograficznych, ponieważ co 5 lat ubywa ponad 2 min osób. Skrajnymi punktami terytorium są: na zachodzie - prawy brzeg Cisy koło Czopu (48°23'N, 22°8'E), na wschodzie - step na wschód od wioski Zurawśke w obwodzie ługańskim (49°16'N, 40°12'E), na północy -okolice przejścia granicznego do Rosji w Hremjaczu w obwodzie czerni-howskim (52°22'N, 33°23'E), a na południu - przylądek Sarycz na Krymie (44°23'N, 34°47'E). Rozciągłość (mierzona między punktami skrajnymi) z zachodu na wschód wynosi 1323 km, z północy na południe -889 km. Najwyższym szczytem jest Howerla w Karpatach (2061 m n.p.m.). Drugie pasmo górskie wznosi się na Krymie (Góry Krymskie). W urzędach mówi się po ukraińsku, w sklepie płaci hrywnami (hrn) i kopiejkami. Główne święto narodowe przypada 24 sierpnia (w rocznicę pro- klamowania Aktu Niepodległości w 1991 r.). Kraj dzieli się na 24 obwody, 2 miasta wydzielone (Kijów i Sewastopol) oraz autonomiczną republikę Krym. Granica lądowa oddziela Ukrainę od Rosji, Rumunii, Mołdowy, Węgier, Słowacji, Polski i Białorusi. HISTORIA Starożytność i wędrówka ludów Spoglądając, choćby z okien pociągu, na mijany pejzaż, widzimy pola, ugory i łąki, rozciągnięte na bezkresnej nizinie. Ogromną płaszczyznę przecinają w rozmaitych kierunkach żeglowne zazwyczaj rzeki. Ukraina była więc wymarzonym terytorium dla koczowników, ale nie dawała obrony ludom osiadłym. I tak niemal do XVIII w. ukształtowanie terenu wpływało na dzieje kraju: nieprzerwany orszak najeźdźców usuwał poprzednich władców. Rozpoczęły ów orszak znane tylko z wykopalisk archeologicznych ludy kultury aszelskiej (100 tys. lat p.n.e.), jednego z najdawniejszych w ogóle znanych stadiów dziejów ludzkości. 600 wieków później (40 tys. lat p.n.e.) rozwijała się kultura mustierska. W IV i III tysiącleciu p.n.e. na zachód od Dniepru O 30 > o 30 C O —i < cc S O o vi osiedliły się plemiona kultury trypol-skiej (tzw. krąg kulturowy Cucute-ni-Tripolie). O przynależności etnicznej wymienionych nie można nic powiedzieć. Pierwszymi może Słowianami na tych ziemiach byli dopiero reprezentanci kultur zarubiniec-kiej (Zarubińce pod Kijowem) i czerniachowskiej w III-V wieku. Zanim nadeszli Słowianie, trwała starożytność. Na terenach Ukrainy dominowali wtedy irańscy Scytowie. Zajęli tereny od ujścia Donu do ujścia Dunaju w VII w. p.n.e., a napłynęli prawdopodobnie z Azji Środkowej. Terytoria Ukrainy starożytni nazywali Scytią. Jednakże Scytowie nie utworzyli na całym tym terytorium jednolitego państwa. Niebawem nad Morzem Czarnym pojawili się Grecy. Dominację scytyjską przerwały następne ludy irańskie, szczególnie Sarmaci. W II w. p.n.e. wypierali Scytów, czyniąc to na tyle skutecznie, że na przełomie er nazwę Scytia zastąpiła Sarmacja. W Sarmacji żył lud, który mógł być słowiański, i tym samym mógłby być przodkiem dzisiejszych Ukraińców. Byli to Antowie osiadli nad Bohem. Sarmatów było stać na wiele (np. dotarli na Półwysep Iberyjski), jednakże na horyzoncie (przełom II i III w.) ukazali się kolejni zdobywcy - Goci. Byli pochodzenia germań-slciego, ich kolebka leżała w Skandynawii. Zanim wyruszyli na podbój Italii i Hiszpanii, właśnie nad Dnieprem podzielili się na Ostrogotów i Wizygotów. Niebawem musieli uciekać, bo nadciągnęli najsławniejsi najeźdźcy tamtych czasów - Hunowie. Obrócili w perzynę państwo Gotów w 375 r., a dziesięć lat później dosięgli władcę Antów, niejakiego Boża [vel Busa), którego ukrzyżowali wraz z synami i 70 przedstawicielami arystokracji. Ale i ta nawałnica przeminęła, dając miejsce kolejnej - Awarom ze Środkowej Azji. Najazd ten był o tyle istotny, że znikła wówczas nazwa Antów, pojawiło się za to nowe określe- nie: Ros albo Rus (o jego pochodzeniu zob. poniżej). Na Ukrainie pojawili się jeszcze Chazarowie, Bułgarzy, Po-łowcy i Pieczyngowie, jednakże na scenie dziejów zaczęła dominować jedna grupa - Słowianie. W VII w. na ziemiach Ukrainy Słowianie podzieleni byli na wiele plemion. Dominowali Polanie, osiadli nad środkowym Dnieprem. Ich dzieje plemienne zamyka ostatnia wzmianka z 944 r. - potem stali się częścią Rusi Kijowskiej. Drewlanie zamieszkiwali dzisiejsze południowe Polesie. Prymitywniejsi i zajmujący trudno dostępne tereny, trwali jeszcze w 1136 r. Wołynianie mieszkali na wschodnim brzegu Bugu, Ulicze między Prutem a Dniestrem, Tywercy -między Dniestrem a Bohem. Nie wszystkie te plemiona miały równy udział w etnogenezie przyszłych Ukraińców. Na przykład Ulicze ulegli szybkiej romanizacji, a Tywercy ustąpili miejsca ludom stepowym. Ówcześni ludzie mieszkali w szałasach z gałęzi, potem w chatach z bierwion, odziewali się w skóry zwierzęce, a obuwali w łapcie. Jadali mięso i ryby, jednak podstawą wyżywienia była kasza. O stylu życia przodków Ukraińców prof. Ludwik Bazylow pisze, że cechowało ich „zamiłowanie mężczyzn do napojów budzących weselsze myśli, a kobiet do strojów i przede wszystkim ozdób". Modlili się do wielu bóstw, z których Swaróg był bóstwem naczelnym. Jego syn Swarożyc - bogiem słońca, Strybog - wiatrów, Wołos - trzód. Za tym panteonem podążały armie pomniejszych istot nadprzyrodzonych. Pod koniec dziejów pogaństwa na pierwszy plan wysunął się Perun - bóg piorunów i błyskawic. Skąd się wzięła Ruś? Kwestia dotyczy tak słowa, jak i państwa. Wiemy, że istniały dwa ośrodki polityczne -w Nowogrodzie i Kijowie. Wiemy też, że szwedzcy Normanowie, zwani Waregami (wojownikami) docierali Dnieprem aż do Morza Czarnego. Powieść lat minionych powiada, że w 862 r. Nowogród zwrócił się do księcia w Szwecji, Ruryka, z propozycją objęcia tronu i zakończenia bezustannych waśni. Ruryk propozycję przyjął, rządził w Nowogrodzie do swej śmierci w 879 r. Sprowadził także swoich braci i drużynę. Właśnie członkowie tej drużyny, Askold i Dir, popłynęli do Kijowa, by uwolnić go od podległości Chazarom. Nazwa Rusi miałaby pochodzić od fińskiego słowa ruotsi, którym określano szwedzkich wojowników. Powyższa hipoteza, zwana hipotezą normańską, jest przedmiotem zażartej dyskusji naukowej, która od XVIII w. coraz to uzbraja w argumenty którąś ze stron. O politycznym aspekcie sprawy nie ma tu co wspominać, w każdym razie wydaje się, że Ruryk rzeczywiście pochodził ze Szwecji, ale władzę przejął nie tyle na zaproszenie, ile w drodze podboju, podobnie jak to czynili jego pobratymcy w całej Europie. Także Askold i Dir dokonali w Kijowie zbrojnego przewrotu, obalając jakąś władzę, która przed nimi funkcjonowała. Drużyna normańską rozpłynęła się niebawem w morzu autochtonów, choć tradycja w postaci podwójnego brzmienia imion przetrwała - Oleg to Helgi, Igor - Ingwar, Olga - Helga, nawet Włodzimierz - Waldemar. - Ruryk, założyciel dynastii, dokonał żywota w Nowogrodzie, w 879 r. Pozostawił małoletniego syna Igora, ale tron objął książę Oleg. Rządy Olega były niezwykle dynamiczne, a jego wareska drużyna dołączała do państwa coraz to nowe ziemie. W 882 r. zdobyła Kijów, jak pamiętamy, zarządzany przez duet Askold - Dir. Obu zamordowali ludzie Olega, przy czym Askolda na kijowskim wzgórzu zwącym się po dziś dzień - Askołdowa Mohyła. Panowanie Olega (893-924) w Kijowie otworzyło dzieje państwa zwane- go Rusią Kijowską. Na dobry początek, w 907 r. Oleg zdobył Konstantynopol, zawierając przy okazji pierwszy w dziejach Rusi traktat handlowy. Po śmierci wikinga, na tronie zasiadł syn Ruryka, Igor (912-945). Nie udało mu się powtórzyć bizantyjskich podbojów poprzednika (mimo prób w 941 i 944 r.), niemniej jego wojska dotarły nawet nad Morze Kaspijskie. Zaległości wojenne, z dynamiką zadziwiającą nawet sobie współczesnych, nadrobił syn Igora, Światosław (945-972). Przez większą część panowania nie rządził sam - do 969 r. towarzyszyła mu matka, Olga. Podział władzy o tyle miał sens, że Światosław przebywał wciąż na wojnie, Olga zaś załatwiała sprawy bieżące i kierowała dyplomacją. Wysłała min. poselstwo do cesarza Ottona I, a nawet wyjechała w podróż do Konstantynopola (w 955 r.). Przed wyjazdem przyjęła chrzest, dzięki czemu jej postać widniała na ikonach już w XIII w. Na liście podbojów Światosława pierwsze miejsce zajęli Chazarowie - ich potężne niegdyś państwo zostało całkowicie rozbite. Potem władca spustoszył Bułgarię Kamską, zdobył wybrzeże Morza Czarnego i Morza Azowskiego, odparł Pieczyngów. Podobno zamierzał przenieść państwo kijowskie nad Dunaj i planował utworzenie nowej stolicy w Perejasławcu, na południe od delty. Doszło do wojny Rusi z Bizancjum, po której impet Światosława wyraźnie osłabł. Trzej synowie Światosława po śmierci ojca przystąpili do walki o tron. Władający Kijowem Jaropełk (972-980) początkowo zyskał przewagę, ale jego pobity brat Włodzimierz udał się do Skandynawii i powróciwszy z nową drużyną Waregów, odbił Kijów. Rozpoczęło się panowanie Włodzimierza (980-1015) zwanego Wielkim, późniejszego świętego. Najgłośniejszym dziełem Włodzimierza był chrzest Rusi w 988 r. Przyjęcie chrztu z Bizancjum pociągnęło za sobą utwo- ¦ o Ul cc o rżenie metropolii kijowskiej i przejęcie kultury bizantyjskiej: przywieziono księgi liturgiczne, zaczęto wznosić cerkwie i klasztory, rozwijało się malarstwo, rzeźba, architektura i rzemiosło. Wspaniałość Kijowa budziła zachwyt przybyszów z Zachodu. 0 randze panowania Włodzimierza świadczy najlepiej jego pozycja w pamięci potomnych: kult, uwieńczony kanonizacją oraz idealizacja w staro-ruskich bylinach (Włodzimierz Piękne Słoneczko). Po śmierci Włodzimierza znów zapanował chaos podobny do tego sprzed ponad 40 lat. Początkowo władzę przejął Światopełk Przeklęty (1015-1019). Oparł się na najemnikach waresluch, a dla umocnienia władzy zamordował trzech swoich braci. Dwóch z nich - Borys i Gleb zostało świętymi, a nowy władca uzyskał niepochlebny przydomek. Jednakże jego panowanie potrwało ledwie cztery lata, bo ostatni z braci, Jarosław, zdołał pokonać Światopełka zmuszając go do ucieczki do Polski. Polska była zresztą czołowym reżyserem panowania Światopełka - to w jego obronie Bolesław Chrobry podjął w 1018 r. wyprawę kijowską. Czwarty więc z braci Światopełka zasiadł na tronie w Kijowie i zapisał się w pamięci potomnych jako Jarosław Mądry (1019-1054). Jego długotrwale i wielce udane panowanie, przyłączenie Grodów Czerwieńskich w 1031 r., założenie Jurjewa (Dorpa-tu, Tartu) w dzisiejszej Estonii, zwycięstwo nad Pieczyngami w 1036 r., wyprawa na Bizancjum w 1043 r. (nieudana wskutek użycia bizantyjskiej „Wunderwaffe", zwanej ogniem greckim), nosiło w sobie zarodki późniejszych nieszczęść. Mając zapewne w pamięci własne zdobywanie władzy, Jarosław postanowił wprowadzić zasadę senioratu: podzielił państwo między pięciu synów. Seniorem 1 władcą w Kijowie ustanowił Izasła-wa (1054-1078). Rozpoczął się zmierzch potęgi. Panowanie Izasława przerywały bunty lokalnych książąt. We znaki dał się Wszesław Rościsławowicz, książępołocki (wiatach 1044-1101). W 1066 r. splądrował Nowogród, w 1068 r. udało mu się nawet na kilka miesięcy obalić z tronu Izasława i zająć jego miejsce. Jeszcze dwukrotnie Izasław tracił tron: na rzecz Światosława II (1073-1076) oraz Wsiewołoda, księcia perejasławskie-go, i dwakroć nań powracał. W kraju panował chaos, potęgowany dodatkowo najazdami Połowców. Następcy Izasława coraz gorzej dawali sobie radę z rządzeniem, choć jeszcze panowanie Włodzimierza Mo-nomacha (1113-1125) można uznać za udane. Jemu właśnie cesarz bizantyjski Aleksy Komnenos przesłał ko-ronę-czapkę z sobolowego futra, obszytą złotem i drogimi kamieniami, z krzyżem na szczycie. Ta słynna czapka Monomacha to późniejsze re-galium carskie (choć nie wiadomo, czy Rosjanie posługiwali się oryginałem). Monomach był ostatnim władcą zjednoczonej Rusi. W miarę słabnięcia ośrodka w Kijowie, rozpoczynały się zazwyczaj krótkotrwałe kariery peryferyjnych dotąd księstw. Jedna z takich karier przypadła Rusi Halickiej, zajmującej dorzecze górnego i środkowego Dniestru, z ośrodkami w Przemyślu, Haliczu i Trembowli. Lokalna gałąź Rurykowi-czów, reprezentowana choćby przez Jarosława Ośmiomysła (1152-1187), zdołała stworzyć zamożne państwo, żyjące z handlu na szlakach łączących Ruś z Polską, Węgrami i Bałtykiem. Także na sąsiednim Wołyniu wyodrębniło się Księstwo Włodzimiersko--Wołyńskie. Na jego tronie zasiadł Roman (1170-1205), wcześniej przez dwa lata książę kijowski. W 1199 r. zjednoczył on Wołyń z Rusią Halicką. Nowe zamożne państwo (Księstwo Halicko-Wołyńskie) przyciągało uwagę sąsiadów - Polski i Węgier - tym większą, że po śmierci Romana zapanował tam chaos. Sytuację miał roz- strzygnąć układ z 1214 r. dający tron w Haliczu węgierskiemu królewiczowi Kolomanowi (1208-1241), ożenionemu z polską księżniczką Salomeą. Pojawiły się wówczas po raz pierwszy geopolityczne pojęcia Galicji (Halicza) i Lodomerii (Włodzimierza), z których skorzystać mieli kilkaset lat później Habsburgowie, mieniący się dziedzicami węgierskich tradycji politycznych. Do władzy w państwie ha-licko-wołyńskim powrócili jednak Rurykowicze, z których szczególnie wybitnym był Daniel (1238-1264). Rządzący z rezydencji w Chełmie władca miał wielkie zamierzenia. Opanował Kijów, co było punktem wyjścia do odzyskania dawnej potęgi. Otrzymał nawet od papieża Innocentego IV koronę królewską, którą założył w Drohiczynie w 1255 r. Kres planom Daniela przyniosła inwazja mongolska. Najazd Mongołów, zwanych Tatarami, zamknął epokę w dziejach Rusi. Tereny dzisiejszej Ukrainy podzieliły się na kilka części: obszary stepowe, wcześniej zasiedlone przez koczowników, znalazły się w granicach Złotej Ordy, państwa założonego przez Batu--chana. Kilka istniejących księstw popadło w różne formy zależności od najeźdźców. Sytuacja zmieniła się w XIV i XV w. wraz ze wzrostem nowej potęgi - Litwy. Wojska litewskie podbijały kolejne dzielnice (Wołyń w 1340 r.), przyłączając je do Wielkiego Księstwa. Także Polska anektowała część Księstwa Halicko-Wołyńskiego -Ruś Czerwoną. Na uwolnione obszary napływali uchodźcy z terytoriów Złotej Ordy oraz polscy osadnicy. Na tzw. Dzikich Polach (między Dniestrem a Dnieprem) wytworzyła się złożona etnicznie społeczność. Po unii lubelskiej 1569 r. cała Ukraina znalazła się w granicach Polski. W tym czasie pojawiła się też nowa siła - kozacy. Była to zorganizowana na sposób wojskowy, dowodzona przez atamana i starszyznę formacja gromadząca się na Zaporożu. Tworzyli ją zbiegli chłopi i drobna szlachta. W państwie polsko -litewskim kozaków uznano za wolną grupę ludności. Ośrodkiem kozaków była Sicz, ufortyfikowany obóz zakładany na wyspach Dniepru i przenoszony ze względów obronnych. Robiący nieprawdopodobne kariery magnaci próbowali uzależniać wolnych chłopów oraz nadać formy organizacyjne kozactwu (wprowadzenie rejestru), co niebawem doprowadziło do konfliktu ze stymulującą narodziny ukraińskiej świadomości narodowej Kozaczyzną. Dodatkowym czynnikiem budującym napięcie była kościelna unia brzeska zawarta w 1596 r. między Kościołem katolickim a częścią władz Cerkwi prawosławnej. Od 1591 r. rozpoczęły się powstania kozackie, ale nie zmierzały one jeszcze do oderwania Ukrainy od Korony. Za czasów atamana (hetmana) Petro Konaszewy-cza Sahajdacznego (?-1622), Sicz Zaporoska udzieliła Rzeczypospolitej pomocy wojskowej, która odegrała kluczową rolę w zwycięstwie pod Chocimiem. Największe z powstań kozackich, w latach 1648-1654 przekształciło się w prawdziwą wojnę, do której przystąpiły sąsiednie potęgi: Turcja (przez swych wasali, Tatarów) oraz Moskwa. Na czele powstania stanął Bohdan Chmielnicki (ok. 1595-1657). Zadał on wojskom Rzeczypospolitej wiele klęsk - pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Pilawcami - za każdym razem przyjmowanych entuzjastycznie przez prawosławnych aż po Łuck i Halicz. Z racji takiego powodzenia i poparcia, Chmielnicki zaczął tytułować się księciem ruskim i hetmanem. Doprowadził pierwszy raz od czasów Rusi do wyodrębnienia się uformowanego organizmu państwowego ze stolicą najpierw w Czeh-rynie, a potem w Baturynie. O 3 O 30 O cc id O S cc o W 1649 r. Chmielnicki zawarł z Rzeczpospolitą ugodę zborowską. Ustalała ona odrębny status województw kijowskiego, braclawskiego i czernihowskiego. Miała tam stacjonować kozacka 40-tysięczna armia, administracja miała być ruska (ukraińska), szlachecka i prawosławna, a unia kościelna zlikwidowana. Żydom i jezuitom zabroniono wstępu na wymienione tereny. Głównym sojusznikiem nowo powstałej Ukrainy był uzależniony od Turcji Krym. Pokój nie przetrwał długo. W 1651 r. Chmielnicki poniósł klęskę w bitwie pod Be-resteczkiem. Wtedy zwrócił się ku Moskwie. Po trwających od 1653 r. rokowaniach w 1654 r. zawarł ugodę perejasławską. Przewidywała ona protektorat cara moskiewskiego nad odrębnym państwem ukraińskim, z samodzielną administracją, armią, skarbem, autokefalią prawosławną oraz stosunkami zagranicznymi (z wyjątkiem kontaktów z Polską i Turcją). Postanowienia ugody były bardzo niejasne i zaraz po jej podpisaniu okazało się, że strony miały co innego na myśli. Chmielnicki począł szukać innych sprzymierzeńców, m.in. w Szwecji, wrogu Rosji. Po jego śmierci w 1657 r. dzieło budowy państwa pozostało niedokończone. Krótkotrwałym następcą Chmiel-nickiego został jeden z jego najbliższych współpracowników, Iwan Wy-howśkyj. Zmienił polityczną linię Hetmańszczyzny i we wrześniu 1658 r. zawarł z Rzeczpospolitą unię hadziacką. Było to wydarzenie, które mogło dorównać rangą unii lubelskiej. Wedle podpisanej umowy Ukraina, ogłoszona Wielkim Księstwem Ruskim, wchodziła w skład Rzeczypospolitej jako organizm złożony z województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego. Na tym terenie miało nie być unitów, a prawosławie zrównano z katolicyzmem. Unia ha-dziacka otwierała drogę do trójczłono-wej Rzeczypospolitej, na której godle, oprócz Orła i Pogoni, znaleźć miał się także św. Michał Archanioł. Natychmiast zareagowała Moskwa. W lipcu 1659 r. jej wojska zaatakowały niedoszłe Wielkie Księstwo Ruskie. Wy-howśkyj został obalony, a hetmanem ogłoszono Jurija Chmielnickiego, syna Bohdana, zwolennika Moskwy. Wydarzenia te doprowadziły do podziału Ukrainy wzdłuż Dniepru między Rzeczpospolitą a Moskwę, umocnionego rozejmem andruszowskim w 1667 r. i traktatem Grzymułtow-skiego w 1686 r. W polskiej części Ukrainy (zwanej Ukrainą Prawobrzeżną) zlikwidowano wojska kozackie i przywrócono unię brzeską. Raz po raz wybuchały bunty tzw. hajdamaków, a w 1768 r. wybuchło powstanie zwane koliszczyzną. Ale państwo funkcjonowało normalnie. Ukraina produkowała nadwyżki żywności, dzięki czemu zyskała miano spichlerza Europy. Rosyjska część Ukrainy (zwana Ukrainą Lewobrzeżną) składała się z trzech autonomicznych jednostek: najbardziej niezależnej Hetmańszczyzny, Siczy Zaporoskiej oraz tzw. Ukrainy Słobodskiej, założonej przez ukraińskich kolonistów w ówczesnej guberni charkowskiej. Nie obowiązywały tu postanowienia unii brzeskiej, a metropolię kijowską podporządkowano patriarsze moskiewskiemu. Władza hetmanów kozackich była ograniczana, zwłaszcza po próbie Iwana Mazepy (1639-1709) uniezależnienia się od Moskwy. Przegrana przez Karola XII bitwa pod Połtawą zniweczyła niepodległościowe plany Mazepy. Po śmierci Piotra I Het-mańszczyzna odzyskała część autonomii (pod rządami Danyła Apostoła w latach 1727-1734), ale to był już początek końca. W 1765 r. zlikwidowano odrębność Ukrainy Słobodskiej. W 1775 r. na podstawie manifestu Katarzyny II O likwidacji Siczy Zaporoskiej i przyłączeniu jej do guberni noworosyjskiej wcielono do Rosji Za- poroże. Hetmańszczyzna przestała istnieć ostatecznie w 1785 r. Długotrwały brak własnego państwa, długoletnie wojny, polonizacja i rusyfikacja, wreszcie likwidacja autonomii stłumiły niepodległościowe dążenia Ukraińców aż do poł. XIX w. Po kolejnych rozbiorach Rzeczypospolitej większość współczesnego terytorium Ukrainy znalazła się w granicach Rosji. Jedynie wschodnia Galicja (historyczna Ruś Czerwona) wraz z odebraną Turcji Bukowiną oraz Za-karpacie, od XI w. stanowiące część Węgier, należały do Austrii. Stepy nad Morzem Czarnym, zwane w XIX w. Noworosją kolonizowano przy pomocy ukraińskiego chłopstwa. Duże inwestycje poczyniono w miastach - powstały Chersoń, Dniepropietrowsk (wówczas Jekaterynosław), Mikołajów oraz przede wszystkim Odessa. Jeszcze w 1783 r. włączono do Rosji Krym, z którego następnie wysiedlono Greków, każąc im na terenach Azowa zakładać Melitopol i Mariupol. W efekcie pod koniec XIX w. Ukraina dzieliła się na kilka odrębnych części. Na zachodzie Galicja Wschodnia wyróżniała się prężną gospodarką i wysokim stopniem politycznego wyrobienia społeczeństwa. Na stepach dominowało zamożne chłopstwo. Szybko rozwijał się wschód kraju, oparty jia przemyśle wydobywczym Zagłębia Donieckiego i Zagłębia Rudy /claza w Krzywym Rogu. Postępującej rusyfikacji ziem ukraińskich w składzie Rosji próbowało w latach 40. przeciwstawić się tajne Bractwo Cyryla i Metodego z Tarasem S,x'wczenką na czele. Przyczyniło się ono do odrodzenia ducha narodowego. i N > poglądów i twórczości Tarasa Szew-l iuki do dziś nawiązują wszystkie ru-efay patriotyczne Ukraińców. Bardziej jednak aktywne były ruchy narodowe i u niewielkim obszarze Ukrainy nale-ii vin do Austrii. To tutaj powstawały, hartując się w sporze ze społeczno- ścią polską, organizacje spółdzielcze i pierwsze formy życia politycznego (Hołowna Rada Ruska z bp. Hryhori-jem Jachymowyczem na czele, w latach 1848-1849 we Lwowie). Aktywne życie polityczne zaczęło się na dobre w całym kraju na początku XX w. Ideologię nacjonalistyczną prezentował Mykoła Michnowśkyj, autor broszury Samostijna Ukrajina (1900, Lwów), w której określił granice przyszłego państwa „wid hir Karpatśkych aż po Kawkaźki". Działały organizacje paramilitarne, jak ukraińska odmiana „Sokoła" - „Sokił" oraz tzw. sicze. Ogromna rola przypadła towarzystwom edukacyjnym i naukowym, jak Towarzystwo im. Szewczenki i Pro-swita. Czołowym liderem Ukraińców w tamtej epoce był Mychajło Hru-szewśkyj (1866-1934), jeden z przywódców Towarzystwa Ukraińskich Postępowców. Wydarzenia I wojny światowej zbiegły się zatem z fermentem intelektualnym, który niebawem przyniósł żądania niepodległości. Pod hasłem Ukrainy połączonej z monarchią habsburską z szeregów Sokoła i przedwojennych siczy sformowały się, podobne do Legionów Polskich, oddziały Strzelców Siczowych. Rewolucja lutowa w Rosji ułatwiła powołanie niezależnych ukraińskich instytucji państwowych z Centralną Radą Ukrainy ze wspomnianym Hruszewśkym na czele. W kwietniu 1917 r. na Sofijskiej Płoszczy w Kijowie stutysięczny tłum odśpiewał hymn narodowy Szcze ne wmerła Ukrajina. Rewolucja paź-dziernkowa 1917 r. spowodowała zerwanie wszelkich więzów z Moskwą i ułatwiła proklamację 20 XI 1917 r. Ukraińskiej Republiki Ludowej (Ukraińska Narodna Respublika, UNR). W kwietniu 1918 r. Mychajło Hruszewśkyj został pierwszym prezydentem Ukrainy. W skład UNR wchodziły wyłącznie ziemie byłego cesarstwa rosyjskiego. O 30 > O 30 O ću o UJ U < S cc o W lutym 1918 r. Ukraina podpisała traktat brzeski, zawierając tym samym pokój z państwami centralnymi. Niestety, już w kwietniu 1918 r. przewrót wojskowy generała Pawło Skoro-padśkoho (1873-1945) obalił rząd UNR. Nowy przywódca wydał kilka aktów prawnych w duchu autorytarnym oraz przywrócił niektóre rozwiązania ustrojowe charakterystyczne dla carskiej Rosji (np. cenzusy wyborcze). Skoropadśkyj uzależnił w dużym stopniu kraj od Niemiec. Ich porażka w I wojnie przesądziła losy hetmana. 0 jego obaleniu zdecydowało powstanie w listopadzie 1918 r., którym kierował tzw. Ukraiński Dyrektoriat. Jedną z głównych ról odgrywał w nim Semen Petlura (1879-1926). Gdy trwało powstanie na Ukrainie, bolszewicka Rada Komisarzy Ludowych anulowała traktat brzeski, a Armia Czerwona zaatakowała nieokrze-płe jeszcze państwo. W tym samym czasie nastąpił rozpad Austro-Węgier 1 powstało drugie już państwo ukraińskie - Zachodnioukraińska Republika Ludowa (ZUNR) z prezydentem Je-whenem Petruszewyczem, byłym posłem do parlamentu w Wiedniu. Siedzibą władz ZUNR został Lwów, ale po polsko-ukraińskich walkach o to miasto władze ukraińskie zmuszone były się wycofać. Pojawiły się też kolejne ośrodki władz ukraińskich: Komisariat UNR dla Polesia i Wołynia w Brześciu Litewskim, Centralna Ukraińska Narodowa Rada na Węgrzech - dla Zakar-pacia, Rada Narodowa w Lubowni na Spiszu oraz tzw. Republika Huculska w rumuńskim Maramuresz. Wszystkie one zostały usunięte przez wojska odpowiednio polskie, czeskie, węgierskie i rumuńskie. Chaos pogłębiał się: na początku stycznia 1919 r. proklamowano w Charkowie (do 1934 r. stolica sowieckiej Ukrainy) Ukraińską Socjalistyczną Republikę Rad. Wschód kraju zajęła biała armia rosyjska gen. Deni-kina. Na wybrzeżach czarnomorskich wylądował interwencyjny korpus francuski. Pojawiła się też samodzielna armia anarchisty Nestora Machno. Tragicznym zjawiskiem tego okresu były pogromy żydowskie dokonywane przez poszczególne oddziały wojskowe (wbrew rozkazom Petlury) i żołnierzy Armii Czerwonej. ZUNR przestała funkcjonować po ogłoszeniu jej zjednoczenia z UNR w styczniu 1919 r. UNR zawarła w kwietniu 1920 r. sojusz z Polską, rezygnując m.in. z Galicji Wschodniej i Wołynia. Sojusz ten, będący ostatnią deską ratunku dla niepodległości Ukrainy, przekreślił traktat ryski z marca 1921 r. (w którym stroną była Ukraińska SRR). Rząd UNR na wychodźstwie, z Andri-jem Liwyćkym jako prezydentem, funkcjonował jeszcze do 1939 r. Ukraińska SRR zachowywała przez pierwsze cztery lata pozory odrębności, choć rząd w Charkowie był uzależniony od Moskwy, której polecenia wypełniała Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy. W 1921 r. kraj dotknęła klęska głodu, którą wykorzystano do walki z prawosławiem (niszczenie świątyń, konfiskata mienia kleru itp.). W grudniu 1922 r. sowiecka Ukraina weszła z innymi republikami w skład ZSRR. Początkowo indoktrynację prowadzono, kładąc nacisk na upowszechnienie kultury narodowej - była to tzw. korienizacja. W 1924 r. ostatecznie ustalono wschodnią granicę USRR. Poza granicami Ukrainy znalazły się ziemie uważane dotąd za ukraińskie: okręg taganroski, część guberni woro-neskiej, tambowskiej i dawnych ziem kozackich. Dojście Stalina do władzy rozpoczęło najczarniejsze dni dla Ukrainy. Od 1929 r. rozpoczęto kampanię powszechnej rusyfikacji i niszczenia zabytków. Jednocześnie podjęto kolektywizację rolnictwa. Opór chłopów złamano, dokonując zbrodni ludobójstwa - sztucznie wywołanego głodu lat 1931-1932 (niektórzy mówią nawet o 10 min ofiar). Głód ukraiński jest wydarzeniem porównywalnym z holocaustem. Także w tym wypadku chodziło o wyeliminowanie warstwy będącej esencją narodu. Rolę obozu koncentracyjnego pełniła każda wieś, otoczona przez oddziały NKWD. Zbiory były bezwzględnie rekwirowane na podstawie tzw. ustawy o kłosku. „Żołędzie uchodziły za delikates. Poza tym otręby, plewy, liście buraków, liście drzew, wióry, trociny, koty, psy, wrony, dżdżownice, żaby. (...) W całej wsi wyli chłopi - (...) to było jak szum liści na wietrze czy jak szelest słomy. (...) dzieci ginęło najwięcej, nie tylko z głodu, ale także dlatego, że porywali je ludożercy" (R. Kapuściński, Impeńum). Innym aktem bestialstwa było rozstrzelanie (niewidomych zazwyczaj) lirników w 1935 r. wraz z ich nieletnimi przewodnikami. Po raz kolejny w dziejach Ukrainy „żywi zazdrościli umarłym". W Polsce Ukraińcy mieszkali w czterech województwach: lwowskim, stanisławowskim, tarnopolskim i wołyńskim. Ich sytuację normowały ustalenia traktatu wersalskiego. Część zaakceptowała udział w budowie nowego państwa. W Sejmie 1928 r. było 48 ukraińskich parlamentarzystów obsadzających m.in. fotele wicemarszałka Sejmu (Wołodymyr Zahajke-wycz) oraz wicemarszałka Senatu (M. Hałuszczynśkyj). Inni z kolei działali w różnych formach opozycji - np. Ukraińska Organizacja Wojskowa (UWQ) Jewhena Konowalca przeprowadziła w listopadzie 1921 r. nieudany zamach na Józefa Piłsudskiego. W 1929 r. UWO przekształciła się w Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) pod przewodnictwem Konowalca, a potem Andrija Melnyka. 17IX 1939 r. wojska ZSRR, realizując pakt Ribbentrop-Mołotow, wkroczyły w granice Polski i anektowały jej ziemie wschodnie, nazwane przez agresora Ukrainą Zachodnią. W sierpniu 1940 r. anektowano należące do Rumunii północną Bukowinę i Besara- bię. Ekspansję ZSRR powstrzymała agresja niedawnego sojusznika, Niemiec, co dało podstawę niektórym ośrodkom ukraińskim do planowania państwa ukraińskiego pod protekcją Rzeszy. W 1941 r. doszło nawet we Lwowie do proklamacji Państwa Ukraińskiego przez Jarosława Stećko, działacza OUN. Organizacja ta, z silnymi frakcjami melnykowców i banderowców (od nazwisk przywódców, w tym Stepana Bandery, 1908-1959), próbowała działać na rzecz niepodległości, a jednocześnie współpracowała z hitlerowcami, dokonując aktów terroru, m.in. rzezi na Wołyniu. Udziałowi w terrorze faszystowskim sprzeciwiał się duchowy przywódca Ukraińców, unicki metropolita Lwowa, arcybiskup Andrej Szeptyćkyj (1865-1944), który wydał m.in. list pasterski Me zabijaj, grożący eksko-muniką mordercom politycznym. Arcybiskup Szeptyćkyj przeciwstawiał się także zagładzie Żydów - informował o tragedii papieża, a w lutym 1942 r. wysłał, niesłychany jak na tamte czasy, list wprost do Heinricha Himmlera. Sam ocalił życie kilkuset osobom, m.in. 130 Żydów ukrywał we lwowskiej katedrze św. Jura. W 1941 r. banderowcy powołali do życia Ukraińską Powstańczą Armię (UPA), która podjęła walkę z Niemcami, Polakami i komunistami. Melny-kowcy z kolei zasilili szeregi powołanej w 1943 r. Dywizji SS Galizien-Hałyczy-na. Celem tej jednostki była wyłącznie walka z Sowietami. Wraz z upadkiem Rzeszy, Halyczyna wycofała się aż na tereny Jugosławii, gdzie przekształciła się w I dywizję Ukraińskiej Armii Narodowej. Poddała się aliantom, a jej żołnierze trafili do Wielkiej Brytanii, która nigdy nie deportowała ich do ZSRR, mimo długotrwałych nacisków sowieckich. Wbrew oczekiwaniom na Ukrainie Niemcy nie utworzyli odrębnego państwa, lecz tylko własną administrację okupacyjną. Ukraińcy walczyli także po drugiej ze stron. W Armii Czerwonej było o O JO 2 o 30 > C O a. te. DC O 3 ¦!¦¦¦' c c 6 min Ukraińców, a II wojna światowa pochłonęła na Ukrainie do 7 min ofiar. Po upadku III Rzeszy, na Ukrainę, zajmującą już dzisiejsze terytorium, powrócił reżim komunistyczny (choć oddziały UPA walczyły aż do 1956 r.). Stalin podjął nowe akty terroru: w obozach koncentracyjnych osadzono wracających jeńców wojennych, przymusowych robotników pracujących w Niemczech oraz tysiące kolaborantów (do których zaliczono wszystkich podejrzewanych o sympatie niepodległościowe). Do Rosji deportowano ogółem 500 tys. osób. Powróciła rusyfikacja. W 1954 r., w ramach obchodów 300-lecia ugody perejasławskiej, do Ukrainy włączono Krym. Kolejne ery dziejów państwa sowieckiego przynosiły, jak i w pozostałych republikach ZSRR, pogorszenie sytuacji gospodarczej i społecznej. Mimo represji, w podziemiu wciąż tlił się nurt niepodległościowy. Produkowano nielegalne wydawnictwa (samwydaw), działały kościoły kata-kumb - unicki i katolicki. Prawdziwym wstrząsem, który spowodował odrodzenie dążeń patriotycznych, była katastrofa atomowa w Czarnobylu w 1986 r. Próby wyciszania całej sprawy, wobec zagrożenia kilku milionów mieszkańców Kijowa, wywołały rozgoryczenie. Powstawały kolejne organizacje, a główną siłą opozycji stał się Ukraiński Związek Helsiński z Wia-czesławem Czornowiłem na czele. W 1989 r. powstał jeszcze silniejszy Ukraiński Ruch Narodowy na Rzecz Przebudowy oraz niekomunistyczne partie polityczne. W lipcu 1990 r. Rada Najwyższa Ukrainy uchwaliła ustawę o suwerenności w ramach ZSRR, a na jej przewodniczącego powołano Leonida Krawczuka. 10 W sierpniu 1991 r. w Moskwie doszło do nieudanego puczu G. Janajewa. Reakcją na ten akt, oznaczający zupełny rozkład ZSRR, było ogłoszenie 24 VIII 1991 r. przez Radę Najwyższą niepodległości Ukrainy. Polska pierwsza uznała nowe państwo. Zdelegalizowano partię komunistyczną, a pierwsze wolne wybory prezydenckie na jesieni 1991 r. wygrał Leonid Krawczuk. Przeprowadzono wówczas referendum, w którym niepodległość poparło ponad 90% głosujących. W kolejnych wyborach prezydenckich w 1994 r. zwyciężył Leonid Kuczma. W czerwcu 1996 r. uchwalono konstytucję. Trzecie już wybory prezydenckie w 2000 r. wygrał ponownie L. Kuczma. Wielką rolę w zachowaniu tradycji patriotycznych na Ukrainie odegrała mieszkająca w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej diaspora. Ta emigracja, po części chłopska (w Kanadzie), po części polityczna (na Zachodzie) nigdy nie zerwała kontaktów ze swoim krajem. Wręcz przeciwnie -w rozlicznych ośrodkach intelektualnych, instytutach i fundacjach przez cały okres zależności usilnie pracowano nad zachowaniem i rozwojem ukraińskiej tożsamości. WARUNKI NATURALNE Ukraina leży nad Morzem Czarnym i Morzem Azowskim, a jej wybrzeże rozciąga się na ponad 1,7 tys. km. Jej północno-zachodni zakątek zajmuje piaszczyste i bagienne Polesie. Na południe od Polesia ciągnie się rozległa Wyżyna Wołyńsko-Podolska, zwieńczona Gołogórami, Woroniakiami i Wzgórzami Krzemienieckimi. Przedłużeniem tej wyżyny jest Wyżyna Naddnieprzańska, która zajmuje teren na wschód od Dniepru, przechodząc w Wyżynę Doniecką. Przestrzeń od ujścia Dunaju aż do Morza Azow-skiego wypełnia ogromna Nizina Czarnomorska, przecięta dolinami Dniestru, Bohu i Dniepru. Szczególnym zjawiskiem są jary, głębokie doliny lewobrzeżnych dopływów Dniestru. Skrajny południowy wschód kraju zamykają Wzniesienia Nada- zowskie. Góry wznoszą się na południowym zachodzie (Karpaty z najwyższym szczytem Ukrainy, Howerlą w Czarnohorze,- 2061 m n.p.m.) oraz na południowym brzegu Krymu (Góry Krymskie ze szczytem Roman Kosz; 1545 m n.p.m.). Sieć wodna Ukrainy jest gęsta (73 tys. cieków wodnych). Liczne są rzeki długie - 131 przekracza długość 100 km. 96% powierzchni Ukrainy należy do zlewisk mórz Czarnego i Azowskiego, a tylko 4% do zlewiska Bałtyku (dorzecza Bugu i Sanu). Główną rzeką jest Dniepr, mierzący w granicach Ukrainy 981 km (całość -2285 km). Dorzecze Dniepru zajmuje 50% terytorium kraju, a jego głównymi dopływami są m.in. Prypeć, Desna, Teterew, Roś, Suła, Psioł i Wor-skła. Na rzece ustawiono wiele zapór, przy których utworzyły się sztuczne zbiorniki wodne np. Kijowski, Krze-mieńczucki czy Kachowski. Innymi wielkimi rzekami są płynące przez południowy zachód Dniestr i Boh. Największą rzeką wschodu jest Doniec (dorzecze Donu). Z ważnych rzek europejskich przez Ukrainę przepływają jeszcze górne biegi Prutu i Cisy, a także graniczny z Rumunią dolny bieg Dunaju. Jeziora są nieliczne - wyróżniają się Jałpug i Kaguł na terenach zalewowych Dunaju oraz nadmorskie limany: Sasyk (Kunduk), Dniestrowy oraz Alibej. Z jezior w tradycyjnym tego słowa znaczeniu uwagę zwracają Jeziora Szackie, położone między Bugiem a Prypecią, z których najgłębsze to Świteź (ponad 58 m). Klimat Ukrainy jest określany jako umiarkowany ciepły kontynentalny. Na krańcach południowo-wschod-nich panuje klimat suchy, a na południu Krymu - podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Zimą temperatura kształtuje się średnio od 0°C na Krymie do -8°C na północnym wschodzie. Z kolei latem na Krymie jest średnio 23-24°C, a na wschodzie - 18-19°C. Ukraiński rekord zimna wynosi poniżej -40°C (na wscho- dzie), a rekordowy upał ok. 39°C, a w stepie nawet do 41°C. Średnie opady roczne to od 300 mm na południowym wschodzie do 1600 mm w Karpatach. Osobliwością południa i wschodu Ukrainy są częste sucho-wieje, wschodnie wiatry, niosące tumany pyłu. Północ i zachód Ukrainy należą do strefy lasów liściastych; charakterystyczne są tu dąbrowy z dębem szy-pułkowym, buczyny z bukiem zwyczajnym oraz bory sosnowe z sosną zwyczajną. Na Polesiu występują obszary ogromnych bagien. Środkowa część kraju to lasostep z dąbrowami i stepami łąkowymi. Natomiast część południowa (poniżej linii Bałta-Połta-wa) znajduje się w strefie tzw. suchych stepów ostnicowych. Jednakże te legendarne stepy w dużej mierze należą już do przeszłości, zamienione na tereny upraw rolnych. Przetrzebieniu uległy także lasy, obejmujące dziś niespełna 14% terytorium kraju. Karpaty reprezentują przyrodę charakterystyczną dla gór: regiel dolny z buczynami sięgający 1250 m, regiel górny z lasami świerkowymi do 1550 m, kosodrzewina - do 1850 m i wreszcie najwyżej położone połoniny, odpowiednik naszych hal. Południowe wybrzeże Krymu porasta roślinność śródziemnomorska. Podobnie jak flora, fauna Ukrainy dzieli się na kilka prowincji. W Karpatach spotyka się typowe dla tych gór zwierzęta, takie jak niedźwiedź, ryś, jeleń, dzik i orzeł. Niedźwiedzia można też jeszcze podobno zobaczyć w izolowanych rejonach Polesia. Występują tam również łosie i bobry. Na terenach stepowych można spotkać rozmaite jaszczurki, węża Eskulapa (w Besarabii) oraz sokoły, orły i dziesiątki innych gatunków ptaków. Bogatą ichtiofaunę reprezentowały niegdyś Morze Czarne i Azowskie. W dobie przynależności do ZSRR naturalne środowisko Ukrainy uległo O 30 3 30 c 3 3 OJ 11 te. O u < -c o. 12 znacznemu zniszczeniu. Wydarzeniem na skalę globalną była awaria w Czarnobylskiej Elektrowni Atomowej; izotop cezu 137Cs skaził wówczas 21% powierzchni kraju. Z kolei prace górnicze doprowadziły do całkowitego zniszczenia gleb w Zagłębiu Doniec-kim i Zagłębiu Krzyworoskim. Powszechnym zjawiskiem jest erozja, która dosięgła m.in. 60% słynnych ukraińskich czarnoziemów. Skażone zostały morza i rzeki, np. w Morzu Azowskim nastąpił zanik ryb nadających się do połowu. Najbardziej zanieczyszczonym miejscem na Ukrainie (poza zamkniętą strefą wokół Czarnobyla) jest Krzywy Róg. ••¦¦'?:: .¦-!:¦•¦¦'>¦!;':.-w \ rezerwaty Na ukrainie utworzono osiem parków narodowych. Szacki Park Narodowy na Wołyniu, na granicy z Polską i Białorusią, powstał w 1983 r. dla ochrony zespołu Jezior Szackich. Góry chronią Karpacki Park Narodowy na Zakarpaciu, założony w 1968 r., Park Narodowy Synewyr, również na Zakarpaciu oraz Park Narodowy Sko-liwśki Beskydy wokół Skola w obwodzie lwowskim. Jaworowski Park Narodowy zachowuje przyrodę ukraińskiej części Roztocza, a Park Narodowy Podilśki Towtry ogromny kompleks zalesionych wzgórz na północ od Kamieńca Podolskiego. Poza zasięgiem tego przewodnika występują: Park Narodowy Święte Góry w dolinie Dońca, w pobliżu Słowianohorśka, ze skałami kredowymi i XVII-wiecznym monastyrem Zaśnięcia Matki Bożej, Park Narodowy Desniańsko-Staro-hutski na północnych krańcach obwodu sumskiego oraz Park Narodowy Zatoki Siwasz i Morza Azowskiego. Działa również kilkanaście rezerwatów przyrody. Warto wymienić: Poleski w północnej części Wołynia; stepowe rezerwaty Strilciwśkyj Step w obwodzie łuhańskim; Kamienne Mogiły w obwodzie zaporoskim oraz Step Je-łaniecki w obwodzie mikołajowskim; olbrzymi Rezerwat Czarnomorski na południe od Chersonia, z udostępnionymi dla zwiedzających wyspami ptasimi; rezerwat Askania Nowa także w obwodzie chersońskim, założony przez niemieckiego ks. Anhalt, z ogrodem zoologicznym z 1874 r. oraz botanicznym z 1887 r.; krymskie rezerwaty Jałtański Górsko-Leśny, Przylądek Martan, Karadahski i Opucki; wreszcie Dunaj ski w delcie rzeki. Osobliwym pomnikiem nie tyle ochrony przyrody, ile ochrony przed skutkami działalności człowieka jest zamknięta strefa wokół Czarnobyla. »AŃ! ¦ "? Mstró-; Konstytucja z kwietnia 1996 r. czyni Ukrainę republiką z prezydenckim systemem władzy. Prezydent jest głową państwa. Wybiera się go w głosowaniu powszechnym co pięć lat. Parlament - Rada Najwyższa, ma jedną izbę złożoną z 450 deputowanych, także z kadencją pięcioletnią. Władzę wykonawczą sprawuje rząd, zwany Gabinetem Ministrów, powoływany przez Radę Najwyższą na wniosek prezydenta. Rząd jest podporządkowany bezpośrednio prezydentowi. W kraju działa wiele partii politycznych. Do najsilniejszych należą „Nasza Ukraina" najpopularniejszego polityka ostatniej doby - Wiktora Juszczenki; BjuT - czyli Blok Julii Ty-moszenko, innej gwiazdy ukraińskiej polityki; Komunistyczna Partia Ukrainy, z przewodniczącym Petro Symonenką, niegdyś część niesławnej KPZR; Socjalistyczna Partia Ukrainy Ołeksandra Moroza, także o komunistycznym rodowodzie; Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy Je-whena Marczuka; Chłopska Partia Ukrainy, skupiająca nomenklaturę kołchozową; założony przez działaczy Narodowego Ruchu Ukrainy na rzecz Przebudowy centroprawicowy Ruch. Z sowieckiego ruchu związkowego wywodzi się Federacja Związków Zawodowych Ukrainy. Główne partie polityczne Ukrainy pozostają w otwartym konflikcie z prezydentem Kuczmą, żądając jego dymisji. Realne jest zbojkotowanie prac parlamentu przez większość posłów. Tradycyjne godło ukraińskie - tryzub, czyli trójząb, wywodzi się od symboli używanych w X i XI w. przez pierwszych Rurykowiczów - Światosława i Włodzimierza Wielkiego. Tryzub można zobaczyć na monetach z tamtego okresu i cegłach znalezionych w miejscu Cerkwi Dziesięcinnej w Kijowie. Sam znak jest o wiele starszy. Należy do najbardziej pierwotnych symboli używanych przez ludzkość od paleolitu. Podobno jest ponad 100 hipotez wyjaśniających znaczenie tryzuba. W późniejszych czasach symbol Rurykowiczów został zastąpiony przez lwa, używanego na Rusi halic-ko-wołyńskiej (i na późniejszych znakach województwa ruskiego), oraz Srebrnego Archanioła (św. Michała Archanioła), występującego m.in. na chorągwi województwa kijowskiego. W czasach Chmielnickiego na pierwszy plan wysunął się symbol kozactwa - sylwetka Kozaka, potem Kozaka z muszkietem. W dobie przebudzenia się ukraińskiej świadomości narodowej Hołow-na Rada Ruska przyjęła za godło Ukrainy złotego lwa halickiego na błękitnym polu (co było też proklamacją barw narodowych). Funkcjonował także wizerunek św. Michała Archanioła. Po uzyskaniu niepodległości w 1917 r. UNR przyjęła propozycję godła zgłoszoną przez pierwszego prezydenta kraju, Mychajło Hruszewśkoho, aby przywrócić symbol Rusi Kijowskiej -tryzub. Z kolei ZUNR posługiwała się znakami przyjętymi przez Ho-łowną Radę Ruską. Ostatecznie symbolami niepodległej od 1991 r. Ukrainy zostały - tryzub oraz flaga niebiesko-żółta. Hymnem Ukrainy jest pieśń Szcze ne wmeńa Ukmjina, z muzyką Mychajło Werbyćkoho (1815-1870). Za tekst posłużył wiersz lwowskiego poety, Pawło Czubynśkoho (1839-1884), opublikowany w 1863 r. w czasopiśmie „Meta", omyłkowo pod nazwiskiem Tarasa Szewczenki. Hymn przyjęto wraz z ogłoszeniem niepodległości w 1917 r. Wyróżnia się 13 regionów Ukrainy, dzielonych czasami jeszcze na mniejsze jednostki. Najbardziej na zachód wysunięte jest Zakarpacie (Zakarpattia). Zajmuje południowe stoki Karpat Wschodnich oraz północno-wschodnie skrawki Wielkiej Niziny Węgierskiej. Obwody lwowski, tarnopolski i iwa-no-frankiwśkyj stanowią Hałyczynę, czyli historyczną Ruś Halicką i Galicję Wschodnią. Pomniejszymi regionami Hałyczyny są poszczególne pasma górskie na południu regionu (Gorgany, Czarnohora). Wyróżnia się również jednostki etnograficzne, jak Bojkowszczyzna, Huculszczyzna i Pokucie. Bardzo bliska kulturowo Hały-czynie, choć pod wpływami rumuńskimi, jest Bukowina (Bukowyna), tożsama z obwodem czerniowieckim. Kolejnym z regionów i zarazem krainą historyczną jest Wołyń z ośrodkiem w Łucku. Na lewym brzegu Dniestru i w dolinie Bohu rozciąga się Podole (Podilla) z Winnicą, Chmiel-nickim (Płoskirów) i Kamieńcem Podolskim. Dalej na południe, wzdłuż granic z Mołdową i Rumunią, leży ziemia odeska (Odeszczyna) złożona z Pobereża - na północ od Odessy i Budziaku, fragmentu historycznej Besarabii. Obwody odeski, mikoła-jowski i chersoński określa się łącznie jako Południe (Piwdeń). Północ środkowej części kraju zajmuje Czerni-howszczyzna (Czernihiwszczyna). Na południe od niej leżą Kijowszczyzna (Kyjiwszczyna) i Połtawszczyzna (Po-łtawszczyna). Z kolei dolny bieg Dnie- o 30 30 > "O O) 3- O 13 cc O cc o o c "O 14 pru określa się jako Zaporoże (Zapo-riżżja). Wschodnią Ukrainę dzieli się na Charkowszczyznę (Charkiwszczy-na) na północy i Doniecczyznę (Do-niecczyna) z Ługańskiem, Doniec -kiem i Mariupolem. Oddzielnym regionem jest Krym. LUDNOŚĆ Ukrainę zamieszkuje 49,325 min ludzi. Liczba ta wciąż spada. Od 1991 r. przyrost naturalny jest ujemny, o jednym z najniższych wskaźników w Europie. Dodatkowo trwa emigracja sięgająca nawet 300 tys. osób rocznie (w 1992 r.). Przeciętny czas życia mężczyzn to 64 lata, kobiet - 74 lata. Od II wojny światowej utrzymuje się liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami (115:100). Ukraina jest krajem średnio zaludnionym - gęstość zaludnienia wynosi ok. 86 osób na km2. Najgęściej zaludnione są obwody: doniecki, lwowski oraz dniepropietrowski, najsłabiej izolowane okolice Polesia, Karpaty oraz obwody czernihowski i chersoński. Ludność miejska stanowi 59,8% ogółu mieszkańców. Największymi miastami są Kijów (2,62 min), Charków (1,521 min), Dniepropietrowsk (1,122 min), Donieck (1,065 min) oraz Odessa (1,027 min). Najwyższy odsetek ludności miejskiej mają obwody: doniecki (82,6%), dniepropietrowski [77%) i ługański (70,5%), najniższy: Zakarpacie (29%), tarnopolski (36,2%) i czerniowiecki (37,4%). Ukraińcy stanowią 72,7% mieszkańców. Najbardziej jednorodne narodowościowo są obwody: tarnopolski (96,8%), iwano-frankiwśkyj (95%) oraz wołyński (94,6%). Na Krymie mieszka 25,8% Ukraińców. Rosjanie są dużą mniejszością. W 1989 r. było ich 22,1%. Największe rosyjskie skupiska to Krym (67%), obwód charkowski ^l oraz Zaporoże (32%). Wyjątko- . a<Ło spotyka się Rosjan w obwo-f tainopolskim (2,3%) oraz na z'ar^Paciu (4%). Trzecią co do liczeb-n?SC' grupą są Żydzi. W 1989 r. było ¦ }6 tys. (0,9 %, a przed II wojną a]T M a niemal 3 min, ponad 6%), . ^ tamtej pory bardzo wielu wy- chód °Wało do Izmela i Eur°Py Za~ i | iej. Największymi ośrodkami ży- Odes 4 sa ^ów 'olc 10° t^-' °raZ ¦nSa (70 tys.). Porównywalną grupą ^a ^ftiuni (470 tys.) zamieszkujący /144 Bukowiny oraz obwód odeski 0 9°/ ^S''' Bial°msini stanowią także ', ° obywateli Ukrainy. Co ciekawe, . Pozorom nie zamieszkują wcale °w przygranicznych, ale przede tki Donbas, Krym i Odessę, zamieszkuje 258 tys. Tatarów - Zwartą terytorialnie wspólnotę S^ Bułgarzy (233'8 ***•> °'4%l' B tkający od XVIII w. na terenach abii (Bołgrad - Miasto Bułgarów) 1 w Okolicach Odessy. Z innych spo- °ści warto wymienić 163 tys. Wę- (dane oficjalne; Węgrzy mieszkają KW^ wyłącznie na Zakarpaciu); (-.-^ys. Greków (organizacje greckie • essie podają wyższe liczby); 50-ty-^l^^e grupy Ormian i Cyganów; ^s. Niemców (przed II wojną świa- Be ~ 590 tyS-') 30 ^ GaSauzów , , sarabii; 10 tys. Czechów - potom- 0W Czeskich kolonistów na Wołyniu; wres>„. . , . T, . ,/~cie mieszkające na Krymie po- ,^sięczne grupy Karaimów (1404 1 '). i Rrymczaków - tatarskojęzycz-, Żydów ze starych dzielnic Symfe-mVLl* i Eupatorii. 1 liczebności Polaków na Ukrainie s- 26 -Polacyna Ukrainie. grupę wierzących na ..ul, stanowią chrześcijanie, i śród nich prawosławni. Są oni p° pieleni na trzy cerkwie - najlicz-. '^2a jest Cerkiew prawosławna pa-r chatu moskiewskiego (około • parafii); następnie Cerkiew pra- wosławna patriarchatu kijowskiego (ponad 1,6 tys. parafii); trzecia -Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna (UAPC) z około tysiącem parafii. Staroobrzędowcy skupia-i;| się w 57 parafiach, szczególnie w obwodach odeskim i winnickim. Spotyka się również przedstawicieli sekt prawosławnych - 5 grup moło-kan na Zaporożu i 2 społeczności apolikaliptystów (Winnica). Z innych kościołów wschodnich reprezentowana jest cerkiew ormiańska (we Lwowie i na Krymie). Na zachodzie kraju dominuje Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka, wywodząca się z kościelnej unii brzeskiej, z około 2 tys. parafii. Na Zakarpaciu są także grekokatolicy unii użhorodzkiej. Rośnie liczba parafii rzymskokatolickich, których jest około 500. Wielu wyznawców mają kościoły protestanckie: szczególnie baptyści z 1,1 tys. rozmaitych organizacji religijnych, następnie ewangelicy z niemal 500 parafiami, wreszcie adwentyści dnia siódmego z ponad 200 parafiami i domami modlitwy. 90 parafii liczą węgierscy kalwini na Zakarpaciu. Sporą grupę stanowią świadkowie Jehowy, ale nie poddają się oni oficjalnym statystykom. Z wyznań niechrześcijańskich najliczniejszą grupą są muzułmanie, mieszkający przede wszystkim na Krymie. Gmin żydowskich jest 23, z czego 5 na Zakarpaciu. Pojawiają się także grupy krysznaickie oraz oryginalne formacje w rodzaju Zjednoczenia Synów i Córek Rodzimej Ukraińskiej Wiary Narodowej (PYHBipa) w Kijowie. Jak u wszystkich licznych narodów, także u Ukraińców wyróżnia się wiele grup etnograficznych. Szczególnie znane są grupy zamieszkujące Karpaty: Łemkowie, Bojkowie i Huculi, o bogatej kulturze z wieloma archaicznymi elementami. Wymienia się także Opo-lan na zachodnim Podolu, Dolinian, Podolan, Wołynian i Poleszuków. Dla wsi ukraińskich charakterystyczne są malowane na niebiesko ściany chat, czasami także framugi okien i drzwi. Barwa ta ma podobno odstraszać muchy. Wśród wielu rodzajów tradycyjnego odzienia wyróżnić trzeba charakterystyczne soioczki, koszule o wyszywanych, bufiastych rękawach. Jak wszędzie wśród Słowian Wschodnich funkcjonowała i częściowo funkcjonuje rozwinięta obrzędowość weselna i pogrzebowa. Niegdyś obowiązywał bogaty kalendarz obrzędowy, rozpoczynający się 4 XII świętem Ofiarowania NMP (Wwedennia); potem obchodzono m.in. Swiat-Weczir (albo Bahata-Ku-tia, 6 I, odpowiednik wigilii), Boże Narodzenie (Rizdwo Christowe, 7-9 I), Jordan (191, tradycyjne święto prawosławne, poprzedzone wigilią zwaną Hołodna-Kutia). Święta wiosenne to m.in. Zwiastowanie NMP (Błahowyszczennie, 25 III - pierwszy dzień wiosny), Wielkanoc (Wełykdeń), św. Jerzego (Swiatoho Jurija, 17 tygodni po Bożym Narodzeniu). Lato rozpoczynają Zielone Świątki (Zełeni Świata) wraz z pochodzącym z czasów przedchrześcijańskich tzw. Tygodniem Rusalnym (Rusalnyj tyżdeń). Wielkim świętem jest również pogańska Kupała, powiązana w tradycji ukraińskiej z dniem św. Jana Chrzciciela (7 VII). Świat ponadzmysłowy niegdysiejszego Ukraińca zamieszkiwała galeria postaci m.in. domowyk, pilnujący przybytku domowego; lisowyk, dziki człowiek albo zły duch, grasujący w lesie; polowyk, odpowiednik liso-wyka zamieszkujący pola i stepy; wodjanyk, czyli wodnik; rusałki i mawki, bardzo interesująco w miejscowym folklorze opisywane - są to harni diwczata (piękne dziewczęta), ale prześwitują im wnętrzności (np. wątroba). Siły negatywne to bohyni (albo mamuny), bisy (biesy), czorty, O 33 > C 3i 75' Ol Cl. ^< _n (U 15 cc o < o c "O 3 pru określa się jako Zaporoże (Zapo-riżżja). Wschodnią Ukrainę dzieli się na Charkowszczyznę (Charkiwszczy-na) na północy i Doniecczyznę (Do-niecczyna) z Ługańskiem, Doniec-kiem i Mariupolem. Oddzielnym regionem jest Krym. LUDNOŚĆ Ukrainę zamieszkuje 49,325 min ludzi. Liczba ta wciąż spada. Od 1991 r. przyrost naturalny jest ujemny, o jednym z najniższych wskaźników w Europie. Dodatkowo trwa emigracja sięgająca nawet 300 tys. osób rocznie (w 1992 r.). Przeciętny czas życia mężczyzn to 64 lata, kobiet - 74 lata. Od II wojny światowej utrzymuje się liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami (115:100). Ukraina jest krajem średnio zaludnionym - gęstość zaludnienia wynosi ok. 86 osób na km2. Najgęściej zaludnione są obwody: doniecki, lwowski oraz dniepropietrowski, najsłabiej izolowane okolice Polesia, Karpaty oraz obwody czernihowski i chersoński. Ludność miejska stanowi 59,8% ogółu mieszkańców. Największymi miastami są Kijów (2,62 min), Charków (1,521 min), Dniepropietrowsk (1,122 min), Donieck (1,065 min) oraz Odessa (1,027 min). Najwyższy odsetek ludności miejskiej mają obwody: doniecki (82,6%), dniepropietrowski (77%) i ługański (70,5%), najniższy: Zakarpacie (29%), tarnopolski (36,2%) i czerniowiecki (37,4%). (33,2%) oraz Zaporoże (32%). Wyjątkowo rzadko spotyka się Rosjan w obwodzie tarnopolskim (2,3%) oraz na Zakarpaciu (4%). Trzecią co do liczebności grupą są Żydzi. W 1989 r. było ich 486 tys. (0,9 %, a przed II wojną światową niemal 3 min, ponad 6%), ale od tamtej pory bardzo wielu wyemigrowało do Izraela i Europy Zachodniej. Największymi ośrodkami żydowskimi są Kijów (ok. 100 tys.) oraz Odessa (70 tys.). Porównywalną grupą są Rumuni (470 tys.) zamieszkujący tereny Bukowiny oraz obwód odeski (144 tys.). Białorusini stanowią także 0,9% obywateli Ukrainy. Co ciekawe, wbrew pozorom nie zamieszkują wcale terenów przygranicznych, ale przede wszystkim Donbas, Krym i Odessę. Krym zamieszkuje 258 tys. Tatarów (0,6%). Zwarta terytorialnie wspólnotę stanowią Bułgarzy (233,8 tys.; 0,4%), mieszkający od XVIII w. na terenach Besarabii (Bołgrad - Miasto Bułgarów) i w okolicach Odessy. Z innych społeczności warto wymienić 163 tys. Węgrów (dane oficjalne; Węgrzy mieszkają niemal wyłącznie na Zakarpaciu); 100 tys. Greków (organizacje greckie w Odessie podają wyższe liczby); 50-ty-sięczne grupy Ormian i Cyganów; 38 tys. Niemców (przed II wojną światową - 590 tys.); 30 tys. Gagauzów w Besarabii; 10 tys. Czechów - potomków czeskich kolonistów na Wołyniu; wreszcie mieszkające na Krymie po-nadtysięczne grupy Karaimów (1404 osoby) i Krymczaków - tatarskojęzycz-nych Żydów ze starych dzielnic Symferopola i Eupatorii. O liczebności Polaków na Ukrainie zob. s. 26 - Polacy na Ukrainie. 14 Ukraińcy stanowią 72,7% mieszkańców. Najbardziej jednorodne narodowościowo są obwody: tarnopolski (96,8%), iwano-frankiwśkyj (95%) oraz wołyński (94,6%). Na Krymie mieszka 25,8% Ukraińców. Rosjanie są dużą mniejszością. W 1989 t było ich 22,1%. Największe rosyjskie skupiska to Krym (67%), obwód charkowski Najliczniejszą grupę wierzących na Ukrainie stanowią chrześcijanie, a pośród nich prawosławni. Są oni podzieleni na trzy cerkwie - najliczniejsza jest Cerkiew prawosławna patriarchatu moskiewskiego (około 5 tys. parafii); następnie Cerkiew pra- wosławna patriarchatu kijowskiego (ponad 1,6 tys. parafii); trzecia -Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna (UAPC) z około tysiącem parafii. Staroobrzędowcy skupiają się w 57 parafiach, szczególnie w obwodach odeskim i winnickim. Spotyka się również przedstawicieli sekt prawosławnych - 5 grup moło-kan na Zaporożu i 2 społeczności apolikaliptystów (Winnica). Z innych kościołów wschodnich reprezentowana jest cerkiew ormiańska (we Lwowie i na Krymie). Na zachodzie kraju dominuje Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka, wywodząca się z kościelnej unii brzeskiej, z około 2 tys. parafii. Na Zakarpaciu są także grekokatolicy unii użhorodzkiej. Rośnie liczba parafii rzymskokatolickich, których jest około 500. Wielu wyznawców mają kościoły protestanckie: szczególnie baptyści z 1,1 tys. rozmaitych organizacji religijnych, następnie ewangelicy z niemal 500 parafiami, wreszcie adwentyści dnia siódmego z ponad 200 parafiami i domami modlitwy. 90 parafii liczą węgierscy kalwini na Zakarpaciu. Sporą grupę stanowią świadkowie Jehowy, ale nie poddają się oni oficjalnym statystykom. Z wyznań niechrześcijańskich najliczniejszą grupą są muzułmanie, mieszkający przede wszystkim na Krymie. Gmin żydowskich jest 23, z czego 5 na Zakarpaciu. Pojawiają się także grupy krysznaickie oraz oryginalne formacje w rodzaju Zjednoczenia Synów i Córek Rodzimej Ukraińskiej Wiary Narodowej (PYHBipa) w Kijowie. lak u wszystkich licznych narodów, także u Ukraińców wyróżnia się wiele grup etnograficznych. Szczególnie znane są grupy zamieszkujące Karpaty: I rmkowie, Bojkowie i Huculi, o boga-tej kulturze z wieloma archaicznymi elementami. Wymienia się także Opo-lan na zachodnim Podolu, Dolinian, Podolan, Wołynian i Poleszuków. Dla wsi ukraińskich charakterystyczne są malowane na niebiesko ściany chat, czasami także framugi okien i drzwi. Barwa ta ma podobno odstraszać muchy. Wśród wielu rodzajów tradycyjnego odzienia wyróżnić trzeba charakterystyczne sowczki, koszule o wyszywanych, bufiastych rękawach. Jak wszędzie wśród Słowian Wschodnich funkcjonowała i częściowo funkcjonuje rozwinięta obrzędowość weselna i pogrzebowa. Niegdyś obowiązywał bogaty kalendarz obrzędowy, rozpoczynający się 4 XII świętem Ofiarowania NMP (Wwedennia); potem obchodzono m.in. Swiat-Weczir (albo Bahata-Ku-tia, 6 I, odpowiednik wigilii), Boże Narodzenie (Rizdwo Christowe, 7-9 I), Jordan (19 I, tradycyjne święto prawosławne, poprzedzone wigilią zwaną Hołodna-Kutia). Święta wiosenne to m.in. Zwiastowanie NMP (Błahowyszczennie, 25 III - pierwszy dzień wiosny), Wielkanoc (Wełykdeń), św. Jerzego (Swiatoho Jurija, 17 tygodni po Bożym Narodzeniu). Lato rozpoczynają Zielone Świątki (Zełeni Świata) wraz z pochodzącym z czasów przedchrześcijańskich tzw. Tygodniem Rusalnym (Rusalnyj tyżdeń). Wielkim świętem jest również pogańska Kupała, powiązana w tradycji ukraińskiej z dniem św. Jana Chrzciciela (7 VII). Świat ponadzmysłowy niegdysiejszego Ukraińca zamieszkiwała galeria postaci m.in. domowyk, pilnujący przybytku domowego; lisowyk, dziki człowiek albo zły duch, grasujący w lesie; polowyk, odpowiednik liso-wyka zamieszkujący pola i stepy; wodjanyk, czyli wodnik; rusałki i mawki, bardzo interesująco w miejscowym folklorze opisywane - są to harni diwczata (piękne dziewczęta), ale prześwitują im wnętrzności (np. wątroba). Siły negatywne to bohyni (albo mamuny), bisy (biesy), czorty, m o 30 s o 30 N Ol 01 CL 15 ¦¦i—i HHH \m m vm < S te O c o 3 miercy (nocami opuszczający swe groby) oraz wid'my (wiedźmy) w różnych odmianach. Ludową muzykę ukraińską cechuje bogactwo dorocznych pieśni obrzędowych o rozbudowanej melodyce. Szczególnie typowe są epickie dumy, wykonywane przy akompaniamencie bandury, kobzy czy liry korbowej. Tańcami narodowymi są kozak i koło-myjka. Tradycyjne instrumenty to fujarka, trombita, flet, fletnia Pana, dudy, łuk muzyczny, skrzypce, cymbały, a także bębny. Ukraińska sztuka ludowa jest jedną z najbardziej rozwiniętych w Europie. Odznacza się oryginalnością i bogactwem we wszystkich uprawianych dziedzinach - tkactwie, hafcie, ceramice i rzeźbie. Podstawą kuchni ukraińskiej są chleb oraz potrawy z mąki i kaszy. Istotną rolę odgrywają także mięso, warzywa i ryby. Chleb, pieczony niegdyś w specjalnych piecach, pełni także funkcje obrzędowe, szczególnie tzw. korowaj. Często spotyka się potrawy z ciasta, gotowanego we wrzątku - warenyky, z różnymi nadzieniami: twarogiem, ziemniakami, wiśniami. Do tej samej grupy należą sławne pierogi ruskie, wypełnione przyprawionym białym serem oraz pochodzące z kuchni ludów uralskich pielmieni. Daniem narodowym jest barszcz ukraiński z burakami, kapustą, warzywami oraz znaczącą ilością śmietany. Z innych zup popularne są kapuśniak (kapuśniak) oraz juszka. Z mięs jada się wołowinę, wieprzowinę, baraninę i drób. Z napojów warto wymienić kwas, czasami podawany z jagodami czy dodatkiem soku brzozowego oraz dziesiątki gatunków win, piw i wódek. SZTUKA Architektura Początków ukraińskiej myśli architek-16 tonicznej można doszukiwać się w in- spirowanej przez Bizancjum monumentalnej architekturze świątyń Rusi Kijowskiej. Pierwszą w ogóle znaną budowlą murowaną była cerkiew Dziesię-cinna w Kijowie (zapewne 989- 996), z której pozostały zarysy fundamentów. Zachowały się natomiast min. sobór Sofijski w Kijowie (1017- 1033) oraz sobór Przemienienia Pańskiego w Czernihowie (ok. 1036). Rozpad Rusi Kijowskiej spowodował wyodrębnienie się kilku szkół w architekturze staroruskiej: kijowskiej, czernihowskiej, wołyńskiej i halickiej. Dalsze koleje losu Ukrainy spowodowały, że dzieje architektury wiązały się ze sztuką krajów sąsiednich. Część prawobrzeżna, należąca do Rzeczypospolitej, dzieliła losy architektury polskiej, przechodząc kolejne przemiany stylowe od gotyku przez renesans, manieryzm (Lwów), barok (Ławra w Poczajowie) i rokoko (ratusz w Buczaczu) do klasycyzmu i eklekty-zmu. Także na Ukrainie Lewobrzeżnej zaznaczyły się wpływy zachodnie: architektura, pozostając w tradycji ruskiej, przejęła w XVI-XVHI w. wiele elementów renesansowych i barokowych. Największy stopień oryginalności prezentowało budownictwo drewniane, m.in. cerkiew św. Paraskewy w Krechowie (obwód lwowski) z 1724 r., sobór Świętej Trójcy w No-womoskowsku (obwód dniepropie-trowski) z lat 1775-1780. W wyniku mieszania się wpływów wschodnich i zachodnich wytworzył się swoisty styl, zwany barokiem ukraińskim. Dominował w I poł. XVIII w. Cechowało go dekoracyjne spiętrzenie brył, malownicze ukształtowanie sylwetki budowli oraz bogata dekoracja wewnętrzna i zewnętrzna, z wieloma elementami ornamentyki (m.in. w tym stylu Stepan Kownir rozbudował Ławrę Peczerską). Czołowym reprezentantem baroku ukraińskiego był Iwan Hryhorowycz-Barśkyj (1713-1785), twórca cerkwi św. Mikołaja na Nabrzeżu w Kijowie (1772-1775) oraz rozbudowy soboru Naro- dzenia Matki Boskiej w Kozielcu (obwód czernihowski, 1752-1763). W tym okresie rozwinęła się monumentalna architektura cerkiewna i klasztorna. Jej pomnikiem jest np. sobór Opieki Matki Boskiej w Charkowie (1689). W okresie panowania rosyjskiego działało kilku obcych architektów, którzy początkowo tworzyli w stylu późnego baroku (W. Rastrelli - cerkiew św. Andrzeja w Kijowie, 1747-1753), a potem stali się propagatorami klasycyzmu (np. G. Quaren-ghi, Ch. Cameron, Th. de Thomon). Rozwijało się budownictwo miejskie, wznoszone od podstaw nowe miasta -przede wszystkim Odessę, także Chersoń, Sewastopol i Mikołajów. Pojawiały się także interesujące rezydencje wiejskie w rodzaju pałacu Ga-łaganów w Sokiryńcach (obwód czernihowski, 1829). Koniec XIX stulecia przyniósł eklektyzm (np. gmach Nowej Giełdy w Odessie), a potem modernizm, którego przedstawiciele nawiązywali niejednokrotnie do ludowego budownictwa ukraińskiego. Okres władzy sowieckiej to przede wszystkim architektura industrialna (Dniprohes w Zaporożu; proj. O. Win-ter, W. Wiesnin, 1927-1932) oraz reprezentacyjna (gmach Przemysłu Państwowego, tzw. Derżprom w Charkowie; proj. S. Serafimowicz, 1926-1930). Po II wojnie światowej budowano formy uproszczone, funkcjonalne, np. Pałac Sportu w Kijowie (1958-1960) czy kino Ukrajina w Charkowie (1963). Podobnie jak i w architekturze, początki malarstwa ukraińskiego łączą się z sakralnymi budowlami Rusi Kijowskiej. Szczególne znaczenie mają freski i mozaiki soboru Sofijskiego w Kijowie ze słynną Orantą (1017-1033), freski w soborze Przemienienia Pańskiego w Czernihowie (ok. 1036), freski w cerkwi św. Cyryla w Kijowie (XII w.) a także miniatury, m.in. w Ewangeliarzu Ostromira (1056-1057). Z nieco późniejszego okresu znamy imię jednego z malarzy ikon, Olimpija (?—1134), który pracował m.in. w soborze Zaśnięcia w Ławrze Peczerskiej. Ciekawe, że niektóre źródła ukraińskie zaliczają też do dzieł malarstwa tamtego okresu wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej, zabrany z Bełza przez Władysława Opol-czyka w 1382 r. W bliższych nam czasach malarstwo ukraińskie pozostawało pod wpływem nurtów dominujących także w sąsiednich kulturach. W XVIII w. rozwijał się portret, bliski tzw. portretowi sarmackiemu. W 1758 r., wraz z powołaniem Akademii Sztuk w Petersburgu, artyści ukraińscy zaczynają uczestniczyć w rozwoju sztuki rosyjskiej, jak np. A. Łosenko (1737-1773), który został rektorem wspomnianej uczelni. Inne znane postaci z tego okresu to Dmytro Lewyćkyj (1735-1822) oraz Wołodymyr Boro-wikowśkyj (1757-1825). Za jednego z twórców nowoczesnego malarstwa na Ukrainie uważa się Tarasa Szewczenkę (1814-1861), który stworzył wiele kompozycji rodzajowych i pejzaży. Rzeczywiście, niektóre jego dzieła, jak np. Portret Księżnej Kejkuatowej, dowodzą talentu twórcy. Szewczenko jest duchowym ojcem narodowej szkoły malarstwa ukraińskiego, rozwijającej się* w II poł. XIX w. i na początku XX w. Jej reprezentantami są m.in. Kost' Trutowśkyj (1826-1893), Opanas Słastion (1855-1933), Porfyr Martynowycz (1856-1906). Znanym malarzem był także Mykoła Pymonenko (1862-1912). Ukraina dochowała się także grupy impresjonistów, w dużej mierze absolwentów uczelni artystycznych Krakowa, Monachium i Paryża. Wymienia się tu na pierwszym miejscu Ołeksandra Muraszko (1875-1919), jednego z pierwszych ukraińskich malarzy wystawiających na Zachodzie; także Iwana Pochitonowa (1850-1923), Petra Łewczenka (1859- o 30 S O 30 N C OJ 17 cc ii 2 cc O 18 1917) i Hryhorija Djadczenka (1869-1921] oraz absolwentów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie: Ołeksa Nowakiwśkoho (1872-1935), Osypa Kurytasa (1870-1951) i Iwana Trusza (1869-1941). W czasach ZSRR sztukę ukraińską scentralizowano. W 1925 r. powstały Asocjacja Malarzy Czerwonej Ukrainy (AchCzU), żądająca od swych członków fotograficznego realizmu, oczywiście na zadany temat, oraz Asocjacja Rewolucyjnej Sztuki Ukrainy (ARMU), grupująca tzw. bojczukistów, uczniów monumentalisty Mychajła Bojczuka (1882-193?). Podobnych organizacji było więcej m.in. Zowteń (Październik), grupujący rewolucyjnych naśladowców malarstwa Diega Rivery itd. Cały ten żywioł, choć odgórnie sterowany, dawał pole działania aż tysiącowi malarzy. Jednak od 1930 r. uznano tylko jeden styl - realizm socjalistyczny - i sztuka ukraińska zapadła, jak i sztuka w całym ZSRR, w stan niemal agonalnej śpiączki. Dopiero ostatnie dwa dziesięciolecia przynoszą ożywienie, pod wpływem aktualnych prądów artystycznych docierających z Zachodu, ale także dzięki oryginalnej twórczości artystów ukraińskich (S. Didkowśkyj). W średniowiecznej muzyce Rusi Kijowskiej, jaki całej ówczesnej Europy, dominowały formy wokalne i wokal-no-instrumentalne. Śpiewano byliny, przy czym wykonawcami byli profesjonaliści, jak odnotowany w XI w. Bojan, oraz skomorochy - zarazem śpiewacy, tancerze, a nawet iluzjoniści. Istniała religijna muzyka cerkiewna. Jej pierwszym i największym ośrodkiem był Kijów. Nieco później pojawili się lirriicy, postaci szczególne dla kultury ukraińskiej - częstokroć niewidomi starcy prowadzeni przez dzieci, wykonujący pieśni nabożne. Lirnicy przetrwali aż do lat trzydziestych XX w, kiedy zostali wymordowani na rozkaz Stalina. Od 1632 r. działało w Kijowie kolegium, które w 1701 r. przekształcono w Akademię Muzyczną. Muzykę tworzono także w rezydencji hetmana Ky-ryła Razumowskiego w Głuchowie, była tam nawet biblioteka muzyczna. Powstały pieśni a cappełla (Artem We-del, 1767-1808) oraz liryczne pieśni z towarzyszeniem instrumentów. Największymi postaciami początków profesjonalnej twórczości muzycznej na Ukrainie byli Maksym Berezowśkyj (1745-1777) i, przede wszystkim, Dmytro Bortnjanśkyj (1751-1825). Obaj tworzyli opery wystawiane we Włoszech. Berezowśkyj, wykształcony w Bolonii, skomponował operę Demo-font (1772), Bortnianśkyj zaś, który pobierał nauki w Wenecji - opery Kre-ont (1776) i Kwintasz Fabiusz (1778). W XIX w. dominowały dążenia do wypracowania stylu narodowego. Kwitło zbieractwo folkloru muzycznego. W 1862 r. Semen Hułak-Arte-mowśkyj (1813-1873) skomponował pierwszą operę w języku ukraińskim -Zaporożec za Dunajem, wystawioną pierwszy raz w Petersburgu w 1863 r. Jednak najważniejszy był Mykoła Ły-senko (1842-1912), wykształcony w Kijowie, Lipsku i Petersburgu, kompozytor m.in. kantaty Radujsa, nywo nepołytaja i Bjuf porohy-, fortepianowej Suity ukraińskiej; śpiewogry i ope-retlci. Największymi dziełami Łysenki są opery Rizdwjana nicz, Utoplena i przede wszystkim Taras Bulba. W XX w. rolę ośrodków muzyki ukraińskiej przejęły konserwatoria w Kijowie i założone w 1913 r. konserwatorium w Odessie, którego absolwentem był jeden z najsłynniejszych w dziejach muzyki światowej skrzypków - Dawid Ojstrach. W czasach ZSRR początkowa eksplozja rozmaitych rewolucyjnych stowarzyszeń twórczych została zahamowana w 1932 r. przez stworzenie jednego związku kompozytorów. Podobna wawniłowka dotknęła również samą twórczość, która wykorzystywać miała elementy rodzimej muzyki ludowej. Literatura Początki literatury, jak i całej sztuki ukraińskiej, umieszcza się w czasach Rusi Kijowskiej. W XI i XII w. powstawały pieśni obrzędowe, historyczne, liryczne, epickie dumy, a także inspirowane literaturą greckobizantyjską i południowosłowiańską przekłady ksiąg biblijnych, liturgicznych, utworów homiletyczno-oratorskich, apokryfów, kronik czy żywotów. Na tym podłożu powstała literatura oryginalna, reprezentowana przez pierwszego znanego z imienia ukraińskiego autora - Iłariona (XI w.) oraz św. Teodozju-sza Peczerskiego (XI w.), Klyma Smo-latycza (XII w.) i biskupa Cyryla z Turowa (ok. 1130-1182). Oddzielne miejsce zajmuje Nestor (działał ok. 1180), prawdopodobny autor słynnego latopisu zwanego Powieścią lat minionych (Powisf wremennych lit). Dziełem nieznanego autora jest poetycki utwór Słowo o wyprawie Igora {Słowo o połku Ihorewi), pochodzący z XII w. Po upadku Rusi Kijowskiej rozwój literatury został zahamowany. Powstawały tylko pojedyncze dzieła nawiązujące do dawnych tradycji ośrodka kijowskiego, jak Paterykon Kijowsko-Peczerski i Latopis Halicko--Wołyński. Piśmiennictwo ukraińskie odrodziło się pod koniec XVI w. Zawarta wówczas unia brzeska wywołała falę literatury polemicznej, której najwybitniejszym reprezentantem był Iwan Wyszenśkyj (?-ok. 1625). Szczególną rolę odegrała Akademia Kijowsko--Mohylańska. Pod jej wpływem literatura ukraińska nawiązała związki z Zachodem. Pod koniec XVIII w. pojawiły się wybitne postacie: najpierw najważniejszy filozof ukraiński Hryhorij Skoworoda (1722-1794), a potem Iwan Kotlarewś-kyj (1769-1838), uważany, dzięki tra-westacji Eneidy Wergjliusza, za ojca nowoczesnej literatury ukraińskiej. Niebawem dali się poznać także pierwsi romantycy: Petro Hułak-Artemowś- kyj (1790-1865) i Hryhorij Kwitko--Osnowjanenko (1778-1843). Ważną rolę odgrywała tzw. charkowska szkoła romantyków z Łewko Borowykowś-kym (1806-1889), Amwrosijem Me-tłynśkym (1814-1870) i Mykołą Ko-stomarowem (1817-1885). Wielki przełom nastąpił po powołaniu we Lwowie tzw. Ruskiej Trójcy: romantycznych poetów Markijana Szaszkewycza (1811-1843), Iwana Wahyłewycza (1811-1866) i Jakowa Hołowaćkoho (1814-1888). Wydali oni w 1836 r. tomik Rusałka Dnistro-wa, którym rozpoczęło się nowoczesne życie literackie na terytoriach dzisiejszej zachodniej Ukrainy. Jednakże wszystkie inne zjawiska zaćmiła najjaśniejsza gwiazda ukraińskiej literatury - Taras Szewczenko (1814-1861). Badacze jego twórczości uważają, że głoszone przezeń ideały wolnościowe (należał do antycarskie-go tajnego Bractwa św. Cyryla i Meto-dego) były niezrozumiałe dla wielu czytelników, natomiast nieprawdopodobny warsztat poetycki i mistrzostwo, z jakim posługiwał się rodzinną mową, pozwalają uważać go za jednego z twórców współczesnego języka ukraińskiego. Szewczenko zaczął pisać w wieku około 17 lat podczas pobytu na studiach malarskich w Petersburgu. W 1840 r. ukazał się debiutancki Kobzar [tpk też jest niekiedy nazywany sam autor), w 1841 r. Hajdamaky. Szewczenko posługuje się słowami--kluczami, dającymi pojęcie o jego programie: „sława" to tradycja, „słowo" - kultura narodowa, „prawda" -wspólne dla całej ludzkości wymagania etyczne. W cieniu Szewczenki pozostawał inny wybitny twórca tamtego okresu - Pantełejmon Kulisz (1819-1897). Ciężkie czasy dla języka ukraińskiego rozpoczęły się w II poł. XIX w. Akty restrykcyjne spowodowały usunięcie ukraińskiego ze szkół (1863) i w ogóle ze słowa drukowanego (1876). Mimo zakazów i prześlado- O 30 s o 30 19 \m + N l/l 20 wań, powstawały wówczas wybitne dzieła realistyczne Marka Wowczka (właściwie Mariji Wilinśkoj-Marko-wycz, 1834-1907), Iwana Neczuj-Łe-wyćkoho (1838-1918) oraz Panasa Myrnoho (1849-1920). Centrum życia umysłowego przeniosło się wówczas do Austro-Węgier, gdzie panowały nieporównanie większe swobody. Głównym ośrodkiem był Lwów. Na przełomie XIX i XX w. rozwinęły się nowe kierunki: neoro-mantyzm, symbolizm i ekspresjo-nizm. Pierwszoplanowymi postaciami byli kolejni, obok Szewczenki, najczęściej spotykani patroni ukraińskich ulic: modernistyczny pisarz Mychajło Kociubynśkyj (1864-1913), a szczególnie Iwan Franko (1856-1916), będący jednocześnie pisarzem, uczonym, tłumaczem, wydawcą i publicystą. Na Bukowinie tworzył Osip-Jurij Fed'kowycz (1834-1888), początkowo piszący w języku niemieckim, na Wołyniu Łesia Ukrajinka (właściwie Ła-rysaKosacz, 1871-1913). Na początku XX w. literatura ukraińska, szczególnie ta uprawiana we wschodniej Galicji, była aktywnym uczestnikiem kultury europejskiej, z jej wszystkimi najnowszymi prądami. Poza wspomnianym Kociubynś-kym prozę modernistyczną tworzyli Wasyl Stefanyk (1871-1936), ludo-mański Marko Czeremszyna (1874-1927), a także Olha Kobylanśka (1865-1942) i Ahatangeł Krymśkyj (1871-1942) oraz pisarze skupieni we lwowskim ugrupowaniu literackim Mołoda muza, powiązanym z Młodą Polską. Bardzo popularnym pisarzem był realista Wołodymyr Wynnyczenko (1880-1951), który wraz z nadejściem bolszewików wyemigrował do Francji. Władza radziecka początkowo, poza ograniczeniami wolności słowa, nie była wymierzona przeciwko językowi ukraińskiemu. Wręcz przeciwnie, o wczesnych latach dwudziestych mówi się niekiedy jako renesansie narodowym, wspieranym polityką tzw. ko-rienizacji (indoktrynowania przez rozwój kultury danego narodu). Nastąpił rozkwit symbolizmu z czołową postacią Mykoły Chwytowego (1893-1933), który popełnił samobójstwo, dramaturga Mykoły Kulisza (1892-1937) oraz Pawła Tyczyny (1891-1967). Ten ostatni potem jednak wybrał drogę piewcy reżimu, został nawet stalinowskim ministrem oświaty. Futuryzm reprezentował Mychajło Semenko (1892-1937). Działali także tzw. neoklasycy z Mykołą Zero-wem (1890-1937), Pawłem Fyłypo-wyczem (1891-1937) i najwybitniejszym z nich, Maksymem Rylskim (1895- 1964). Inne ważne postaci tego okresu to twórca ukraińskiego teatru Łeś Kurbas (1887-1937) i Myko-la Bażan (1904-1983). Zapewne czytelnik zwrócił uwagę na powtarzającą się datę śmierci - 1937. Nie jest ona przypadkowa. Twórcy zostali straceni na rozkaz władz sowieckich. Działały ponadto liczne organizacje literackie: Związek Pisarzy Proletariackich Hart, Związek Pisarzy Chłopskich Płuh, Wolna Akademia Literatury Proletariackiej (WAPLITE). Straszliwym ciosem dla literatury sowieckiej Ukrainy były represje stalinowskie. Rozwiązano wszelkie grupy literackie, zastępując je programowo socrealistycznym Związkiem Pisarzy Ukrainy. Wszyscy wybitniejsi twórcy zostali wymordowani - okres ten nazywany jest rozstrzelanym odrodzeniem [rozstrilane widrodżennia). Literatura ukraińska rozwijała się również w Polsce i Czechosłowacji. Najwybitniejszymi jej reprezentantami byli łemkowski poeta Bohdan Ihor Antonycz (1909-1937), Bohdan Lepki (1872-1941), Juryj Łypa (1900-1944), Ołena Teliha (1907-1942) i Ołeh Ol-życz (1909-1944). Okres stalinowski zakończyła „odwilż", po której na scenę wkroczyło pokolenie tzw. szestydesatnyków, z Iwanem Draczem (ur. 1936), Wasy-lem Stusem (1938-1985; zmarł w karcerze), Ihorem Kałynećem (ur. 1939) i wieloma innymi. Także i oni musieli spłacić „dług" władzy radzieckiej - za czasów Breżniewa skazywano uli na długoletnie wyroki łagrów. Po odzyskaniu niepodległości pojawiło się wielu interesujących pisarzy, m.in. popularny w Polsce Juryj Andrucho-wycz (ur. 1960). lęzyk ukraiński należy do języków in-doeuropejskich, a pośród nich do wschodniej grupy języków słowiańskich. Posługuje się nim ponad 50 min ludzi, poza Ukrainą także w Kanadzie, USA, Australii, Polsce, Rosji i wielu innych krajach. Alfabet ukraiński pochodzi z południowosło-wiańskiej cyrylicy uczniów św. Cyryla i Metodego i był używany na ziemiach ukraińskich do XVIII w. Potem został nieco uproszczony do formy tzw. graż-ilnnki, różniącej się od alfabetów białoruskiego i rosyjskiego m.in. literami i, e, r. Dawną wersję cyrylicy spotyka się po dziś dzień w niektórych drukach cerkiewnych. Nie sposób w paru zdaniach wymienić chociażby kilku najważniejszych osobliwości języka ukraińskiego. Jednak większość podróżujących po Ukrainie Polaków, dzięki wspólnym słowiańskim korzeniom, już w .krótkim czasie, słysząc język ukraiński i próbując porozumieć się z Ukraińcami, będzie mogła zrozumieć, co się mówi i poprawnie odczytać potrzebną informację. Alfabet ukraiński liczy 33 litery. Opiera się na cyrylicy (w nawiasach podano wymowę polską). Ukraińskie a - wymawiamy jako |a]; 6 - [b]; b - [w]; r - dźwięczne [h]; i - [g] występuje rzadko, przede wszystkim w wyrazach obcych oraz w nielicznych ukraińskich, takich jak np. rpyHT, rBairr, ryjpHK; a - [d]; e - [e]; e - [je]; w - [ż]; 3 - [z], h - [y] - ta litera jest często odczytywana przez Polaków (pod wpływem rosyjskiego) jako i, przez co niekiedy zmienia się sens wyrazu; i - [i]; ii - [ji]; ii - [j], k - [k]; ji - wymawiamy jako [1] w połączeniach z samogłoskami - i, e, 10, h, oraz kiedy spotykamy połączenie - nb; w pozostałych przypadkach n - wymawiamy jako [ł]; M - [m]; H - [n]; 0 - [o]; n - [p]; p -[r];C-[s];T-[t];y-K(l)-[f];X-[ch]; U - [c]; 1 - [CZJ; Ul - [sz]; IU - [sZCz]; b - [znak miękki]; 10 - [ju]; a - [ja]. Problemów z wymową wyrazów ukraińskich zapewne dostarczy ruchomy i swobodny akcent, który może padać na dowolną sylabę wyrazu [pyK6 (ręka); pyo (rękę)], co też w niektórych przypadkach zmienia nawet znaczenie wyrazu, np. 36mok -„budowla" i 3ai\iyK - „zamek w drzwiach". Spotykamy również wymianę spółgłosek i samogłosek (i>o [mict -mocth]; o>e [Hecra - hochth]; e>i [jieriTH - jirraTii]; H>i [cmii™ - ciflaTH] itd.). Ponadto w języku ukraińskim istnieją podwójne długie spółgłoski miękkie (cToni-rra, 3HaHHH, 3ijuia); charakterystyczne dla języków wschod-niosłowiańskich zjawisko pełnogłosu, tzn. występowanie grup: oro, oło, ere między spółgłoskami (aopora, mojioko, Seper) i wiele innych osobliwości. Zainteresowani nauką tego języka powinni sięgnąć do Podręcznika języka ukraińskiego Jana Śpiwaka, wydanego w Warszawie w 1998 r. Należy pamiętać, że chociaż istnieje forma naH/nam, odpowiadająca polskiej pan/pani, która jest powszechnie używana w Galicji-Hałyczyni, to w pozostałej części Ukrainy zazwyczaj używa się formy Bh (wy). Zwroty grzecznościowe dzień dobry ao6poro pamcy (rano) dzień dobry dobry wieczór dobranoc do widzenia O 30 s 7; 33 21 cześć npHBlT Komunikacja Jakie to 51 Ke ue MicTo/cejio? rzeka piw (|'' (na powitanie) Chcę pojechać do... 51 xony noixaTH no... miasto/wieś? sklep spożywczy racTpOHOM cześć (pożegnanie) SyBaS Chcę kupić 51 xoiy KynHTH prosto npaMO szpital jiiKapHa ^ proszę 6yflb jiacKa, npomy bilet do... KBHTOK flO... lewo BJ11BO targ 6a3ap, phhok "" oc dziękuję AaKyio, cnacnSi bilet (na przejazd KBHTOK prawo BnpaBo ulica ByjiHua 5Q dzięlaiję bardzo ayjKe aaKyio w komunikacji północ niBHiH ^J LU przepraszam międzymiastowej) południe niBjjeHb Noclegi bilet (na przejazd TailOH, KBHTOK wschód cxia Szukam... IIIyKaio... Jj: Przydatne wyrazy i zwroty w komunikacji zachód 3axia hotelu roTejib _ s tak TaK miejskiej) tu TyT kempingu KeMniHr o nie Hi bilet w obie KBHTOK TyiB4 tam TaM mieszkania npHBaTHy KBapTHpy 30 LL. Ile? OijIbKH? strony ft Ha3aa wszędzie BCBDflH kierownika anpeKTopa L imię iM'a bilet normalny nOBHHH KBHTOK nigdzie CKpi3b/Hifle właściciela BJiacHHKa G nazwisko npi3BHiue bilet ulgowy nillbrOBHH KBHTOK pokój (w hotelu/ HOMep --------- ~is wiek BiK O której odjeżdża...? 0 KOTpiB roflHHi? Napisy motelu) <— >-. N data flaTa Bifl'feKiT*ae... informacja flOBi/nca pokój KiMHaTa n &;¦' miejsce urodzenia Micue HapoaaceHHa Z którego toru 3 aKoi KOJiii nie palić He KypHTb (w mieszkaniu) obywatelstwo rpoMaaaHCTBO odjeżdża...? Bifl')acjptae...? , ciągnąć (drzwi) flo ce6e Czy mają państwc Hh y Bac e BijibHHH narodowość HauioHajibHicTb Jak długo trwa CKUlbKK TpHBae pchać (drzwi) Bia ce6e wolny pokój ? HOMep? kobieta aciHKa podróż? no/iopo)K? wejście BXifl Proszę o pokój... Eyflb JiacKa aaiiTe mężczyzna lOJIOBiK Gdzie muszę się J\e Tpe6a po6hth wyjście BHxia Mem... paszport nacnopT przesiąść? nepecaj;Ky? ¦ policja Mijiiuia 1-osobowy 0AH0M1CHHH HOMep Bardzo mi przykro. /Jyace Mem npHKpo. rezerwacja 6poHK)BaHHa ; toaleta TyajieT 2-osobowy aBOMiCHHH HOMep To przypadek. L(e BHna/iKOBO. przyjazd npHÓyTTa płatne rniarae 3-osobowy TpHMlCHHH HOMep Pomocy! flonoMoariTb! odjazd BianpaBjieHHa ] bezpłatne 6e3njiaTHe 4-osobowy HOTHpHMiCHHH Czy mógłby/aby mi Hh Bh MoaceTe pociąg no'i'3^; noTar '; przerwa o6iflHa nepepBa HOMep Pan/Pani pomóc? MeHi flonoMorrH? dworzec 3ajll3HHHHHH obiadowa na jedną noc Ha OflHy Hin Proszę wezwać IlpOUiy BHKJIHKaTH kolejowy BOK3ajI zabronione 3a6opOHCHO na dwieftrzy, Ha flBi (xpH, karetkę. uiBHAKy AoriOMory. dworzec aBT06yCHHH BOK3ajI cztery) noce HOTHpH) HOli Proszę wezwać EfpOIUy BHKJIHKaTH autobusowy W mieście na tydzień Ha THłKAeHb policję. Mijiiuiio. przechowalnia KaMepa cxoBy | Gdzie jest...? Ąe 3HaxoflHTbca...? Ile kosztuje za CKlJIbKH KOIUTye 3a rozumiem pO3yMlK) bagażu ambasada nOCOJIbCTBO osobę/za dobę? oco6y/3a ao6y? nie rozumiem He po3yMiK> samolot niTaK apteka anTeKa Zarezerwował(e)-amil3a6poHioBa(B)-jia Nie rozumiem 51 He po3yMiio port lotniczy aeponopT bank 6aHK pokój HOMep po ukraińsku. no-yKpamcbKH. tor (kolejowy) KOjiia biuro 6iopo noaopoacefi na nazwisko... Ha npi3BHme... Nie mówię 51 He pO3MOBJIHK> autobus aBTo6yc turystyczne Czy mogę Hh MoacHa orjiaHyTH po ukraińsku. no-yKpamcbKH. przystanek 3ynHHKa centrum ueHTp obejrzeć pokój? HOMep? Czy ktoś tutaj Hh XTOCb TyT autobusowy, cerkiew UepKBa To bardzo drogo. Ile fly*e floporo. mówi po3MOBjiae tramwajowy dom towarowy yHiBepMar Jest bardzo brudno/TyT ayace 6pyjiHo/ po polsku? no-nojibCbKH. stanowisko unaT(j)opMa jezioro O3epo głośno. rajiacjiHBO. Czy Pan/i Hh Bh MeHe autobusowe kantor nyHKT oSiniHy BajiioT Wyjeżdżam(y) BHDKfl)Ka(l0)eM0. rozumie? po3yMieTe? na dworcu konsulat KOHCyjIbCTBO Proszę mnie Ilporay MeHe Jak to się mówi 5Ik ue cKa3ara przystanek CTaHuia kościół KocTeji; iłepKBa obudzić o szóstej 0 pO36y/IHTH po ukraińsku? no-yKpamcbKH? kolejowy, metro morze Mope rano. 3aBipa o uiocTiii Jak się Pan/i 5Ik Barae npi3Bnme? muzeum My3eS rOflHHl. nazywa? Pytanie o drogę pałac najiau Czy jest... Hh e... Jestem turystą 51 TypHCT Gdzie jest? J\e 3Haxo^HTbca? park napK ciepła woda Tenjia BOfla (turystką). (TypHCTKa). Jak się dostanę 5Ik flo6pa™ca plac njioma czysta pościel HHCTa nocTijib Proszę poczekać. Eyflb JiacKa do...? flO...? plaża njiaac klucz KJIIOH noHeKairre. Czy to IJ,e 6jIH3bKO/ poczta nouira prysznic nyui Czy to miejsce Hh ue Micue blisko/daleko? flaneKO? przychodnia nojiiKJiiHiKa telefon TejieiJpoH 22 jest wolne? BlJIbHe? Jaka to ulica? 5lKa ue ByjiHua? restauracja pecTopaH telewizor TejieBi3op 23 \m> o Ul N Jedzenie Jestem głodny (-a). Chciałbym (chciałabym) coś zjeść/napić się. śniadanie obiad kolacja jadłospis sklep spożywczy targ restauracja stołówka bar kawiarnia kelnerka kelner Czy są wolne stoliki? Zamawiam... pierwsze danie drugie danie deser Proszę o rachunek. banany bułka chleb cukier frytki gruszki jabłka jajka kanapka z serem/ z wędliną kapusta ketchup marchewka musztarda ogórek owoce pieprz pierogi pomarańcze pomidor przyprawy sałatka sól śliwki 24 warzywa ziemniaki zupa Xotib 6h (xoTina 6) mocb 3'1'CTH, BHIIHTH. CHIflaHOK o6ifl Benepa MeHK) racTpoHOM 6a3ap, pecTopaH 6ap KaB'apHa, KaiuiaHTica, CTOJ1HKK? a 3aMOBJiaio... nepuie flpyre Eyflb nacKa npHHeciTbpaxyHOK. 6yjiKa XJii6 rpyuiKH awua 6yTep6pofl 3 3 KOBSacoK) KanycTa ripinua oripoK (jjpyKTH nepeub BapeHHKH noiuiflop npHnpaBH caJiaT cinb CJIHBKH OBOli KapTOIUlfl cyn Napoje bezalkoholowe bez cukru 6e3 iryicpy herbata iaa jogurt Borypr kakao xjii6 kawa (z mlekiem) KaBa (3 b< kefir mleko sok jabłkowy sok pomarańczowy sok pomidorowy woda mineralna z cukrem MOJ1OKO C1K aÓ C1K anejibCHHOBHH ciK TOMaTHHH MiHepanbHa BOAa 3 Napoje alkoholowe likier piwo wino białe wino czerwone wino słodkie wino wytrawne wódka niKep nHBO bhho 6ine BHHO BHHO COJlOflKe bhho cyxe ropijiKa Mięso baranina cielęcina drób kotlet mielony pieczeń ryba schabowy wieprzowina wołowina Zakupy dom towarowy targ sklep z AGD sklep odzieżowy kiosk otwarte zamknięte Ile kosztuje? Ile płacę? Chciał(a)bym kupić... za drogie SapaHHHa KypaTHHa pn6a (6htkh) CBHHHHa HJlOBHHHHa ymBepMar 6a3ap, phhok rocnoflapcbKi TOBapn K1OCK 3aHHHeH0 CKinbKH Konrrye? CKijibKH naany? Xotib 6h (xorina 6) KynHTH... jioporo za duży/mały 3a BeHHKHft/MajlHH Zdrowie Czy mogę Mh MO>KHa Źle się czuję. 5i noraHo ce6e obejrzeć...? oniaHyTH...? nonyBaio. Z Czy mogę ^H MOJKHa Jestem chory 51 3axBopiB Tl Q przymierzyć...? npHMipara...? (chora). (3axBopina). 33 Czy mają państwo Hh e iHJUHH Jest mi niedobrze. Mem noraHo. inny K0jiip/po3Mip? Boli mnie... B MeHe 6onHTb... > 0 kolor/rozmiar? brzuch HCHBiT m większy 6ijIbUIHH głowa ronoBa O mniejszy MeHUIHH ząb 3y6 7; tani/tańszy flemeBHH/ gardło ropjio 33 aeuieBuiHH Mam wysoką B MeHe BHCOKa > biały SiUHH temperaturę. TeMnepaTypa. C czarny "JOpHHH Choruję na... 51 XBopiio Ha... czerwony HepBOHHH cukrzycę fliaóeT niebieski CHH1H serce cepne N ¦< bielony 3ejieHHH astmę acTMy żółty JKOBTHH Mam alergię na... B Mene anepria Ha... biegunka noHOc Czas Gdzie jest najbliższa ffp HanSjinacHa Kiedy? Kojih? apteka? anTeKa? dzisiaj CbOroflHi Proszę flaftTe 6yflb jiacKa jutro 3aBTpa 0 aspirynę. acnipHH. pojutrze nicjia3aBxpa lek przeciwbólowy o6e36onioiOHe wczoraj Biopa lekarstwa JliKH przedwczoraj nO3aBHopa witamina BJTaMiHH rano paHKOM antybiotyki aHTHSiOTHK wieczorem BBeiepi lek Ta6jiexKH Bifl przez cały tydzień UJJIHH TH>KfleHb przeciwgorączkowy TeMnepaiypn przez cały dzień ilijiHH fleHb środek nasenny CHOTBOpHe codziennie mofleHHO wolne BHxiflHi Liczby poniedziałek noHe/rijioK 0 Hynb wtorek BlBTOpOK 1 OflHH środa cepeaa 2 flBa czwartek MeTBep 3 TpH piątek n'siTHHiia 4 HOTHpH sobota cy6oTa 5 n'aTb niedziela Hejjijia 6 UliCTb styczeń cineHb 7 ciM luty JIH3THH 8 BiciM marzec 6epe3eHb 9 fleB'S!Tb kwiecień KBJTeHb 10 aecaTb maj TpaBeHb 11 OflHHaaiiaTb czerwiec lepBeHb 12 flBaHafluaTb lipiec jHineHb 13 TpnHafliiaTb sierpień cepneHb 14 MOTHpnaaiiaTb wrzesień BepeceHb 15 n'aTHaflriaTb październik JKOBTeHb 16 inicTHaaiiaTb listopad nHCTonafl 17 ciMHaAuaTb grudzień rpyaeHb 18 BiciMHafliiaTb Która godzina? KoTpa roflHHa? 19 AeB'aTHafliiaTb 25 cc O S te. o 0> c 5 O a. 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1000 1 000 000 COpOK n'aTaec»T micT/iecaT — Język opracował Oleg Aleksejczuk 26 POLACY NA UKRAINIE O dziejach Polaków na Ukrainie do wybuchu I wojny światowej nie sposób opowiedzieć w tego rodzaju tekście. Przez długie stulecia Polska i Ukraina nie były krajami sąsiadującymi, lecz nawzajem się przenikały. Przenikanie to odbywało się na wszystkie możliwe sposoby - od ruchów migracyjnych, przez współzależności i awanse społeczne, aż po wzajemne wpływy językowe i artystyczne. Można więc powiedzieć, że w dzieje Ukraińców są do pewnego momentu historii dziejami Polaków - i odwrotnie, że dzieje Polski są zarazem historią Ukrainy. Po ustaniu zawieruchy I wojny światowej i ustaleniu się władzy Sowietów na większej części terytorium dzisiejszej Ukrainy, mieszkało tu ponad 600 tys. Polaków. Głównymi obszarami polskości były kresy dawnej Rzeczypospolitej, z Kijowem, Żytomierzem, Berdyczowem, Płoskiro-wem (Chmelnicki). Pokaźne społeczności polskie zamieszkiwały również Odessę i Kamieńskie (ob. Dniepro-dzierżyńsk, co może być o tyle interesujące, że z Kamieńskiego pochodził Leonid Breżniew). W 80% byli to chłopi (min. tzw. Mazurzy z okolic Płoskirowa) i drobna szlachta. Podstawę identyfikacji stanowiła tradycja rodowodu oraz religia rzymskokatolicka. Język polski nie był już wyróżnikiem, władała nim jako prymarnym polowa Polaków. W latach 20. polityka korienizacji wyrażała się wobec Polaków w postaci programu polskiej autonomii socjalistycznej, przyjętego w 1925 r. Utworzono wówczas tzw. Marchlewszczy-znę - Polski Rejon Narodowościowy na Ukrainie im. Juliana Marchlew-skiego. Działający w Kijowie Polski Instytut Pedagogiczny uzyskał status wyższej uczelni. Działały nawet parafie katolickie. Represje rozpoczęły się, jak i w przypadku ludności ukraińskiej, wraz z kolektywizacją. W 1935 r. podjęto masowe prześladowania duchowieństwa katolickiego i pierwsze deportacje. Tragiczny był rok 1937, kiedy to deportowano (głównie do Kazachstanu) 60% ludności niektórych rejonów. Wygnanie propaganda komunistyczna przedstawiała jako walkę z wrogami władzy ludowej, szkodnikami, szpiegami itd. Zajęcie przez Armię Czerwoną terenów wschodnich II Rzeczypospolitej i jednoczesne przesunięcie granic Ukraińskiej SRR spowodowało, że na terytoriach sowieckiej Ukrainy znalazło siew 1939 r. jeszcze 2,5 min Polaków (2,3 min miejscowych, 200 tys. uchodźców). Z tej grupy kilkaset tysięcy zostało deportowanych lub zesłanych na Syberię, Ural i do Kazachstanu przed agresją Niemiec na ZSRR. Także na terenie Ukrainy dokonano mordów na polskich oficerach - w Charkowie i Miednoje. Na obszarze okupowanym przez ZSRR polskie organizacje konspiracyjne powstawały od września 1939 r. Były to min. Tajna Organizacja Wojskowa w Stanisławowie i Orzeł Biały na Wołyniu. Potem tworzono ogniwa Państwa Podziemnego: obszar Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) - Lwów z okręgami wołyńskim, stanisławowskim i tarnopolskim, oraz oddziały Szarych Szeregów. Działała - następczyni ZWZ - Armia Krajowa, wojewódzcy delegaci rządu RP na kraj, Bataliony Chłopskie, Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne. W 1944 r. walkę z Niemcami podjęła 27. Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej (w ramach akcji Burza). Po usunięciu Niemców i powrocie Armii Czerwonej żołnierzy Ar-mii Krajowej przymusowo wcielano ilo Armii Polskiej w ZSRR, oficerów zaś wywieziono do obozów, m.in. w Diagilewie. W latach 1939-1944 dochodziło do licznych aktów przemocy na Polakach, szczególnie na Wołyniu, ze strony niektórych ukraińskich organizacji niepodległościowych oraz uzbrojonych band chłopstwa. Zginęło wówczas do 100 tys. osób, a 300 tys. uciekło na zachód. Po ustaleniu się tzw. porządku jałtańskiego rozpoczęły się przesiedlenia Polaków na terytoria znajdujące się w granicach powojennej Polski. W lalach 1944-1948 oraz po 1956 r. wysiedlono do obecnych województw północnych i zachodnich około miliona osób. Ci, którzy pozostali (oficjalnie ponad 300 tys.), byli pozbawieni możliwości kultywowania własnej odrębności, a wszelkie przejawy aktywności oświatowej, kulturalnej czy religijnej - szykanowano. Dopiero rozpad ZSRR umożliwił zawiązanie się organizacji i stowarzyszeń polskich. W 1988 r. powstało Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej, w 1991 r. Związek Polaków na Ukrainie, a w styczniu 1992 r. Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie. Ilu jest na Ukrainie Polaków pozostaje kwestią otwartą. Oficjalny spis podaje liczbę 219 tys., co stanowi 0,5% ogółu mieszkańców Ukrainy. Rozmaici działacze polscy mówią 0 1,5 min do 3 min. Co ciekawe, dzisiaj terytoriami, na których najwięcej osób deklaruje narodowość polską są obwody żytomierski (ok. 70 tys.) 1 chmielnicki (ok. 40 tys.), czyli obszary, skąd w 1936 r. wywieziono Polaków do Kazachstanu. Inne miejsca, wedle danych oficjalnych, gdzie mieszkają Polacy to obwody: lwowski (26,876 tys.), kijowski (16 tys.), win-nicki (8,404 tys.), doniecki (6,897 tys.), tarnopolski (6,704 tys.), Krym (6,157 tys.), odeski (5,458 tys.), dnie-propietrowski (5,436 tys.), czernihow-ski (4,7 tys.), łuhański (3,793 tys.), charkowski (3,407 tys.), iwano-fran-kiwśkyj (3,405 tys.), chersoński (2,83 tys.), Zaporoże (2,512 tys.). Jak widać z powyższych danych, ponad 50% Polaków mieszka na ziemiach, które nie weszły w skład II Rzeczypospolitej i nie były dotknięte repatriacją. O 30 3 > o m O 30 "O o_ Sil n 3 OJ C TT 27 UJ Z N U UJ O T3 O O. Informacje praktyczne 28 Kiedy jechać? Najdogodniejszą porą zwiedzania Ukrainy jest wczesne lato. Wtedy dni są długie i aura sprzyja podróżnikom. Potem upał może być trudny do zniesienia, zwłaszcza na wschodzie kraju, gdzie gorący wiatr gna tumany piachu (tzw. suchowieje), a step nie daje cienia. Korzystne warunki panują wczesną jesienią (do 20 X), ale noce są chłodne, co przy nieogrzewaniu hoteli, może stanowić problem. W kilku miejscowościach trwa sezon narciarski, np. w Sławsku, ale na ogół wycieczka zimą z powodu krótkiego dnia i niedogodności komunikacyjnych nie należy do najlepszych wyborów. Ukraina leży w strefie klimatu kontynentalnego, dlatego pory roku są tu bardziej wyraziste niż w Polsce. Wyjątkowe warunki dla turystyki oferuje Krym. Południowe wybrzeże półwyspu leży w strefie klimatu podzwrotnikowego typu śródziemnomorskiego. Nawet w miesiącach zimowych nie ma mrozów, a temperatura morza nie spada poniżej 7°C. Tylko w górach przez trzy tygodnie lutego zalega gruba na 40 cm warstwa śniegu. Lato na Krymie trwa aż pięć miesięcy - od połowy maja do ok. 15 X. Średnia temperatura powietrza w dzień w Jałcie wynosi kolejno 17 (V), 20 (VI), 24 (VII), 24 (VIII), 19 (IX), 15°C (X), a temperatura morza: 18 (V), 21 (VI), 23 (VII), 25 (VIII), 21 (IX), 18°C (X). Jak widać, są to warunki niemal idealne. Komunikacja z Ukrainą nie nastręcza trudności. Bezpośrednie i pośrednie połączenia umożliwiają dojazd nawet do odleglejszych okolic naszego połu-dniowo-wschodniego sąsiada. Zbliżające się wprowadzenie wiz dla obywateli Ukrainy może zmienić opisany poniżej system komunikacyjny. Utrzymywane są regularne połączenia między Warszawą a Kijowem (pn. 2 razy dziennie, wt.-nd. raz dziennie; bilet ok. 230 $), Lwowem (raz dziennie) i Odessą (raz dziennie). Biuro LOT w Kijowie: Iwana Franki 36, a0038044/2465620, 2465621, 296 7781, fax 2465622, czynne pn.-pt. 8.30-17.00. Biuro LOT we Lwowie: Lubynśka, s0038032/2692985, 692 500, fax 971155, lotlwo@lot.com, czynne wt.-sb. 9.00-17.00. Kolej jest najpopularniejszym wśród Polaków środkiem lokomocji w dro- dze na Ukrainę. Koszt przejazdu w wagonie sypialnym zależy od tego, czy wykupuje się miejsce w wagonie I'KP, czy ukraińskich kolei UZ (Y3). Wagonów ukraińskich jest znacznie więcej jednak wagony PKP oferują wyższy standard. W przedziale są 3 lub 4 miejsca sypialne, przy czym w wagonach PKP zachowany jest podział na przedziały żeńskie i męskie. Przejazd na trasie z Polski do Kijowa lo wydatek 150-200 zł. Najbardziej dogodnie i tanie połączenie kolejowe z Ukrainą to pospieszny Roztocze /, Warszawy do Rawy Ruskiej, skąd dalej marsziutką, autobusem albo pociągiem lokalnym dojeżdża się do Lwowa bądź Sokala. Ceny biletów w połączeniach transgranicznych są wygórowane. Aby zapłacić najmniej, należy kupować bilet do granicy państwa, a nie do stacji docelowej. Podobnie, powracając z Ukrainy przez Rawę Ruską czy Chyrów, korzystniej kupować bilety ud polskiego konduktora. Na trasie Rawa Ruska-Warszawa daje to oszczędność rzędu 20 zł od osoby. Istnieją cztery kolejowe przejścia graniczne: Dorohusk-Jagodzin (Jahodyn] na linii Re-jowiec-Kowel. Odprawiane są 2 pociągi z Polski na Ukrainę {Kasztan relacji Berlin Lichtenberg-Warszawa Zachodnia-Kijów Pasażerski; Kiev Express relacji Warszawa Zachodnia-Kijów Pasażerski). Osoby niecierpliwe powinny pamiętać, że dodatkową „atrakcją" przekraczania granicy koleją w Dorohusku jest zmiana rozstawień osi wagonów na szerokotorowe. Zmiana ta, dokonywana przez częściowo ręczne przesuwanie wózków pod wagonami, połączona jest z kilkukrotnym przejazdem po torach manewrowych. W tym czasie toalety są zamknięte, nie mówiąc o dostępie do jakichkolwiek usług restauracyjnych. Zajmuje to czasami nawet kilka dodatkowych godzin. Hrebenne-Rawa Ruska na linii Beł-żec-Przeworsk. Odprawiany jest 1 pociąg [Roztocze relacji Warszawa Zachodnia-Ra-wa Ruska, wagon do przewozu rowerów). Z Rawy Ruskiej kursują pociągi m.in. do O 30 ¦o 70 N o o. o- miast: Lwów (4 dziennie; 3 godz. 10 min; 2,50 hrn); Sokal (2 dziennie). Autobusy sprzed stacji w Rawie Ruskiej odjeżdżają kilka razy dziennie m.in. do Czerwonoh-radu, Lwowa, Niemirowa i Tomaszowa Lubelskiego. Medyka-Mościska |Mostyska) na linii Prze-myśl-Lwów. Odprawiane są 3 pociągi (pociąg relacji Warszawa Zachodnia-Przemyśl Główny-Odessa; Przemyśl Główny-Czer-niowce; Wrocław-Kijów Pasażerski). Zmiana wózków na szerokotorowe następuje tu między stacją w Przemyślu a Medyką, tak że można wówczas wyjść do miasta. Krościenko-Chyrów (Chyriw) na linii Za-górz-Chyrów. Odprawiane są 2 pociągi |oba relacji Zagórz-Chyrów). Na przejściu w Chy-rowie nie ma kantoru; można próbować wymieniać pieniądze w sklepach w rynku. Jest najtańszą formą dojazdu na Ukrainę. Połączenia z Ukrainą utrzymują miasta na południowym wschodzie Polski. Istotnym węzłem komunikacyjnym jest dworzec PKS Warszawa Stadion. Oferuje on połączenia do miast: Chmielnicki, Czerwonohrad, Czortków, Dolina, Iwano-Frankiwśk, Kałusz, Kijów, Kołomyja, Kowel, Lwów, Łuck, Mikołajów, Równe, Stryj, Tarnopol, Truskawiec. Także z dworca PKS Przemyśl odjeżdżają codziennie autobusy do: Chmielnickie-go, Iwano-Frankiwśka, Kałusza, Kołomyi, Lwowa, Podwołoczysk, Sambora, Stryja, Tarnopola, Truskawca. Ceny biletów: Chmielnicki 40 zł Drohobycz 15 zł Iwano-Frankiwśk 30 zł Lwów 15 zł Sambor 14 zł Tarnopol 35 zł Między Polską a Ukrainą działa 5 granicznych przejść drogowych. Dorohusk-Jagodzin, na drodze Chełm-Ko- wel (E373, na Ukrainie - M07); Zosin-Uścitug, na drodze Hrubieszów-Wło- dzimierz Wołyński (na Ukrainie - M08); 29 I j Hrebenne-Rawa Ruska, na drodze Za- ¦^g^ mość-Lwów (E372, na Ukrainie - M09); B^glls Korczowa-Krakowiec, na drodze Radym-1 no-Lwów (na Ukrainie - M10); 111 Medyka-Szeginie, na drodze Przemyśl-Lwów (E40, na Ukrainie - Ml 1). Na wszystkich przejściach praktykowany jest archaiczny system wręczania karteczek, na których trzeba zebrać cztery wymagane stemple (polskich służb wizowych i celnych oraz ich odpowiedników ukraińskich). Dodatkową przeszkodą jest niedostęp-ność albo brak infrastruktury (np. toalet) w terminalach granicznych, nieprzystosowanych do obsługi ruchu 0 takim natężeniu. Ze swego doświadczenia autor może polecić leżące nieco na uboczu przejście drogowe Zo-sin-Uściług, na którym granicę przekracza się najszybciej, mimo panującego tam bałaganu. t FORMACJA, MAPY MTERNET Na Ukrainie właściwie nie istnieje profesjonalna informacja turystyczna. Wraz z upadkiem „centralnego sterowania" przestał istnieć system obsługi (czy raczej dozoru) turystów, ogólnie zwany Intuństem. Biura podróży 1 agencje turystyczne, które zajęły jego miejsce, nastawione są wyłącznie na obsługę zamożnych turystów zagranicznych i związany z tym szybki zysk. Gdzieniegdzie funkcjonują jeszcze niedobitki rozbudowanych miejskich systemów informacyjnych w rodzaju kijowskiej Miśkdowidki. Należy z nich korzystać - pracownicy są zazwyczaj znakomicie poinformowani, na dodatek podają informacje o tanich kwaterach. Organizacje zajmujące się obsługą ruchu turystycznego zostały wymienione w informatorach poszczególnych miejscowości. Mi Warto rozejrzeć się za mapami jeszcze przed wyjazdem na Ukrainę, bo często 30 się zdarza, że polskie wyspecjalizowa- N U CC a. o O 3 C — TT 35 i**. u >- u < S cc o u" OJ E o 36 M14: Odessa-Mikolajów-Chersoń-Melito- pol-Berdiańsk-Mariupol-Nowoazowśk; M15: Odessa-Reni; M16: Odessa-przejście graniczne w Kuczur- hanie-Kiszyniów (Moldowa); M17: Symferopol-Teodozj a-Kercz; M18: Symferopol-Jalta-Sewastopol; M19: Brześć (Białoruś)-przejście graniczne w Domanowie-Kowel-Łuck-Dubno-Tamo-pol-Czerniowce-przejście graniczne w Ma-malydze-Kiszyniów (Moldowa); M20: Żytomierz-Starokonstantynów- Chmiel-nicki (Płoskirów|-Dunajowce-Kamieniec Podolski-Chocim-Czerniowce-przejście graniczne w Tereblecze; M21: Brześć-Pińsk-Stolin (Białoniś(-przejście graniczne w Horodyszczu-Samy-Rów-lie-Zdołbunów-Ostróg-Stawuta-Szepie-tówka-Starokonstantynów; M22: Odessa-Illicziwśk; M23: Uljaniwka-Jużnoukraińsk-Woznesenśk- Mikołajów; M24: Chersoń-Krasnoperekopśk-Symferopol; M25: Krasnoperekopśk-Dżankoj-Teodozja; M 2 6: Charków-Syrnf eropol-SewastopoL-M27: Charków-przejście graniczne w Szczer-bakiwce-Bielgorod (Rosja). Drogi regionalne łączą Kijów ze stolicami obwodów oraz Symferopolem i Sewastopolem. Dochodzą do głównych przejść granicznych, międzynarodowych portów lotniczych, ośrodków przemysłowych itd. Oznacza się je literą „P". P01: Kijów-Romny-Sumy-przejście graniczne w Junakiwce-Kursk (Rosja); P02: Boryspol-Perejastaw-Krzemieńczuk- Dniepropietrowsk-Zaporoże; P03: Rohatyn-Iwano -Frankiwśk-Rachów- Mukaczewo; P04: Stryj-Dolina-Katusz-Iwano-Frankiwśk- Koiomyja-Śniatyń-Czerniowce; PO 5: Stryj-Chodorów-Rohatyn-Brzeżany- Tarnopol; P06: Dniepropietrowsk-Krzywy Róg-Miko- lajów; P07: Symferopol-Eupatoria; P08: Ałuszta-Sudak-Teodozja; P09: Czuhujiw-Kupjanśk-Starobilśk-przej- ście graniczne Miiowe-Millerowo (Rosja); P10: Mozyrz (Białoruś[-przejście graniczne w Wystupowiczach-Owrucz-Korostcń-Ży- tomierz-Berdyczów-Winnica-Żmerynka- Mohylew Podolski; P11: Niemirów-Tulczyn-Wapniarka-Jampol; P12: Kijów-Obuchów; P13: Mironiwka-Kaniów-Sofijiwka; P14: Zolotonosza-Czerkasy-Śmila,-P15: Kaniów-Czerkasy-Czehryń-Krzemieńczulc; P16: Aleksandriwka-Kirowohrad-Mikołajów; P17: Sumy-Trościaniec-Poltawa-Krzemień- czuk-Ateksandria; P18: Poltawa-Krasnohrad; P19: Slawjanśk-KramatDrśk-Donieck-Mariupol. Na wymienionych powyżej drogach panują w miarę przyzwoite warunki jazdy. Tu także można się zetknąć z legendarną policją drogową DAI (flAl). Jej nazwę dowcipni ukraińscy kierowcy łączą z gestem wyciągniętej jak po datek dłoni. Jednakże wobec zagranicznych kierowców DAI zachowuje się raczej przyzwoicie - trzeba tylko pamiętać o zredukowaniu prędkości przed posterunkiem (i nie lekceważyć znaków dawanych z naprzeciwka światłami, znaczą to samo, co u nas). Posterunki DAI poprzedzone są osobliwą tablicą z napisem (w tłumaczeniu) „punkt pomocy uczestnikom ruchu drogowego". Wyglądają zazwyczaj jak przeszklone wieże, wznoszące się ponad skrzyżowaniami, czasami zaś do złudzenia przypominają przejście graniczne. Kontrole policji drogowej są bardzo częste. Na drogach lokalnych panuje dosyć osobliwa sytuacja. Utrzymują je samorządy terytorialne, więc może się zdarzyć, że do granicy rejonu prowadzi bardzo dobrze utrzymywana droga, a za nią zaczyna się pełna głębokich kałuż żwirówka. Niestety, żadna mapa nie pokazuje tych różnic. Z dróg lokalnych należy korzystać w ostateczności i uważać na stan nawierzchni. Znald drogowe są bardzo podobne lub tożsame z polskimi. Osobliwością jest tabliczka ze „śnieżynką" (gwiazdką), oznaczająca działanie danego znaku (szczególnie zakaża wjazdu) w soboty, niedziele i święta. Dopuszczalne prędkości: miasto 60 km/godz., teren zabudowany 70 km/godz., poza tere- nem zabudowanym 110 km/godz. (nie trudno się zorientować już na pierwszych kilometrach za granicą, że praktyka jest zupełnie inna). Ukraina jest krajem tzw. zerowej tolerancji, jeśli chodzi o spożycie alkoholu przez kierowców. Samochód musi być wyposażony w trójkąt awaryjny, gaśnicę i apteczkę. Ukraińscy kierowcy jeżdżą wbrew zasadom bezpieczeństwa. Nagminne jest ścinanie zakrętów, nocna jazda bez włączonych świateł lub na światłach postojowych, spadanie źle przymocowanych ładunków z ciężarówek oraz fatalny stan techniczny pojazdów. Nie należy się spodziewać, że kierowcy zwolnią, widząc pieszego na pasach. Wskazana jest maksymalna koncentracja w terenie zabudowanym. Zdecydowanie odradza się jazdę po zmroku i zabieranie nieznajomych. Ceny paliwa są na Ukrainie niższe niż w Polsce, ale rozstrzygnięcie czy mamy do czynienia z paliwem bezołowiowym, to zadanie godne Her-kulesa Poirot. Z jednej strony obsługa stacji zapewnia, że wszystkie rodzaje benzyny są bezołowiowe (co jest niemożliwe) i że: „na tym też pojedzie". Z drugiej strony, istnieją stacje z paliwem ewidentnie bezołowiowym (ze skreślonym Pb), np. na Bukowinie. Najlepiej zabrać ze sobą kanister. Jeśli ktoś planuje dłuższą trasę, musi pamiętać o ryzyku. Wzdłuż dróg M i P przybywa stacji benzynowych, ale są też obszary wiejskie ich pozbawione. Najczęściej duże stacje działają w miejscu, gdzie główna droga dojazdowa do danego miasta krzyżuje się z obwodnicą. Ceny paliw oscylują wokół 2 hrn za litr. Stosowane oznaczenia: etylina 95 - A-95; etylina 91 -A-92; etylina 76 - A-76; olej napędowy - ĘT. Benzyna bezołowiowa oznaczana jest dodatkową literą h - A-95n. Usługi tego typu oferowane są tylko w wielkich mia- stach (np. w Kijowie), a kosztują tyle, że ma to niewiele wspólnego z turystyką. Można wynająć (np. przez ogłoszenia w gazetach) samochód z szoferem - jest to jednak drogie (1 hrn/km). Przy dłuższych okresach wynajmu można negocjować, np. na Krymie wynajęcie na miesiąc może kosztować 100 $ + koszty paliwa. Ukraina, mimo nie najlepszej opinii, sprawia wrażenie kraju bezpiecznego, ale mimo wszystko trzeba uważać. Ulice, nawet w wielkich miastach, są nieoświetlone, a egipskie ciemności panują w starych dzielnicach. Na dworcach (szczególnie w Odessie) snują się rozmaite niesympatyczne typy oraz nieletni złodzieje, zwani bezpryzotnymi. Zdarzają się kradzieże w pociągach, szczególnie w płac-kartach, gdzie dla dokonania grabieży podobno usypiano gazem pasażerów w całych wagonach. Czasami w strefie przygranicznej dochodzi do tzw. reketu, czyli napadu na autobus dla pobrania okupu od handlarzy wracających z zagranicy, ale wydaje się, że policja zapanowała nad tym przestępstwem. Są także wypadki napadów na samochody osobowe, dlatego nie należy zabierać osób obcych, szczególnie gdy starają się usiąść na tylnym siedzeniu. W wielkich miastach i na noc samochód należy bezwzględnie zostawić na strzeżonym parkingu (za noc do 10 hrn). Środki ostrożności wokół takiego parkingu, który jest w każdym mieście, dają pojęcie o stopniu zagrożenia. W razie przestępstwa należy bezzwłocznie skontaktować się z polską placówką dyplomatyczną. Nie należy brać dolarów starszych niż z 1992 r. i tych, które nie mają platynowej nitki. Chętnie wymieniane są banknoty euro. Na Ukra- o 30 > n n N 37 N U CC a. X! OJ E E u fO L o ja 01 o o. 38 inie kursuje wciąż wiele fałszywych banknotów dolarowych. Dlatego żaden kantor nie zdecyduje się wymienić czegoś, co uzna za podejrzane. Wymiana jest prosta, szczególnie w dużych miastach, gdzie liczba punktów wymiany jest oszołamiająca. Należy jednak pamiętać, że prawie wszystkie kantory - oznaczone obmin walut - wymieniają tylko trzy waluty: dolary amerykańskie, euro i ruble rosyjskie. Czasami spotyka się też kantory wymieniające polskie złote i dolary kanadyjskie, ale nie należy na to liczyć. Wymiany dokonują wszystkie banki. Należy unikać wymiany z cinkciarzami, chyba że ktoś kolekcjonuje falsyfikaty. Po wymianie (kurs 1 $ = ok. 5,50 hrn; podobnie euro) stajemy się posiadaczami waluty miejscowej, zwanej hrywną (hrn, UHR), dzielącą się na 100 kopiejek. Hrywna obowiązuje od 1996 r. W obiegu są banknoty 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 hrywien. Banknoty o tych samych nominałach mają po dwie wersje. Monety: 1,2, 5, 10, 25, 50 kopiejek. Korzystanie z usług bankowych w rodzaju kart kredytowych czy szczególnie czeków podróżnych jest wciąż ograniczone. Kartami można płacić tylko w najdroższych hotelach i niektórych sklepach wielkich miast. Bankomaty pojawiają się coraz częściej, najwcześniej w drogich hotelach i domach handlowych. POCZTA, TELEKOMUNIKACJA f MASS MEDIA Urzędów pocztowych jest na Ukrainie pod dostatkiem, jednak ich wyposażenie i zakres usług nie jest zadowalające. Znaczek na widokówkę do Polski kosztuje ok. 3 hrn. Jeżeli przed urzędem pocztowym są żółte i niebieskie skrzynki, list do Polski należy wrzucić do skrzynki niebieskiej. Od dwóch lat masowo montowane są niebieskie, płaskie automaty na kartę mikrochipową. Można z nich bez problemu telefonować w dowolne miejsca w kraju i na świecie. Ceny kart telefonicznych: 50 impulsów -15 hrn, 100 impulsów - 27 hrn, 200 impulsów - 48 hrn. Najtańsza karta to 3 minuty rozmowy z Polską. Jeżeli zamawiamy rozmowę na poczcie (co jest droższe niż telefonowanie z automatu), trzeba skorzystać z dobrodziejstw systemu awans. Pozostawia się w odpowiednim okienku pewną sumę pieniędzy, będącą przybliżoną równowartością zamierzonej rozmowy (np. osoba pragnąca rozmawiać 5 minut z Warszawą zostawia 20 hrn). Pracownica poczty podaje następnie numer kabiny i albo sami wybieramy w kabinie numer telefonu, albo - w bardziej archaicznych wersjach - numer telefonu piszemy na kartce i oddajemy w okienku. Uwaga. Przy samodzielnym wybieraniu numeru trzeba w ciągu pierwszych 6 sekund rozmowy nacisnąć przycisk # albo inny, np. zaznaczony na czerwono, potwierdzając uzyskanie połączenia. W przeciwnym wypadku rozmowa zostanie przerwana. Jeśli nasza rozmowa trwa dłużej niż przez czas, będący równowartością pozostawionej w okienku sumy - połączenie zostanie przerwane. Jeśli jest krótsza, możemy powrócić do okienka po odbiór reszty. Wybieranie numeru odbywa się wedle wzoru 8 + 10 + (numer kierunkowy kraju np. Polska - 48) + (numer kierunkowy miasta np. Warszawa - 22) + numer abonenta + # (po uzyskaniu połączenia). Telefonując z Ukrainy do wydawnictwa Pascal w Bielsku-Białej, należy wykręcić 8-10-48-33-8282828 i po 6 sekundach wcisnąć #. Numer kierunkowy z Polski na Ukrainę: 00/380. Telefony komórko*, Na Ukrainie działa dwóch operatorów telefonii komórkowej: UMC (darmowa infolinia s88OO5OOO5OO) oraz Ky-jiwstar GSM900. Oferują oni pełen pakiet usług, szczególnie z możliwością wysyłania SMS-ów. Pokrycie terytorium Ukrainy nie sięga nawet 50%, mimo uzupełnienia na terenach przygranicznych przez usługi operatorów rumuńskich, węgierskich etc. Jednak w miejscach opisanych w tym przewodniku nie powinno być kłopotów z połączeniem. Warto zajrzeć na stronę www.umc.com.ua. ¦ i;'i Radio na Ukrainie działa od 1924 r., nadając programy po ukraińsku i rosyjsku. Prawdziwy rozkwit nastąpił wraz z przywróceniem wolności wypowiedzi i złamaniem monopolu państwowego po upadku ZSRR. Obecnie nadają 134 stacje w paśmie AM, 289 na falach IM i 4 na falach krótkich. Nadawców irlcwizyjnych jest 33, a jeszcze 21 re-11 ansmituje program z Rosji. Najciekawszy program oferuje prywatna stacja 1 + 1 (40% widowni), nadająca w paśmie drugiego kanału telewizji państwowej. Główny kanał publiczny to UT1 (nie przekracza 10% widowni). Działa także wiele stacji lokalnych, prywatnych. Telewizyjne programy kolorowe są emitowane w systemie K/SECAM. r Na Ukrainie ukazuje się ponad półtora tysiąca tytułów i blisko 200 czasopism, głównie w językach ukraińskim i rosyjskim. Wydawcami są zazwyczaj organa lokalnej władzy, czasem partie polityczne i profesjonalni' koncerny prasowe. Najwyższy nakład mają dzienniki kijowskie: „Silśki wi.sti" (2,53 min egz.), reklamowa gazeta „RIO", wersja kijowska (ł min), „I lotos Ukrajiny" (448 tys.), „Prawda Ukrainy" (358 tys.). Wybór gazet lokalnych jest dla przybysza z Polski za-•kakujący. Działają cztery agencje prasowe: oficjalna Ukrinform, powiązana z Ludowym Ruchem Ukrainy Hucli-Inform oraz niezależne Respu-lika i Ukraińska Agencja Prasowa. na gazet jest zazwyczaj dohowirna, co przeważnie mieści się w przedziale 0,30-1,00 hrn. Z tytułów mogących przydać się jako źródło informacji ogólnej czy turystycznej warto wymienić: stołeczne tytuły „Deń", „Hołos Ukrajiny", „Ki-jewskije Wiedomosti", „Nasza Rie-spublika" (przegląd prasy z całego kraju), „Zierkało Niedieli". W dawnej Galicji wydaje się: lwowskie „Postup" i „Wysokyj Zamok", iwano-frankiwś-kie „Hałyczyna" i „Ridna Zemla", tar-nopolski tygodnik „Zachidna Ukraina". Bukowina drukuje pisma: „Bukowyna", „Bukowynśke Wicze" oraz mający jeszcze przedwojenne tradycje „Czas". Na Zakarpaciu ukazują się „Nowyny Zakarpattia", a na Wołyniu - łucki „Wołyń", równieńskie „Riwne Weczirne" i „Wołyń". Żytomierz ma gazetę „Radjanśka Żyto-myrszczyna"; Podole - wydawane w Chmielnickim „Podilśki Wisti", winnickie „Podilla" oraz „Wieczier-niaja Winnica". Odessa wydaje „Ode-sskij Wiestnik" (najstarsza gazeta w kraju, od 1827 r.) i „Weczerniaja Odessa". Krym - sewastopolskie „Sława Siewastopola", „Weczernij Sie-wastopol" oraz symferopolskie „Krymskije Izwiestija" i „Krymśka Switłycja". Jedyną polskojęzyczną gazetą na Ukrainie jest „Dziennik Kijowski", założony w 1906 r, wznowiony w 1992 r. jako miesięczny dodatek rządowego dziennika „Hołos Ukrajiny" (redakcja: Kijów, Hoho-Iiwśka23, ^2163177). Standard usług medycznych na Ukrainie nie jest wysoki. Mimo to wielu Polaków korzysta z pomocy ukraińskich lekarzy z powodu bardzo niskich cen. Ceny te zależą od kategorii szpitala, miasta i regionu kraju. Przeciętnie wizyta u lekarza kosztuje około 10 $, doba pobytu w szpitalu - 20 $. Opłacany na granicy Ukminmedstmch zwalnia tylko od kosztów ratowania życia. Za wszystkie inne usługi trzeba O 30 > Ol N O. 39 Mt i *• rsj CC o. < s cc o Dl OJ o 2 p a™' także dodatkowo za leki, mate-rla^°Patrunkowe, igły i strzykawki. . kadzie nie występują zagrożenia sanitamo_epidemioiOgiczne; ale są wyiątl n i n N c 41 IM U > te. a. a. o O. T3 O Napoje Kwas chlebowy 2 hm za litr (najlepszy monastyrśkyj); woda 1 hrn za litr. Przybory do pisania Długopis (1 hm); ołówek (0,50 hm); klej do papieru (3 hrn|. Papierosy Kosmos (1,50 hrn); Watra (1,50 hrn); zagraniczne (5-10 hrn). Pieczywo i mąka Chleb (1,50 hrn); mąka (1,50 hrn za leg). Ryby (kg) Sardynki (9 hrn), skumbria (15 hrn), śledź (10 hrn). Słodycze Chałwa (6-6,50 hm); czekolada (2-3 hrn). Środki higieniczne Szampon (5-12 hrn); szczotka do zębów (3-5 hm); pasta do zębów (2-12 hm); prezerwatywy (9 hm); puder dla dzieci (9 hm). Warzywa (kg) Ogórki (1,50 hrn); pomidory (1,50 hrn); ziemniaki (1 hm). Obowiązuje ośmiogodzinny dzień pracy (zazwyczaj 8.00-16.00, tylko urzędy 9.00-17.00). Sklepy pracują nieco dłużej, a restauracje najczęściej 12.00-23.00, czasami z przerwą po południu. Przedstawienia i koncerty zaczynają się przeważnie o 19.00. Komunikacja działa od 6.00 do 24.00, metro od 5.30 do 0.30. 1 stycznia Nn»> Kok 7 stycznia: Boże Narodzenie 8 marca: Międzynarodowy Dzień Kobiet Wielkanoc (ruchome), tylko niedziela 1-2 maja: Dzień Międzynarodowej Solidarności Pracujących 9 maja: Dzień Zwycięstwa Świętej Trójcy: (ruchome, Pięćdziesiątnica), niedziela w osiem tygodni po Wielkiej Nocy 24 sierpnia: Dzień Niezależności Ukrainy (święto narodowe) ce 7.E SOBĄ Szczególnie podróżni wybierający się na prowincję Ukrainy powinni pamiętać, o spartańskich warunkach życia w tym kraju. Dlatego też, poza spełnieniem wszelkich praktycznych wymogów (wygodny strój, odpowiedni plecak, buty itd.), trzeba koniecznie zabrać latarkę. Po zapadnięciu zmroku znajdzie ona wszechstronne zastosowania. Posłuży do oświetlania głównych ulic miast (np. Sewastopola), zaułków starych dzielnic (zwłaszcza Eupatorii i Bakczysaraju), a szczególnie jezdni, na których wystają niczym nieosłonięte studzienki o głębokości kilku metrów (Izmaił - dojście do twierdzy). Gdy nie jedzie się latem, warto zabrać śpiwór. Przydaje się w nocnych pociągach, gdzie o świcie jest chłodno, oraz w tańszych hotelach, gdzie nie ma kołder, tylko koce. Dla osób przyzwyczajonych do kuchni europejskiej nieodzowne mogą okazać się spore dawki carbo medicinalis. Niestety, im dalej jedzie się na wschód, tym komplikacje tego rodzaju są trudniejsze do uniknięcia. Przydadzą się także drobne pamiątki z Polski - szczególnie przy nocowaniu na kwaterach prywatnych. Wielu ludzi, szczególnie na ukraińskiej prowincji, spędziło całe życie w jarzmie systemu kołchozowego -nawet banalna pocztówka z zagranicy może stanowić dla nich szczególną wartość. Warto również pomyśleć o lekach; co prawda aptek na Ukrainie jest bardzo wiele, ale wybór leków z importu może ograniczać się do wymienionych powyżej (przy omawianiu cen towarów). Kijów •2,62 min mieszkańców -w44 l Jl cieniu złotych kopuł świątyń, \/| na wysokim brzegu Dniepru-V S na wzgórzach i w jarach leży „gród prastary, mocno historyczny i arcysłowiański", zarazem tętniąca .'.yciem, elegancka metropolia. Kijów |ukr. Kyjiw, Khib) oferuje wszystkie niemal rodzaje atrakcji turystycznych. Są tutaj zabytki wpisane na Lisie Światowego Dziedzictwa UNESCO, święte miejsca prawosławia, dzieła architektury, pomniki wielkiej historii, bogate życie intelektualne i umysłowe, ważne polonika, wspaniałe parki i ogrody. We wszystkim K'st jakaś nieodparta magia, która każe powracać tu przy każdej okazji. ¦ Sofia Kijowska Jeden z najwspanialszych zabytków Europy Wschodniej, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. • Ławra Kijowsko-Peczerska Duchowa kolebka Rusi o fascynującej architekturze. 1 Monastyr Wydubicki Malowniczy za kątek na przedmieściu z pertą ukraińskiego baroku - cerkwią św. Jerzego. ' Padół wokół Kontraktowej płoszczy Stara dzielnica handlowa z pięknie wyremontowanymi starymi kamienicami. Wspaniały portret Kijowa zawarł M. Bułhakow w powieści Biała Gwardia. Na tle reszty kraju, stolica jest miastem wyraźnie doinwestowanym. W ostatnich latach przeprowadzono wiele remontów, a z okazji 10-lecia niepodległości przebudowano główny plac, Majdan Nezałeżnosti. Kopuły świątyń pokryły się złotą warstwą, odbudowano nawet to, co zostało zniszczone za czasów stalinowskich. Dzięki tym zabiegom Kijów wraca do świetności, godnej wielkiej stolicy w Europie Wschodniej, oraz jednego z najżywszych i najbogatszych miast imperium, niegdyś sięgającego wybrzeży Pacyfiku. ' Cerkiew św. Cyryla Kryje ogromne freski z XII w. ¦ Ulica Wolodymyrśka Jedna z zabytkowych ulic Kijowa. O- € 42 43 KIJÓW -,- Cerkiew sw Cyryla KIJÓW - CENTRUM 350 m i my towarowe (centrum) Centralnyj Uni-«rnnah, Chmelnyćkoho 2; Moskowśkyj, llm'koho 34; Podilśkyj, Sahajdacznoho 24; 1'mlilśkyj, Werchnyj Wal 16; Torhowyj centr, I wiwśka pł. 8; Ukrajina, pł. Peremohy 3. Informacja miejska =09. tinle lotnicze LOT, Chreszczatyk 14 (hotel (Ilireszczatyk, =2287150); Ukrainę Inter-ii.itional Airlines, prospekt Peremohy 14, l.yscnka 4 (=2218380), lotnisko Boryspol. 1'oczta Główna, Chreszczatyk 22, na rogu Majdanu Nezałeżnosti (=065), całą dobę. Kozmównica: wejście od Chreszczatyku; można zamawiać rozmowy z Polską w systemie awans, 12 hrn/ 3 minuty. Biuro numerów =009. Zamawianie rozmów międzymiastowych =071. Zamawianie rozmów międzynarodowych z krajami WNP =071, .-. innymi krajami =079. Zamawianie rozmów międzynarodowych z hotelu =074. Operatorzy obcojęzyczni: angielski =8/192, Irancuski =8/191, hiszpański =8/195, niemiecki =8/193, rosyjski =8/194. 1'ogotowie ratunkowe =03; informacje ii pacjentach przebywających aktualnie w szpitalach =003; przychodnia i szpital po-łiiitowia ratunkowego, Bratysławśka 3, =5182677, 5180496. Policja =02. Hzeczy znalezione W tramwajach i trolejbusach =2190406. Straż pożarna =01. Szpitale, kliniki porada przez telefon =083; dla dorosłych, Szowkowyczna 39/1, =2242022, 2251153; całodobowa przychodnia kliniczna, Profesora Pidwysoćkoho 4a, udziela pomocy cudzoziemcom, specjalizuje się w traumatologii i ortopedii (=2864014); dziecięca specjalistyczna Ochmatmed, Ko-siora 28/1; mikrochirurgii oka, prospekt Kosmonawta Komarowa 3 lub Metrobu-diwśka 12; onkologiczna, Werchowynna 69; pediatrii, położnictwa i ginekologii, Manu-jilśkoho 8; całodobowe pogotowie stomatologiczne (=4520580); centrum stomatologii Pryzma, Sahajdacznoho 25 (=4161404). Taksówki: =058, 2388238, 2470000, 2344444. iiISTOR Korzystnie położony na skrzyżowaniu szlaków lądowych i wodnych Kijów od najdawniejszych czasów byt wymarzonym miejscem dla osadnictwa. W trakcie wykopalisk odkryto ślady osad od paleolitu aż po wczesne średniowiecze. Znaleziono m.in. cmentarzysko szkieletowe z V-VI w. (482 -tradycyjna data założenia), bogato wyposażone kurhany i ślady budowli kamiennych z X i XI stulecia. Teorii co do założenia Kijowa, jak i pochodzenia jego nazwy, jest co nie miara. Wydaje się, że był tu ośrodek Polan, którymi władał być może kiedyś „Kij", mityczny założyciel miasta. W każdym razie, już w początkach średniowiecza, Kijów (opisywany w latopisach jako staie horodyszcze) stanowił jeden z największych ośrodków wschodniej Słowiańszczyzny. Od IX w. pełnił rolę stolicy Rusi i znajdował się wśród najbogatszych miast ówczesnej Europy. Szczególne znaczenie dla jego rozwoju miał okres panowania Włodzimierza Wielkiego (980-1015) i jego syna Jarosława Mądrego (1019-1054). W 988 r. był świadkiem wiekopomnego wydarzenia, Chrztu Rusi. W 1018 r. miasto na krótko zajął Bolesław Chrobry. Wraz z rozdrobnieniem Rusi Kijów stracił znaczenie, a na domiar złego zniszczyli go Mongołowie w 1240 r. Odrodził się dzięki włączeniu w 1363 r. do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Był wówczas ośrodkiem udzielnego księstwa Giedyminowi- O- o 5 57 <¦» c ni N Xi 0) ¦g ~ "," "..•¦—¦'.-',-5 '."?.*•"• - • .--¦.*:•--•.¦. ¦•¦¦¦-y/. ;5Ai!^J I 58 i 40. XX w. w mieście odbywały się masowe egzekucje - stalinowskie (w Bykowni) oraz hitlerowskie (w Babim Jarze). Od odzyskania niepodległości jest stolicą państwa ukraińskiego. W 2001 r. do Matki Miast Ruskich pielgrzymował papież Jan Paweł II. Historyczna część miasta leży na prawym brzegu Dniepru na kilku wzgórzach przedzielonych głębokimi jarami. Najważniejsze z nich, Górne Miasto (także Góra Starokijowska), rozłożyło się w okolicy Soboru Sofij-skiego. Północnym stokiem wzgórza biegnie Zjazd św. Andrzeja (Andri-jiwśkyj uzwiz). Ulica ta łączy Górne Miasto z leżącym w dole dawnym miastem targowym o nazwie Padół (Podił), dochodzącym do Dniepru. Opodal Górnego Miasta na wzgórzu ponad Chreszczatykiem, w dzielnicy zwanej Peczersk (Peczerśk), wznosi się najważniejszy monastyr Kijowa -Ławra Peczerska. W najstarszej części Kijowa, na niewielkiej powierzchni między Sofijśką pł., ul. Desiatynną, stokiem dzisiejszego Andrijiwśkoho uzwizu i wałami biegnącymi wzdłuż obecnej ul. Wełykoji Żytomyrśkoji stał gród mężnego poganina, a potem świętego chrzciciela Rusi, Włodzimierza, panującego w latach 950-1015. Bramy miasta stały na dzisiejszym skrzyżowaniu ulic Wołody-myrśkiej z Wełyką Żytomyrśką, na terenie Mychajliwśkoho monastyru Spoglądając na breżniewowską wersję Ztotej Bramy, warto przypomnieć sobie popularną legendę o tym, jak Bolesław Chrobry uderzył swym mieczem we wrota Kijowa, co (dzięki pozostałej na broni rysie) pozwoliło nadać jej miano Szczerbca. Był to czyn doprawdy niezwykły, jako że Chrobry odwiedził Kijów w 1018 r., a Złotą Bramę wzniesiono 19 lat później. Ignorujący pryncypia czasoprzestrzeni miecz można dziś oglądać w skarbcu wawelskim. czów. W 1471 r. został stolicą województwa, a w 1494-1497 uzyskał prawo magdeburskie. Po unii lubelskiej w 1569 r. wszedł w skład Korony Polskiej, co przyczyniło się do jego rozwoju. Pośredniczył w kontaktach handlowych między Moskwą, Polską, Krymem i Mołdawią. Był też ośrodkiem religijnym (metropolia obejmującej prawosławne diecezje Rzeczypospolitej) oraz intelektualnym (Akademia Kijowska, założona przez metropolitę PetraMohyłę). Po rozejmie andruszowskim Kijów przyznano Rosji na dwa lata, a od 1686 r. ostatecznie, co spowodowało upadek miasta, odciętego przez granice od zaplecza gospodarczego. W 1797 r., po rozbiorach, zyskał rangę stolicy guberni. Wiek XIX był dla miasta okresem rozwoju. Urządzano tu jarmarki (tzw. kontrakty), rozwijał się przemysł. W 1866 r. otwarto połączenie kolejowe z Odessą. Po rewolucji rosyjskiej Kijów proklamowano stolicą pierwszego współczesnego państwa ukraińskiego - Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR), ale niebawem stał się terenem zaciekłych walk. W czasie wojny polsko-sowieckiej oddziały wspólnej polsko-ukraińskiej wyprawy (m.in. 3. Armii gen. E. Rydza-Śmigłego) wkroczyły 7 V 1920 r. do miasta, ale 10 VI musiały się wycofać. Po zwycięstwie bolszewików Kijów stracił z powodów politycznych funkcje stołeczne (na rzecz Charkowa), ale w 1934 r. ponownie proklamowano go stolicą - Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W latach 30. i u wylotu Andrijiwśkoho uzwizu. Ki-iiiw już wówczas, w X stuleciu, miał ¦•woja historię - jako siedziba Gotów, taktoria handlowa kupców arabskich i chazarskich, wreszcie stolica legendarnych książąt Askolda i Dira oraz kibla św. Włodzimierza, księżnej Olgi. Najstarszym abytkiem Kijowa jest cerkiew Bogurodzicy Dziesięcinna (Bohorodyci I H-siatynna cerkwa, EoropoflHiji Ęe->>unHHa rtepKBa; Wołodymyrśka 2), i dokładniej - jej fragmenty. Pozostali iści budowli widnieją na rozległym kwerze u zbiegu ul. Wołodymyrśkiej Andrijiwśkoho uzwizu (trzeba wejść I'i i schodach). Cerkiew wzniósł Włodzimierz Wielki (św. Włodzimierz) po •wym chrzcie, także w akcie pokuty a uprzednie złożenie w tym miejscu dwojga chrześcijan na ofiarę Peruno-wi. Nazwa pochodzi od dziesięciny, czyli dziesiątej części dochodów księcia, przeznaczonej na utrzymanie świątyni. Cerkiew była wielokrotnie grabiona i niszczona (m.in. przez Po-lowców i Tatarów). Dziś można obejrzeć pozostałości wykopalisk i rekon-utrukcje elementów świątyni z lat VK9-996. Pierwotnie była to budowla na planie krzyża greckiego, z kopułą i irzema apsydami. Następnie cerkiew 11 obudowano - poszerzono i przedłu-.iino, dostosowując ją do celów reprezentacyjnych. Fundamenty były kamienne, oparte na ruszcie dębowym, zalewanym zaprawą wapienną. Wykopaliska odsłoniły jeszcze ślady trzech dużych budynków - zapewne siedziby l-.iccia, rodziny książęcej i dworu. i Hyomną lipę, zdobiącą skwer, zasa-d/il podobno metropolita Petro Mo-livla ponad 300 lat temu. Monumentalną budowlę z tyłu zajmuje Narodowe Muzeum Historii Ukrainy (Nacionalnyj Muzej Istoriji 11 krajmy; 10.00-17.30 z wyj. śr., kasa do 16.45; 2,40 hrn, studenci 1,20 hrn). :¦ Oficjalnie zwana Na- i ionalnyj zapowidnyk Sofija Kyjiwś- ka, jest jednym z najwspanialszych zabytków Europy Wschodniej, wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wejścia od Sofijśkiej pł. i ul. Wołodymyrśkoji 24. Dojazd trolejbusami #2, 12, 16 i 18; metrem do stacji ® Posztowa płoszcza i dalej kolejką linowo-szynową (funikulor). Centalnym punktem monastyru jest sobór Sofijski (Sofijśkyj Sobór, CoiJiificbKHH Co6op; «2285861; 10.00-18.00, wstęp do 17.30; śr. 10.00-17.00, wstęp do 16.30; czw. zamkn.; bilet ogólny 15 hrn, zdjęcia 10 hrn, wideo 25 hrn) wzniesiony w latach 1017-1031, a rozbudowywany w XVII i XVIII w. Budowla łączy architektoniczną doskonałość z niezmierzonym ładunkiem artystycznym i duchowym - stanowi punkt wyjścia dla całej architektury cerkiewnej Rusi. Nazwa pochodzi od słynnej Hagia Sophia w Konstantynopolu, choć Sofia Kijowska nie jest do niej podobna. Tę monumentalną 13-kopułową świątynię (od XVII w. 19-kopułową) zbudowano według bizantyjskiego schematu 5-kopułowego, który wzbogacono, dodając więcej przęseł. Wnętrze składa się jakby z małych pomieszczeń, przedzielonych szerokimi filarami. Jest bliźniaczo podobna do soboru Sofij-skiego w Nowogrodzie Wielkim (w Rosji). Historycy sztuki łączą ją także z późnoromańskimi kościołami w zachodniej Europie (Wormacja, Tre-wir), doszukują się także wpływów ormiańskich i syryjskich. Lepiej nie zwracać się po angielsku do obsługi, gdyż może ona nakłaniać do zwiedzania w zorganizowanej grupie z przewodnikiem. Pierwsze chrześcijańskie budowle kultowe istniały tu jeszcze podobno w czasach św. Olgi (zmarłej w 969 r.). Budowę obecnej świątyni podjęto w XI stuleciu m.in. jako akt dziękczynny za zwycięstwa Jarosława Mądrego nad Pieczyngami. Od początku sobór stanowił główną cerkiew miasta, siedzibę biskupów, a w czasach litewskich (od 1362 r.) - niezależnych O- € NI t N OJ 59 ¦\^ ¦;= 60 od Moskwy metropolitów. Znalazła tu także pomieszczenia pierwsza na Rusi Kijowskiej biblioteka. Wspaniały monastyr przetrwał na- pady chanów Edigeja (w 1416 r.) i Mengli Gireja (w 1482 r.), a także trudności związane z wprowadzeniem unii z Rzymem. Gdy zawaliła się za- chodnia ściana świątyni, zaprzestano odprawiania nabożeństw. Przywrócił je metropolita kijowski Petro Mohyła (1632-1647), przystępując z pomocą Włocha Manciniego zarazem do odbu- dowy i przebudowy soboru. Prace kon- tynuowali następni metropolici. Co charakterystyczne, materiał budowlany czerpano z rozbiórki innych średniowiecznych świątyń - św. Katarzyny i św. Bazylego. Odbudowę ukończył metropolita Warłaam Jasiński (1690-1697), nadając budowli dzisiejszy wygląd. Świątynia była na początku lat 90. XX w. zamknięta z powodów politycznych (chodziło min. o kwestię przyznania jej jednej z cerkwi, działającej na Ukrainie). Zachowały się wspaniałe freski z XI i XII stulecia i mozaiki autorstwa artystów bizantyjskich i ruskich. Umieszczona nad ikonostasem, w centralnej apsydzie soboru, pochodząca z XI w. cudowna mozaika -Matka Boska z uniesionymi dłońmi, słynna Oranta (Bohomatir Oranta, EoroMaiip Opam-a) - jest symbolem Kijowa i dowodzi wielkości sztuki dawnej Rusi. Oranta liczy 6 metrów wysokości, poniżej widnieje scena zwana Eucharystią oraz postaci Ojców Kościoła (wszystko z XI w.). Mozaiki (łącznie 260 m2) w kopule cerkwi, także z XI w., przedstawiają głowę Kościoła Chrystusa Pantokratora (Chrystos-Wsederżytel, XpHCTOc-Bce-aepłKHTejib), poniżej apostołów, ewangelistów, sceny z Ewangelii, historię zbawienia i oblicza świętych. Szczególnie dobrze zachowały się mozaiki ukazujące ewangelistę Marka oraz Zwiastowanie (Błahowiszczennia, EjiaroBimeHHfl), z pięknymi postaciami Dziewicy Maryi i Archanioła Gabrie- la. Nie mniej słynne są freski (prawie 3 tys. m2), z poł. XI w., które w XVIII i XIX w. zamalowano olejnymi farbami. Odsłonięto je częściowo w 1934 r. (farby olejne pozostawiono w tych miejscach, gdzie nie zachowały się oryginały). Co ciekawe, do dziś nie są znane sposoby nanoszenia tych fresków, dlatego szczególnym zadaniem jest ich restauracja. Freski ukazują m.in. sceny cyklu ewangelicznego (zejście Chrystusa do piekieł, objawienie się niewiastom, Ukrzyżowanie, niewierność Tomasza, zesłanie Ducha Świętego, ponadto sceny z życia św. Piotra) oraz cyklu maryjnego. Poza wartościami artystycznymi i religijnymi, freski w soborze Sofij-skim mają także ogromną wartość historyczną. Unikatem są widoczne naprzeciw głównego ołtarza przedstawienia ceremonialnej procesji Jarosława Mądrego (978-1054), jego żony, synów i córek oraz zachowane w tzw. wieżach schodowych freski upamiętniające wizytę księżnej kijowskiej Olgi (regentki od 945 r.) u cesarza bizantyjskiego Konstantyna Porfirogenety. (Dokładne opisy mozaik i fresków umieszczono na specjalnych pulpitach). Na lewo od wejścia widać imponujący sarkofag kryjący doczesne szczątki Jarosława Mądrego i jego małżonki, jedyny ocalały z grobowców książąt. Niegdyś były tu także trumny Wsewołoda, Rościsława i Włodzimierza Monomacha. Sam sarkofag powstał w VII w. i jest pochodzenia greckiego. Badanie w 1930 r. szczątków osób w nim pochowanych potwierdziło m.in., że Jarosław Mądry rzeczywiście był kulawy. Niezwykle cenne są zachowane fragmenty wyposażenia z XI stulecia: tron metropolity, elementy chórów oraz ponad 300 napisów - graffiti - wyskrobanych na freskach. Jeden z nich podaje datę śmierci Jarosława Mądrego: 20 II 1054. Ikonostas pochodzi z lat 1731-1747. W otoczeniu soboru jest jeszcze kilka wartych obejrzenia zabytków. Zwraca uwagę 76-metrowa czteropo- .•iomowa niebiesko-biała dzwonnica lilzwinycia, fl3BiHnija) ze złotą kopułą, nad bramą od strony Sofijśkiej pł., wzniesiona w XVIII w. i przebudowa-n.i w XIX w., z elementami barokowymi i tzw. stylu pseudobizantyjskiego. Wchodząc od strony Wołodymyrśkiej, mija się tzw. południową basztę wjazdową (piwdenna wjizna baszta, iinyieHHa Bvi3Ha Sanrra) z przełomu XVII i XVIII w. Z lewej strony przylega do niej konsystorz (konsystorija, konciicTopia) z lat 1722-1730, a z prawej - cele mnisze (keliji, Kenii). Dalej po prawej, między soborem a celami stoi tzw. Mała Sofia - charakterystyczna na Ukrainie cerkiew-refektarz (trapezna cerkwa, Tpane3Ha ueprc-iim), zbudowana w latach 1722-1730 według projektu I. Hryhorowicza-Bar-skiego. Mimo wielokrotnych przebu-dowań zachowała cechy barokowe. Na terenie kompleksu, na wprost soboru, stoi również dom metropolity 1 Imdynok mytropołyta, 6yAHHOK MinponojiHTa; 1722-1730), za nim zamurowana brama Zaborowskiego inpaiua 3a6opoBCbKoro; 1745-1746), projektu J. Schadela, a na prawo od ilnmu metropolity tzw. bracia korpus lltratśkyj korpus, 6paTCbKiift Kopnyc), niegdysiejsza siedziba Sofijśkiej Aka-ili-mii Duchownej, z 1763 r., i wresz-fic usytuowana najdalej od wejścia bursa (Sypca) wspomnianej akademii, obudowana w latach 1763-1767 we-illug projektu M. Jurasowa, w której można zwiedzić niewielkie Muzeum Literatury i Sztuki (Muzej Literatury i Mystectwa). Przed soborem przesiaduje śpiewak, który sprzedaje nagrania pięknych dumek (kaseta magneto-lonowa - 7 $, płyta CD 15 $). Przed monastyrem Sofijskim rozciąga się Sofijśka płoszcza, wytyczona w XVII i XVIII w., w miejscu niegdysiejszej przyklasztornej osady. Zdobi ją charakterystyczny pomnik Bohdana Chmielnickiego (pamjat-nyk Chmelnyćkomu), wzniesiony w 1888 r. (projekt W Nikołajewa, izeźba M. Mykeszyna). Hetman za- trzymał konia na kurhanie i wskazuje buławą na północ - Moskwę. Dzisiejszy napis zastąpił pierwotny, który brzmiał: Bogdanu Chmielnickomu je-dinaja, niedielimaja Rossija (Bogdanowi Chmielnickiemu jedyna, niepodzielna Rosja). Monastyr św. Mii 0 Złotych Kopułac;: (Mychajliwśkyj Zołotowerchyj monastyr, MiKaiwiBcb-khh 3oJioToBepxHH MOHacTHp,- Mychaj-liwśka pł.) stoi naprzeciwko Sofii, oddzielony od niej ul. Mychajliwśką 1 Mychajliwśką pł. Najłatwiej się tam dostać, jadąc do stacji ® Posztowa pł. i wjeżdżając na Górne Miasto kolejką linowo-szynową [funikuloi). Za założyciela klasztoru w tym miejscu uważa się (choć są różne zdania) księcia Światopełka II, który miał tego dokonać w 1108 r. (jego grób odnaleziono w monastyrze w 1888 r). Patronem został Michał Archanioł, opiekun imperium bizantyjskiego i jego armii, którego kult trafił na Ruś wraz z chrześcijaństwem. Monastyr zburzyły władze stalinowskie w 1936 r. Odbudowano go w latach 90. XX w. Zwraca uwagę jaskrawa kolorystyka budynków - kopuły rzeczywiście pokryte są złotą warstewką, a ściany uderzają ostrą niebieską barwą. Nad placem góruje dzwonnica, zbudowana w latach 1716-1720, zniszczona w 1936 r. i odbudowana w 1997 i 1998. Umieszczono w niej komputer odgrywający melodię 36 dzwonów. W środku wieży jest cerkiew Trzech Świętych Hierarchów (cerkwa Trioch Swiatyteliw, iiepicBa Tpbox CBflTKrreniB; s2286646; 10.00-18.00, z wyj. pn.; 2 hrn) - śś. Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Złotoustego. Ekspozycja przedstawia odbudowę monastyru. Główną budowlą monastyru jest sobór św. Michała Archanioła o Złotych Kopułach (Swiato-Mychajliwś-kyj Zołotowerchyj sobór, Cbsto-3onoTOBepxHH co6op; O- 61 •'s^'A I I ¦o c o; M 62 7 00-20.00). Obecna bryła to rekon-strukc'a z 1998 r., oparta na postaci, jaką wysadzony przez Stalina sobór przybrał w wyniku XVII i XVIII--wiecznych przebudów w formach ukraińskiego baroku. Co ciekawe, oryginalna jest część wyposażenia, bo przed zniszczeniem świątyni wywie- ziono je do Galerii Tretiakowskiej w Moskwie i innych muzeów. Sobór jest centralną świątynią Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego. Na prawo od soboru, w stronę ul. jfiochswiatytelśkiej stoi cerkiew-re- fektarz (trapezna cerkwa, Tpane3Ha pKB3), zbudowana w 1713 r. w stylu tzw baroku ukraińskiego. Wschodnią stronę zajmuje część sakralna, zachodnią - kuchnia i pomieszczenia gospodarcze. Fronton został ozdobiony sztukateriami, a portal półkolum-narni. Na dziedzińcu monastyru, na lewo od świątyni, pod specjalnym zadaszeniem, widać zachowane fragmenty dawnych fundamentów. przed monastyrem Mychajliwśkim, na \f)ftyczoną w XVII w. Mychajliwś-kij pł-' P° ^wej stronie, wznosi się dyskretny pomnik Ofiar Głodu (Żer-twam Hołodomoru). Zbudowano go w 1993 r., w 60. rocznicę narodowej tragedii Ukraińców: sztucznie wywołanego głodu (1932-1933), który pochłonął miliony ofiar. W centrum placu stoi pomnik księżnej Olgi (knia-hyni Olzi), upamiętniający św. Olgę (żonę księcia Jarosława i matkę Świa-topelka, od 945 r. regentkę, która przyjęła chrzest 40 lat przed chrztem Rusi), apostoła Andrzeja i śś. Cyryla i Metodego. Wzniesiony w 1911 r. przez Iwana Kawaleridze, stał się przedmiotem miażdżącej krytyki -nje podobało się nic: zmyślony wygląd postaci św. Olgi, beton jako materiał rzeźbiarski. Zniknął z placu po 1920 r, ale powrócił po odzyskaniu niepodległości. Monumentalna budowla w głębi to siedziba Ministerstwa Spraw Zagranicznych (budynok jyjjnisterstwa Zakordonnych Spraw, y MimcTepcTBa 3aKopAOHHHx CnpaB; Mychajliwśka pł. 1) - pomnik monumentalnego socrealizmu. Wieńczący gmach symbol Ukrainy zastąpił godło ZSRR. Zjaar , Ładna wijąca się brukowana ulica, (Andrijiwśkyj uzwiz, AHapiiBCbKHH y3Bi3), łącząca Padół z sercem miasta, należy do atrakcji turystycznych stolicy. Jest to jedna z najstarszych ulic Kijowa. Wiadomo, że w czasach św. Włodzimierza biegła tędy droga dojazdowa do jednej z bram grodu. Obecnie pełno tu restauracji, są muzea, kilkanaście galerii, mają też stragany uliczni artyści i sprzedawcy pamiątek (szczególne okazje dla amatorów radzieckich flag i koszulek klubów, w których grywał Andrij Szew-czenko). Dojazd ® Kontraktowa płosz-cza albo ® Posztowa płoszcza i kolejką linowo-szynową (funikulor). Idąc od szczytu ulicy od Górnego Miasta, warto wspiąć się po monumentalnych schodach do cerkwi św. Andrzeja (Andrijiwśka cerkwa, AHflpiiBCbKa uepKBa; Andrijiwśkyj uzwiz 23; q2285861; codz. 10.00-18.00, wt. 10.00-17.00, śr. zamkn.; bilet 3 hrn, fotografowanie 20 hrn, filmowanie 50 hrn). Tę wspaniałą barokową świątynię z zielonym dachem zbudowano w latach 1747-1753 według projektu B. Rastrellego, dla uświetnienia wizyty carycy Elżbiety w Kijowie. Podobno niegdyś na tym samym wzgórzu stał chram Peruna, ale zburzył go św. Włodzimierz w 988 r. Wnętrze, urządzone także według projektu Rastrellego, jest wspaniałym zabytkiem stylu rokokowego. Poniżej cerkwi, po tej samej stronie ulicy, pod adresem Andrijiwśkyj uzwiz 21, jest Muzeum-pracownia Iwana Kawaleridze (Muzej-majsternia Iwana Kawaleridze; ^4163397; codz. 11.00-18.00 zwyj. pn.; 1 hrn, studenci 0,50 hrn). Kawaleridze (1887-1978) - przesadnie zwany w wydawnictwach muzealnych Mikelandżelo XXstolittia (Michał Anioł XX wieku) - jest autorem kilkudziesięciu rzeźb, a także pomników, m.in. św. Olgi na Mychajliwśkij pł., serii pomników Ta-iasa Szewczenki (m.in. żelbetowego w Sumach), pomnika Gorkiego i Lenina, a także słynnego pomnika Jarosława Mądrego, trzymającego w dłoniach makietę Soboru Sofijskiego. Poniżej, po tej samej stronie, za zachowanym drewnianym XIX-wiecz-nym budynkiem, przed zakrętem uli-iy, widać zwieńczoną narożną wieżą monumentalną kamienicę zwaną zamkiem Ryszarda Lwie Serce (za-mok Riczarda Lewowe Serce; 3ainoK 1'i'iapaa JleBOBe Cepue), wzniesioną w 1902 r. w stylu gotyku angielskiego, /. elementami imitującymi budownictwo forteczne. Kamienica pozostaje w ciągłym remoncie. Na wysokości posesji Andrijiwśkyj uzwiz 20, po obu stronach ulicy wiodą wejścia na żelazne schody, prowadzące do punktów widokowych. Widoczne /. góry ulicy schody po prawej stronie kierują na brukowany taras, skąd widoczny jest Podił i dolina Dniepru. Latem urządza się tu niekiedy kawiarenkę. Schody po lewej stronie wiodą na szczyty dwóch sąsiadujących ze sobą wzgórz, zwanych razem Górą Zamkową albo Kyseliwką, skąd widok jest nieporównanie ciekawszy i ładniejszy. W dole ulicy są dwa świetne muzea. Muzeum Michała Bułhakowa (Muzej Mychajła Bułhakowa; Andrijiwśkyj uzwiz 13; b4163188; 10.00-18.00, kasa do 17.00; 2 hrn, wycieczki 10 hrn), urządzono w domu, gdzie pisarz mieszkał w latach 1906-1919. Po rewolucji nie mógł już tam powrócić, bo zbyt wiele wiedziano w mieście 11 jego antybolszewickich sympatiach. Warto tu przyjść, choćby dla posłuchania niezwykłej przewodniczki (rosyjsko- i ukraińskojęzycznej), ilustrującej swoją opowieść m.in. efektami optycznymi z pomocą lustra. Można zoba-i:zyć gabinet lekarski, w którym Buł-hakow przyjmował, mnóstwo zdjęć i pamiątek - prawdziwa mekka dla wielbicieli autora Mistrza i Małgorzaty oraz Białej Gwardii. Nostalgiczne Muzeum Jednej Ulicy (Muzej Odnijeji Wułyci; Andrijiwśkyj uzwiz 2, a416 0398; codz. 12.00-18.00 z wyj. pn.; 2 hrn) ukazuje wspaniałą przeszłość przedrewolucyjnego Kijowa przez pryzmat dziejów Andrijiwśkoho uzwizu. ^ Stare szyldy, bilety, ubiory z epoki i fo- H tografie, muzyka z patefonu. 2' Serce Kijowa to obszar między Monastyrem o Złotych Kopułach, Majdanem Nezałeżnosti, Bessarabśką pł., soborem św. Włodzimierza i Lwiwśką pł. Tu znajduje się główny plac miasta Majdan Nezałeżnosti, największa arteria Chreszczatyk, najwspanialsze ulice - Wołodymyrśka, Wełyka Żyto-myrśka i Jarosławiw Wał - Złota Brama, ponadto muzea, opera i wszystko, co decyduje o metropolitalnym genius loci. Ciągnący się od Jewropejśkoji do Bessarabśkoji pł. Chreszczatyk, którego nazwa pochodzi od istniejącej w tym miejscu doliny Chreszczatej, poprzecinanej - chreszczata - głębokimi wąwozami, bardzo późno został główną arterią Kijowa. Jeszcze w XVIII w. było tu zupełnie pusto, a środkiem płynął aż do 1888 r. sielski ruczaj. W II poł. XIX w., wraz z rozwojem miasta, Chreszczatyk awansował błyskawicznie do rangi głównej ulicy. Zabudowano go wówczas kilkupiętrowymi kamienicami, przekształcając w wielkomiejski bulwar. Niestety, taki Chreszczatyk (poza reliktami po prawej stronie ulicy, przed Bessarabśką pł.) nie dotrwał do naszych czasów. W dobie sowieckiej zabudowano go monumentalną architekturą, która z upływem lat stała się swoistym pomnikiem socrealizmu. Prawą stronę ulicy zajmuje ściana gmachów, wśród których uwagę zwraca konstruktywistyczny Centralny Dom Towarowy (Centralnyj Uniwer-mah, IJeHipajibHHH ymBepMar; Chreszczatyk 38/2), zbudowany w latach 1936-1939 według projektu O. Szczu- rt> OJ 3 63 m OJ c Xi OJ 64 sewa i jego współpracowników. Lewą stronę, oprócz ciągów monumentalnych budowli, kojarzących się z architekturą starożytnego Babilonu, zajmują gigantyczne socrealistyczne wieżowce - szczególnie rzuca się w oczy hotel Ukraina (nad Majdanem Neza-łeżnosti) i stojący nieco dalej, w stronę Bessarabśkoji pł., Dom Związków Zawodowych (budynok Profspiłok). Głównym placem miasta jest usytuowany u zbiegu Chreszczatyku i pięciu promieniście rozchodzących się ulic plac Niezależności - Majdan Nezałeżnosti. Do 2000 r. było to założenie typowo socrealistyczne, z odpowiednimi gabarytami i fontanną pośrodku, otoczone bliźniaczymi budynkami, wzniesionymi na łuku placu. Z okazji 10. rocznicy odzyskania niepodległości plac przebudowano. W jego środku ustawiono 62-metrową kolumnę, zwieńczoną rzeźbą, wzorowaną na Orancie z soboru Sofijskiego. Ów symbol niepodległości wspiera się na częściowo podziemnej konstrukcji, w której umieszczone ma być Muzeum Niepodległości Ukrainy. Majdan Nezałeżnosti to ulubione miejsce spotkań kijowian, na którym zawsze są tłumy. Czasami, w święta i weekendy, plac wraz z całym Chreszczatykiem zamykany jest dla ruchu pojazdów. Odbywają się wówczas rozmaite imprezy i koncerty, na które rzeczywiście warto popatrzeć (szczególnie w maju). Aby na chwilę odetchnąć od monumentalnej architektury, warto podejść do góry pierwszą od prawej ulicą, wychodzącą z Majdanu Nezałeżnosti Ko-stiolną. Na jej końcu, po lewej stronie, wznosi się katolicki kościół św. Aleksandra (Ołeksandriwśkyj kosteł, OneKcaHflpiBCKHH Kocreji; Kostiolna 17], zbudowany w stylu klasycystycznym w latach 1817-1847, początkowo według projektów prawdopodobnie V. Berettiego, a dokończony przez F. Miechowicza. W 1937 r. świątynię odebrano wiernym, a w 1990 r. zwrócono. Kościół jest miejscem spotkań wspólnoty polskiej (msze po polsku). Idąc w stronę Bessarabśkoji pł., warto przespacerować się do góry ulicami po lewej stronie, łączącymi Chreszczatyk z wysokim wzgórzem zwanym Lipki (Łypky). Ulica Insty-tutśka nazwę swą wzięła od Instytutu dla Szlachetnie Urodzonych Panien (Instytut Szlachetnych Diwczat, iHCTiwyT EljiaxeTHHx fliBnaT; Instytutś-ka 1-3). Autorem projektu w stylu późnego klasycyzmu był V. Beretti, w latach 90. XIX w. instytut rozbudowywano. W czasach ZSRR mieściło się tu NKWD, którego funkcjonariusze w piwnicach gmachu mordowali swoje ofiary. Obecnie budynek zajmuje Międzynarodowe Centrum Kultury i Sztuki (Miżnarodnyj Centr Kultury ta Mystectwa). Przy Instytutśkij wznosi się jeszcze jeden pomnik rozkwitu miasta w czasach przedrewolu-cyjnych, Narodowy Bank Ukrainy (Nacionalnyj Bank Ukrajiny, Hanio-HajibHiifi EaHK yKpaiHH; Instytutśka 9), zbudowany w latach 1902-1905 przez A. Kobielewa i A. Werbickiego, nadbudowany w 1934 r. Gdzieś w tym miejscu stał budynek, w którym do 1845 r. odbywały się zjazdy miejscowej szlachty polskiej. Sąsiednia ulica Architektora Horo-dećkoho (przedrewolucyjna Nikoła-jewska), dziś nosząca imię wybitnego architekta, to jedna z najładniejszych ulic miasta. Zachował się dawny hotel Continental (roTejtb KoHTHHeHTanb; Architektora Horodećkoho 1/3), wzniesiony w latach 90. XIX w, obecnie służący Akademii Muzycznej im. Piotra Czajkowskiego. Gmach został zniszczony podczas II wojny światowej i odbudowany w latach 1955-1958. Dalej ulica -wychodzi na niewielki plac Iwana Franki, gdzie w odnowionej budowli z 1898 r. mieści się Teatr Dramatu Ukraińskiego im. I. Frania (Teatr Ukrajinśkoji Dramy), prezentujący klasykę ukraińską: dzieła Szewczenki, Franka, Łesi Ukrainki i Karpenki-Karoho. Na prawo od teatru warto poszukać schodów, by u ich góry, przy ulicy Bankowej naprzeciwko Pałacu Prezydenta, obejrzeć kamienicę Horodec-kiego (budynok Horodećkoho, 6yaH-iiok ropo,nem,Koro; Bankiwśka 10), zwaną też Domem z Chimerami, najbardziej oryginalny zabytek architektury Kijowa epoki fin de siecle. Modernistyczna kamienica, zbudowana w latach 1902-1903, wykorzystuje elementy wielu stylów. Oryginalne są cementowe dekoracje o motywach mitologicznych i myśliwskich, a także naśladujące elementy morskiego dna. Budowa kamienicy na tak stromym zboczu dowodzi maestrii inżynieryjnej twórcy. We wnętrzu obserwuje się niezwykłe rozwiązania: okna salonów wszystkich mieszkań wychodzą na wspaniałe schody, oświetlone witrażowym oknem. Sam twórca wraz z rodziną zajął mieszkanie na parterze. Jeśli sprzed kamienicy pójdzie się ilalej wprawo ul. Bankową, następnie ¦ kręci w lewo w Luterańską i dalej ponownie w lewo w Szowkowyczną, to przy pierwszej przecznicy Szowko-wycznej, ul. Pyłypa Orłyka, znajdzie ••ię odsunięty od osi ulicy Paląc Kłow-ski (Kłowśkyj pałac, KnoBCbKHH najiaii; i 'rlyka 8) projektu J. Schadela, zbudowany w latach 1752-1756, z malowidłami z 1757 r. Pałac nazwano od osa-ilv Kłów. Dziś mieści się tu Muzeum Historii Kijowa (Muzej Istoriji Kyje-wa; o2931344; 10.00-17.00 z wyj. pi., kasa do 16.30; 2 hrn). Przy tejże ul. Orłyka, pod nr. 1/15, stoi zabytko- tor Horodeć Patron ulicy, Władysław Horodecki (1863-1930), byt twórcą, który odcisnął silne piętno na architekturze Kijowa, ale także jedną z bardziej niezwykłych postaci swej epoki, opisaną m.in. przez Buthakowa. Ten zapoznany geniusz pochodzi! z polskiej szlachty / Podola. Ukończy) Akademię Petersburską, po czym zaczął niezwykłą karierę, projektując z równym zapałem kościoły, rzeźnie, pałace, cukrownie i baseny na terenie carstwa rosyjskiego, a po I wojnie światowej w Polsce, czy w Iranie. Architektura nie byta I''dyną pasją Horodeckiego, który ponadto znakomicie malował i projektował obuwie, L.ipclusze, ekstrawaganckie suknie. Był właścicielem jednego z pierwszych w Kijowie ¦..imochodów. Przyjaźnił się z późniejszym konstruktorem helikopterów Igorem Sikor-•¦liin, a nawet polował na lwy, co opisał w książce W dżunglach Afryki. wa kamienica B. Aloszyna z 1911 r., z motywami zaczerpniętymi ze sztuki romańskiej i renesansu. Bessarabśka płoszcza (Beccapa6cbKa njioma) zamyka Chreszczatyk od strony południowej. Plac ten, jak i okolica, potocznie zwany Besarabką, od zawsze pełnił funkcje targowe. Był tu także cmentarz luterański, od którego nazwę wzięła sąsiednia ulica. Umocnieniem handlowego znaczenia Besarabki było wzniesienie w latach 1910-1912 zaprojektowanej w stylu art nouveau przez G. Gaja hali targowej (bessa-rabśkyj krytyj rynok, 6eccapa6cbKHii KpHTHfi phhok; Bessarabśka pł.). Do dziś gmach ten pełni swoje funkcje. Równolegle do Chreszczatyku biegnie ul. Wołodymyrśka, czyli Włodzi-mierska. Tę warto przejść całą. U zbiegu Wołodymyrśkiej, Jarosławiw Wał i Proriznej stoi rekonstrukcja Złotej Bramy (Zołoti Worota, 3ojio-tj BopoTa; Wołodymyrśka 40a). Główną bramę miejską, zbudowano w 1037 r. Architektura wiąże się z przyjęciem przez Ruś bizantyjskiej techniki obronnej, a nazwa pochodzi od złotej kopuły cerkwi Zwiastowania, wznoszącej się nad częścią przejezdną, oraz wrót pokrytych niegdyś pozłacaną miedzią. Bramę zniszczyli Mongołowie w 1240 r. i tak zrujnowana dotrwała do 1750 r., kiedy to zasypano ją ziemią. To, co widać obecnie, jest pochodzącą z 1982 r. betonowo--drewnianą imitacją. Wewnątrz mie- 5 o. OJ 3 65 ¦o c oj N OJ 66 ści się ekspozycja historyczno-archeo-logiczna (10.00-17.00 z wyj. czw.; śr. 10.00-16.30; bilet 2 hrn, studenci 1 hm), a także schody. Z umieszczonych na kilku poziomach tarasów można oglądać widoki okolicy. Na skwerze przed bramą umieszczono w 1997 r. pomnik księcia Jarosława Mądrego, zrealizowany wedle głośnego projektu I. Kawaleridze. Od Złotej Bramy do Lwowskiej pł. biegnie Jarosławiw Wal, elegancka ulica z siedzibami ambasad, przed rewolucją zwana Wielką Podwalną. Tak starsza, jak i nowsza nazwa ulicy wiąże się ze znajdującymi się przed tysiącem lat na tym miejscu umocnieniami, wzniesionymi przez Jarosława Mądrego. Szczególnym zabytkiem jest kenesa karaimska (kenasa, Kenaca; Jarosławiw Wał 7), obecnie Dom Aktora, wzniesiona w 1900 r. według projektu słynnego architekta W Horodeckiego, w stylizowanych formach mauretańskich. Warto zobaczyć tę mroczną budowlę, z fantastycznymi zdobieniami i półokrągłymi drzwiami i oknami. Idąc dalej ul. Wołodymyrśką na południe, wchodzi się do dzielnic śródmieścia, zbudowanych w okresie wielkiego boomu pod koniec XIX w. Na skrzyżowaniu z ul. Chmelnyćkoho stoi wielki budynek Opery (Nacional-na Opera Ukrajiny HayioHaribHa Onepa YKpaiHH; Łysenka 5), wzniesiony w latach 1897-1901, zaprojektowany przez W. Schretersa. Gmach pełni swe funkcje do dziś. W żelaznym repertuarze jest ukraińska opera narodowa Taras Bulba M. Łysenki i Trańata G. Verdiego. Warto zwrócić uwagę na budynek tzw. Domu Nauczyciela (Budynok Uczytela, EyaimoK YiHTejia; Wołodymyrśką 57), dawną siedzibę Muzeum Pedagogicznego. To tutaj 22 I 1918 r. Centralna Rada Ukrainy ogłosiła po raz pierwszy niepodległość kraju. Nie przypadkiem więc z gmachem sąsiaduje nowy (z 1998 r.) pomnik Michała Hruszewśkiego (pam-jatnyk Hruszewśkomu), przewodniczącego Centralnej Rady Ukrainy w latach 1917-1918 i zarazem pierwszego prezydenta państwa. Na prawo od skrzyżowania z bulwarem Szewczenki, między ulicami Leontowycza i Franki, wznosi się sobór katedralny Świętego Księcia Włodzimierza (kafedralnyj sobór Swiatoho Kniazia Wołodymyra, Ka<|ie-apa^bHHH Co6op CBHToro K(ja39 Bojio,ziii-Mnpa; Szewczenka 20; 7.30-19.30, w nd. i święta 6.30-20.00, wstęp dla wycieczek 11.00-16.00; bezpł., roz-bienie zdjęć 10 hrn, wideo 15 hrn). Pseudobizantyjską świątynię zbudowano w latach 1862-1882 (projekt wykonali I. Strom i P. Sparro) dla uczczenia 900-lecia chrztu Rusi. W latach 1885-1896 kierowana przez prof. A. Prachowa grupa malarzy ukraińskich (W Zamyrajło, S. Ko-stenko, M. Pymonenko), polskich (P. Świedomski i W Kotarbiński) i rosyjskich (W. Wasniecow, M. Nieste-row, M. Wrubel) przyozdobiła wnętrze freskami, dziś uważanymi za największą atrakcję soboru, choć blado wypadają one wobec wspaniałości Soboru Sofijskiego. Innym ważnym punktem miasta jest uniwersytet im. Tarasa Szewczenki (Nacionalnyj uniwersytet im. T Szewczenka, HaijioHajibHHM ym-BepciiTeT iM. T. UleBneMca; Wołodymyrśką 60), niegdyś pod wezwaniem św. Włodzimierza. Uczelnię założono w 1834 r. Wtedy też uzyskała klasycy-styczny gmach w tzw. stylu rosyjskim (projekt V Berettiego). Ściany budynku rektoratu pomalowano zgodnie z tradycją uczelni - na czerwono, a kapitele kolumn na czarno, wedle barw wstęgi orderu św. Włodzimierza. Dzieje uniwersytetu są ściśle powiązane z losami Polaków w Kijowie. Uczelnię założono, opierając się na przeniesionym tu Liceum Krzemienieckim, a jednym z profesorów był brat Adama Mickiewicza. Doszło nawet do tego, że w 1863 r. grupa studentów utworzyła oddział kawalerii, który przyłączył się do powstania styczniowego. Wokół ul. Tereszczenkiwśkiej, w pobliżu stacji ® Uniwersytet i pętli 11111 e jbusów # 5 i 9, jest kilka ważnych kijowskich muzeów. Kijowskie Muzeum Sztuki Rosyjskiej (Kyjiwśkyj Muzej Rosijśkoho Mystectwa; Teresz-czcnkiwśka 9; tó246218; pn. 11.00-IH.00, wt., pt.-nd. 10.00-18.00, wstęp do 17.00, zamkn. w ostatni pn. miesiąca,- 2 hrn, studenci 0,50 hrn), zajmuje niebieski budynek z pomnikiem Riepina przed fasadą. Obok, w różowym jednopiętrowym budynku .• charakterystycznymi schodami, mieści się Muzeum Sztuk im. Boh-ilana i Warwary Chanenkiw (Muzej Mystectw imeni Bohdana ta Warwary i hanenkiw). Nazwa upamiętnia maleństwo przedrewolucyjnych kolek-ijorierów. Czasem występuje pod nawą Muzeum Sztuki Zachodniej i Orientalnej (Muzej Zahidnoho ta Sihidnoho Mystectwa; Tereszczen-kiwśka 15; s2250225; 10.30-17.00, kasa do 16.30, wt. zamkn.; w pierwszą śr. każdego miesiąca 10.30-14.00 liezpł., potem zamkn.; 3 hrn, studenci 1 hrn). Na rogu Tereszczenkiwśkiej i bulwaru Szewczenka działa Muzeum Tarasa Szewczenki (Muzej Tarasa Szewczenka; Szewczenka 12; ir224 2523; wt.-nd. 10.00-18.00, kasa do 1 7.00, zamkn. ostatni pn. miesiąca,-1 hrn, studenci 0,50 hrn). Z kolei na rogu Tereszczenkiwśkiej i ul. Bohdana Chmielnickiego, w ogromnym gmachu z głazami na schodach, mieści się Narodowe Muzeum Naukowo-Przy-rodnicze (Nacionalnyj Naukowo-Pry-rodnyczyj Muzej; Chmelnyćkoho 15; w2255296; 10.00-16.00 z wyj. pn., wt.; 2 hrn, studenci 1 hrn), będące właściwie zespołem kilku muzeów tematycznych (archeologiczne, botaniczne, geologiczne, paleontologiczne i zoologiczne). Z gmachów wzniesionych w Kijowie na przełomie dwóch ostatnich stuleci warto zobaczyć drugi kościół katolicki w mieście, kościół św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj kosteł, MnKOjiaiBCbKHH Wełyka Wasylkiwśka 75), w południowej dzielnicy zwanej Nowa Zabudowa, zbudowany w stylu neogo-tyckim w latach 1899-1909, według projektów S. Wałowskiego pod kierownictwem W Horodeckiego (zainspirowanego wiedeńskim Votivkirche). Obecnie, oprócz pełnienia funkcji kultowych, jest także siedzibą Domu Muzyki Organowej i Kameralnej (Budynok Orhannoji i Kamernoji Mu-zyky). Dojazd trolejbusami #11 i 12. Ciekawą bryłę ma też synagoga (syna-hoha, cHHarora; Rustaweli 13), wzniesiona w latach 1897-1898 w stylu „mauretańskim" przez H. Schleifera. Dojazd ® Pałac Sportu. Można także odwiedzić monastyr Opieki Matki Bożej (Pokrowśkyj monastyr, IIOKpOBCbKHH MOHaCTlip; pTOWU- łok Bechterewśkyj 15), założony w 1889 r., przez bratową cara, księżnę Aleksandrę. Niegdyś zespół był ogromny, a sobór św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj sobór, MHKonaiBCbKHH co6op) nadal pozostaje największą świątynią Kijowa. Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę monastyr wrócił do wiernych, a obecnie słynie z szerokiej działalności dobroczynnej. Jeszcze jednym świadectwem bogatej historii miasta są cmentarze. Cmentarz Bajkowy (Bajkowe kłado-wyszcze, EafiKOBe KjiaAOBHuie; Bajkowa) założono w 1833 r., wydzielając trzy części: prawosławną, luterańską i katolicką. Zaskakująca nazwa pochodzi od nazwiska właściciela gruntu, który zakupiono pod cmentarz. Stara część usytuowana jest po lewej stronie, nowa (wytyczona w 1880 r.) -po prawej. W 1884 r. zbudowano czynną do dziś murowaną cerkiew cmentarną. Na cmentarzu spoczywają tysiące istotnych dla Kijowa postaci, m.in. pierwszy prezydent Ukrainy Mychajło Hru-szewśkyj (1866-1934), kompozytor Mykoła Łysenko (1842-1912), poetka Łesia Ukrainka (1871-1913), pisarz Iwan Neczuj-Łewyćkyj (1838-1918), aktorka Marija Zańkowećka (1854-1934), rzeźbiarz Iwan Kawaleridze (1887-1978), poeci Maksym Rylski O- T CL N 01 67 s ¦o c rc N T5 OJ 68 (1895-1964), Pawło Tyczyna (1891-1967), Mykoła Bażan (1904-1983) i Wasyl Stus (1938-1985), rodzina włoskich architektów Beretti. Na obu częściach cmentarza można znaleźć sporo polskich grobów, min. „kolekcjonera starożytności" Józefa Choy-nowskiego (1830-1915), malarza Wilhelma Kotarbińskiego (1849-1922) -brata filozofa, wydawcy Leona Idzi-kowskiego (1827-1865). Autorem wielu nagrobków jest wybitny polski architekt z Kijowa, Władysław Horo-decki. Dojazd autobusem #29 oraz tramwajami #9, 10. Cmentarz Łu-kianowski (Łukjaniwśke kładowysz-cze, JlyK'aHiBCbKe Kjia/iOBiime; Szamry-ła 7) założono w 1870 r. jako nowy cmentarz centralny. Obecnie ma status muzeum, istotnego dla Ukraińców, gdyż spoczywają tu członkowie rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej i tysiące rozstrzelanych w więzieniach stalinowskich. Pochowany tu został także malarz Mykoła Pymonenko (1862-1912). Dojazd trolejbus #16. ki na Kijów ma rozległy zespół parków sięgający od tyłów Andrijiwśkoho uzwi-zu aż do Ławry Peczerskiej, z wieloma godnymi uwagi obiektami. Na tyłach monastyru św. Michała Archanioła rozciąga się park Górka św. Włodzimierza (Wołodymyrśka Hirka), z charakterystycznym pomnikiem św. Włodzimierza (pamjatnyk kniaziu Wołodymyru), wzniesionym w 1853 r. przez architekta O. Tona, przy współudziale rzeźbiarzy W Demuta-Mali-nowskiego i P. Klodta. Po drugiej stronie ulicy Wołody-myrśkyj uzwiz rozciąga się Park Chreszczatyj. Na końcu schodów prowadzących z Wołodymyrśkoho uzwizu na Nabereżne szosę stoi pomnik przywrócenia prawa magdeburskiego (pamjatnyk na czest' po-wernennia mahdeburźkoho prawa), dodatkowo poświęcony Chrztowi Rusi, zbudowany w latach 1802-1808, wedle projektu A. Melenskiego. Dalej na południe, nieco nad ulicą Wołodymyrśkyj uzwiz, wznosi się dobrze widoczny z doliny Dniepru słynny pomnik zjednoczenia Ukrainy i Rosji (pamjatnyk wozzjednannia Ukrajiny z Rosijeju), wzniesiony z okazji trzechsetlecia tzw. ugody pe-rejasławskiej (1954), nazywany przez kijowian jarzmem. Jeszcze dalej na południe wzdłuż rzeki, w parku miejskim (Miśkyj Sad), pomiędzy Pałacem Maryjskim a Petriwśką Aleją (w stronę centrum), jest stadion klubu piłkarskiego Dynamo Kijów. Koło stadionu stoi pomnik piłkarzy Dynamo - uczestników meczu śmierci (pamjatnyk futbolistam kyjiwśkoho Dynamo - uczasnykam matczu smerti), najbardziej dramatycznego epizodu w historii wielkiej drużyny. Otóż podczas hitlerowskiej okupacji Kijowa Niemcy zmusili piłkarzy Dynamo do rozegrania meczu z reprezentacją Luftwaffe. Kijowianie wygrali 3:0, po czym zostali zamordowani. Naprzeciw Pałacu Maryj skiego rozciąga się Park Maryjski (Marijinśkyj Park), przez który do dołu po schodach można zejść na drogę Parkowa Doroha, prowadzącą do mogiły Askolda (Askoldowa Mohyła). Stoi tu wzniesiona w 1810 r. cerkiew-rotunda, projektu A. Melenskiego. Upamiętnia opisane przez latopis miejsce śmierci książąt kijowskich, Waregów (Normanów) Askolda i Dira. Pierwotnie był to budynek parterowy zwieńczony kopułą z krzyżem. Współczesna górna część pochodzi z 1934 r. Obecnie jest tu czynna greckokatolicka cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cer-kwa, MiiKOuaiBCbKa Historyczna część miasta Peczersk (Peczerśk) położona na wysokiej skarpie dnieprowej na południe od Górnego Miasta, ma historię dłuższą niż gród św. Włodzimierza. Znajdowano tu monety antyczne, arabskie, bizantyjskie, a także nieznanego pochodzenia baby kamienne, przeniesione po- lem do ogrodu botanicznego. W tym miejscu miały też być siedziby norii uńskich Waregów, uważanych przez i /cść historyków za założycieli Rusi. Icilnakże podstawowe znaczenie Pe-(/.i-rska opiera się na tysiącletnim limkcjonowaniu tutaj ośrodka mona-Myczno-pielgrzymkowego, zwanego l.iwrą. W czasach panowania rosyjskiego wzniesiono także twierdzę ma-HH'ą gwarantować przewagę Rosji nad Polską, Tatarami i Kozakami. Obecnie .-.i.ś nad Peczerskiem góruje potężny pomnik Matki-Ojczyzny ze wznie-lonym mieczem, ustawiony w parku 1 i.ijobrazowym Peczerśkyj, wieńczący Muzeum Historii Wielkiej Wojny Oj-..-.yźnianej 1941-1945. Najbardziej atrakcyjna droga do Pe-i-.'.crska prowadzi ulicami Hruszewś-knho i Sicznewoho Powstannia (wedle niektórych źródeł ulica ta zwie się ofi-rialnie Iwana Mazepy, ale póki co lunkcjonuje wyłącznie stara nazwa). Warto zwrócić uwagę na dawny C.mach Muzeum Starożytności i Sztuki (Muzej Starożytnostej i My-'.ii'ctwa; Hruszewśkoho 6), zbudowany w latach 1897-1899 według pro-irktu W. Horodeckiego i G. Bojcowa. (charakterystyczna budowla miała nawiązywać do świątyń antycznej Gre-cii. Obecnie mieści się w niej Muzeum Ukraińskich Sztuk Plastycznych (Muzej Ukrajiśkoho Obrazi itworczoho Mystectwa,- s2286429; 10.00-17.00, z wyj. pt.), gdzie w cią-j;u kilkugodzinnej wycieczki można dokładnie zapoznać się z tradycjami, i ibecnymi w sztuce kraju. Szczególnie i iekawa jest bogata kolekcja ikon. Między parkami Sadem Miejskim i Parkiem Maryj skim stoi, po lewej st ronię ulicy, gmach Rady Najwyższej Ukrainy (budynok Werchownoji Rady Ukrajiny, Sy^hhok BepxoBHoi Paziu Yk-|);iihh; Hruszewśkoho 5), czyli siedziba parlamentu. Wzniesiony w stylu monumentalnego socrealizmu w latach 1936-1939 wedle projektu W. Zabo-lotnego, został przebudowany przez tegoż architekta w roku 1949. Dodano O- € o. 0) 15 wówczas do budowli od strony parku półokrągłą dwupiętrową część z wewnętrznym dziedzińcem. Za siedzibą parlamentu, zasłonięta od strony ulicy, wznosi się interesująca, choć trudno dostępna dla turystów, carska rezydencja - Pałac Maryjski (Marijinśkyj Pałac, MapiiHCbKUH rianaij Hruszewśkoho 5). Zbudowany został w stylu barokowym w latach 1750-1755 według projektu W Rastrellego dla carycy Elżbiety. Dach pałacu spłonął w 1819 r., co spowodowało konieczność odbudowy, podjętej jednak dopiero w 1870 r. pod kierownictwem K. Majewskiego w związku z przyjazdem do Kijowa cara Aleksandra II i jego żony Marii (stąd nazwa pałacu). Obecnie pełni funkcje reprezentacyjne, dlatego dostęp jest bardzo utrudniony. Aby go zwiedzić, trzeba pójść na wycieczkę zorganizowaną przez Muzeum Historii Kijowa (s2934909; śr., pt. 10.00-12.00 i 14.00-16.00; 5 hrn, dzieci 3 hrn). Należy pytać w samym muzeum bądź zasięgnąć informacji telefonicznie. Wzdłuż ul. Sicznewoho Powstannia, na odcinku między hotelem Salut a Ławrą Peczerską zachowały się fragmenty wałów Twierdzy Peczerskiej (Peczerśka fortecja, IieHepctKa (jiopTeiw; Sicznewoho Powstannia). Twierdza ta została założona przez hetmana Iwana Samojłowycza w 1679 r. Prace kontynuowali Iwan Mazepa, Iwan Skoro-padśkyj i inni. Była rozbudowywana aż do końca XIX w. Zajmowała ogromny teren, obejmując prawie cały Peczersk. Do dziś, obok wałów, zachowały się pojedyncze budynki, m.in. tzw. koszary na przełęczy i dom komendanta, zwany budynok Ipsilanti. Mury zostały rozebrane. Najwygodniej do opisanych powyżej obiektów dojechać trolejbusem #20, przystanek Prowułok Kripostnyj. (Linia trolejbusowa #20 ma dla zwiedzania Peczerską znaczenie kluczowe). Ławra (Ky- jewo-Peczerśka Ławra, KneBO-Ileiiepct-Ka JlaBpa; Sicznewoho Powstannia 21), 69 I ._-,.. c N T3 Ol N zwana oficjalnie i na przystankach komunikacji miejskiej Kijowsko-Peczer-skim Rezerwatem Historyczno-Kul-turalnym (Kyjewo-Peczerśkyj Istoryko--Kulturnyj Zapowidnyk), nadal jest przede wszystkim wielkim ośrodkiem kultu religijnego. Ławra zajmuje 27 ha, na których stoi ponad 80 budynków. Dzieli się na dwie części. Jedna stanowi muzeum, druga pełni funkcje kultowe. Uważa się Ławrę za duchową kolebkę Rusi. Staroruski kronikarz Nestor nazywa monastyr „miejscem, skąd zaczęła się ruska ziemia". Tutaj złożono doczesne szczątki św Antoniusza Peczerskiego i św. Teodozjusza, Alipija, twórcy ikon, fresków i mozaik, kierującego szkołą malarską w klasztorze - Agapita - lekarza Włodzimierza Monomacha, a także wspomnianego Nestora. Łącznie spoczywa w ławrze 118 świętych mężów dawnej Rusi. Ze względu na ogrom klasztoru warto zaopatrzyć się w plan sprzedawany w kasach biletowych (2 hrn). Bilet ogólny do części muzealnej kosztuje 16 hrn, dzieci 8 hrn, dodatkowo za wstęp do Wielkiej Dzwonnicy 3 hrn, opłata za robienie zdjęć i filmów wideo 36 hrn. Ławrę zwiedzać można codz. wgodz. 9.30-18.00 z wyjątkiem dni wolnych. Dojazd trolejbusem #20 do przystanku Kyjewo-Peczerśkyj Isto-ryko-Kulturnyj Zapowidnyk. Początki klasztoru wiążą się z osobą św. Antoniusza, który po pobycie na górze Atos przywędrował do Kijowa około 1050 r. i zamieszkał w pieczarze (stąd nazwa), prowadząc wolne od pokus życie pustelnika. Szybko zdobył sławę. Przybył do niego po błogosławieństwo wielki książę kijowski Izjasław. Święty zgromadził wokół siebie 12 uczniów. Wśród nich był i św. Teodozjusz, który po 1055 r. nadał wspólnocie regułę, zakładając w ten sposób monastyr. W 1073 r. rozpoczęto budowę kamiennej cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej, późniejszego soboru pod tym samym wezwaniem. Klasztor wielokrotnie padał ofiarą napadów Połowców i czterokrotnie Tatarów. Po unii brzeskiej w 1596 r. Ławra była głównym ośrodkiem intelektualnym prawosławia w Rzeczypospolitej: w 1616 r. wydrukowano tu pierwszą książkę, Cza-soslow, mając do dyspozycji dwie ty-pografie i własną wytwórnię papieru. W 1632 r. niegdysiejszy archimandry-ta Ławry, metropolita Petro Mohyła założył w Kijowie pierwszą uczelnię -Akademię Kijowsko-Mohylańską. Ciężkie czasy przyszły dla Ławry wraz z powstaniem ZSRR. W 1926 r. została zamknięta i przekształcona w muzeum. Mnichom pozwolono powrócić w latach II wojny światowej, gdy władze stalinowskie chwytały się wszelkich sposobów, by skonsolidować społeczeństwo wobec ataku hitlerowskich Niemiec. Klasztor jednak zamknięto ponownie w 1961 r. Tym razem przerwa trwała do 1988 r., kiedy przywrócono kult w Dalszych Pieczarach. Kłopoty skończyły się wraz z odzyskaniem niepodległości przez Ukrainę. Obecnie w monastyrze przebywa 70 mnichów, z czego połowę stanowią nowicjusze. Ławrę otaczają mury z XVII-XIX w. Wejście do części muzealnej (s2903071) prowadzi przez bramę od strony ul. Sicznewoho Powstannia. Warto od razu zwrócić uwagę na samą bramę, bo usytuowana jest w niej nadbramna cerkiew Świętej Trójcy (Trojićka nadbramna cerkwa, Tpoiirbica HaflSpaMHa iieptcBa), wzniesiona 1106-1108, a następnie przebudowana w XVIII w. Po zrujnowaniu przez wojska Batu-chana w 1240 r. soboru Zaśnięcia była główną świątynią monastyru. Szczególnie ciekawe są freski (1734-1744), warto także zwrócić uwagę na posadzki. Po przejściu przez bramę widać na wprost dominującą nad otoczeniem Wielką Dzwonnicę (Wełyka Dzwiny-cia, BejiiiKa ,3,3BiHima), wysokości 96 m, stanowiącą centrum kompozycji architektonicznej Ławry. Dzwonnicę zbudowano w latach 1731-1744 według projektu J. Schadla. Dwa dol- TT W pełniącej funkcje religijne części Ławry Peczerskiej obowiązuje kilka zasad zachowania się, które warto zapamiętać, bo są w większym lub mniejszym stopniu przestrzegane w cerkwiach Ukrainy, a ściśle egzekwowane w miejscach szczególnego kultu religijnego. Tak kobietom, jak i mężczyznom nie wolno wchodzić do świątyni czy klasztoru w krótkich spodenkach. Wykluczone są krótkie spódniczki. Nie wolno odsłaniać ramion .mi dekoltu. Szczególnie podczas zwiedzania monastyrów męskich kobieta musi mieć zasłonięte włosy (chusty można pożyczyć w budynku oznaczonym Korpus 39). Należy zachowywać się cicho, a w niektórych miejscach, np. w podziemiach Ławry obowiązu-|i> bezwzględne milczenie. Jakiekolwiek złamanie tych reguł spowoduje usunięcie ze ¦'.wiątyni czy klasztoru. iie z czterech poziomów przeznaczono na biblioteki, trzeci na 13 dzwonów i przetrwały 3), a czwarty na kuranty. Po lewej stronie od bramy wznoszą ¦ic: barokowa cerkiew św. Mikołaja iMykołajiwśka cerkwa, MiiKOjiaiBCbKa ncpKBa) z końca XVII w., przebudowana w drugiej połowie XIX w.; XIX- wieczny szpital klasztorny (mona-•¦(yrśki likarniani pokoji, moHacrapcŁKi uKiipHSHi noKoi), obecnie siedziba Mu- rum Teatru, Muzyki i Kina (Muzej icatralnoho, muzycznoho ta kinomy- tectwa; ^2905131) oraz apteka XIX w, dziś mieszcząca Bibliotekę Historyczną Ukrainy. W podłużnych budowlach (z XVIII w.) po obu stronach były niegdyś pomieszczenia dzia-l.iiącego przy katedrze przytułku dla l.irców. Dziś w budynkach oznaczonych Korpus 3 i Korpus 4 mieszczą się •¦.ile wystawowe. Za Wielką Dzwonni- ¦I usytuowany jest dom przełożonego t.iwry (budynok namisnyka Ławry, wiiiHOK HaMicHHKa JIaBpn) z XVIII w. ¦>i;iz Biblioteka Flawiana (Ei6uioTeKa ]'ii;iuiana) z 1908 r. Za nimi stoją dwie .iszty - baszta Iwana Kusznika laiuia łBaHa KymHiiica) i nieco głębiej wieża zegarowa (hodynnykowa węża, > uuiHjiKOBa Be>Ka), obie zbudowane ¦¦¦• latach 1696-1701. Za Wielką Dzwonnicą stoi główna wiątynia Ławry, odbudowany ¦'¦• .'.000 r. sobór Zaśnięcia Matki Bo- kiej (Uspenśkyj sobór, YcneHCŁKHH "">p), który wzniesiono w latach 1073-1078 jako pierwszą kamienną budowlę na terenie monastyru. Świątynia była wielokrotnie rujnowana lub burzona przez hordy barbarzyńców, nawiedzających Kijów. Szczególnie mocno ucierpiała od Mongołów Batu--chana w 1240 r. i agentów NKWD w listopadzie 1941 r. Ci ostatni starali się odpowiedzialnością za wysadzenie w powietrze soboru obciążyć nacierających Niemców. Obecna budowla pochodzi z lat 90. XX w. i stanowi niejako sumę remontów, przebudów i dobudów, dokonanych pomiędzy XI a XX w. Wnętrze świątyni wciąż nie jest wykończone. Na prawo od soboru widnieje zbudowany w 1727 r. Dom Metropolity wraz z cerkwią metropolitalną (1904-1905) oraz refektarz z kaplicą śś. Antoniusza i Teodozjusza (trape-zna pałata z cerkwoju Antonija i Fe-odosija, Tpane3Ha nana-ra 3 riepKBOK) AHTOHia i Oeo^ocia), zbudowane 1893-1895 przez W Nikołajewa, z freskami I. Jiżakiewicza i G. Popowa. W Domu Metropolity mieści się obecnie Muzeum Ukraińskiej Ludowej Sztuki Dekoracyjnej (Muzej Ukra-jinśkoho Narodnoho Dekoratywnoho Mystectwa; s2901343; 10.00-18.00, wt. zamkn.; 3 hrn, studenci 1 hrn). Uliczka na lewo od soboru Zaśnięcia prowadzi do XVtI-wiecznej barokowej tzw. bramy Gospodarczej (Ekonomiczna Brama, EKOHOMiHHa Bpaiua), w którą wkomponowano nadbramna 2 a OJ 3 71 W g ¦o c N "O (U i M 72 cerkiew Wszystkich Świętych (Wsichswiatśka cerkwa, BcixcBa-rcbKa uepKBa), z lat 1696-1698, z wnętrzem ozdobionym na początku XX w. Warto na chwilę wyjść przez bramę, by przejść kilkadziesiąt metrów do cerkwi Zbawiciela na Berestowie (cerkwa Spasa na Berestowi, uepKBa Cnaca Ha EepecTOBi; Sicznewoho Powstannia 15), poza Ławrą. Cerkiew, wzniesiona w latach 1113-1125, następnie przebudowywana, należy do najstarszych budowli Kijowa. Atrakcją świątyni jest symboliczny grób Jurija Dołgo-rukiego, księcia rostowsko-suzdal-skiego w latach 1125-1157, założyciela Moskwy. Aby tu wejść, trzeba mieć bilet do Ławry Peczerskiej. Za soborem Uspeńskim widać kolejno, od lewej strony, budynek gospodarczy (ekonomicznyj korpus, eKOHOMiiHHH Kopnyc) z XVII-XIX w, dom Kownira (Kowniriwśkyj korpus, KoBHipiBCbKHii Kopnyc) z XVII— XVIII w. oraz drukarnia (apyKapHa) z XVIII-XIX w. Za nimi stoją dwie baszty - po lewej stronie na rogu Malarska Baszta (Malarna węża, Manapina Beaca) i bliżej soboru duża baszta św. Onufrego (Onufrijiwśka węża, OnyijipiiBCbKa Beaca), obie z lat 1696-1701. W budynku drukarni mieści się obecnie Muzeum Książki i Drukarstwa Ukrainy (Muzej Knyhy ta Drukarstwa Ukrajiny; ©2902210), a w budynku Kownira - bardzo ciekawe Muzeum Skarbów Historii Ukrainy (Muzej Istorycznych Kosztowno-stej Ukrajiny; s2901396). Zgromadzono w nim złote ozdoby, wydobyte z grobu scytyjskiej królowej, z ok. 400 r. p.n.e. i wiele innych starożytnych ozdób z Egiptu, Grecji, Persji i Indii, a także zawartości ukrytych niegdyś skarbów, wykopanych przez ukraińskich archeologów. Turyści odwiedzający Ławrę są kierowani na specjalną trasę, która daje słabe pojęcie o tym, co dzieje się w pieczarach. Osoby pragnące zobaczyć więcej, powinny kupić u wejścia świecę (0,50 hrn) i zapaliwszy ją, pójść tam, gdzie udają się modlący. Należy pamiętać o zachowaniu bezwzględnego milczenia, gdyż szklane sarkofagi zawierają relikwie będące wielką świętością dla wyznawców prawosławia. Należy także iść ostrożnie, ponieważ często się zdarza, że przy sarkofagach leżą osoby pogrążone w modlitewnym transie. We wszystkich świątyniach Ławry są stałe pory liturgii (5.30, 9.00, 17.00). Sławne podziemne pustelnie, pecze-ry (pieczary), dzielą się na dwa kompleksy, do których można dojść bądź zwyczajną drogą, bądź drewnianymi krytymi galeriami, szczególnie z Bliskich do Dalszych Pieczar. Bliskie Pieczary (Błyżni Peczery, Ejmacm nenepu), bliskie wobec soboru Uspeńskiego, zaczęto kopać w 1051 r. Część podziemna znajduje się na głębokości od 5 do 20 m, a długość korytarzy wynosi 228 m. Korytarze mają metr szerokości i dwa metry wysokości. Podłoga od ok. 1760 r. wyłożona jest płytami. Początkowo mnisi mieszkali tutaj, potem Błyżni Peczery zaczęły pełnić funkcje krypty, z uwagi na specyficzne warunki geologiczne i klimatyczne. Są tu relikwie 75 mnichów, wśród nich św. Antoniusza Peczerskiego - jego cela (kelija Antonija Peczerśkoho, Kenia AHToma IleiepcsKoro) to najbardziej czczone miejsce - i autora latopisów, Nestora. Zachowały się trzy podziemne cerkwie: najstarsza św. Antoniusza (Antonijiwśka cerkwa, AHTOHimcbKa uepKBa) z XI w., związana z kultem założyciela klasztoru, św. Warłaama (Warłaamśka cerkwa, BapjiaaMCbKa uepKBa) z 1641 r. oraz Ofiarowania NMP (Wwedenśka cerkwa, BBeAeircbKa uepKBa). Nad Bliskimi Pieczarami stoi dzwonnica z 1763 r. oraz pochodząca z 1700 r. cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego (Chrestowozdwyżenśka cerkwa, XpecTOBO3flBHxeHCbKa iiepKBa), z ikonostasem z 1769 r., przez którą wchodzi się do podziemi. Dalekie Pieczary (Dalni Peczery, flajibm ne^epn) mają nieco dłuższe korytarze (280 m), ale spoczywają tu mimifikowane szczątki tylko 45 inchów. Zostały wyryte także 1051 r., a kult wiąże je ze św. Teo-i/.juszem Peczerskim. W podzieli.ich są trzy cerkwie: Zwiastowania ¦ l.igowiszczenśka, BnaroBimeHCbKa), w. Teodozjusza (Feodosijiwśka, anociiBCbKa) oraz Narodzenia Pań- Kiego (cerkwa Rizdwa, uepKBa Pi3flBa). .i powierzchni wznoszą się: cerkiew Poczęcia św. Anny (Annozaczatijiwś-i cerkwa, AtraosaMaTimbKa uepKBa) XVII-XIX w. (z wejściem do pie-n), cerkiew Narodzenia Matki Bo- Uiej (cerkwa Rizdwa Bohorodyci, pxBa Pi3flBa Eoropofliiui) z 1696 r. ¦ i .iz dominująca nad budynkami I wonnica z 1761 r. (41 m). Wstęp do i-czar do godz. 16.00. i )sobom cierpiącym na klaustrofobię i- poleca się schodzenia do pieczar. Na terenie Ławry jest cmentarz oraz ilka oddzielnie stojących grobów. i zególną uwagę zwraca grób Piotra • inłypina (1862-1911), rosyjskiego ¦ iiityka, od 1906 r. premiera i mini-i.i spraw wewnętrznych, zamordo-mego w zamachu. Na cmentarzu ¦¦ »i liowano wielu rosyjskich genera- w, min. bohaterów wojny 1812 r.: ¦u. P. Kajsarowa, gen. A. Krasowskie- ' i, ks. feldmarszałka F. von den Osten ¦ ikena, a także ofiary komunistycznej i 'i .¦.emocy w latach 30. i 60. XX w. Mi ugi monastyr Kijowa Wydubicki Monastyr Męski (Wydubyćkyj Czoło-wiczyj Monastyr, Bn/rySiiubKiiH HtuioBiHHH MoHac™p) usytuowany jest na przedmieściu Kijowa, w zaciszu na wysokim brzegu Dniepru, nad komu-tukacyjną arterią Nabereżne szosę, /ostał założony w 1070 r. przez Wse-woloda, księcia kijowskiego w latach 1078-1093. Z powstaniem klasztoru wiąże się legenda o wypłynięciu („wy-ilnbyciu") z Dniepru właśnie w tym miejscu posągu Peruna, zatopionego w chwili chrztu Rusi. Patrząc od bramy - po lewej strome widać cerkiew-a-fektarz Zbawiciela, po prawej cer- kiew św. Jerzego, a w głębi kamienną sobór św. Michała Archanioła (sobór Archystratyha Mychajiła, coSop ApxHCTparara Muxaijia), najstarsza budowla monastyru. Pierwszą cerkiew wzniesiono w 1070 r., ale już w 1095 r. zniszczyli ją Połowcy. Pod koniec XVI w. świątynia częściowo zawaliła się, ale została odbudowana -najpierw użyto drewna, a potem (1765-1780) kamienia. Uważana za perłę ukraińskiego baroku cerkiew św. Jerzego (cerkwa Heorhija, uepKBa reopria) pochodzi z lat 1686-1701. Najmniej atrakcyjna cerkiew-refek-tarz Zbawiciela (Spaśka trapezna, CnacbKa Tpane3Ha) zajmuje podłużny, jakby mało sakralny budynek po lewej stronie, z odnowioną fasadą, ale zaniedbanym wnętrzem pokrytym freskami. Malowniczości temu zakątkowi dodaje mnóstwo uli ustawionych pod murami klasztoru. Podczas nabożeństw bezpł., poza nabożeństwami 2 hrn, robienie zdjęć 5 hrn, filmów wideo 10 hrn. Dojazd trolejbusem #10, autobusem #3, 112 i 229, do przystanku Bulwar Drużby Narodiw; następnie trzeba pójść od przystanku w stronę rzeki, potem skręcić w prawo wzdłuż szosy z biegiem Dniepru, przejść 50 metrów i dalej odchodzącą w prawo drogą do góry. Tramwajem: #21, 27, 31 i 34; z przystanku idzie się przejściem podziemnym i dalej jak z autobusu. Z tyłu monastyru, na skarpach wysokiego brzegu Dniepru rozciąga się Centralny Ogród Botaniczny (administracja Tymiraziwśka 1; s2954527; 10.00-20.00). Założony w 1936 r. ogród szczyci się prawie 13 tys. gatunków traw, krzewów i drzew ze wszystkich kontynentów. Pośród nich warto zwrócić uwagę na jedną z największych na świecie kolekcji bzów (w I poł. maja wygląda najpiękniej). Padół (Podił) to kolejna dużej rangi atrakcja turystyczna Kijowa. Jednakże nie jest martwym rezerwatem zabyt- OJ 5' 73 3 ¦o e 03 -a CD 74 ków, lecz pełną wyrazu modną dzielnicą. Niegdyś stanowiła rzemieślni-czo-handlowe serce miasta, którego centrum kilkakroć przenosiło się właśnie tutaj. Dziś zdobią ją pięknie wyremontowane stare kamienice, a i ulice są mniej ruchliwe i tłoczne niż w okolicy Chreszczatyku. Szczególnie interesujące dla zwiedzających Kijów mogą okazać się Kontraktowa pł. i ul. Sahajdacznoho, łącząca ten plac z brzegiem Dniepru. Aby najwygodniej dotrzeć na Padół, trzeba pojechać metrem do ® Kontraktowa płoszcza. Nazwa dzielnicy wiąże się z jej położeniem wobec sąsiedniego Górnego Miasta. Taka lokalizacja z pewnością utrudniała obronę, ale za to czyniła Padół wymarzonym miejscem dla wymiany handlowej. Już w czasach średniowiecznych dzielnica nabrała ko-smopolityczno-kupieckiego charakteru. Mieszkali tutaj Grecy, Arabowie, Wenecjanie, Niemcy i Żydzi. Działała genueńska faktoria handlowa, a do XVI w. istniała też dzielnica ormiańska. Niestety, wciąż wybuchały pożary, z których ostatni, w 1811 r., zniszczył Padół tak dalece, że w 1812 r. wyznaczono na nowo plan dzielnicy. Z tych też przyczyn nie zachował się żaden z dawnych kościołów katolickich (dominikański, jezuicki i bernardyński), wzniesionych tutaj w czasach Rzeczypospolitej, w XVI i XVII w. Centrum Padołu stanowi Kontraktowa płoszcza. Nazwa pochodzi od kontraktów, umów handlowych, zawieranych na specjalnych zjaz-dach-jarmarkach, które przeniesiono tu w 1797 r. z Dubna (gdzie trafiły w 1774 r. ze Lwowa). Ostatnie „kontrakty" odbyły się w 1927 r. Środek placu zajmuje Gościnny Dwór (Ho-stynnyj Dwir, Focthhhhh flBip; Kontraktowa pł.), rodzaj niegdysiejszego domu handlowego, z oddzielnymi miejscami, mdami, dla poszczególnych branż - żelaznej, warzywnej itd. - łącznie mieszczący 53 sklepy. Został wzniesiony w stylu klasycystycznym w 1809 r. według projektu Luigi Ru- sca. Gmach ukończono tylko do wysokości parteru. Dalsze prace przerwał pożar w 1811 r. i wojna z Napoleonem. W 1828 r. ponownie przystąpiono do budowy według projektów A. Melenskiego, rekonstruując jednocześnie to, co już wzniesiono. Po następnej przebudowie wpół. XIX w. budynek uzyskał teraźniejszy wygląd. Obecnie gości teatr (^4165489) oraz drogą restaurację obsługiwaną przez kelnerów w strojach ludowych (12.00-1.00). Można zajrzeć na wewnętrzny dziedziniec Dworu. Przed Gościnnym Dworem od strony ul. Kostiantyniwśkiej stoi fontanna Samson (fontan Samson, (jiomaH CaMcoH), zbudowana 1748-1749 według projektu I. Hryhorowicza-Bar-skiego, zabytek nie tylko architektury, ale i sztuki hydrotechnicznej - była fragmentem pierwszego w Kijowie wodociągu. Ma postać okrągłego pawilonu, przykrytego barokową kopułą opartą na kolumnach z kapitelami ko-rynckimi. Około 1780 r. wykładowca Akademii Kijowskiej, Brouillon, umieścił na fontannie zegar słoneczny. Rzeźba, którą oglądać można wewnątrz, pochodzi z początku XIX w. Przedstawia Samsona rozdzierającego paszczę lwu. Z kolei perspektywę ulicy Sahajdacznoho zamyka pomnik jej patrona z 2001 r. Na rogu Kontraktowoji pł. i ul. Sko-worody widnieje dawny monastyr Bractwa (Bratśkyj monastyr, Epa-rcb-khh moHacrap; Skoworody 2). W jego budynkach funkcjonuje odnowiona po odzyskaniu niepodległości najstarsza uczelnia miasta, Akademia Ki-jowsko-Mohylańska (Kyjewo-Mohy-lanśka Akademija). Sama nazwa dawnego monastyru wskazuje na genezę uczelni. Założone w 1588 r. Bractwo Kijowskie było wspólnotą prawosławną, która postawiła sobie za cel powstrzymanie latynizacji przez działalność edukacyjną. W tym celu, po długich staraniach, powołano w 1701 r. Akademię, zwaną później Kijowsko--Mohylańską od nazwiska ówczesne- ijii metropolity Petra Mohyły. W skład •cspołu wchodzą barokowe budynki Akademii z lat 1704-1740 oraz daw-n;i cerkiew Ducha Świętego (cerkwa ¦•w. Ducha, uepKBa cb. flyxa; ul. Skowo-iody 2) z XVII-XVIII w. Dziś w części monastyru urządzono szpital (wejście l>rzcz bramę od ul. Skoworody). Funk-i |c religijne pełni tylko cerkiew Zwiastowania NMP (cerkwa Błahowisz-rzennia Preswiatoji Bohorodyci, Mi'pi o 77 r O < -O c tu EEMIA KIJOWSKA ry^#°VRAD" - w granicach Rzeczypospolitej jako województwa kijowskie i czernihow-skie. W XV w. pojawili się tu Rosjanie, którzy czasowo zajęli Czernihów. XVI i XVII w. to epoka gwałtownych wojen. W Baturynie (obw. czernihow-ski) i Czehrynie (obw. czerkaski) mieściły się siedziby hetmanów Ukrainy. Po ugodzie perejasławskiej Żyto-mierszczyzna i Humańszczyzna znalazły się w granicach Rzeczypospolitej, a część na wschód od Dniepru pod władzą Moskwy, która w 1708 r. utworzyła gubernię kijowską. Ostateczny kształt gubernia zyskała po rozbiorach Polski. W latach 1917-1918 region stał się głównym ośrodkiem ruchu na-78 rodowego na środkowej Ukrainie. Od 1920 r. dzielił losy Związku Sowieckiego. W 1986 r. tu właśnie wydarzyła się katastrofa czarnobylska, aczkolwiek większe zniszczenia radiacja poczyniła na białoruskim Polesiu. ¦311 tys. mieszkańców •s4622 Do Czernihowa (ukr. Czernihiw, HepHiriB), 150 km na północny wschód od Kijowa, warto zajrzeć, gdyż tworzy on jeden z najwspanialszych na Ukrainie zespołów zabytkowych. Na dawnej Rusi porównywalną rangę miał jedynie Kijów. Urzekają kopuły cerkwi, cisza klasztorów oraz majestatyczna rzeka Desna. Gmach dworca kolejowego i'i/.y Prospekcie Peremohy 1 stanowi oddzielną atrakcję architektoniczno- uirystyczną. Chociaż wybudowany a stylu socjalistycznego realizmu 1948-1950), świadczy, że architektom (W. Łoskutow i G. Granatkin) 11 u- brakowało polotu. Przedsprzedaż liiletów: Prospekt Peremohy 21. In-lurmacja: e005. Połączenia międzynarodowe: Homel, Mińsk, Moskwa, ivtcrsburg; dalekobieżne: Charków dni nieparz.), Czop, Kijów, Mariu-l'iil, Odessa, Symferopol; lokalne: Korszagówka, Hornostajiwka, Hre-limka, Jołcza, Kijów, Niedanycze, Ni czyn, Pryłuki, Sławutycz. Dworzec mieści się obok .lacji kolejowej przy Wokzalnej ploszczy 1. Informacja: a004. Połą-i -enia: Humań, Homel, Kijów (56 d.-.icnnie), Korop, Mińsk, Nowogród .iiwierski (10 dziennie), Owrucz, i'i>ltawa (pt.-pn.), Pryłuki, Sławutycz, ytomierz. W 2001 r. zmieniono nazwy głównych ulic. Dlatego nazwy potoczne odbiega-i.i od oficjalnych. Prospekt Myru - to i iwiecka ul. Lenina, Prospekt Peremo-Iiv - Żowtnewoji Rewoluciji, Het'ma-ii.i Polubotka - ul. Swierdłowa, Mahi-¦ iratśka - ul. Kujbyszewa, Mstysławś-la - ul. Frunze, Pjatnyćka - ul. i iryćkoho, Preobrażenśka - ul. Mark-.i. Istotne są także nazwy wzgórz nad ic-sną. Główne zabytki są na Zamlcu I lytyneć). Na zachód od niego wzno-.•;( się kolejno Góra Jelecka (Jelećka lora) i Góry Boldyne (Bołdyni Hory), i zasami jest też mowa o Trzeciaku Iretjak) i Podole (Podił), na północ od dzisiejszej ul. Tołstoho. Koinunikacja upiera się na trolejbusach (0,35 hrn): II,\ jedzie na dworzec kolejowy i autobusowy; #2 - do hotelu Hradećkyj; #8 z Zamku na Góry Bołdyne. Na zwiedzanie Czernichowa warto zarezerwować dwa pełne dni. Jak na atrakcyjne turystycznie miejsce, losy tutejszych hoteli są niezrozumiałe. Oznaczoną na mapach Desnę zlikwidowano, umieszczając w gmachu sąd gospodarczy. W innych hotelach (np. w świetnie położonej Ukrajinie) nie przyjmuje się cudzoziemców. Kieruje się wszystkich do hotelu Hradećkyj (Prospekt Myru 68; s:45025, 44526; jedynka 61 hrn, dwójka 80 hrn). W pokojach Ty lodówka, łazienka. W tymże hotelu, na XVIII piętrze, jest niezła restauracja (nie dla wegetarian). Nie powinno być kłopotów z zameldowaniem także w drogim hotelu Prydesnianśkyj (Szewczenka 99a; s954802). Restauracje w mieście wypadają równie blado. Niezła jest Desna (Prospekt Myru 20; codz. 12.00-4.00 z przerwą 15.00-17.00). Do wyboru są dwie pizzerie - jedna przy Prospekcie Myru 38 (s73962), druga przy ul. Szewczenka 22 (rrl25315). Inne godne uwagi restauracje to: Brianśk (Szewczenka 103), Czernihiw (Prospekt Peremohy 137), Drużba (Pjatnyćka 50), Majak (Pidwalna 23, dworzec rzeczny), Siwerśkyj (Rokossowśkoho 15). Apteka dyżurna Mahistratśka 1 (w73347, 74977). Banki Oszczadbank (Prospekt Myru 19), Po-likombank (Prospekt Myru 33), Promin-westbank (Prospekt Peremohy 133). Biuro podróży Czernihiwturyst (Szewczenka 103a). Internet Prymakowa (naprzeciw bramy rynku centralnego). Mapy Budynok knyhy (Prospekt Myru 45; s-73718). Poczta Główna Prospekt Myru 28. Rozmównice: Prospekt Myru 28 i Prospekt Peremohy 92. Pogotowie o03. Policja sO2 Straż pożarna bOI. Szpitale Przychodnia obwodowa (Wołkowy-cza 29), przychodnia dziecięca (Pyrohowa 16), poliklinika obwodowa (Wolkowycza 25). > O € rr o-S 79 ftA* '0^0^^M^^0$040!&&$ o -o OJ N U 80 \ 4% 19 §> 1 Cerkiew św. Paraskewii Piatnyci 2 Kolegium Czernihowskie 3 Sobór śś. Borysa I Gleba 4 Sobór Przemienienia Pańskiego 5 Paląc arcybiskupi 6 Wal 7 Patac gubernatora 8 Gimnazjum żeńskie 9 Kancelaria pułkowa 10 Cerkiew św. Katarzyny 11 Monaster Zaśnięcia Matki Boskiej 12 Monaster św. Trójcy 13 Monaster św. Eliasza 14 Szkota ludowa 15 Kasa ubezpieczeń od ognia 16 Bank ziemski 17 Dom gubernatora 18 Dom Tarnowśkoho 19 DwórHlibowa 20 Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego 21 Cerkiew św. Michała Historia Miejsce, w którym dziś znajduje się miasto, było zamieszkane już w II tysiącleciu p.n.e. (uroczysko Jaliwszczy-na). Ok. VII w. powstały tu osady słowiańskie, najpierw w Górach Bołdy-nych, potem na Zamku. WIX w. gród został stolicą plemienia Siewierzan. Z 907 r. pochodzi pierwsza pisemna wzmianka o Czernihowie - w Powieści minionych lat. Miasto stanowiło wtedy jeden z głównych ośrodków państwa kijowskiego. W 992 r. powstało tu biskupstwo, ok. 1060 r. -podziemne monastery, w 1120 r. -sobór śś. Borysa i Gleba. Kres wzrostowi położyła inwazja mongolska 1239-1240. Ok. 1357 r. Czernihów trafił pod panowanie litewskie. Litwini wznieśli fortecę, co potem bardzo irytowało Moskwę, która ostatecznie podbiła miasto w 1503 r. Po rozejmie w Dywilnie Czernihów przypadł Polsce. Ten krótkotrwały okres (1618— 1654) podniósł rangę miasta: dokonano lokacji na prawie magdeburskim (1620 lub 1623), utworzono województwo (1635). Po wojnach Chmielnickiego na prawie 350 lat Czernihów wrócił pod rządy Moskwy. Do czasu rozbiorów pełnił rolę ośrodka przygranicznego utrzymującego znaczne siły wojskowe. W XIX w. stał się stolicą guberni (1802-1926), co sprzyjało zakładaniu urzędów, instytucji oświatowych i banków, a w 1861 r. zdecydowało o przeprowadzeniu przez Czernihów szosy Petersburg-Kijów. Po rewolucji zamęt w mieście i okolicach trwał aż do 1921 r. Dopiero w 1925 r. uzyskał połączenie kolejowe z Nieżynem. We wrześniu 1941 r. wkroczyli tu Niemcy, ale zabytkowe centrum uniknęło zniszczenia, poza wypaleniem niektórych budynków. Ślady polskości w Czernihowie są bardzo skromne. Poza krótkotrwałą przynależnością do Rzeczypospolitej można jeszcze przypomnieć, że przez kilka młodzieńczych lat mieszkał tu Józef Konrad Korzeniowski. o S i/i N 81 O c N 82 Z-. Miasto stanowi jedną z największych atrakcji Ukrainy, dlatego nawet na bardzo pobieżna wycieczkę trzeba poświęcić jeden dzień. Główną ulicą jest Prospekt Myru (hist. Szosowa). Dla zwiedzania znaczenie ma ul. Tołsto-ho (hist. Podmonasterska) łącząca Zamek i Góry Bołdyne. (ukr. Dytyneć, Wał; ukraińskie dytyneć oznacza zamek bądź gród obronny). Najstarsza część Czerniho-wa leży między ul. Preobrażenśką, Pi-dwalną i Gor'koho (hist. Honcza). Zalicza się doń także cerkiew św. Para-skewii Piatnyci przy ul. Pjatnyćkij, mimo że stoi na terenie dawnego podgrodzia targowego. Dojazd trolejbusem #8, a do cerkwi Piatnyckiej - autobusami #4, 7 i 10. Już w VII-VIII w. był tu gród. W latach 80. lub 90 X w. umocnił go św. Włodzimierz. Największe znaczenie osada osiągnęła w czasach Mścisława Chrobrego (1024-1036), udzielnego księcia czemihowskiego. W 1239 r. zdobyły go ordy mongolskie. W XVI w. stanął tu zamek (tam gdzie pomnik Szewczenki), z czasem przekształcony w fortecę. Twierdza istniała do 1799 r. Potem została rozebrana, a umocnienia rozkopane. Inne określenie Zamku - Wał (nadane w 1845 r.) wiąże się z twierdzą i miejscem, gdzie ustawiono XVII- i XVIII-wieczne armaty. Dziś oficjalna nazwa to Centralny Park Kultury i Wypoczynku im. M. Kociubynśkoho. Najbliżej śródmieścia stoi cerkiew św. Paraskewii Piatnyci na Targu (cerkwa Pjatnyci na Torhu, uepicBa ITaTHHui Ha Topry albo Pjatnyćka cerkwa, rTaraimbica uepicBa; skwer Chmclnyćkoho) o archaicznej bryle. Zbudowano ją w miejscu targowym na przełomie XII i XIII w. ku czci tradycyjnej opiekunki handlu św. Paraskewii Piatnyci. Do 1786 r. wokół cerkwi istniał monastyr. Kilkakrotnie była przebudowywana (od 1820 r. miała m.in. dzwonnicę-rotundę), ale wszel- kie innowacje usunięto w 1962 r., kiedy to nadano jej formę „z okresu najwyższego etapu rozwoju architektury Rusi Kijowskiej". W czasach sowieckich była zamknięta. Potem, od 1972 r., zajęta przez muzeum. Dziś jest czynna. Od cerkwi Piatnyckiej do centrum części zabytkowej wiedzie ul. Seriożnykowa (hist. Borysoglebska). Sercem Zamku są trzy sąsiadujące budowle w Parku im. Kociubynśkoho. Kolegium Czernihowskie (Czerni -hiwśkyj kołehium, HepmriBCbKHii kojic-riyni) o ciekawej, choć może nazbyt zdobionej architekturze, pochodzi z ok. 1700 r., ale zawiera w sobie elementy wcześniejszych budowli, m.in. Monastyru Borysoglebskiego. Mieściła się tutaj jedna z pierwszych szkół na Ukrainie założona na wzór Akademii Kijowsko-Mohylańskiej. Dziś można oglądać tu wystawy czasowe, m.in. ikon (także staroobrzędowców) i starych przedmiotów. Obok, za wielkim dębem, na fundamentach z XI w. wznosi się sobór śś. Borysa i Gleba (Boryso-Hlibśkyj sobór, Eopiico-rniScb-khh co6op), z przełomu XII i XIII w. Budynek wielokrotnie przebudowywano. W czasach Polski był tu kościół dominikański. Podczas II wojny światowej strawił go pożar, ale w latach 50. XX w. dokonano renowacji soboru. Wtedy nadano świątyni archaiczną „staroruską" formę. Gmach ponownie wymaga remontu i jest zamknięty. Trzecia budowla, sobór Przemienienia Pańskiego (Spaso-Pre-obrażenśkyj sobór, Cnaco-npeo6pa-HceHCbKHH co6op) to najcenniejszy zabytek zamku i najstarsza czynna chrześcijańska świątynia Ukrainy. Powstał w czasach panowania księcia Mścisława Chrobrego, ok. 1034 r. (fundator został w nim pochowany). Od stuleci ma rangę jednej z najważniejszych budowli kraju. To tutaj 28 I 1654 r. za-przysiężono ugodę perejasławską, która na prawie trzy i pół stulecia związała Ukrainę z Rosją. Sobór wielokrotnie przebudowywano, ale jak i inne świątynie poddano go archaizującej restauracji (koniec XIX w). Dwukrotnie zamykany (1926, 1961), za każdym razem powracał do funkcji religijnych. Ikonostas pochodzi z lat I 795-1798, a freski z II poł. XIX w. /a soborem stoi pałac arcybiskupi (budynok archijepyskopa, 6yAHHOK apxienncKona) z lat 1780-1804. Dziś mieści się w nim archiwum. Udekorowany armatami deptak nad Prospektem Myru (czyli właściwy Wał, miejsce dawnego zamku) stanowi ulubione miejsce spotkań mieszkańców i 'zcrnihowa. Warto się przejść do ku ńca skarpy, bo ze szczytu stromizny widać duży port rzeczny i ładną doli-nc Desny. Dworzec wodny na nabrze-.¦II jest nieczynny od czasu wytyczenia nowych granic państwowych. Po zniesieniu twierdzy w XIX w. Dy-tvncć zaczął pełnić funkcje centrum uasta. Z tego okresu pochodzą repre-ntacyjne gmachy we wschodniej czę-i, dziś zajęte przez muzea. Pałac gubernatora z 1804 r. (budynok huberna-;i, 6yj(HHOK ry6epHaTopa; Gor'koho 4) cści obecnie Muzeum Historyczne llstorycznyj muzej; ^72650; codz. 9.00-16.00, zamkn. czw), założone leszcze w 1902 r. jako prywatna kolekcja starożytności Wasyla Tarnowśkoho. Gimnazjum żeńskie z 1899 r. (żinocza himiiazija, smma riniHa3ia; Gor'ko-hti 2) zajmuje dzisiaj Muzeum Sztuki |(.'hudożnij muzej; s74616; codz. 8.00-17.00, zamkn. pn. i wt.) ze ukrnmną kolekcją malarstwa (m.in. lerbrugghena). Biała budowla na skarpie, od strony Pidwalnoji, to kancelaria pułkowa (półkowa kancelarija, MiMKOBa Kamienspia) z około 1690 r., iwana także budynok Łyzohuba. W tradycyjnym ustroju Ukrainy pułk 1 ¦•-. I jednostką administracyjną, a Jaków uliub (?-1698) jej szefem. Zyskał >wę jako wybitny dowódca kozacki, ni. w 1696 r. zdobył dla Rosji Azow. i by tek jest cenny o tyle, że z gma-ivv dawnego państwa hetmanów rtrwało bardzo niewiele. Na zachód od głównego wzgórza ni ku wznosi się cerkiew św. Kata- rzyny (Katerynynśka cerkwa, Ka-repn-HHHCbKa iiepKBa; Aleja Herojiw) z 1715 r. Wybudowano ją w miejscu wcześniejszej, średniowiecznej, na cześć wspomnianego wyżej pułkownika Łyzohuba. W świątyni można się przyjrzeć barokowi ukraińskiemu na planie krzyża (tzw. czetweryk). Cerkiew oddano Muzeum Ludowej Sztuki Dekoracyjnej Ziemi Czernihow-skiej (Muzej Narodnoho Dekoratyw-noho Mystectwa Czernihiwszczyny; pt.-wt. 9.00-17.00). ;;; .¦¦-.: " ¦ Wzno- szące się na zachód od Zamku pasma wzgórz nad Desną, tworzą drugą część historycznego centrum Czernihowa. Kursuje tam trolejbus #8. Góra Jelecka (ukr. Jelećka hora, EneubKa ropa) pełniła we wczesnośredniowiecznym Czernihowie rolę ośrodka handlowo -rzemieślniczego. Po 1030 r. powstało tu centrum religijne. Rozwinęło się w założony ok. 1160 r. Jelecki Monastyr Zaśnięcia Matki Boskiej (Jelećkyj Uspenśkyj monastyr, EjieijbKMii YcrieHcbKiiH MOHacTHp; Proletarśka 1). Do klasztoru wchodzi się bramą od ul. Proletarśko-ji (hist. Wozdwyżenśka). Dzisiejsze formy budowle zawdzięczają przebudowom w XVI i XVII w., ale badania dowodzą elementów XI-wiecznych. Główna świątynia klasztoru, sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśkyj sobór, ycneHCbKHH coSop), zaskakuje surowym wnętrzem i wspaniałą lekką formą. Pozostałości fresków są datowane od XII do XVII w. Za soborem, z tyłu po prawej stronie, stoi cer-kiew-grobowiec Jakowa Łyzohuba (cerkwa-usypalnia Jakowa Łyzohuba, iiepKBa-ycHnajibHa .flKOBa Jln3ory6a). Wzniósł ją syn słynnego kozaka. Kolejne obiekty to: 36-metrowa dzwonnica (dzwinycia) z 1675 r., XVII--wieczna cerkiew-refektarz śś. Piotra i Pawła (Petropawliwśka cerkwa z trapeznoju; neTponaBjriBCbica nepKBa 3 Tpane3HOK>), wreszcie trój skrzydłowy klasztor (kieliji) z XVI-XVII w. Budy- N m 3 O 83 s Ul > -O JZ c dl N u nek drewniany to dom Feodosija Uhlyćkoho (budynok Feodosija Uhłyćkoho, 6yaHHOK Oeonock yrjmm.-Koro) z 1688 r. Właściciel był archi-mandrytą (zwierzchnikiem) monastyru, a sama budowla jest najstarszym zabytkiem drewnianym na lewobrzeżnej Ukrainie. Pod klasztorem są podziemia, być może peczety z XI w. Nie zostały one zbadane. Monastyr jest czynny, a sobór otwierany jedynie podczas nabożeństw. Dalej na zachód teren bardzo się podnosi. Zaczynają się wysokie wzgórza (ok. 30 m wysokości względnej), skąd rozciągają się Piękne widoki okolicy. To Góry Bołdyne (ukr. Bołdyni hory, Eojwhhh ropn; słowo bołd oznaczało wśród miejscowych Słowian dąb) Jest to odwieczna nekropolia, czynna aż do początków XX w. Wygląd wzgórz został przekomponowany w czasach ZSRR- Dobudowano tzw. kompleks mernorialny na cześć rozmaitych bohaterów, ale na szczęście, po wdrapaniu się P° monumentalnych schodach, okazuje się, że wszystko jest na swoim miejscu. Na zachodnim stolcu Gór Bołdynych wznosi się monastyr św. Trójcy (Trojićkyj monastyr, TpoiubKHH MOHacrap; Tołstoho 92). Wraz z monastyrem św. Eliasza tworzy jedną całość zwaną Trojićko-Illinśkyj Szczors i i monastyr. Klasztor w tym miejscu istniał już w II poł. XI w., ale padł pod ciosami Mongołów w 1239 r. Odbudowa zaczęła się w 1649 r. za sprawą jednego z pułkowników Chmielnic-kiego, Semena Podobajła. Od 1790 r. jest siedzibą prawosławnego arcybiskupa Czernihowa. W skład kompleksu wchodzi 15 obiektów. Ikonostasem i XVIII-wiecznymi freskami imponuje sobór św. Trójcy (Trojićkyj sobór, TponjbKHH coSop) z 1679 r. Stoi tu też cerkiew-refektarz Ofiarowania Matki Boskiej (Trapezna z Wwedenśkoju cerkwoju, Tpane3Ha 3 BBeaeHCŁKOK) iiepKBOH)) z 1677 r., jedyna dwunawo-wa cerkiew na lewobrzeżnej Ukrainie. Niestety, nie udostępnia się jej turystom. Koniecznie trzeba wejść po 195 stopniach na 58-metrową dzwonnicę (dzwinycia), skąd rozpościera się świetny widok na klasztor, miasto i dolinę Desny. Znakomicie prezentują się złote strzeliste kopuły soboru Przemienienia Pańskiego, i bliższe, okrągłe cerkwi św. Katarzyny (10.00-17.00; 1 hrn). Do drugiego klasztoru Gór Bołdynych najkrócej dojść spod monastyru św. Trójcy drogą wzdłuż muru klasztoru (od strony centrum) tak, by zejść w lewo i w dół - na południowe zbocze wzgórz. Monastyr św. Eliasza 84 Zwiedzając miasta i miasteczka na wschód od ziem dawnej II Rzeczypospolitej, nietrudno zauważyć, że nazwy ważniejszych ulic nadawano wedtug jednego propagandowego wzorca Przetrwały one mimo upadku ZSRR, a patroni popadli w zapomnienie. Z tvch których nie ma w polskich ani nawet w nowych ukraińskich leksykonach, najczęściej spotykanyjest Mykota Szczors (1895-1919). Jego historyczna misja sprowadza sie do zorganizowania i kierowania tzw. pułkiem bohunowskim, walczącym z oddziałami Petlury w okolicach Czernihowa i Kijowa. Imieniem Szczorsa nazwano nawet kilka miast m in. historyczny Snowsk koło Czernihowa, gdzie czerwonyj kamandyr się urodził Ciekawe, że ulice Szczorsa nie są przemianowywane, mimo że ich patron wojował w szeregach bolszewików przeciw niepodległości Ukrainy. Podobnie z nazwami Ko-smodiemianskoji i Watutina. Zoja Kosmodiemianskaja (1923-1941) była ochotniczką, która wstąpiła do oddziału partyzanckiego pod Moskwą, po czym została schwytana i powieszona przez Niemców. Mykota Watutin (1901-1944) to jeden z najmłodszych sowieckich generałów walczących na Ukrainie. (Illinśkyj monastyr, MOHacrap; Uspenśkoho 33) założył wielki święty kijowski, Antoniusz Pe-czerski, gdy w 1069 r. musiał opuścić Ławrę. 86-letni wygnany pustelnik ujrzał i, jak powiadają latopisy, ukochał (lorę Bołdyną. Stąd pochodzi druga nazwa monastyru - pieczary św. Antoniusza (Antonijewi peczery, Ahto-nicBH neqepn). Klasztor był niewielki i ok. 1775 r. połączono go z monastyrem św. Trójcy. Część nadziemna to właściwie tylko wznoszona od XII w. cerkiew Proroka Eliasza, (cerkwa Uli Proroka, uepiasa Inni IlpopoKa). Wspaniała jest część podziemna (codz. ud budulcem była brzoza) dał mia- ¦iii osadzie. Miasteczko rozwijało się u skrzyżowaniu szlaku z Kijowa na i'nludnie ze „szlakiem czarnym" u schód-zachód), ale właśnie to poło- < nie przyniosło mu zagładę podczas i ujazdu mongolskiego 1239 r. Powrót na arenę dziejów Biała Cer-I¦ u-w zawdzięcza Rzeczypospolitej. W 1 550 r. wojewoda kijowski, Fryde-ivk Proński, zbudował tu zamek, lwierdza ta pierwsza dawała sygnał ti nadejściu wroga. Tatarzy, jak pisze Snrnicki, zaglądali tu jak psy do kuchni. W XVI i XVII w. Biała Cerkiew Htanowiła ośrodek najdalszych kre-»ow Rzeczypospolitej. Do starostów bialocerkiewskich (a było to stanowisko niemałej wagi - przypadało z re-c.uly hetmanom wielkim koronnym lub kasztelanom krakowskim) kiero-u.me były wszelkie sprawy pogranicza. W 1620 r. miasto otrzymało prawo magdeburskie. W XVII w. stało »ic najważniejszym ośrodkiem ko-nictwa w granicach Rzeczypospolitej. w 1648 r. Chmielnicki powołał tu „pułk białocerkiewski" - najpotężniejszą siłę zbrojną Ukrainy. W 1651 r. w Białej Cerkwi podpisano rozejm polsko-ukraiński. Po unii W Hadziaczu wróciła do Polski. Wciąż rozbudowywana forteca była kluczem do panowania nad Ukrainą. Ataki na nią (nieudane) były dziełem wszystkich niemal hetmanów - od Doro-szenki po Orłyka. W 1774 r. Stanisław August nadał miasto Franciszkowi Ksaweremu Bra-nickiemu. Odtąd, mimo przejęcia przez Rosję w 1793 r., Braniccy stali się mecenasami i animatorami rozwoju Białej Cerkwi. Wznieśli dwa pałace, przychodnię, hale targowe, kościół katolicki, sobór prawosławny, wiele zakładów przemysłowych. W XIX w. ważną grupą ludności stali się Żydzi (ok. 60% w 1900 t), którzy uczynili z miasta drugi co do wielkości ośrodek handlowy Kijowszczyzny. W 1876 r. przeprowadzona została linia kolejowa Chwastów-Znamjanka. W 1917 r. Biała Cerkiew była jednym z głównych ośrodków ruchu niepodległościowego. Z rekrutowanych tu Strzelców Siczowych atamana Seme-na Petlury utworzono armię niepodległej Ukrainy, która później zdobyła dwukrotnie (samodzielnie i wraz z Polakami) Kijów, a także miała znaczący udział w zwycięstwie Piłsudskiego nad bolszewikami. Ostatecznie miasto trafiło w 1920 r. w ręce Sowietów. W czasie II wojny światowej hitlerowcy zamordowali tu 5 tys. osób, w tym niemal wszystkich Żydów. Jeszcze w 1958 r. liczba mieszkańców ledwo przekraczała 20 tys. wobec 50 tys. w początkach XX w. W latach 60 XX w. Biała Cerkiew stała się satelitą Kijowa, z którym połączyła ją uruchomiona w 1967 r. linia kolei podmiejskiej. W tym okresie liczba ludności wzrosła aż dziesięciokrotnie. Zv ranie Src iście Zwiedzanie najlepiej rozpocząć na placu Soborowym (Soborna płoszcza). W głębi placu, na wzgórzu nad Rosią, będącym dziś jedyną pamiątką po sławnym zamku białocer-kiewskim, wznosi się kościół św. Jana Chrzciciela (kosteł Ioanna Chrestyte-la, KocTeji IoaHHa XpecTHTejisi; Soborna pł.), ładna klasycystyczna budowla. o € OJ 5T o w TT 5' 87 m 3 o U 88 Ufundował ją w 1812 r. Franciszek Ksawery Branicki. Dzisiaj świątynia służy w dni powszednie jako dom muzyki kameralnej i organowej (budy-nok orhannoji ta kamernoji muzyky; 10.00-18.00). Z pamiątek przeszłości zachowały się cztery epitafia Branickich (1879- 1887) oraz organy. Trumny zostały w czasach Chruszczowa przeniesione z krypty na cmentarz polski, po którym nie ma śladu (urządzono tam Park Sławy, róg ulic Hor-dynśkoho i Frunze). Kaplica grobowa Branickich na cmentarzu w Montresor we Francji jest pomniejszoną kopią tego kościoła. Można stąd zejść nad Roś. Z mostu widać żółte kopuły cerkwi św. Marii Magdaleny (cerkwa Mariji Mahdałyny, iiepKBa Mapil MarAajmHH; Szkilna 11/16), tzw. na Zarzeczu. Ufundowała ją pod koniec XVIII w. Aleksandra Branicka. Naprzeciw kościoła, po drugiej stronie ul. Drużby, wznosi się kompleks budynków Muzeum Krajoznawczego (Krajeznawczyj muzej; Soborna pł. 4; b53182; 10.00-18.00; 2 hrn). Za nimi (przejście „wąwozem") zachował się klasycystyczny pochodzący z 1796 r. pałac zimowy Branickich (zymowyj pałac, 3hmobhh najiau; bulwar 50-riczczia Peremohy 7). Jego bogate wyposażenie zniszczyli bolszewicy w 1920 r. Teraz mieści się tu szkoła. Po prawej stoi zrujnowany gmach ziemstwa (budynok Dworianśkych zboriw, SyflHHOK /jBOpSHCbKMX 36opiB; bulwar 50-riczczia Peremohy 5) z ok. 1830 r. Oba budynki stoją w głębi niewielkiego skweru, który wychodzi z powrotem na Soborną Pł. Z placu wybiega główna ulica miasta, Jarosława Mudroho. Między nią a ul. Gagarina wznosi się najczęściej reprodukowany zabytek miasta, klasycystyczny sobór Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśkyj Sobór, Ilpe-oSpaaceHCbKHH Co6op; Gagarina 10), fundacji Aleksandry Branickiej. Przebudowano go w stylu klasycystyez-nym w latach 1833-1839. Do lat 20. W w. była tu pochowana fundatorka i dobrodziejka miasta. Potem grób zdewastowano. Do wnętrza warto zajrzeć tak ze względu na interesujący projekt architektoniczny, jak i atmosferę. Z soborem sąsiaduje XVIII--wieczna cerkiew św. Mikołaja (My-kilśka cerkwa, MnicmbcbKa iiepKBa; Gagarina 10) przebudowana w 1852 r., obecnie archiwum. Ulica Jarosława Mądrego przecina Torhową płoszczę. Środek placu zajmują hale targowe (torhowi riady, ToproBi psmii; Torhowa pł.), fundacji Branickich (1809-1814). Poza zniszczeniem kartuszy] herbowych zachowały się w niezmienionej postaci. Ulica Chmielnickiego I prowadzi sprzed hal do bulwaru [ 50-riczczia Peremohy. Warto zwrócić uwagę na zespół bu-1 dynków stacji pocztowej (dyliżansów) z lat 1825-1831 (poszta, nonrra; I bulwar 50-riczczia Peremohy 41/45), etap na szlaku Petersburg-Odessa. I Zachowały się: właściwa stacja, dom I noclegowy, stajnie, stodoła i kuźnia. I Dalej stoją jeszcze składy (cKjiaan; bulwar 50-riczczia Peremohy 62) z przełomu XVIII i XIX w. Bulwar prowadzi I do największego zabytku Białej Cer-] kwi - parku Branickich Aleksandria. Założenie ogrodu ozdobnego Aleksandria (Ołeksandrija, OjieK-1 caHflpia) było wielką ambicją żony I pierwszego właściciela miasta, Alek-1 sandry Branickiej. Po długich poszu-l kiwaniach wybrano w 1793 r. piękne I uroczysko pod miastem. Na cześć' właścicielki nazwano je Aleksandrią. Branicka sprowadziła do wytyczenia klombów francuskiego architekta Muffeta, a wraz z nim tysiące drogich nasion niespotykanych na Ukrainie roślin (m.in. z Kanady). Z wielu ogrodników wymienić trzeba A. Jensa, który przez 50 lat cierpliwej pracy zamienił ogród ozdobny w arcydzieło sztuki parkowej, bardziej wyrafinowane niż Zofiówka Potockich. Ogród Aleksandria rozciąga się na końcu bulwaru 50-riczczia Peremohy; bramy otwarte są do zmierzchu; wstęp i «r o € > O) n TT g 89 II E o >» ¦M 90 0,50 hrn. Z Sobornoji pł. dojazd mar-szratką #1 (0,70 hrn). Park ma 201,5 ha i nosi obecnie nazwę Park Dendrologiczny Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Na szczęście nie jest tak popularny jak humańska Zofiówka, dzięki czemu można się w spokoju rozkoszować dziełem Jensa. Centrum założenia stanowi dziedziniec (didyneć) przy którym wznosiła się niegdyś Austeria - letnia rezydencja Branickich. Z dziedzińca rozchodzą się aleje. Wiodą zboczami jarów ku dolinie Rosi. Aż 1,8 tys. gatunków i odmian roślin umieszczono w kompozycjach roślinnych, których motywem przewodnim jest bądź dobór gatunków (brzezina, dąbrowa, las orzechowy, las górski itd.), bądź temat (np. Liryka). Stoi tu wiele obiektów małej architektury: kolumny, rotunda, amfiteatr, mostki (chiński, turecki). Urządzono też wodospad. Wszystko daje urocze efekty krajobrazowe. Szczególnie ładne są widoki z mostków w stronę Rosi, np. na wodospad „Ruiny". Aleksandrii jest chyba najbliżej do idealnego obrazu polskiej rezydencji magnackiej na Kresach. ŻYTOft^ :'\l •297,7 tys. mieszkańców 's412 Obwodowe miasto nad ujściem Kamionki do Teterwy (Teterowa) Żytomierz (ukr. Żytomyr, IKhtomhp), chociaż dość odległy od granic Polski, stanowi jedno z największych skupisk Polaków na Ukrainie (15-20% ogółu). Z miastem wiązały się losy wielu znanych Polaków. Urodzili się tu: generał Jarosław Dąbrowski (1836-1871) oraz Juliusz Zarębski (1854-1885), kompozytor i słynny pianista, któremu przedwczesna śmierć nie pozwoliła na rozwinięcie wspaniale zapowiadającego się talentu. Mieszkali tu: Juliusz Słowacki (1809-1849), Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887), Ignacy Jan Paderewski (1860-1941), socjalista Stanisław Worcell (1799- 1857), działacz czerwonych w powstaniu styczniowym Zygmunt Sieraków-ski (1827-1863) i wielu innych. Komuni Pociąg Stacja kolejowa na końcu głównej ulicy, Kyjiwśkoji, przy Wok-zalnij 3 (h361483) nie ma większego znaczenia. Przedsprzedaż biletów tylko na dworcu. Informacja: raOO Dojazd: trolejbus #1, 2. Połączenia międzynarodowe: Baranowicze, Ki-} szyniów, Petersburg, Mińsk, Moskwa; dalekobieżne: Charków, Odessa; lokalne: Berdyczów, Chwastów, Koro-steń, Korostyszów, Koziatyn, Nowogród Wołyński. Centralny dworzec autobusowy (Kyjiwśkoj 67; sr361456) jest oddalony od kolejowego o przystanek. Informacja: ^005. Przedsprzedaż biletów: Kyjiwśka 42 (^227355), Mo-skowśka 15. Połączenia: Berdyczów, Boryspol, Brody, Chmielnicki, Chust, Czernihów (pn.), Czerniowce, Czer-wonohrad, Czortków (pn.), Dubno, Ja-remcze, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kijów (67 dziennie), Kowel, Krzemieniec, Lwów, Łuck, Łuhańsk, Mikołajów, Nowogród Wołyński, Odessa, Poczajów, Przemyśl (pn.), Równe, Sta-nisławów, Tarnopol, Truskawiec, Tul-czyn, Warszawa (pn., śr., pt.), Winnica (17 dziennie) oraz szereg połączeń do Korostenia i Owrucza. Centrum Żytomierza to Śródmieście (Centr) oraz Padół (Podił) między So-bornym majdanem a Kamionką. So-bornyj majdan uchodzi za środek miasta, a Kyjiwśka i Wełyka Berdycziwśka za główne ulice. Pozostałe najważniejsze dzielnice to na północy Chmielni-ki (Chmilnyky; uważane za dzielnic polską), Stare Miasto nad Teterwą] (Stare Misto) oraz Zakamionka (Za^j kamjanka). Komunikację zapewniają trolejbusy. Linie #1, 2 łączą dwon z centrum. Na zwiedzanie Żytomier: warto przeznaczyć cały dzień. Dworzec kolejowy *'<* Sobórkatedralny ŚRÓDMIEŚCIE Przemienienia Pańskiego : ; = . Podniesienia i S Krzyża;-?,,<$$f PADÓŁ jfcAKAMIONKA Sobornyj .O n Żytomierskie Muzeum Kosmnnautykl im. S. Korolowa :f>Dyc> STAREfi MIASTO relerew l.itynka (Mym 34; o206518, 252715]. Je-itynka 32 hrn, dwójka 40 hm, luks 104 hrn. Przy wjeździe do miasta od strony Nowo-r.rodu Wołyńskiego. Strzeżony parking, restauracja, stacja obsługi samochodów; w droższych pokojach telewizory i łazienki. I 'ojazd autobusem #2. lunist' (Baranowa 4]. 1'olissia (Kyjiwśke szosę 141). Ukrajina (Kyjiwśka 3; s375083). Jedynka '4 hrn, dwójka 108,34 hrn, dwupokojowe i|'artament 222 hrn. Do dyspozycji gości IV kolorowa, lodówka, prysznic z zimna wodą. Dobra restauracja gruzińska oraz kir. /ytomyr (Majdan Peremohy 6; s228693). k-dynka 117 hrn, dwójka 163 hm, półluks (.40 hrn, luks 700 hm. Hotel typu „blok z balkonami", z restauracją, TV i lodówkami w pokojach. Zadziwiająco drogi. Oferta gastronomiczna bardzo skromna. Korzystnie wypada jedynie mieszcząca się w hotelu Ukmjina (Kyjiwśka 3) gruzińska restauracja Pirosmani (codz. 10.00-23.00). Doskonałe cha-czapuri (ostry ser w cieście) 5 hrn, smażony ser sutuguni 4,20 hrn, cza-chochlini (potrawa z kury) 4,80 hrn. Kilka lokali skupionych jest na My-chajliwśkij, wśród nich przyjemny bar Francuzka zdoba (Mychajliwśka 17). Apteki Informacja s067; apteka centralna (Sobornyj majdan 4; ^374446). o € o 3 91 1 < Banki Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Gogo-la 5), Polissia (Kyjiwśka 5). Biura turystyczne Centr po turyzmu (Majdan Peremohy 54), Heneralne ahentstwo po turyzmu u Żytomyrśkij oblasti (Mała Ber-dycziwśka 4), Intertech (Kyjiwśka 9), Suput-nyk-Żytomyi (Kyjiwśka 6], Tur-serwis (We-lyka Berdycziwśka 8). Internet Internet-Klub |Mychajliwśka 20). Mapy Znannia (Kyjiwśka 17; O372902). Poczta Główna (Kyjiwśka 16; -0373405); rozmównica: Majdan Peremohy 7/\ Pogotowie nO3, 379426. Policja sO2. Przychodnie Miejska dziecięca (Szewczen-ka 2), obwodowa (Czerwonoho Chresta 3), obwodowa dziecięca (Skwyrśke szosę 6). Straż pożarna hOI. Szpitale, polikliniki Klinika obwodowa (Feszczenka-Czopiwśkoho 15); klinika stomatologiczna (Kotowśkoho 33a). Gród istniał tu w II poł. IX w. W X w. wszedł do Księstwa Kijowskiego. Było to jedno z największych miast Rusi. W 1225 r. św. Jacek Odrowąż miał założyć tu klasztor dominikański (jakoby działający aż do czasów Chmiel-nickiego). W 1240 r. miasto całkowicie zniszczyli Mongołowie, a mieszkańców wzięli w jasyr. W 1320 r. podbili je Litwini. Przypadł im ostatecznie w 1362 r. W 1399 r. ponownie zniszczyli go Mongołowie ze Złotej Ordy. W 1444 r. otrzymał prawo magdeburskie. W 1471 r. ulokowano tu siedzibę powiatu. W 1569 r. znalazł się w granicach Rzeczypospolitej. W 1668 r., po rozejmie andruszowskim, został stolicą województwa kijowskiego (Kijów przypadł Rosji). W 1724 r. przeniosła się tu też kijowska metropolia obrządku łacińskiego. W 1793 r. włączony do guberni wołyńskiej, której stolicą ogłoszono Zwiahel (dziś Nowogród Wołyński). W Zwiahlu nie było jednak odpowiedniej infrastruktury, wobec czego centrum guberni w 1804 r. przeniesiono na stałe do Żytomierza. W 1802 r. spłonął zamek (istniejący 92 jużok. 1540). Dwa ostatnie stulecia to okres szybkiego rozwoju, wzmaganego przez budowę połączeń kolejowych - do Berdyczowa (1896), Korostenia (1914) i Chwastowa (1935). Jak we wszystkich przemysłowych ośrodkach Ukrainy, tak i tu, na przełomie XIX i XX w. dużą rolę zaczęła odgrywać wspólnota żydowska. Reprezentowały ją tak wybitne postaci jak Szolem Alejchem (Szalom Rabinowicz, 1859-1916), autor Dziejów Tewje Mleczarza, przerobionych później na musical Skrzypek na dachu czy poeta Chaim Nachman Bialik (1873-1934). Żytomierz odegrał dużą rolę podczas pierwszej próby stworzenia nowoczesnego państwa ukraińskiego. Przez kilka tygodni był nawet siedzibą rządu UNR. W wojnie polsko-bol-szewickiej przechodził z rąk do rąk. Ostatecznie zajął go Budionnyj 12 VI 1920 r. W szeregach czerwonej konnicy walczył rosyjski pisarz Nikołaj Ostrowski (1904-1936), który podczas pobytu w Żytomierzu wpadł podobno na pomysł swojej głośnej powieści Jak hartowała się stal (1935). Wyjątkowo tragicznym okresem okazała się okupacja hitlerowska. Zginęło aż 112 tys. mieszkańców, zniszczono wszystkie przedsiębiorstwa i niemal tysiąc budynków. Mimo to Żytomierz szybko się odrodził, korzystając z bliskiego sąsiedztwa Kijowa. W pierwszym powojennym ćwierćwieczu liczba ludności wzrosła trzykrotnie. Symbolem miasta jest sobór katedralny Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśkyj kafedralnyj sobót, ITpeo6pa>KeHCbKHH kacjieApajibHHH co6op; Majdan Peremohy 12) wzniesiony wedle projektu K. Rochaua w latach 1866-1874. Budowla stanęła w miejscu niegdyś zajmowanym przez klasztor Dominikanów, a potem cerkiev bazyliańską. Wieże sięgają 53 m, ali sobór nie należy do arcydzieł architek-l tury cerkiewnej. Na południe od soboru, w stronę rzeczki Kamionki, rozciąga się wzdłuż ul Kafedralnoji ładna dzielnica, zwana ftulół (Podił); tu niegdyś wznosił się /.unck (Zamkowa Góra na skarpie nad Kamionką). Po prawej stronie Ka-Inlralnoji - Zamkowyj majdan z ze-IHilcm budynków biskupstwa łaciń-¦ hego. Katolicka katedra św. Zofii ilcdralnyj kosteł swiatoji Sofiji, <|ic;ipanbHHH KOCTen cBaToi' Codpii; Zam-> iwyj majdan 2; msze po polsku codz. W i 8.00, nd. i święta 8.00 i 12.00) a jedną z najciekawszych budowli ¦lomierza. Wzniesiona w latach '37-1751 staraniem bpa Samuela 1 :gi, została w 1801 r. przebudowana stylu klasycystycznym przez jego isiępcę, Kacpra Cieciszowskiego. i.wonnica ma 26 m wysokości. Żalu iwało się kompletne wyposażenie. >iecezja jest spadkobierczynią łaciń-luej metropolii kijowskiej funkcjonu-u ej do czasów Chmielnickiego. Po powstaniu 1648 r. była przez długi .-.is pozbawiona siedziby i dopiero \ 1 724 r. została osadzona w Żyto-mictzu. Obok katedry wznosi się neo-kimkowy pałac biskupi (budynok m pyskopa, 6y,aHHOK enncKona; Zamkowy majdan 1) z I poł. XIX w, dziś przeznaczony na muzea: krajoznaw-1 :;c (krajeznawczyj; o379587) i sztuki < hudożnij; b374458; codz. z wyj. sb. (1.00-18.00; 3 hrn). Kolekcja obra-iw składa się podobno z dzieł zdo-ln;jcych niegdyś miejscowe siedziby hicheckie. Za najcenniejsze uważany jest Odpoczynek Świętej Rodziny r.irisa Bordone'a (1500-1571). Mu-rum Sztuki ma być przeniesione do niedalekiego magistratu (mahistrat, MaiicTpaT; Katedralna 3) z początku XIX w. Bliżej skarpy, po tej samej stronie Kafedralnoji, zachowała się nie-1 zynna cerkiew Podniesienia Krzyża (:liresto-Wozdwyżenśka cerkwa, \pccTO-Bo3flBH)KeHCbKa uepKBa; Kafe-ilralna 14), zamknięta w latach trzydziestych XX w., potem zamieniona tui magazyn, a od 1987 r. oddana Muzeum Przyrody (Muzej Pryrody; O S o 3 h374415). Z Sobornoho majdanu wybiega ku mostowi Cudnowskiemu (na południe) ul. Czerniachowśkoho, przy której stoją gmachy klasztoru jezuickiego (keliji jezujitśkoho monastyria, Kenii e3yrrcBKoro MOHacrapa; Czernią- ^^ chowśkoho 12) z 1724 r. ||P Kyjiwśka (Kijowska) to główna ulica miasta. Na jej początku wznosi się, n wybudowany dla bernardynów, bardzo ni ładny kościół św. Jana z Dukli (ko- 3 steł swiatoho Joana z Dukli, KocTen > cb. MoaHa 3 fly\ań; Kyjiwśka 4) z lat 5 1820-1844, zwany seminaryjnym (seminarśkyj) - od uczelni działającej po kasacie klasztoru w 1842 r. Zamknięty ok. 1930 r. i zamieniony na dom kultury, został w 1960 r. przebudowany na muzeum geologiczne. Od 1990 r. ponownie otwarty jako bernardyński (msze niedzielne po polsku 7.00, 9.00, 13.00). Wyposażenie kościoła nie zachowało się, ale został -Jj ładnie odnowiony. Dalej, po tej samej stronie Kyjiwśkoji, wznosi się cerkiew św. Michała Archanioła (cerkwa swiatoho Archystratyha Mychajiła, cepKBa cb. ApxHCTpaTnra MHxama; Kyjiwśka 18), ufundowana przez kupca Mychajła Chabotina w 1856 r. Obecnie służy autokefalii ukraińskiej. Za cerkwią odbiega w prawo deptak - ulica Mychajliwśka (we wspomnieniach Polaków - Michałowska), zwana ulubioną ulicą żytomierzan. Można tu zobaczyć zabudowę z XIX w. Z zabytków mniejszej rangi wymienić można: teatr (reaTp; Puszkinś-ka 26) z 1858 r. wzniesiony dzięki staraniom Józefa Ignacego Kraszewskiego oraz stację pocztową (posztowa stancija, nouiTOBa CTamua; Peremohy 72) z ok. 1850 r. Zachowało się też kilka pamiątek po miejscowych Niemcach: zrujnowany cmentarz sąsiadujący z polskim oraz neogotycki kościół luterański (kircha, Kipxa; Ko-ciubynśkoho 5) z 1899 r. Organistą był w nim absolwent konserwatorium wiedeńskiego, Teofil Richter. Stoi także dom rodzinny Richterów przy We-łykij Berdycziwśkij 89. W 1914 r. uro- 93 < UJ N ¦o Serhij Korolow (1907-1966) jest chyba najbardziej znanym - obok Światostawa Rich-tera - mieszkańcem Żytomierza. Byt wybitnym konstruktorem, specjalistą w dziedzinie techniki rakietowej i astronautyki oraz współautorem kosmicznych przedsięwzięć ZSRR. W latach 30. skonstruował samolot o napędzie rakietowym, a po II wojnie światowej zaprojektował dziesiątki satelitów, próbników, rakiet nośnych i statków kosmicznych, m.in. Wostok i Woschod. 94 dził się w nim syn Teofila, Świato-sław Richter, jeden z największych pianistów XX w. Warto się udać na cmentarz polski (polśke kładowyszcze, naribctice Kjiązjo-Bnme; projizd Meteorolohicznyj 62 -de facto na końcu ul. Korolenka). Nie jest to już, jak głoszą niektóre źródła, cmentarz z inskrypcjami prawie wyłącznie polskimi, ale z pewnością zasługuje na pierwsze miejsce wśród nekropolii katolickich na ukraińskich terenach I Rzeczypospolitej. Założony w 1800 r. służy do dziś. Dzięki temu poza starymi nagrobkami można tu ujrzeć także współczesne epitafia pisane polskim, ale dziwnie archaicznym językiem [Była naszym skarbem, wieńczcie ją anieli). Pochowam są tu m.in. Woroniczowie, rodzice Paderew-skiego i Juliusz Zarębski. Warto zwrócić uwagę na plan cmentarza. Nie dzieli się on na kwatery, lecz na dzielnice, o czym informuje unikatowa tablica na bramie [1. Św. Michała, 2. Józefa, 3. fana Nepomucena, 4. Kazimierza, 5. Antoniego, 6. Zofii (dla duchownych), 7. Floryana, 8. Stanisława, 9. Wincentego). Niegdyś nekropolia była większa, ale część od strony dzisiejszej ul. Małykowa zajęto pod zabudowę. Na lewo od bramy rozciągał się cmentarz niemiecki - dziś około 40 nagrobków, okradzionych i rozkopanych. Do bramy dojeżdża rzadko kursujący autobus #A. Odrębną, szczególnie wartą polecenia, atrakcją Żytomierza jest Muzeum Kosmonautyki im. S. Korolowa (Muzej kosmonawtyky im. S. Korolowa; Dmytriwśkij 5 - tak naprawdę bu- dynek stoi na rogu Hlibnoji i Hoho-liwśkoji; s372030; codz. 10.00-17.00, zamkn. pn.; 1 hrn), z charakterystycznymi rakietami (bojowymi, nie kosmicznymi) przed wejściem. Ekspozycja jest rewelacyjna tak pod względem zawartości, jak i samego sposobu prezentacji. Jej współautorem jest równie słynny jak Korolow, konstruktor pojazdów księżycowych Łunochod, Arvid Palio. Jednym z najcenniejszych eksponatów jest otrzymana od NASA kapsuła z gruntem Księżyca. A unoszące się w przestrzeni fotele, na których można delektować się muzyką kosmiczną - to już zupełny odlot. Zwiedzanie Żytomierza można zakończyć spacerem nad Teterwę. Polską nazwę rzeki inaczej podają źródła (Te-terew, nad Teterowem), inaczej zaś wymawiają miejscowi Polacy (Teterwa, nad Teterwą). W każdym razie, jest to malowniczy jar, w którym wiele skał ma swoje legendy. Najbardziej znana jest Głowa Czackiego, wedle polskich j publikacji nazwana tak od założyciela Liceum Krzemienieckiego, wedle ukraińskich: „skoczył z niej chrobry Kozak, aby nie trafić do niewoli, do wrogów". Inna zwie się Fotel Kraszewskiego. •92,1 tys. mieszkańców •¦a4143 W znanym powiedzonku Berdyczów (ukr. Berdycziw, EepaiiHiB) funkcjonuje jako synonim miejsca, którego nie ma. Ale w rzeczywistości istnieje. Leży 44 km na południe od Żytomierza, nad Hnyłopiatem. WII poł. XV w. istniał tu jakoby zamieszkiwany przez niejakiego Berdycza chutor, wokół którego rozwinęła się potem osada. W 1569 r. znalazł się w granicach Pol-ski. W 1593 r. uzyskał prawa miejskie. Czasy Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego były dla Ber-ilyczowa okresem prosperity. Od I 721 r. w Berdyczowie znajdował się cudowny obraz Najświętszej Panny Maryi sprowadzony ze Lwowa, ważny cd pielgrzymek. Osiedlali się tu masowo Żydzi, co sprzyjało rozwojowi handlu i usług. Ściągali kupcy z Rosji, kuszeni niskimi cłami. W 1793 r. miasto było siedzibą konfederacji tar-Rowickiej, przeniesionej z Tulczyna. W 1850 r. odbył się w miejscowym kościele św. Barbary ślub Balzaka l Eweliną Hańską. 3 XII 1857 r. przyszedł na świat w Berdyczowie (lub sąsiednim Terechowie) Teodor Józef Konrad Korzeniowski (1857-1924), /.nany potem jako Joseph Conrad, wybitny pisarz angielski. Miasto zajmuje wyjątkową pozycję w dziejach Żydów. Jego dzieje są tak ściśle powiązane z tą grupą etniczną, że stanowi w kulturach polskiej, ukraińskiej, a nawet w rosyjskiej symbol żydowskiego miasteczka. Żydzi pojawili się tu pod koniec XVI w. i zajęli rozwojem handlu oraz rzemiosła (żydowski cech krawców). W 1765 r. stanowili 80% mieszkańców. Koniec XVIII w. przyniósł rozwój chasydy-zmu, którego czołowym przedstawicielem był Lewi Icchak z Berdyczowa. W 1865 r. Żydzi stanowili już 91% mieszkańców, a miasto było drugim co do wielkości skupiskiem Żydów w Rosji. Był to czołowy ośrodek intelektualny. Działało 51 chederów i szkół powszechnych. W latach 1917-1919 miastem zarządzała wspólnota żydowska z działaczem Bundu, D. Lipetsem na czele. Wraz z nastaniem ZSRR zamknięto większość synagog i stopniowo ograniczano działalność instytucji żydowskich. Niemcy, którzy wkroczyli w 1941 r., dokonali ogromnej masakry, a pozostałych przy życiu wymordowali potem w getcie. Wojnę przeżyło co najwyżej 6 tys. osób - 20% mieszkańców. W latach 70. XX w. wspólnota żydowska wciąż istniała. Liczyła ok. 15 tys. członków. Po upadku ZSRR wielu mieszkańców Berdyczowa wyemigrowało do Izraela, ale w mieście ciągle działają niektóre instytucje religijne. Oba dworce, autobusowy i kolejowy, sąsiadują ze sobą na końcu ul. Łyb-knechta. Sieć połączeń z innymi miastami jest bardziej rozbudowana niż w Żytomierzu. Z dworca kolejowego pociągi odjeżdżają do miast: Charków, Chwastów, Kijów, Kiszyniów, Kowel, Koziatyn, Lwów, Mińsk, Moskwa, Petersburg, Równe, Symferopol, Szepietówka, Zdołbunów, Żytomierz. Kasa autobusowa (5.20-20.45) mieści się w niepozornym, żółtym budynku na prawo od dworca kolejowego. Odjeżdżają stąd autobusy do miast: Chmielnicki, Czerniowce, Czortków, Iwano-Frankiwśk, Kamieniec Podolski, Kijów, Kiszyniów, Łuck, To słynne powiedzonko - także w wersji Pisz pan na Berdyczów drobnymi literami -doczekało się wielu interpretacji. Władysław Kopaliński podaje, że prawdopodobnie w mieście działała fatalnie poczta. W rzeczywistości nie odbiegała ona od przeciętnej. Ado Berdyczowa Żydzi z całej Polski przyjeżdżali-jak to dziś by powiedziano-w sprawach biznesowych, dlatego niejednokrotnie zachodziła potrzeba przeadresowywania korespondencji do odbiorcy nieosiągalnego w swoim mieście właśnie dlatego, że przebywał w Berdyczowie w interesach. o S N o- 95 S o UJ N "O ca .. Romans epistolarny 14 marca 1850 r. odbył się w berdyczowskim kościele św. Barbary ślub słynnego pisarza Honoriusza Balzaka z Eweliną z Rzewuskich Hańską (1801-1882). Okoliczności tego mariażu poruszyły opinię publiczną. Historia zaczęta się w 1832 r., kiedy to zabijająca lekturą potworną nudę w swym majątku w Wierzchowni (70 km na wschód od Berdyczowa) pani Hańska napisała list do autora Komedii ludzkiej, chwaląc słuszność analizy psychologicznej kobiet w jego powieściach. Balzak odpowiedział i zaczęta się trwająca 11 lat korespondencja, osładzana spotkaniami kochanków w Polsce, Szwajcarii i Włoszech. W 1841 r. po śmierci męża, Wacława Hańskiego, droga do ślubu tylko z pozoru stanęła otworem, ponieważ władze rosyjskie piętrzyły trudności, nie chcąc zgodzić się na przejście majątku w ręce cudzoziemca. W końcu ślub odbył się i Balzak zabrał żonę do Paryża. Kilka miesięcy potem zmarł. 96 Nowogród Wołyński, Odessa, Ow-rucz, Żytomierz (22 dziennie). Jeśli ktoś planuje spędzenie nocy w Berdyczowie, ma do wyboru dwa hotele: Drużba (Łybknechta 82; s24123; jedynka 52 hrn, dwójka 51,80-81,20 hrn; luks 84,50-130 hrn) oraz prywatny hotel Mirbela (Lenina 20). Oferta gastronomiczna też nie jest bogata, ale coś przekąsić można w lokalach Zews (Łybknechta 1), Lisowa Pisnia (Łybknechta 3) i Mirbela (Lenina 20). Centrum Berdyczowa widziane z lotu ptaka przypomina literę Y. Dawny sztetl znajduje się między ramionami litery, a podstawę tworzy ul. Łybknechta (Liebknechta). Prowadzi ona do klasztoru Karmelitów Bosych. Z zabytków żydowskich na uwagę zasługuje czynna synagoga (synahoha, cHHarora; Swierdłowa 8; modlitwa codz. o 17.30), prawdopodobnie z II poł. XIX w. Zwiedzanie może być utrudnione przez ochronę. Trzeba udać się na kirkut (jewrejśkyj cwyn-tar, 3BpeMcbKHH rtBHirrap; ul. Lenina, za przejazdem kolejowym), zarośnięty, ale niezrujnowany. Uderza jego ogrom - tysiące macew stojących ściśle obok siebie. Starsze nagrobki widać w głębi. Tam także stoi nowy ohel (kaplica grobowa; koniec XX w.). Cmentarz był czynny do lat 70. XX w. Kościoły wznoszą się w przeciwległych krańcach śródmieścia. Warowny klasztor Karmelitów Bosych (monastyr karmelitiw, MOHacrap Kapiwem-xiB; płoszcza Soborna), zwany przez miejscowych zamok albo krepost', założony przez Janusza Tyszkiewicza w 1630 r. w miejscu wcześniejszego zamku, obecną postać zawdzięcza przebudowie wedle projektu Jana de Witte (1739-1743). Zwrócona w 1994 r. karmelitom świątynia to zespół dwóch kościołów, górnego i dolnego. Dolny jest starszy (1643). Górny pochodzi z lat 1737-1754. Został zbudowany jako sanktuarium cudownego Obrazu Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem (Śnieżnej) -kopii wizerunku z rzymskiego kościoła Santa Maria delia Neve. W XIX w. było to największe sanktuarium maryjne Ukrainy. Klasztor był czynny do 1926 r. Po śmierci ostatniego karmelity sanktuarium skasowano, wyposażenie ukradli miejscowi komsomolcy, ale sam obraz istniał jeszcze w 1941 r. Nie wiadomo, jakie były dalsze losy Wizerunku. Dziś trwa restauracja zabytku, przy czym kościół górny jest nie tyle remontowany, co budowany od nowa. W kościele dolnym od 1997 r. można oglądać kopię dawnego obrazu, poświęconą przez papieża Jana Pawła II. Stojący na drugim końcu śródmieścia kościół św. Barbary (kosteł swia- loji Warwary, KOCTeji cbhtoi BapBapii; łybknechta 25) z 1826 r., zajął miej-.ce wcześniejszego drewnianego • 1759 r., fundacji Barbary Radziwił-lowej. Jest znany jako miejsce ślubu I weliny Hańskiej i Honoriusza Balzaka (14111 1850). Wciąż istnieje w Ber-iivczowie cmentarz polski (polśkyj i wyntar, nontCiKHii ijBMHTap; Puszkina 105), ale nowe pochówki spowodowały niemal zaniknięcie starszych nagrobków. W mieście jest jeszcze prawosławny sobór św. Mikołaja .Swiato-Mykołajiwśkyj sobór, Cbhto-MMKOJiaiBCBKHH co6op; Łybknechta 1) .-. końca XIX w. •310,6 tys. mieszkańców "3472 Czerkasy (ukr. Czerkasy, MepKacu) lezą w centrum Ukrainy, na prawym brzegu Dniepru spiętrzonego zaporą w Kremieńczuku. Dworzec zlokalizowany jest w centrum miasta, ale dość daleko od I iniepru, przy ul. Krupśkoji 1. Dojazd: trolejbusami #3, 8, 13 oraz autobusami #2, 3, 9. Ma on jednak drugorzędne znaczenie. Cały ruch dalekobieżny odbywa się z odległej o 27 km stacji Szewczenko koło Śmiły. Jest to dwo-i .-.cc wyspowy. Pociągi odjeżdżają z obu stron -piwdennop (południowej, ważniejszej) ipiwnicznoji (północnej). Do i 'zerkas odchodzi stamtąd 6 pociągów dziennie oraz 20 autobusów. Informacja: EÓ38787. Połączenia ze stacji ('zerkasy: Lwów, Odessa (dni nie-parz.), Humań, Szewczenko; ze stacji Szewczenko: Chersoń, Czerkasy, I )niepropietrowsk, Donieck, Humań, Krzywy Róg, Ługańsk, Mariupol, Mikołajów, Odessa, Sewastopol, Symfe-lopol, Zaporoże, Znamjanka. Dworzec stoi przy Smilanś-kij 162, daleko od centrum. Dojazd: trolejbusami (#5, 14), autobusami I #6) oraz marszrutkami, jadącymi do pętli Aeroport Informacja: s634433. Połączenia dalekobieżne: Kijów, Winnica, Kirowohrad, Połtawa,- lokalne: Czehryń, Czernobaj, Drabów, Horodyszcz, Humań, Kalnibołoto, Kamionki, Kaniów, Korsuń, Krysty-nówka, Lisianka, Mańkówka, Mona-styryszcz, Szpoła, Śmiała, Talne, Za-szków, Zołotonosza, Zwinogrdka. Przy dalszych podróżach lepiej wybrać pociąg ze st. Szewczenko, bowiem autobusy są niewygodne i bardzo powolne. Czerkasy rozciągają się na prawym brzegu Dniepru wzdłuż czterech równoległych ulic - Bulwaru Szewczen-ka, Hohola, Błahowisnej i Iljina. Przecina je prostopadła Smilanśka wiodąca znad Dniepru do dworców i na lokalne lotnisko. Dzielą się na dwie dzielnice - Sosnówkę (Sosniwś-kyj rajon) i Przydnieprze (Prydni-rowśkyj rajon), wyróżnia się także Mytnicę (Mytnycia) na brzegu Dniepru, w okolicach ul. Chmelnyćkoho. Centrum miasta zlokalizowane jest między skrzyżowaniami Smilanśkoji z Chreszczatykiem i Smilanśkoji z Bulwarem Szewczenka. Na zwiedzanie wystarczy jeden dzień. Wśród hoteli najbardziej luksusowy jest Dnipro (Frunze 13; &472360, fax 540304; jedynka 70 $, dwójka 100 $), 0 ładnej fasadzie i wysokim standardzie, pod ochroną, w pokojach TV 1 ciepła woda; jedyna wada to widok na blokowisko. Na niezłym poziomie jest także Rosawa (Frunze 29; «450321; jedynka 162 hrn, dwójka 270 hrn, luks - 189 hrn od osoby) na skarpie dnieprowej. Z tańszych korzystnie położone są surowe Czerkasy (Łazariewa 6; pokoje z toaletami: jedynka 18 hrn, dwójka 36 hrn), niezmienne od dziesięcioleci, z częścią pokoi wynajętą na biura. Z restauracji najlepsze wydaje się Stare Misto (Chreszczatyk 200; O S i/i 97 < u 98 s540515; codz. 12.00-23.00). Oferuje dania kuchni ukraińskiej (25-50 hrn]. Wyróżnia się także KIK (Bajdy 27). Apteki Informacja sO67. Banki Awal (Iljina 226), Nacionalnyj Banie Ukrajiny (Ostafija Daszkowycza 23), Oszczadnyj Bank (Chreszczatyk 221), Pry-watbank (Blahowisna 169). Biura podróży, agencje turystyczne In-turyst-Czerkasy (Łazariewa 1; ^475138). Filharmonia Chreszczatyk 194. Internet Bajdy-Wysznewećkoho 31. Poczta Główna Bajdy-Wysznewećkoho 34. Pogotowie ^03 Przychodnie, szpitale Klinika położnicza (Czechowa 101), poliklinika (Dachniwś-ka 32), poliklinika dziecięca (Błahowi-sna 148), przychodnia miejska (Dachniwś-ka 32), przychodnia obwodowa (Mendele-jewa 3). Z wykopalisk wynika, że w miejscu dzisiejszych Czerkas były osiedla Scytów (I tys. p.n.e.) i słowiańskich Polan (X w.). Nazwa miasta pochodzi prawdopodobnie od turkojęzycznych sprzymierzeńców Ordy, zwanych Czerkasa-mi. Jeszcze ludoznawcy końca XIX w. zwali Czerkasy etnograficzną kępą, zwracając uwagę na osobliwości antropologiczne - czarne włosy, długie twarze, orle nosy, jak i niespotykaną gdzie indziej na Ukrainie hodowlę czarnych owiec (w Czerkasach produkowano czarne futrzane czapki kozackie, buki). W każdym razie, w 1394 r. miasto już istniało, a w XV i XVI w. szybko awansowało, miewając nawet miano stolicy hetmanów ukraińskich. Było wielkim ośrodkiem kozaczyzny. Pełniło też ciekawą rolę siedziby politycznej emigracji tatarskiej z Krymu W 1532 r. przebywał tu jeden z kandydatów do tronu chanatu, Islam-Girej. Wielokrotnie stawały się widownią konfliktów zbrojnych. W 1569 r. po unii lubelskiej Czerkasy przypadły Polsce, stając się siedzibą starostwa w województwie kijowskim. W 1648 r. Chmielnicki opanował miasto i ustanowił tu jeden z pułków kozackich. W 1768 r. inny powstaniec ukraiński, Maksym Żeleźniak, na czele zbuntowanych chłopów zdobył i zniszczył zamek (istniejący jeszcze przed 1503 r). Po rozbiorach Czerkasy, mimo że powiatowe, weszły w okres zapomnienia i upadku. W początkach XX w. było to: „miasto brudne i źle zbudowane", z ledwie 13 tys. mieszkańców. Pierwszy awans przyszedł dopiero w 1932 r., gdy stały się stolicą rejonu (odpowiednika gminy). W 1954 r. władze sowieckie umieściły tu siedzibę obwodu, co spowodowało rozbudowę i inwestycje. Z historycznych Czerkas nic się nie zachowało. Plan ulic jest efektem rozbudowy z przełomu XIX i XX w. Nawet Dniepr wygląda inaczej - pod lustrem spiętrzonej wody skrył się niegdysiejszy symbol miasta, skalisty poroh Zwoniec. Można odbyć spacer w okolicy Chreszczatyku, odnajdując kilka stuletnich budowli. Najstarszą jest gimnazjum męskie (czołowicza himnazija, HOjicmiHa riMHa3ia; Bajdy--Wysznewećkoho 6) z 1880 r., nieco oddalone od pierzei ulicy. Obok ul. Zamkowy) Uzwiz (Zjazd Zamkowy), na poblisldm wzgórzu oznaczanym dziś jako Pahorb Sławy stał zamek. Inne godne uwagi budowle znaleźć można na końcu ul. Chreszczatyk. Dawny hotel Słowiański (Słowjanś-kyj, rcrrejib Cjiob^hcbkhh; Chreszczatyk 229) o fantazyjnej, choć prowincjonalnej architekturze pochodzi z 1914 r. Służy dziś bankowi. Niegdysiejszy bank komercyjny (komercij-nyj bank, KOMepuiiiHHii 6aHK; Chreszczatyk 251) z 1914 r. mieści muzeum pisarza Symonenka. Perspektywę Chreszczatyku zamyka urząd ziemski (zemśka uprawa, 3eMcica ynpaBa; Lenina 3) wzniesiony 1907-1912, obecnie mieszczący urząd stanu cywilnego. •29,5 tys, mieszkańców #s4736 h-szcze jednym historycznym cen-i mm, najpierw Rusi, potem kozaczy- ny, na Naddnieprzu jest Kaniów i ikr. Kaniw, KamB), dziś niewielkie miasto na granicy obwodów kijow- kiego i czerkaskiego. Ten bardzo sta-i v ośrodek wyrósł wokół jedynego w Rusi Kijowskiej stałego przewozu przez Dniepr. Dzięki położeniu stanowi t punkt docelowy dla karawan kupieckich z Konstantynopola. W Kaniowie towary rozdzielano do Kijowa innych miast Rusi. W 1240 r. znisz-i .-.yli go Mongołowie. Choć był siedzi-li;| tatarskich nadzorców okolicy [ba- ¦ kcików), począł odradzać się dopiero pod władzą Litwy (od 1362). Gedymin podobno osadził tu, jak i w Czerka-¦ki zaniechał reform, sprzedał dobra i osiadł w Toskanii. W 1845 r. przybył ni Taras Szewczenko. Zachwycił się pejzażem i postanowił osiedlić się na jednym ze wzgórz w podkaniowskiej wsi Piekar (ukr. Pekari). Do realizacji tych planów nie doszło, ale po śmierci poety w Petersburgu jego szczątki sprowadzono do Kaniowa i pogrzebano 22 V 1861 r. Odtąd Kaniów pełni rolę głównego ośrodka kultu Szew-czenki. 11 V 1918 r. doszło pod miastem do zażartej bitwy II Korpusu Polskiego gen. Hallera z Niemcami. Na pamiątkę 30 pułk piechoty (stacjonujący w warszawskiej Cytadeli) nosił miano Strzelców Kaniowskich. W 1972 r. otwarto na Dnieprze elektrownię wodną z 24 agregatami 0 łącznej mocy 444 MW. inikacja,:- < onomia Wycieczka do Kaniowa jest jednym z punktów zwiedzania Kijowa. W klasycznej wersji powinno się popłynąć statkiem w dół Dniepru z dworca rzecznego w stolicy Ukrainy (o szczegóły pytać w kasach armatorów Man-driwnyk i Czerwona Ruta). Można tu także dojechać autobusami (stacja autobusowa przy ul. Herojiw Dnipra 1) z Kijowa, Czerkas i stacji kolejowej Liplawa. Kaniów szczyci się pięknymi krajobrazami urozmaiconymi jarami 1 urwiskami. Orientacja nie jest skomplikowana. Są tylko trzy główne ulice: Kyjiwśka, Lenina i Szewczenka zbiegające się w centrum. Kaniów nie oferuje turystom wielu hoteli. Do wyboru są Kaniw (Dni-prowśka 15), Sławutycz (Enerhety-kiw 20) i Tarasowa Hora na terenie „rezerwatu narodowego". Z restauracji można wybrać Czerwone i Czorne (Dniprowśka 15), Kniaża Hora (Dni-prowśka 11), Rodeń (Lenina 12; w muzeum Szewczenki). Turyści kierują się zazwyczaj do dwóch celów. Pierwszym jest sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśkyj sobór, ycncHCbKiiii coSop,- Lenina 62), datowany na lata 1145-1155. Bu- O § 3 99 1N&>1 l/l S o < 2 L 3 X dowla dzieliła losy miasta. Niszczona i naprawiana, została przebudowana w stylu klasycystycznym w 1810 r. Nawet w takim zabytku w czasach ZSRR urządzono magazyn nawozów sztucznych i soli, niszcząc wszystko, co zdołało się dotąd zachować. W 1966 r. rozpoczęto remont, starając się: „wydobyć staroukraińskie elementy ze stylu początku XIX w." Od 1990 r. sobór jest ponownie czynny i odnawiany. Drugą atrakcję stanowi sanktuarium ojca nowożytnej ukraińskiej świadomości narodowej, zwane Narodowym Rezerwatem Szewczenki (Szewczenkiwśkyj nacionalnyj zapo-widnyk, IUeBHeHKiBCbKHii HanioHajibHHń 3anoBiflHiuc; Tarasowa hora - koniec ul. Szewczenka), park na „Tarasowej Górze" (właściwie górze Czerneczej; q42368), na wysokim brzegu Dniepru w południowym krańcu miasta. Kompozycja przestrzeni wokół mogiły poety powstała w latach 1923-1939. W skład kompleksu wchodzą m.in. zwieńczony kolumną z pomnikiem grobowiec (mohyła), chata i grób Iwana Jodłowśkoho - „strażnika grobu poety", pamiątkowe dąbrowy, hotel oraz przystań. Wielbiciele młodzieżowego bestsellera komunistycznego Ti-muT i jego drużyna mogą odwiedzić w Kaniowie bibliotekę-muzeum Ar-kadego Gajdara (Lenina 78; ^22063). 100 •90,9 tys. mieszkańców •s4744 Symbol najdalszych kresów Rzeczypospolitej - Humań (ukr. Umań, yiwam.) jest drugim co do znaczenia miastem obwodu czerkaskiego. Warto tu przyjechać. Peryferyjne położenie sprawiło, że władcy ZSRR nie uwzględnili miasta w planach „dynamicznego rozwoju" i dzięki temu niewiele się tu zmieniło od czasów przedrewolucyj-nych, a tutejsze atrakcje należą do najciekawszych na środkowej Ukrainie. Warto zobaczyć słynną Zofiówkę Potockich, symbol kresowego piękna, a także egzotyczny ośrodek chasydzki wokół grobu Nachmana z Bracławia. Stacja przy Majdanie Gagarina (dojazd autobusem #1 i maiszrutką #1) obsługuje boczną linię kolejową z Chrystynówki i oferuje bardzo mało połączeń (kasy 5.00-5.30 z wyj. wt., 7.00-12.00, 13.00-18.00). Połączenia ze stacji Humań: Charków (dni parz.), Jasynowata (dni parz.), Chrystynówka, Czerkasy,- ze stacji Chrystynówka: Hajworon, Koziatyn (dni parz.), Lipo-wiec (dni nieparz.), Odessa, Wapniarka. Humań leży nad Umańką, przy najważniejszej ukraińskiej autostradzie Kijów-Odessa. Dlatego dużo wygodniej przyjechać tu autobusem. Do dworca (przy Kyjiwśkij 1) kursują autobusy #17 i 18. Połączenia: Biało-gród nad Dniestrem, Chersoń, Chmiel-nicki, Czerkasy, Kaniów, Kijów (19 dziennie), Kirowohrad, Korsuń, Krzywy Róg, Mikołajów, Odessa, Winnica. Trzy główne ulice: Lenina, Sadowa i Żowtnewoji Rewoluciji zbiegają się na placu centralnym (Majdan Lenina). Wyznacza on wraz ze śródmiejskim bulwarem (Radianśka) centrum miasta. Centrum otaczają przedmieścia: Mieszczanka (Miszczanka), Turek (Turok), Łysa Góra (Łysa hora), Zwinogródzkie (Zwenyhorodśke), Iwangródzkie (Iwanhorodśke), Ba-banka i Besarabka. Rzeka nie odgrywa większej roli w krajobrazie miejskim, za to uwagę zwraca kilka sztucznych stawów, szczególnie Staw Ostaszowski (Ostasziwśkyj staw). Hotele są tanie, choć spartańskie. t Lepszy Umań (Radianśka 7; jedynka i 18 hrn, dwójka 21 hrn, luks 75 hrn) z wyposażeniem z epoki stalinowskiej, ale suchy i czysty. Prymitywna Beńzka (Radianśka 4, na I piętrze), oferuje pokoje od 20 hrn. Turysta ma do wyboru tylko dwie restauracje -fatrań (Derewniaka 24) i Turyst (Le-ningradśke szosę 19). Lepiej udać się do niezłej Piceryji (Rafajiła Czorno-lio 4a; a52585; 11.00-23.00) oferującej 12 rodzajów pizzy i 2 typy calzone (5,20-14,45 hrn), ewentualnie do restauracji ośrodka naukowego, w budynku na lewo od bramy Zofiówki. Apteki Centralna (Leninśkoji Iskry 190/2); Honty 2; Lenina 14; Lenina 22 (cala dobę); Lenina 50; Radianśka 45; Szewczenka 21; Szewczenka 50; Żowtnewoji Rewoluciji 80. Internet Lenina 56. Poczta Główna Lenina 8 (8.00-20.00; sb. 8.00-18.00, nd. 8.00-16.00). Przychodnie, szpitale Klinika położnicza (Urbajlisa 26), poliklinika miejska (Szewczenka 50), poliklinika dziecięca (Szewczenka 2), przychodnia centralna (XXIV zjizdu KPRS 2), przychodnia dziecięcia (Szewczenka 46), przychodnia miejska (Szewczenka 50), stomatolog (Honty 72). Humań to serce Dzikich Pól i jak na tak tajemniczą krainę przystało, pierwsze wiadomości o istnieniu rzeki Umańki, nad którą leży dzisiejsze miasto, pochodzą dopiero z 1497 r. r Dworzec kolejowy > O € c 3 O) 101 o Miejscowość, która data miano najtragiczniejszym wydarzeniom w dziejach Rzeczypospolitej, a do dziś symbolizuje zdradę ojczyzny, leży 34 km na wschód od Humania, przy drodze na Kirowohrad. Pod koniec XVIII w. za granicę ziem Polski i Rosji uważano ptynącą obok rzekę Siniuchę. Dlatego mówi się o Targowicy jako pierwszym pogranicznym miasteczku na wschodzie. Ale akt zbrodniczej konfederacji wymierzonej w Konstytucję 3 Maja, a w konsekwencji w niepodległość Polski, nie został, jak podawano oficjalnie, podpisany w Targowicy 14 V 1792 r. W rzeczywistości miał miejsce 27 IV w Petersburgu, pod patronatem Katarzyny II. Co ciekawe, w samej Targowicy zdrajcy mieli kłopoty z nakłonieniem miejscowej szlachty do przystąpienia do konfederacji. Opornych nakłaniano widmem rosyjskich bagnetów, a i tak zgadzali się tylko powiązani gospodarczo z szefem zdrajców, Szczęsnym Potockim. Dziś Targowica stanowi przedmieście leżącego na drugim brzegu Siniuchy miasteczka Nowoarchanhelsk. I ____ Wśród ludu ukraińskiego słowo uraa- .,- ny oznacza miejsce zapomniane, od-"? ludzie, pustkę a nawet - miejsce wy-^ klęte. Osadnictwo podjęto tu dopiero x po 1616 r., gdy pustynię pewną Uma-ny nadano Walentemu Kalinowskie-mu, staroście bracławskiemu i win-nickiemu. Kalinowski założył na wymarłym uroczysku zamek i osadę, sprowadzając kupców greckich i żydowskich. Z racji bliskości Tatarów, włość humańska była zorganizowana na sposób wojskowy. Około 1620 r. rekrutowano stąd do 40 tys. kozaków. Kolejny właściciel Humania, hetman polny Marcin Kalinowski dostał się pod Korsuniem do niewoli Chmiel-nickiego, który podobno proponował mu wolność w zamian za zapisanie miasta. Zresztą niebawem kozacy i tak zdobyli Humań, czyniąc zeń na kilka lat swoją warownię. W 1655 r. zasłynął Iwan Bohun dowodzący obroną miasta przed Polakami. Walki z Rzecząpospolitą i wewnątrzukraiń-skie (konkurencyjnych hetmanów Doroszenki i Hanenki) trwały aż do początku lat 80. XVII w. Zamieniły dość zamożny gród kupiecki w: „miasto nikczemne, bez ratusza, bez bram i bez kościoła". W 1726 r. Humań trafił w ręce Potockich. Około 1750 r. otrzymał prawo magdeburskie, ale wszystkie próby jego podniesienia ni-102 weczyły kolejne bunty i powstania. Szczególnie tragicznie zapisał się rok 1768 i straszliwa rzeź humańska, która stała się symbolem przemocy w stosunkach na Ukrainie. W 1773 r. przeniósł się do niedalekiego Tulczyna, po nieszczęśliwym romansie w Krystynopolu (Czerwo-nohrad), nowy właściciel, późniejszy czołowy targowiczanin, Szczęsny Potocki. Niebawem Humańszczyzna zmieniła się w kwitnący region. Potocki pozostawał w świetnych stosunkach z carycą Katarzyną, więc rozbiory Polski nie zmieniły w niczym kariery ani pana, ani jego włości. W 1799 r. ustanowiono tu powiat, a wznoszona od 1795 r. Zofiów-ka stała się symbolem przepychu i celem wycieczek władców, m.in. cara Aleksandra I. W 1834 r. Humań został skonfiskowany Potockim na rzecz skarbu państwa rosyjskiego. Umieszczono tu centrum osadnictwa wojskowego na Podolu i Kijowszczyź-nie. W 1890 r. dołączono Humań do linii Kijów-Chrystynówka, a w rok później uruchomiono połączenia na trasie Chrystynówka-Odessa. Początek XX w. to okres zdecydowanej prosperity, po której pamiątki można oglądać w śródmieściu. Miasto stało się wielkim ośrodkiem obrotu płodami rolnymi i miejscem, przez które przebiegały trasy handlowe do Kijowa, Odessy i Chersonia. Przez nieca- '• 14 lat liczba mieszkańców wzrosła M) do 50 tys. (1914 r.), przybyło i zególnie ludności żydowskiej. Po ¦¦njnie domowej i walkach o niepod-rjość Ukrainy Sowieci opanowali 11 u mań dopiero w maju 1920 r. A czasie II wojny światowej zginęło > lys. mieszkańców (niemal wszyscy vdzi), a 7 tys. zostało wywiezionych In Niemiec. W tzw. humańskiej ja- n u;, wyrobisku gliny miejscowej ce- i.-lni, hitlerowcy zamordowali tysią-jeńców schwytanych w okrążeniu ¦ml Podwysokiem. i zwiedzanie Humania wraz z Zo-'wką trzeba przeznaczyć przynaj-micj dzień. Zabytki śródmieścia sku- 11 u) się w okolicach placu Lenina, rzególnie przy ulicach Zowtnewoji woluciji, Radianśkoji i Sadowoji. liiżna zacząć od Zowtnewoji Rewolu- n, łączącej dworzec z miastem. Impo- miący gmach to niegdysiejsze gimna- ium męskie (czołowicza himnazija, • •• iob™ riMHa3is; Zowtnewoji Rewolu- ciji 21) z 1896 r, dziś „ahrotechnicz-nyj koledż". Była to znana na ziemiach dawnej Polski uczelnia. Kontynuowała tradycje wcześniejszej szkoły bazyliańskiej, do której uczęszczali (ale obaj nie ukończyli) poeci polscy, reprezentujący tzw. szkołę ukraińską, Seweryn Goszczyński (1801-1876) i Bohdan Zalesia (1802-1886). Zlo-kalizowana nieco dalej w stronę dwór-ca dawna przychodnia (likarnia, jik-apHfl; Zowtnewoji Rewoluciji 31) z 1902 r. mieści dzisiaj Muzeum Kra-joznawcze (Krajeznawczyj muzej; e52442; codz. 8.00-17.00, nd. zamkn.). Zabytki są także przy rów-noległej do Zowtnewoji Rewoluciji ul. Kołomenśkij. Sąsiadujące ze sobą bu-dynki z 1900 r. to gimnazjum żeń-skie (żinocza himnazija, >KiH04a riMHa3ia; Kołomenśka 7) oraz internat (hurtożytok, rypToaoiTOK; Kolomenś-ka 9). Okazałym portykiem wyróżnia się dawny kościół (kosteł, KocTeji; Kołomenśka 2) z 1826 r., klasycystyczny, fundacji Aleksandra Potockiego. Do rewolucji było to słynące cudami miejsce pielgrzymkowe (cudowny krucyfiks) i ośrodek kultu maryjnego. 1 1'odczas konfederacji barskiej doszło na Ukrainie do buntu chłopskiego. Pod dowódz-'wem Maksyma Żeleźniaka powstańcy zwani hajdamakami ruszyli na Humań. Wiedząc • > tym, właściciel miasta Franciszek Salezy Potocki, pozostawił w mieście milicję, aby odparła napastników. Ponieważ było to jedyne nieopanowane chaosem miejsce w okoli-y, ściągnęły tu tysiące uciekinierów, głównie polska szlachta i Żydzi. Obroną miasta kie-'ował Rafał Deszpot Mładanowicz, a milicją setnik Iwan Gonta. Potocki, aby podnieść morale załogi, przesłał Goncie list z obietnicą oddania mu dwóch wiosek za skuteczną obronę. List nie dotarł do adresata, bo przechwycił go ambitny Mtadanowicz, pragną-< y przypisać sobie całą zasługę w razie zwycięstwa. Gonta został wyznaczony do rozmów z hajdamakami. W drodze na rokowania dowiedział się o oszustwie Mładanowi-/a. Podczas spotkania z Żeleźniakiem, rozgoryczony setnik przeszedł na stronę obielających. Ale wiedząc, że chłopi nie mają szans zdobyć miasta, uciekł się do podstępu: nowrócit pod bramę, a przy jej otwarciu umożliwił wtargnięcie powstańcom. .'4 VI 1768 r. doszło do rzezi (1 5 tys. ofiar), w której zginęli wszyscy Polacy i Żydzi. Że-c/niak ogłosił się księciem Śmiły, a Gonta - Humania. Niebawem zjawiły się oddziały rosyjskie pułkownika Guriewa. Ten zaprosił Gontę i Żeleźniaka na uroczystą kolację, ¦ i w tym czasie żołnierze spacyfikowali powstańców. Żeleźniak został zesłany na lewobrzeżną Ukrainę, a Iwan Gonta -wywieziony i zamordowany. n m > 3 3- 103 l/l s o < i E X 104 gwiątynię zajmuje dziś Muzeum Sztoki (Chudożnij muzej; q54514; g q0-17.00) ze średnim malarstwem XVII-XX w., kolekcją dalekowschodnią, a także zabytkami polskimi -m iri. nagrobkiem Klementyny Iwań-skiej dłuta Godebskiego. Ulica Sadowa wiedzie do Zofiówki. W części bliższej centrum zachowało się trochę pamiątek dawnej świetno- ści. Bank komercyjny (komercijnyj bank; KOMepuiSHHH 6aHK; Sadowa 3) z 19°° r- dziś służ^T klubowi mło- dych techników. Grand Hotel (Hrand- -Otel, TpaHfl-OTejib; Sadowa 4), rów- njeZ z 1900 r., to teraz szkoła spół- dzielcza. Stoją tu także XIX-wieczne domy mieszkalne (żytłowyj budynok, 5KHTJ3OBHH 6yAHHOK) przy Sadowej 15, 16, 21 i 51. przy Radianśkij warto obejrzeć dawne hotele - secesyjny London (hotel London, roTejib JIohaoh; Radianśka 10) z 1901 r. oraz Bristol (hotel Bristol, roTenb EpicTOUb; Radianśka 10) z około 1900 r. Niestety, oba zmieniono w fabrykę odzieży, a na zabytkowych balkonach opierają się dymiące przewody kominowe. Po drugiej stronie ulicy wznosi się najstarsza budowla miasta, niepozorny klasztor bazyliański (wasylijanśkyj monastyr, BacujiiaHCbKi™ MOHacxnp; Radianśka 31) wzniesiony 1764-1784. Obok zachowała się wyższa sZkola ludowa (wyszcze narodne uczylyszcze, BHme HapoAHe yinuHuie; Radianśka 33) z 1912 r., dziś szkoła pedagogiczna. Stoi tu także młyn wodny (wodianyj młyn, bo#>ihhh mhiih; Radianśka 33; w fabryce na tyłach szkoły) z 1892 r. Idąc dalej, mija się nie mającą wartości zabytkowej cerkiew, by za nią, na centralnym targowisku, podziwiać zabytkowe hale targowe (torhowi riady, ToproBi pa/jii; Radianśka 47) z 1780 r., fundacji Potockich. Spod targowiska można zejść zrujnowanym zaułkiem (ul. Kołhosp-na) w dół do mostku, by wejść tędy do dawnej dzielnicy żydowskiej, zwanej Itorek (Turok). Z miejsc bardziej oddalonych od centrum można odwiedzić miejscowe cmentarze przy Leninśkoji Iskry. Warte uwagi Są tu: cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, ycneHCfcJsmepKb-a; Leninśkoji Iskry 79) z XIX -w. oraz cmentarz polski (polś-kyj cwyntar, nonbCbKiiM uBHHTap; Leninśkoji Iskry 79), z niewidoma już j nagrobkami, do których trzeba wędrować ścieżkarni wiodącymi od cerkwi. ! Wart uwagi jest grobowiec Krasickich j z Chrystynówki (1910) oraz kolumna, upamiętniająca Jerzego Potemkow-skiego (1895). Oficjalnie Przedmieście lurekj (Peredmistia Turok), to dzielnica roz- ¦ ciągająca się między Sadową a stawem Zwirki/ z główną ulicą Puszkina. Nazywa się tak od obozu tureckiego, jaki w I674 r. rozłożyli przysłani przez Portę sojusznicy hetmana Doro-szenki, oblegający Humań. Można tu zobaczyć jeden z nielicznych i zapew-! ne najwiękSZy w Europie odrodzony ośrodek chasydyzmu. Chasydzi z Bra-cławia, zwani tojte (martwi), różnili! się od innych tym, że po śmierci swojego przywódcy Nachmana z Bracła-wia (1772-1810) nie wybrali nowego rebe, ale uznali, że zmarły był wcieleniem Mesjasza i należy oczekiwać jego powrotu. Łatwo więc wyobrazić sobie, jak wielką świętością był grób ca- : dyka na kirkucie w Humaniu. Po holocauście cmentarz został zniszczo- t ny, a ria jego terenie wybudowano i osiedle bloków z wielkiej płyty. Mimo | to, pielgreymowanie do tego miejsca \ nie ustawało nawet w najciemniejszych czasach ZSRR, choć pobożni Żydzi padali wielokrotnie ofiarami upokarzających działań KGB. Sytuacja zmieniła się po 1991 r., gdy wspólnoty chasydzkie z Izraela poczęły masowo wykupywać mieszkania w osiedlU/ stajać się w końcu właścicielami całych bloków. W 1994 r. po długicłi dyskusjach co do lokacji odbudowano ohel Nachmana z Bracła-wia (inohyla rabyna Nachmana, Munuia pa6HHa HaxMaHa; Belinśko-Im 2()a). Po tych zabiegach ulice Puszkina i Bielinśkoho przedstawiają zadziwiającą dzielnicę chasydzką - sowieckie wieżowce poprzerabiane wstały na sale modlitwy i hotele ozdobione hebrajskimi hasłami. W skład kompleksu wchodzą jeszcze mykwa Ilaźnia rytualna) i kawiarnia. Główna modlitewnia jest przy ul. Puszkina 41. Największe nasilenie pielgrzymek przypada na święto Rosz ha-Szana. Ohd (kaplicę grobową) można zwiedzać, o ile nie ma uroczystości. Do wnętrza wchodzi się w towarzystwie •tróża (szczegółowe instrukcje umieszczono na tablicy przy wejściu). Należy liczyć się z tym, że kobiety mogą w ogóle nie zostać wpuszczone. Na przedmieście Turek najłatwiej dojść od mrony ul. Puszkina - można wówczas zajrzeć tu między zwiedzaniem miasta ii wycieczką do Zofiówki. />' Tereny zwane Zofiówką lukr. Sofijiwka, CocjniBica) to najsłynniejsze miejsce na ukraińskich Kre-łiicli Rzeczypospolitej (choć powstała luż po upadku Polski). Był to dar mi-lośei lidera Targowicy, zdrajcy narodowego Szczęsnego Potockiego (1751-IK05) dla jego trzeciej żony, słynnej piękności Zofii Wittowej Potockiej 11760-1822). W jarze rzeczki Kamionki rozpoczęto jedną z najwięk-izych budów ówczesnej Europy. Przez dziesięć lat (1796-1805) pracowało HO0 robotników i tysiące chłopów pod kierunkiem utalentowanego inżyniera wojskowego, Ludwika Metzela (1764-IK48), którego można uważać za au-lora Zofiówki. Wykopano dwa sztuczne stawy, podziemną rzekę, usypano wyspy, kaskady, wodospady, wybudowano altany i groty. Pomysły czerpano :. mitologii greckiej. Rzeźby kupowano we Francji i Włoszech. Park uznano za najpiękniejszy na kontynencie. ()piewali go Trembecki i Niemcewicz, rysowali Orda i Szkot Allan. Po powstaniu listopadowym Zofiówkę skonfiskowano za patriotyczną dzia- łalność Aleksandra Potockiego. Przejął ją car Mikołaj I i przemianował na Carycyn Sad. W tych czasach powstało kilka nowych budowli (pawilony Flory i Różowy, brama). Jeszcze w XIX w. podjęto tu badania botaniczne (założono Instytut Rolniczy), a w latach 1890-1891 dobudowano „dendrarium pejzażowe" nazwane Parkiem Angielskim. Francuski gość Zofiówki, pisarz Au-guste de Lagarde (1783-1853), bawiący tu w 1811 r. notował: „Jest to dzieło miłości (...). Jakaż różnorodność kwiatów i trawników! Jakaż obfitość źródeł i strumieni! Powietrze przepojone jest tutaj zapachem tysiąca perfum; śpiew ptaków i szum kaskady budzą słodkie marzenia; w zaroślach owoce ze wszystkich stron świata zdają się jeno naturze zawdzięczać swój smak i swoją okazałość". Dalsze słowa de Lagarde'a wskazują, że Zofiów-ka niewiele się zmieniła: „Z obszernego stawu wytryska fontanna, najwyższa w Europie. Idąc sklepioną aleją przez dwa rzędy płaczących wierzb, dochodzi się do drugiego brzegu tego zbiornika. Rzeka Kamionka spada tutaj ze znacznego wzniesienia na skały, rozbija się, a gwałtowny wstrząs rozpyla wodę na kształt zawiesistej mgły (...). Olbrzymie głazy, jakby zawieszone w powietrzu, tworzą groty, przez których szczeliny w najróżniejszy sposób można oglądać nieodległą kaskadę (...). Wspinając się dróżką wyrąbaną w skale, dochodzimy do wzniesienia, które dominuje nad stawem i przypomina skałę leukadyjską, unieśmiertelnioną przez tyle ofiar miłości (...). Łagodny stok prowadzi ku wejściu do głębokiej jaskini, ze sklepieniem opartym na wielkim bloku granitu, skąd wytryska obfite i burzliwe źródełko. Jaskinia ta poświęcona jest Szczęściu (...). Kierujemy się stąd ku rozległemu amfiteatrowi, otoczonemu podwójnym rzędem włoskich topoli (...). Wspinając się na wzgórze ocienione drzewami (...), krętą aleją dochodzimy do brzegów jeziora, na O € E c 3 105 Ifl ! CO ^ < i E X a© © 106 ¦ycie (1760-1822) pięknej założycielki parku w Humaniu mogłoby stać się kanwą nie-• '(inego filmu. Urodziła się w Bursie w Turcji w greckiej rodzinie. Nigdy nie ustalono, i.ik naprawdę się nazywała, bo Glavani to nazwisko uzyskane w czasie adopcji. Od ¦ l/ieciństwa zwracała uwagę urodą, odwagą i sprawnością fizyczną. Po przeniesieniu ii,' do Stambułu, w wieku 17 lat, jak elegancko piszą historycy stanęła u progu profe- ¦ii kurtyzany. Niebawem została metresą posła Polski w Turcji. Ambasador zabrał v 1779 r. dziewczynę do ojczyzny. Po drodze, w Kamieńcu Podolskim, Zofia Glavani potkała i zaraz poślubiła Józefa Witta, syna komendanta twierdzy. Zaczęła się bezpre-'¦densowa kariera salonowa Greczynki, nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Zachwycał ¦ ii; nią cesarz Józef II, przyjmowała Maria Antonina. Została kochanką wszechwładne-ii) Rosjanina, księcia Potiomkina. Wreszcie-w 1791 r. - poznała wJassach Szczęsne-io Potockiego. Zakochał się w niej do szaleństwa, wziął rozwód, a Zofię dosłownie (ikupił od męża. Zofii Potockiej poświęcona jest znakomita książka Jerzego Łojka ¦ 'zieje pięknej Bitynki. którego powierzchni kołysze się sta-i«k (...). Wioślarze kierują łódź w stroni; podziemnego przepływu, gdzie pucz dwadzieścia minut żegluje się pud masami skał i kamieni (...). Osią-.p.u ;|wszy śluzę łódź w ciągu niewielu i ii i n ut wznosi się na wysokość drugie-¦•.n jeziora (...). Statek ślizga się teraz i" i wodach tego pięknego jeziora, inicrzając ku wyspie, gdzie pośród l-wiatów i masywów drzewnych po-wicconych żałobie winny pewnego ¦liiia spocząć śmiertelne szczątki pirwcy Zofiówki". Wszystkie niemal "Inckty, które Lagarde opisuje w swo-mi aktualnym z krajoznawczego i 'i i n ktu widzenia szkicu (pełna wersja: I Lojek, Dzieje pięknej Bitynki, s. '¦' I -322), można znaleźć w parku do I i.ś. Osią kompozycji jest uregulowa-n.i rzeczka Kamionka. Spływa kaska-l.iini z Górnego do Dolnego Stawu. Na jej brzegach umieszczono najciekawsze z 59 obiektów architektonicznych parku: śluzę amsterdamską lamsterdamśkyj szluz), labirynt kre-Icński (kritśkyj labirynt), pola elizej-»kie (jelisejśki pola), groty (hroty) - Tantala, Zachodnią, Łokietka, Orzeszek (Horiszok), imponującą skałę leukadyjską (lefkadśka skela). Najbardziej malowniczy jest wysoki brzeg Dolnego Stawu. Spod śluzy amster-damskiej kursują po Górnym Stawie „parowce" z bocznym napędem (3 hrn) opływają wyspę Circe, obecnie zwaną Ostriw Kochannia. Ciekawsza jest wycieczka łodzią (niestety, bardzo zatłoczoną), która przepływa podziemną rzeką Styks - start także na brzegu Górnego Stawu. Park liczy 160 ha, rośnie tu 1,7 tys. gatunków, rodzajów i form roślin. Samych drzew jest 513 gatunków, z czego spotykanych na Ukrainie - tylko 75. Na tyłach Zofiówki wznoszą się budynki umieszczonego tu po konfiskacie majątku Potockich instytutu rolniczego i sadowniczego (uczyłysz-cze zemłerobstwa i sadiwnyctwa, yiHJinme 3eMJiepo6cTBa i cafliBHHirrBa; Instytutśka 4), z 1854 r. Park czynny jest od 9.00 do 18.00. Wstęp indywidualny kosztuje 2-4 hm, a wejście wycieczki - 60 hrn. Do bramy Zofiówki dociera marszrutka #6. > O € 3 O) ¦3- 107 Wołyń W .granicach przyjętych w polskiej tradycji Wołyń (ukr. Wołyń, Bojihhł) rozciąga się między górnym Bugiem, Prypecią i Słuczą. Obejmuje administracyjne obwody wołyński i równieński, a także pół- • Łuck Stare Miasto z zamkiem i katedrą Świętych Apostatów Piotra i Pawta. ¦ Włodzimierz Wołyński Sobór Zaśnięcia Matki Boskiej. • Ołyka Stolica Radziwiłłów, z niegdyś „najpiękniejszym kościołem barokowym w Polsce" - kolegiatą Świętej Trójcy i zamkiem. • Dubno Niezwykły kompleks zamko-wo-pałacowy. • Krzemieniec Rodzinne miasto Juliusza Słowackiego. • Poczajów Święte miejsce trzech wyznań - Ławra Poczajowska - z cudami słynącą ikoną Matki Boskiej. • Ostróg Imponujący zamek książąt Ostrogskich. 108 nocną część Tarnopolszczyzny. Linia Luboml-Sarny dzieli krainę na dwa regiony krajobrazowe. Na północy rozciąga się Polesie Wołyńskie. Tę słabo zaludnioną równinę pokrywają niekończące się lasy. To teren trudno dostępny i przedzielony granicą białoruską. Z racji obfitości błot i wody północ zwana jest holubooka (niebieskooką). Naliczono tu aż 220 jezior oraz 130 rzek i rzeczek. Uwagę zwracają urocze okolice Szacka, z parkiem narodowym chroniącym ładne pojezierze z jeziorem Świtaź, największym na Ukrainie (pow. 27,5 km2). Przez Polesie przepływają najważniejsze rzeki Wołynia, dopływy Prypeci: Tu-ria, Stochód, Styr, Horyń i Słucz. Turyści, jak przed wojną, powinni znów odkryć dla siebie ten niezwykły rezerwat dzikiej przyrody i archaicznych obyczajów. Pas południowy to tzw. Wołyń właściwy, bogaty w pamiątki kultury i przyjemne dla oka krajobrazy, zwłaszcza w paśmie Gór Krzemienieckich i Woroniaków. Najważniejszymi miastami są centra obwodów -Łuck (historyczna stolica Wołynia) i Równe. Istotne znaczenie mają także w obwodzie wołyńskim - wielki węzeł kolejowy Kowel, Włodzimierz Wołyński oraz nowe górnicze miastoj Nowowołynśk. W obwodzie ró nieńskim warte uwagi są Dubno, Ko-stopol, Zdołbunów i Kuznecowśk. Do Wołynia zalicza się także Krzemieniec i Poczajów w obwodzie tar-iMipolskim. Klimat Wołynia jest umiarkowanie kontynentalny. Średnia temperatura ilycznia wynosi -5°C, lipca +19°C. Opady są niewielkie. Najlepszy czas mi zwiedzanie trwa od maja do połowy października. Mi-- Nazwa Wołynia pochodzi od miana słowiańskiego grodu leżącego ti ujścia Huczwy do Bugu (blisko dzisiejszego Hrubieszowa). Tysiąc lat temu region ten zaczął odgrywać ważną tnie w dziejach Ukrainy. W 981 r. na (rrmach plemienia Wołynian książę kijowski Włodzimierz Wielki założył Kród, który nazwał swoim imieniem Włodzimierz Wołyński). W 988 r. istniało już Księstwo Włodzimiersko-Wotyńskie, następnie Ruś Halicko-Wulyńska. Dwóch władców Wołynia wybiło się na plan pierwszy: Roman 1 i 70-1208), który korzystając ze sła-Imści Kijowa, uczynił Włodzimierz pierwszym miastem Rusi, oraz jego ¦¦yn Daniel (1219-1264), kontynuujący politykę ojca. W 1340 r. władcą Wołynia został Litwin Lubart, syn liiedymina. Odtąd Wołyń stał się obiektem ekspansji Litwy i Polski, co doprowadziło do jego podziału między oba państwa. W 1569 r. w całości wszedł do Korony. W 1795 r. znalazł hic w granicach Rosji. Epoka największej walki z polsko-icią przypada na wiek XIX. Docho-ilziło do wysiedleń ludności katolickiej po zrywach narodowych (m.in. w okolice Mikołajowa i Chersonia). Niewielki rozwój gospodarczy zaczął iiy w drugiej połowie XIX w. wraz / budową linii kolejowych Zdołbu-nów-Kowel (1873) oraz Kolei Nadwiślańskiej Mława-Kowel (1877). I wojna światowa przyniosła ogromne zniszczenia, bo właśnie tu na wiele miesięcy ustaliła się linia frontu. W 1918 r. utworzono - już w ramach I! Rzeczypospolitej - województwo wołyńskie ze stolicą w Łucku. Jednak pokój zapanował dopiero w 1921 r., po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej. Według spisu ludności z 1921 r. na Wołyniu mieszkało 68,3% Ukraińców, 16,8% Polaków i 12% Żydów. Polaków na Wołyniu w latach 20. XX w. było mniej niż w XIX stuleciu. Żydzi dominowali w miastach, gdzie stanowili 70-90% mieszkańców. Ciekawą grupą byli Czesi (ponad 25 tys.), w pewnej czę- g ści husyci (bracia czescy), z ośrodka- o mi w Łucku, Dubnie i czysto czeskiej 5 Wołkowyji koło Dubna. Trafili na z-Wołyń po 1868 r. w ramach prowadzonej przez Rosjan akcji koloniza-cyjnej na ziemiach odbieranych Polakom. Na Wołyniu mieszkało także 25 tys. Niemców. W 1939 r. Wołyń, podobnie jak i cała wschodnia Polska, padł ofiarą anek-sji. Podczas II wojny światowej doszło do aktów przemocy o charakterze narodowościowym, w których ukraińskie organizacje i bandy złożone z miejscowej ludności mordowały Polaków. Wydarzenia te oraz późniejsza repatriacja były przyczyną zmiany stosunków etnicznych na Wołyniu. Po przesiedleniach Wołyń jest najbardziej jednolitym narodowościowo regionem kraju. Ukraińcy stanowią 94,6% w obwodzie wołyńskim (łuc-kim) i 93,3% w równieńskim. Podróżowanie po Wołyniu jest trudniejsze niż po innych ukraińskich regionach dawnej II Rzeczypospolitej, bo koleje i drogi budowano tu na modłę rosyjską, tzn. dla celów wojskowych. Trasy biegną bez uwzględnienia ruchu pasażerskiego, np. odległość między stacją kolejową w Ołyce a właściwą miejscowością wynosi 12 km, a w Ostrogu 14 km. Jadący samochodem, niech zwrócą uwagę na trasę Łuck-Równe-Korzec. Ta dwupasmowa droga zapewnia względny komfort jazdy, chociaż biegnie z dala od większości osiedli. Głównym środkiem lokomocji pozostaje więc autobus albo najlepiej sprawdzająca się marszrutka. 109 7 •218 tys. mieszkańców , 3322 Leżąca na wzgórzu w 2aJlu stym stolica Wołynia Łuck (ukr Łućk/ JlyubK) me robi może oszof.^ -ąceg0 wrażenia, ale jest - obok Włodzimierza - najciekawszym miąstem w za_ chodniej części Wołynia. Ma raczenie dla kultury ukraińską (tworZyła .z tu Łesia Ukrainka) i polsj ¦ (urodził 5 się tu Alojzy Feliński, Vs'^órca O pieśni Boże, coś Polskę, j miesZkał 5 przez dłuższy czas Józef j ^n- ----- szewski^ Do dziś wielu ość jasny plan Łucka tworzą dwie l.iclnice: śródmieście, czyli Stary t uck oraz przedmieście zwane Kra-mic (nie jest to nazwa administracyjna) na lewym brzegu Styru. Stary l.uck ma charakterystyczny kształt pastorału. Jego trzonem są dwie równoległe ulice: główna arteria miasta 1'rospekt Woli (przedwojenna Jagiellońska) oraz ulica Hłuszeć (Głuszec). Huknie ona w miejscu średniowiecz- nego przekopu, którym płynęły wody rzeki, otaczając zamek naturalną fosą. Ważne ulice śródmieścia to także Wołodymyra Wynnyczenki oraz deptak Łesi Ukrajinky. Z prospektu Woli wychodzą dawne szosy rządowe prowadzące do okolicznych miast, dziś główne ulice nowszych dzielnic Łucka: Kowelśka (główna ulica Krasne- ś| go), Riwnenśka i Dubenśka. Na zwiedzanie trzeba zarezerwować minimum jeden dzień. € o Z- Do droższych hoteli (70-100 hrn) należą: ładnie usytuowany nad brzegiem Styru Switiaź (Nabereżna 4; &43481, 49000; typowy blok, z parkingiem) oraz hotel Ukrajina (Słowaćkoho 2; D43351, 43311). Tańsza Nywa (Kar-penko-Karoho 1; s34407) mieści się na I piętrze domu towarowego Za-wokzalnyj, stojącego w samym środku targowiska (zwanego Warszawśkyj Ry-nok). Mimo niemiłego wrażenia i spartańskich warunków, jest bezpieczny, ma strzeżony parking i wyjście na oba dworce (miejsce 30 hrn w pokoju z umywalką). Z restauracji najlepsza jest Korona Witowta (Katedralna 19; o26908), na Starym Mieście. Oferuje dosyć interesujące menu: juszka Pochmillia (6 hrn), według przepisu z XV w., jakim miał posługiwać się wielki książę litewski Witold podczas zjazdu monarchów; cybulnyk po huculśkomu (4 hrn); różne dania z karpia (6-10 hrn); karasie smażone w śmietanie (8 hrn). Można też wybrać Sta-ryj Zamok przy ul. Łesi Ukrajinky 24, albo restauracje hotelowe. Apteki (centrum) Chmelnyćkoho 3, Chmel-nyćkoho 36, Drahomanowa 11, Farmakor (Wołodymyra Wynnyczenka 47), Kowelśka 2, Łesi Ukrajinky 65, Prezydenta Hru-szewśkoho 1, Prospekt Peremohy 1, Prospekt Woli 3. Banki (centrum): Nacjonalnyj BankUkrajiny (Hradnyj Uzwiz 4), Awal (Łesi Ukrajinky 111 5 o 52), Hradobank [Wołodymyra Wynnyczen-ka 8), Prominwestbank (Suworowa 20), Ukrinbank (Prospekt Peremohy 1), Ukrsoc-bank (Szopena 22a), Wolyńtorhinwestbank (Kopernyka 8, Zorja, Prohrcsu 7). Biura podróży, agencje turystyczne In-turyst-Łućk (Slowaćkoho 2; s44758), Su-putnyk-Wołyń (Szopena 1; s24701), Wo-łyńturyst (dworzec kolejowy; ^31514). Dom towarowy Prospekt Woli 1. Poczta Główna Krywyj Wal 19 (tr24312; pn.-pt. 8.00-21.00, sb. 8.00-19.00); roz- mównice: Hordijuk 35, Krywyj Wal 19, Prospekt Peremohy 2, Prospekt Woli 10. Policja kO2. Przychodnie Dziecięca (Prospekt Widro-dżennia 28), obwodowa (Prezydenta Hru-szewśkoho 21), rejonowa (Teremniwśka 100), zakaźna (Szewczenka 30). Polikliniki Dziecięca (Prospekt Widrodżenn-ja 28), rejonowa (Teremniwśka 100), stomatologiczna (Prospekt Woli 39). Straż pożarna.oOl. Taksówki hO58, 082. 112 Targowiska Centralnyj (Hluszeć 1), Zawok-zalnyj (Warszawśkyj; Karpenka-Karoho 1). Co oznacza nazwa miasta, trudno powiedzieć. Wedle legendy jest to pamiątka po wodzu słowiańskich Dulę-bów, imieniem Luka. Wiadomo za to, że Łuck jest jednym z najstarszych miast na Wołyniu. Pierwsza wzmianka o grodzie, zwanym wówczas Łu-czesk, pochodzi z 1085 r. Gród ów na- leżał do państwa kijowskiego, następnie włodzimiersko-wołyńskiego i ha-licko-wołyńskiego. W 1240 r. zburzyli go Mongołowie, ale rychło odzyskał znaczenie na początku XIII w, będąc już stolicą samodzielnego księstwa pod berłem Rurykowiczów. W 1320 r. został podbity przez Litwę, a w 1349 r. przez Kazimierza Wielkiego. Od tego czasu datował się polsko-litewski spór 0 miasto. Szczególne zasługi dla Łucka położyli litewscy książęta Lubart (1335-1385), budowniczy zamku, i Witold (1387-1430), który sprowadził tu Żydów i Karaimów, a w 1428 r. przeniósł metropolię łacińską z Włodzimierza (istniała tu już metropolia prawosławna). W 1429 r. w Łucku odbył się słynny zjazd władców. Ostatni udzielny książę wołyński Świdrygiełło (1430-1452) lokował w 1432 r. Łuck na prawie magdeburskim. Według opisów z połowy XV w. miasto pod względem wielkości dorównywało dzisiejszemu. Na przykład Żydyczyn, obecnie osobne miasteczko, był wówczas przedmieściem (zamieszkanym przez Żydów). Po 1569 r., jako stolica województwa wołyńskiego w granicach Korony, stanowił duży ośrodek handlu i rzemiosła, z czym wiązał się napływ ludności żydowskiej (największa gmina na Wołyniu). Główną przyczyną powolnego upadku miasta był atak Kozaków w 1648 r., kiedy 40 tys. mieszkańców salwowało się ucieczką. W 1795 r., znalazłszy się pod administracją Rosji, wciąż podupadał, bo stolicę Wołynia przeniesie-no do Żytomierza. Podczas I wojny światowej miasto zajęły w 1915 r. wojska Austro-Węgier, niezadługo pobite przez Rosjan w tzw. ofensywie Brusiłowa. Następnie stało się ono siedzibą terenowych zalążków niepodległego państwa ukraińskiego (rządy Skoropadskiego 1 Petlury), a wl 919 r. powróciło w granice Polski, ponownie jako stolica województwa wołyńskiego. W 1930 r. z 30 tys. mieszkańców Żydzi stanowi- ff € o c n 113 li 72%, a poiaCy 20%. We wrześniu 1939 r. Łuck zajęli Sowieci, którzy dokonali licznych egzekucji na mieszkańcach, a w 1941 r. dostał się w ręce Niemców. Pod okupacją hitlerowską miasto stało s^ ośrodkiem zagłady ludności żydowskiej: 26 VI 1941 r. Niemcy wymordowali 20 tys. osób. w !945 r. objęty rządami Sowietów, był jednym z żywszych ośrodków ukraińskiej świadomości narodowej. * Obiekt zwany także ------ zamkiem Lubarta (zamok Lubarta, -* 33MOK Jiio6apTa. Kafedralna la; 3 s23432; 10.00-18.00; 1 hrn, dzieci 0,50 hrn; mapka 2,50 hrn), a właściwie jego pozostałości, jest najlepszym punktem do rozpoczęcia wycieczki po Łucku. Wznosi się wewnątrz zakola Styru, w najwyższym punkcie wzgórza, na którym założono miasto. Zamek istniał już w czasach ruskich, ale budowlę murowaną, opartą na architekturze stosowanej przez Krzyżaków, wzniósł dopiero w latach 1340-1385 książę Lubart, syn Giedymina i z nadania litewskiego udzielny władca Wołynia. Budowla składała się z dwóch zamków. Pozostałość Zamku Dolnego, basztę Czartoryskich (węża ^zartoryjśkych, Bema HapTopiiSctKHK; Drahornanowa 27, za murem z tyłu podwórza) z XIV-XV w. i relikty murów można oglądać przy ul. Draho-manowa. Zamek Górny przeżywał swoje wielkie chwile podczas zjazdu monarchów w 1429 r., ale już w sto lat później, w 1552 r., uznano go za przestarzały i przeznaczono na archiwum. Jednym z pracowników owego archiwum był późniejszy hetman Ukrainy, Iwan Wyhowśkyj, współtwórca niedoszłej do skutku unii ha-dziackiej (i współautor koncepcji trój-członowej Rzeczypospolitej). W XVIII i XIX w. zamek wyglądał już jak obecnie - ruiny planowano nawet rozebrać (wiatach 1859-1863). Spojone zaprawą wapienną mury mają 230 m długości i 10 m szerokości. Do zamku wchodzi się po kamiennym moście, który zastąpił niegdysiejszy zwodzony. Nad bramą wjazdową wznosi się 28-metrowa wieża Lubarta, obecnie zwana Basztą Wjazdową (Wjizdowa baszta), z umieszczonym zapewne po II wojnie światowej zwieńczeniem, które zastąpiło usuniętą w 1890 r. attykę polską. To właśnie tutaj mieściło się archiwum wołyńskie, w którym od 1560 r. zebrano półtora miliona dokumentów, dziś będących głównym źródłem dziejów regionu. W południowo-wschodnim narożniku dziedzińca stoi baszta Świdry- Zjazd monarchów w Łucku w 1429 r. trwał siedem tygodni i byt wielkim wydarzeniem w polityce europejskiej, zdominowanej wówczas przez sprawę zagrożenia tureckiego. Ro1? gospodarzy pełnili wielki książę litewski Witold i król polski Władysław Jagiełło. Gościli oni: cesarza niemieckiego Zygmunta Luksemburskiego z małżonką i zastępem rycerstwa, wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla wraz z metropolitą i pomniejszymi książętami, króla Danii Eryka, hospodara wołoskiego, delegacje inflancką i krzyżacką, posłów cesarza bizantyjskiego Jana Paleologa, legata papieskiego, aż trzech chanów tatarskich - perekopskiego, dońskiego i wołżańskiego, książąt mazowieckich, Piastów z Legnicy i Brzegu oraz książąt pomorskich. Przy sposobności zjazdu cesarz Zygmunt namawiał wielkiego księcia Witolda do zerwania unii polsko-litewskiej i ogłoszenia się królem Litwy. Cały Łuck przeznaczono na kwatery dla dostojników i ich świty. Każdy dzień trwania zjazdu kosztował jakoby życie 700 wołów, 1,4 tys. baranów, 100 żubrów i łosi, pr2y CZym wypijano 700 beczek miodu, wina i piwa. 114 V,iełły, także 28-metrowa, dziś nazywana basztą Styrową. Trzecia widocz-n.i baszta to niższa od pozostałych b.iszta Władycza, ze zbrojownią i ko-li-kcją dzwonów (na piętrze). Niegdyś zamek chroniło 10 baszt, .i każdą z nich utrzymywało jedno ¦ księstw Wołynia albo dobro du-i liowne. Między basztami Lubarta i Świdrygiełły stoi przypominający 11 worek dawny dom szlachecki, wzniesiony w 1789 r. dla potrzeb kancelarii i sądów, na fundamentach dawnego pałacu książęcego. Dom mieści dziś, zgodnie z jeszcze przedwojennym zamierzeniem, Galerię Obrazów (Kartynna Hałereja; 10.00-I K.00, zamkn. pn. i wt.; 1 hrn) prezentującą malarstwo od XVII w. Na środku dziedzińca, w pawilonie, jest stanowisko archeologiczne, gdzie prowadzi się badania reliktów dawnej prawosławnej, a potem greckokatolickiej katedry św. Jana Bogoslowa (so-horna cerkwa Iwana Bohosłowa), pierwotnie z XIII stulecia. W podziemiach pochowano Lubarta i jego synów. Przebudowę świątyni podjęto w 1776 r., ale do czasu rozbiorów Polski zdołano tylko rozebrać mury. Władze rosyjskie były przeciwne działalności diecezji unickiej, dlatego nie tylko nie pozwolono na dokończenie przebudowy, ale nawet w 1840 r. rozebrano pozostałe resztki. Dojazd do ulicy Danyła Hałyćkoho trolejbusami #1, 2, 6 i autobusem #7. Staromiejska dzielnica Łucka leży w zakolu Styru, między rzeką a ulicami Kowelśką i Hłuszeć. Najłatwiej tu dotrzeć, tak jak do zamku, środkami komunikacji miejskiej kursującymi ul. Danyla Hałyćkoho (autobus #7, trolejbusy #1, 2, 6). Do najcenniejszych zabytków miasta należy łacińska katedra Świętych Apostołów Piotra i Pawła (Petro-Pawliwś-kyj kosteł, nerpo-IIaBjiiBCbKHH koctoi; Katedralnij 6). Świątynia została zbudowana wraz z kompleksem klasztor- nym dla jezuitów w latach 1616— 1640 według projektu Giacoma Bria-na. Od XVII do XVIII w. działała tu największa szkoła na Wołyniu, znana ze szczególnie bogatej biblioteki. W 1787 r. kościół ogłoszono katedrą i przebudowano. Diecezję zlikwidowano w 1948 r, a świątynię przeznaczono na magazyn. W 1970 r. w magazynie urządzono Muzeum Ateizmu. Biskupstwo przywrócono w 1991 r., < wtedy także wyremontowano kościół. o Pod katedrą są wielopiętrowe pod- 5 ziemia (pidzemella), kopane między z- XVI a XVIII w. Niestety, jeszcze w nie- ----- wystarczającym stopniu udostępnione zwiedzającym. Aby tam się dostać, <", trzeba obejść świątynię od prawej strony i przejść przez bramę. Wejście jest na końcu obudowanego drewnem korytarza. Rolę przewodnika pełni pewien hobbysta (^40985; zazwyczaj w sb. i nd. po 12.00). Miejsce to jest doprawdy niesamowite i w innej rzeczywistości ekonomiczno-organizacyj-nej byłoby głośną atrakcją. Podziemne korytarze ciągną się właściwie pod całym Starym Miastem. Tunele znaleziono pod kamienicami na ulicy Kafe-dralnij, pod ul. Danyła Hałyćkoho i w wielu innych miejscach. Gmach na lewo od katedry, naprzeciw bramy zamku, to wzniesiony na początku XVII w. klasztor Jezuitów (Jezujitśkyj monastyr, G3yiTCbKHH moHacTHp; Kafedralna 6), odrestaurowany 1970-1973. Z kolei usytuowana naprzeciwko świątyni charakterystyczna budowla to dzwonnica (dzwi-nycia, fl3Bmniia; Kafedralna 17) z 1539 r., jedyna pozostałość właściwej katedry łuckiej istniejącej od czasu założenia biskupstwa łacińskiego. W 1539 r. starą katedrę przebudowano w stylu renesansowym, a w 1724 r. barokowym. Spłonęła w 1781 r., co spowodowało przeniesienie głównej świątyni diecezji do opisanego powyżej jezuickiego kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Warto pójść do końca ul. Danyła Hałyćkoho. Jej perspektywę zamyka 115 «a r o g 116 renesansowa synagoga główna (syna-hoha, cHHarora; Danyła Hałyćko-ho 33), uważana za jedną z najpiękniejszych w dawnej Polsce, a obecnie jedna z najlepiej zachowanych na Ukrainie. Bóżnicę zbudowano w latach 1622-1626, przy czym udzielający przywileju Zygmunt III żądał, by spełniała także funkcje obronne. Dzięki temu synagoga o grubych murach (zwano ją nawet małym zamkiem) stanowiła odrębny fort, w którym gmina żydowska utrzymywała armatę wraz z obsługą. Poważnie uszkodzony w latach 1941^1944 budynek odrestaurowano w 1981 r. Dziś służy klubowi bokserskiemu. Koło synagogi zaczyna się ulica Ka-rajimśka, niegdyś zamieszkana przez Karaimów, sprowadzonych przez Witolda. Gmina karaimska była w porównaniu z halicką czy trocką stosunkowo nieliczna - na początku lat 30. XX w. liczyła 70 członków. Mała uliczka niebawem nabiera bardziej miejskiego charakteru. Neogotycki kościół ewangelicki (kircha, Kipxa; Karajimśka 16) z końca XIX w, zbudowany przez łuckich Niemców, służy obecnie wspólnotom protestanckim. Bardziej interesująca cerkiew Opieki Matki Boskiej (Swiato-Pokrowśka cerkwa, CBHTO-rioKpoBCLKa nepiosa; Karajimśka 11) nie ma ustalonej daty powstania. Mimo że sama budowla wygląda raczej na XVII-wieCzną, źródła ukraińskie podają, \± w 1583 r. przebudowano „bardzo starą cerkiew" (XIII w). Nie sposób tego ocenić na oko. Według niektórych autorów, znaczącym zabytkiem jest też cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego (Swia-to-Chrestowozdwyżenśka cerkwa CBdTO-XpeCTOBO3flBH>KeHCŁKa IjepKBa; Danyła Hałyćkoho 2), zbudowana jakoby w 1620 r. W rzeczywistości cerkiew, którą dziś można oglądać, jest rekonstrukcją wspartą na oryginalnym fragmencie prezbiterium kościoła Bazylianów (1647), wykonaną po pożarze w 1890 r., na dodatek kilkakrotnie potem przebudowywaną. Na Starym Mieście przetrwały inne budowle, pamiątki po licznych niegdyś klasztorach: XVIII-wieczny klasztor Szarytek (monastyr Szary-tok, MOHacTiip UlapHTOK; Katedralna 19), obecnie m.in. restauracja Komna Witowta-, klasztor Brygidek (monastyr Bryhitok, MOHacrap EpuriTOK; Ka-fedralna 16) z ok. 1624, teraz prawosławny męski monastyr Narodzenia Chrystusa; klasztor Bazylianów (monastyr Wasylianiw, MOHacrap Bacn-niaHiB; Jowa Kondzełewycza 5) z 1647 r., długi, narożny gmach, dziś podzielony na mieszkania; XVIII--wieczny (przed 1750 r.) klasztor Dominikanów (monastyr Dominikaniw MOHacTHp .HoMimKamB; Drahomano-wa 26, za bramą), z ładną fasadą kościoła, obecnie katolickie seminarium duchowne; dwuskrzydłowy klasztor Trynitarzy (monastyr Trynitariw, MOHacTHp TpiiniTapiB; Łesi Ukrajin-ky 22) z 1729 r. Są tam nadto kamienice budowane od XVI do XVIII w. (m.in. Puszkina 2), XVI-wieczny dom Puzyny (budynok Puzini, 6y,anHOK ny3ifri; Katedralna 23) oraz Gościnny Dwór (Hostynnyj dwir, rocTHHHHii p; Kafedralna 4) z początku XX w. Przedmieście z osią ulicy Jagiellońskiej (obecnie Prospekt Woli) przejęło rolę centrum, gdy z biegiem czasu Stare Miasto traciło na znaczeniu. W tym właśnie nowym centrum miasta stoi najbardziej znana budowla Łucka - cerkiew katedralna Świętej Trójcy (Swiato-Trojić-kyj kafedralnyj sobór, CB«To-Tpoir(bKHH Kae,npajiBHHH co6op; Hradnyj uzwiz 1), w istocie dawny kościół i klasztor Bernardynów. Kompleks budynków blisko Teatralnoho Majdana wzniesiono w latach 1752-1755, w miejscu drewnianego kościoła z 1643 r. Imponujący gmach, niegdyś rokokowy, mieścił groby okolicznej szlachty. W 1853 r. skasowano zakon bernardynów, a w 1867 r. przeznaczono świątynię na cerkiew prawosławną, dokonując w latach 1877-1879 przebudo- wy zacierającej dawny wygląd wnę-ii/.a. Można znaleźć duży dwuskrzydłowy gmach z dziedzińcem, dawny klasztor Trynitarzy (monastyr Tryni-i.nijiw, MOHacTHp TpiimTapiiB; Łesi I ikrajinky 22) z 1725 r. ut OŁYŃSKi •40 tys. mieszkańców '«3342 Leżący zaledwie 13 km od granicy .• Polską i 80 km od Łucka Włodzimierz Wołyński (ula. Wołodymyr- Wołynśkyj, BoJioflHMHp-BcmHHCbKHH) ust jednym z najstarszych grodów ru-¦¦kich. Założył go w II poł. X w. ksią- 1, kijowski Włodzimierz Wielki. 1'irrwsza wzmianka o miejscowości 1'uehodzi z 988 r., kiedy Włodzimierz >>.r,loszono stolicą Księstwa Włodzi- I1 ncrsko-Wołyńskiego i siedzibą bi-I- upstwa Cerkwi Kijowskiej. Pod rzą-1.1111 i Wsiewołoda, syna Włodzimie-1 .1 Wielkiego, i jego następców miasto rozwijało się szybko, dzięki 1'ułożeniu na skrzyżowaniu szlaków 1'ul.ska-Ruś i Węgry-Litwa. Na prze-li unie XII i XIII w. za rządów Roma-11.1 Halickiego zaćmiewał nawet Ki-h>w. W 1349 r. gród zajął Kazimierz Wielki, który też ustanowił biskup-• two łacińskie (istniejące do 1427 r.). I'nt cm Włodzimierz stał się obiektem lywalizacji polsko-litewskiej. Od M70 r. dostał się Litwie, a w 1431 r. uzyskał prawa miejskie. Od XV w. tracił znaczenie wobec prężniej szych miast: Lwowa, Łucka i Chełma. W I 569 r. wraz z całą Ukrainą został przyłączony do Korony. Później dzielił losy Wołynia: od 1793 r. w zaborze rosyjskim, od 1919 r. należał do Pol-»ki, w latach 1939-1941 pod okupa-c|i| sowiecką, między 1941 a 1944 |md okupacją niemiecką. We Włodzimierzu Wołyńskim urodził się św. męczennik Jozafat Kunce-wicz (ok. 1580-1623), bazylianin i bi-ukiip Smoleńska, najsłynniejsza chyba postać unii. Decydujące o rozwoju miast linie kolejowe poprowadzono tu dopiero podczas I wojny światowej - czynną do dziś Kowel-Sokal i zamkniętą Za-wada-Włodzimierz-Wojnica. Miasto utrzymuje połączenia kolejowe z: Czerwonohradem, Kijowem, Kow-lem, Lwowem, Podzamczem i Soka-lem, oraz autobusowe z: Czerwonohradem, Łuckiem (17 dziennie), No-wowołyńskiem (plus marszrutki) i Sokalem. /iedzanie Najbardziej eksponowanym zabytkiem miasta jest sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśkyj sobór, ycneHCbKHH coSop; Prykordonna 2). Lokalne przewodniki głoszą, że pochodzi on z 1160 r. Faktycznie, świątynia robi wrażenie, jakby dorównywała wiekiem kijowskiemu soborowi Sofijskiemu, ale tak naprawdę jest to historyczna mistyfikacja. Fragmenty murów rzeczywiście pochodzą z ok. 1165 r., z czasów fundacji księcia Mścisława (stąd druga nazwa: chram kniazia Mstysława, xpain KHa3s Mcth-cjiaBa), ale potem sobór był wielokrotnie niszczony, m.in. przez Mongołów, i przebudowywany, np. w XVII w. w stylu barokowym przez bazylianów. Na zdjęciach z poł. XIX w. widać na tym samym miejscu świątynię barokową z dwiema ośmiobocznymi wieżami, od 1829 r. częściowo w gruzach. Dopiero w latach 1895-1900 Rosjanie przystąpili do przebudowy katedry w „formach z XII w.", nadając jej wczesnośredniowieczny wygląd. Obok świątyni stoi pałac biskupów unickich, z elementami XV-wieczny-mi, ale zasadniczo przebudowany w latach 1968-1971. Cały kompleks otaczają średniowieczne wały miejskie. We Włodzimierzu są, rzecz jasna, piękne autentyczne zabytki, jak choćby XIV-wieczna cerkiew św. Bazylego (Wasyliwśka cerkwa, BacHjiiBCBKa uepKBa) na dawnym przedmieściu Ry-łowica. Na dawnym rynku zachował się barokowy kościół św. Joachima i Anny (kosteł sw. Joakyma j Anny, Kocreji cb. HoaKHMa 8 Ahhh; Herojiw 1), o o N 3 N 117 wzniesiony w 1752 r. przez bp. Adama Woynę-Orańskiego, zamknięty 1945-1992, obecnie czynny. Naprzeciwko stoi zdewastowany w czasach ZSRR jezuicki kościół Rozesłania Apostołów (kosteł Jezujitiw, KocTen e3yrriB; Herojiw) z lat 1718- 1755, zbudowany z fundacji starosty sło-nimskiego Ignacego Sadowskiego, według projektu P. Giżyckiego (lub ,z M. Radzimińskiego). Kościół był >¦ czynny do 1945 r., ale w 1992 r. zde-O cydowano o przekazaniu go cerkwi 5 ukraińskiej. I o Nazwa oddalonej o 7 km od "n włodzimierskiego dworca kolejowego oj wioski Zimno (ukr. Zymne, 3HMHe) "> pochodzi od rezydencji zimowej ksią-L żąt ruskich. Warto ją zwiedzić choćby co ze względu na warowny monastyr Świętogórski (Swiatohirśkyj monastyr, CB3TOripCbKHH MOHaCTHp), zbudO- wany przez Czartoryskich w 1495 r., w tym samym okresie co zamek w Łucku. Klasztor zajął miejsce wcześniejszej budowli, być może z XI w. Monastyr przebudowano w latach 1898-1900, a 75 lat później wyremontowano. W zespole klasztornym góruje pięć wież, a dominuje wzniesiona w latach 1495-1550 cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, YcneHCbica uepicBa) z podziemiami. Świątynia została zrujnowana w 1943 r., a następnie odrestaurowana. Uwagę zwraca także cerkiew Trójcy Świętej (Trojićka cerkwa, TpoIiibKa rjepKBa) z lat 1465-1475, według podania założona przez Włodzimierza Wielkiego. Warto też zajrzeć do refektarza (trapezna, Tpane3Ha). •1,9 tys, mieszkańców "o3633 Choć Beresteczko (ukr. Beresteczko, BepecreiKo) znalazło się na drugim miejscu listy najmniejszych miast na Ukrainie, to ma długą historię. Dziś można tu obejrzeć ładny późnobaro-118 kowy kościół farny Świętej Trójcy (Trojićkyj kosteł, TpoiubKira z 1733 r. Ufundowali go bracia Karczewscy dla trynitarzy (usuniętych w 1832 r.). Na wzgórzu w zachodniej części Beresteczka stoi pomnik nagrobny księcia Aleksandra Prońskie-go, kasztelana trackiego (murowanyj stowp na mohyli kniazia Pronśkoho, MypoBaHHH CTOBn Ha Morujii kh. TIpoHCB-Koro). Ta osobliwa budowla w kształcie obelisku, wzniesiona po 1631 r., jest ariańskim grobowcem, w którym srebrną trumnę ze zwłokami umieszczono niegdyś na I piętrze. Beresteczko, własność książąt Prońskich, było w tym czasie ośrodkiem arianizmu. Na tym samym wzgórzu kaplica św. Tekli (kapłycia Fekły KaiuiHttsi (DeKira) zbudowana w XVII w. na kopczyku kryjącym jakoby szczątki 5 tys. dziewic zamordowanych przez Mongołów. Przetrwała także mocno zniszczona późnobarokowa synagoga przy ul. Nabereżnoji z końca XVIII w., przebudowana po 1945 r. na mieszkania, obecnie opuszczona. Turystyczna atrakcyjność miasteczka wiąże się głównie z bitwą, jaką stoczyły tu między 28 a 30 VI 1651 r. wojska polskie króla Jana Kazimierza z połączonymi armiami Bohdana Chmielnickiego i krymskiego chana, Islama Gireja. Bitwa zakończyła się miażdżącym zwycięstwem wojsk królewskich. Pole bitwy (pole bytwi, nojie SiiTBi), rozciąga się na wschód od miejscowości, na polach wsi Plaszo-wa. Zginęły tu tysiące żołnierzy Chmielnickiego. Pochowano ich we wspólnej mogile na wyspie Żurawli-cha. W latach 1910-1914 Rosjanie wznieśli na niej pseudobarokową świątynię-pomnik „Kozackie Mogiły" pw. św. Jerzego (chram-pamjatnyk „Kozacki Mohyły"; xpaM-naM3THHK „Ko3aubKi Mofhjih"). Można tam zobaczyć przechowywane za szkłem czaszki i kości poległych. Obok ustawiono przeniesioną w 1912 r. ze wsi Ostrów cerkiew św. Michała (Mychajliwśka cerkwa, MnxafiJiiBCbKa itepKBa) z poł. XVI w, w której modlił się Chmiel- mcki przed bitwą. Jest tu także małe muzeum z eksponatami związanymi .t zdarzeniami 1651 r. Pole bitwy stanowi „rezerwat historyczno-pamiąt-kuwy" (^42084). Beresteczko leży na terenie pozbawionym linii kolejowych, ale przez miasteczko przebiega kilka ważnych ¦Img lokalnych. Przyjeżdżają tu au-mhusy z Łucka oraz z Dubna i Ra-1.1 echowa. • i,5 tys. mieszkańców i >lyka (ukr. Ołyka, OuiiKa) leży nad 1'uLyłówką (dopływ Horynia), na wschód od Łucka. Niegdyś ruska osa-ila, wzmiankowana w 1149 r., została potem stolicą księstwa. Należała do Kiszków, a od 1533 r. do ich dziedzi-111 w, Radziwiłłów. Wtedy była bastionem kalwinizmu. Od 1589 aż do 1939 r. stanowiła centrum ordynacji. W 1648 r. Ołykę spalili Kozacy, ale właściciele niezwłocznie ją odbudowali, uzyskując w 1654 r. prawa miejskie. W XIX w. bogaciła się na handlu .bozem i drewnem. Podczas I wojny •wiatowej pod Ołyką wojska rosyjskie i austriackie stoczyły zaciekłą bitwę. Dojazd do Ołyki jest nieco kłopotliwy. Najprościej autobusem z Łucka. Można także autobusem ulacji Równe-Łuck lub marszrutką ii.i tej samej trasie, o ile skręcają do i ilyki (trzeba pytać). Zmotoryzowani powinni wybrać drogę Łuck-Równe. /.a Dernem trzeba skręcić w prawo na 'Irogę Ołyka-Humań i jechać 6 km po przedwojennej kostce. Na kolej nie ma co liczyć, bo stacja Ołyka oddalona jest o 9 km od miejscowości. W Ołyce zachowały się ważne zabytki, niestety, poważnie /niszczone za władzy radzieckiej. Wszystkie zgrupowane są wokół za-ilrzewionego placu, będącego niegdyś rynkiem. Najważniejszym z nich jest „najpiękniejszy kościół barokowy w Polsce" - kolegiata Świętej Trójcy (Trojićkyj kosteł, TpoiiibKHH koctcji). Wzniósł ją wiatach 1635-1640 książę Albrecht Radziwiłł według projektów Benedetta Mollego i Giovanniego Ma-liverny. Stopień dzisiejszego zniszczenia tej przepięknej, jak wynika z przedwojennych zdjęć, świątyni woła o pomstę do nieba. Podczas I wojny światowej Rosjanie ukradli miedziany dach. Zniszczeniu uległo też kilka figur. Jednak było to niczym w porównaniu z dewastacją po 1945 r. Od lat 90. XX w. w kolegiacie trwają prace remontowe, ale przy takim nakładzie sil i środków mogą one co najwyżej odwlec moment zawalenia się kościoła. Resztki bogatego wyposażenia wystawiane są we Lwowskiej Galerii Obrazów. Jeżeli brama ogrodzenia kolegiaty jest zamknięta, wtedy trzeba rozejrzeć się po parku. Osobę z kluczem znaleźć można zwykle przy którejś z budek. Warto obejść kolegiatę ścieżką na prawo od frontu. Z tyłu świątyni stoi dzwonnica kolegiaty, a na prawo, w ogrodzie wśród płotów, najstarszy rzymskokatolicki kościół na Wołyniu, śś. Piotra i Pawła (Petropawliwśkyj kosteł, IleTponaBjiiBCBKHH KOCTen). Jest różnie datowany - 1450 r., 1550 r. -jednakże swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie w 1612 r. Kościół przechodził ciekawe koleje losu. Był główną świątynią Ołyki, kościołem kalwińskim, potem nic niezna-czącą kaplicą. Dziś, wobec zniszczenia głównej świątyni, ponownie awansował do roli miejscowego kościoła katolickiego (przyjeżdża tu co niedziela ksiądz z Łucka). Klucz mają robotnicy z kolegiaty. Ważnym zabytkiem Ołyki jest zamek Radziwiłłów. Zbudował go w 1554 r. kanclerz litewski, książę Mikołaj Radziwiłł, zwany Czarnym. Renesansowy pierwotnie gmach kilkakrotnie przebudowywano. Zamek, potężna twierdza, był nader często i daremnie oblegany w latach 1591— 1648. Turków, Tatarów i Kozaków witano wówczas ogniem z 202 armat. S o ¦< 01 -o cc Zamek przeszedł gruntowne remonty wl883iwl914r. Został obrabowany w czasie I wojny światowej, ale aż do upadku II Rzeczypospolitej służył za rezydencję Radziwiłłom. W czasach ZSRR urządzono tu szpital psychiatryczny, jednak o charakterze na wpół otwartym, tak że turysta może przejść przez bramę wjazdową i obejrzeć czworoboczny dziedziniec, przechadzając się wśród pacjentów. W głębi dziedzińca stoi ogromna wieża zegarowa - przez jej bramę wchodzi się do zdziczałego niegdysiejszego parku oraz na XVII-wieczne wały, będące elementem vaubanowskiego systemu fortyfikacji. W Ołyce zachowała się jeszcze brama miejska z I poł. XVII wieku. •244,9 tys. mieszkańców '0362(2) Leżące nad rzeką Uście Równe (ukr. Riwne, PiBHe) rozwinęło się w ostatnich 150 latach. Przyczyniła się do tego budowa kolei oraz obecność koszar wojskowych. Jeszcze w czasach II Rzeczypospolitej Równe ustępowało Łuc-kowi pod względem znaczenia administracyjnego, choć przewyższało konkurenta liczbą mieszkańców. Niemcy ustanowili w Równem stolicę okupowanej Ukrainy. Dziś miasto jest ośrodkiem odrębnego obwodu. Pochodzenie nazwy, choć z pozoru banalnej, nie zostało wyjaśnione. Wedle jednych chodzi w istocie o „równinę", wedle innych o miasto otoczone rowami wypełnionymi wodą. Komun",'. Pfjf'-,«-., Dworzec kolejowy mieści się przy ul. Prywokzalnij 1 (w291258). Przechowalnia bagażu (całą dobę, sztuka 1,50 hrn) działa w szarym budynku na prawo od dworca (wychodzi się peronami). Przedsprzedaż biletów kolejowych: Kikwidze 16a (o291402). Dojazd: trolejbus #3, autobusy #8, 9). Do miasta można się dostać także z odległej o 12 km stacji węzłowej Zdolbunów (dojazd pociągiem lokalnym lub marszmtką z dworca autobusowego). Ze stacji Równe odjeżdżają pociągi do miast: Iwano-Frankiwśk, Kijów, Kiwerce, Kostopol, Kowel, Krasne, Lwów, Łuck, Maniewicze, Mińsk (dni nieparz.), Mizocz, Moskwa, Odessa (dni nieparz.), Olewsk, Petersburg, Ryga, Sarny, Symferopol, Szepietówka, Warszawa (raz dziennie), Udryck, Zdołbunów (13 dziennie). Ze stacji Zdolbunów pociągi jadą do: Charkowa, Iwano-Frankiwśka, Kijowa, Lwowa, Ługańska i Użhorodu. Dworzec usytuowany jest przy Kyjiwśkij 34. Kasy pracują całą dobę. Informacja: •h004. Dojazd: trolejbus #3, marszrutka #32. Z Równego można dostać się autobusem do miejscowości: Beresteczko, Brześć, Chmielnicki, Chust, Czer-niowce, Czerwonohrad, Dubno, lwa- tyfundia magnackie Ordynacja ołycka była przykładem typowej posiadłość, magnackiej. Takie obszary wiel-2 właśnośo ziemsk,e? przetrwały do nadejścia Sowietów w 1939 ,. choć juz wtedy bardzo okrojone. Największym latyfundium w dziejach Wołynia była ordynacja ostrog-ska własność Ostrogskich, wywodzących swe pochodzenie od Rurykowiczow. Dobra Ostrogskich zajmowały 11 tys. km? z kilkudziesięciu miastami i kilkuset wsiami. Ordynacja istniała od 1618 r. do 1753 r., kiedy zostata podzielona. Inne wielkie posiadłości na Wołyniu to Sanguszkowszczyzna na Poiesiu (3,3 ^ km*) Zb™z"a, i (2 6 tys km?) w okolicach Krzemieńca oraz dobra Czartoryskich (2,5 tys. km2). Włosc i ołycka była nieco mniejsza (750 km?, 35 wsi, miasteczko Ołyka), ale zachowała się j w jednej rodzinie aż do wybuchu II wojny światowej. 120 no-Frankiwśk, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kijów (12 dziennie), Lwów, Łuck (11 dziennie), Mozyrz (sb.-nd.); Nowogród Wołyński, Ostróg, Pińsk, Tarnopol, Truskawiec, Warszawa (raz dziennie), Winnica, Zasław (pn.-pt.), Złoczów (pn.-sb.), Żytomierz. Główną ulicą miasta jest Soborna, przedwojenna Trzeciego Maja, a jeszcze wcześniejsza Szosowa. Równe nie sprzyja poruszaniu się własnym samochodem. Na Sobornij czyhają dziesiątki nieoczekiwanych ograniczeń, zakazów i nakazów, za którymi czai się chmara policjantów. Wiele jest ulic icdnokierunkowych i ślepych. Na zwiedzanie wystarczy jeden dzień. 1 Iotele w Równem reprezentują raczej średni standard, zwłaszcza, w stosunku do cen pokoi. Najdogodniej usytuowane są Ukrajina (Soborna 112; w227976; jedynka 78 hrn, dwójka 150 hrn) oraz lepszy Myr (Mickiewicza 32; s221255; jedynka 100 hrn, dwójka 125 hrn, apartament 2-poko-lowy 160 hrn, apartament 3-pokojo-wy 190 hrn). Jednakże najlepiej wybrać Turyst (Kyjiwśka 36; ^267413; icdynka 70 hrn, dwójka 120 hrn, luks 150 hrn), koło dworca autobusowego. |cst wygodny, a poza tym można - korzystając z pobliskich przystanków tnarszratek - urządzić w nim bazę do zwiedzania niemal całego Wołynia. Oferta gastronomiczna jest dość skromna. Większość lokali skupia się przy Sobornij i Prospekcie Myru. Kafe Soborne (Soborna 92; 10.00-23.00) nteruje kuchnię domową, lody i koktajle mleczne. Lion Kafe-Bar (Sobor-tta 198; 18.00~2.00) to oświetlona halogenami piwnica. Ciekawsze są lokale na Prospekcie Myru. Droga restauracja Faraon (Prospekt Myru 15; tr220877; 12.00-24.00), a zwłaszcza sąsiadujący z nią Pańs Bar (Prospekt Myru 15; 11.00-24.00), z rzadko spotykanymi na Ukrainie specjałami, jak herbaty smakowe i prawdziwe wieloskładnikowe koktajle mleczne. Dobrą pizzę i sałatki można też dostać w okrągłym barze na dworcu autobusowym (dania na wynos; całą dobę). Apteki Majdan Nezałeżnosti 3 (całą dobę); Gedeon Richter (Posztowa 2, pn.-pt. 8.00-20.00, sb.-nd. 9.00-16.00), Panacea (Sobór-na 94; pn.-pt. 8.00-20.00, sb.-nd. 9.00-14.00), Soborna 96 (pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-16.00, nd. 9.00-16.00). Banki Nacionalnyj Bank Ukiajina (Petlu-ry 10), Oszczadnyj Bank (Majdan Nezałeż-nosti 1). Biura turystyczne Interspiwdrużnist (16-ho Łypnja 3la), Inturyst-Riwne (Mickewy-cza 32; hotel; —263510, intour@intour.vt. rovno.ua), Riwneturyst (Kyjiwśka 36/1; B66975). Domy handlowe Centralnyj Uniwermah (Soborna 17), Widin (Kurczatowa 2). Filharmonia Drahomanowa 20. Poczta Główna Soborna 56; rozmównica: Soborna 38. Pogotowie ratunkowe h03. Policja -02. Polikliniki Dziecięca nr 1 (Czornowota 72; s230235), dziecięca nr 2 (Peresopnyć-ka 168a; -220923), miejska nr 1 (Mirjusz-czenka 25a; -237048), miejska nr 2 (Soborna 94; H222283). Przychodnie Dziecięca miejska (Czornowo-ła 72; s230235), dziecięca obwodowa (Kyjiwśka 60; —288611), obwodowa (Kyjiwśka 78; h288656). Straż pożarna -01. Choć wzmiankowane już w 1282 r., przez długie stulecia pozostawało niewiele znaczącą miejscowością. Należało najpierw do Ostrogskich, a w 1723 r. dostało się, jako posag, Lubomirskim. Prawa miejskie uzyskało, jak się zdaje, pod koniec XV w., ale potem wielokrotnie niszczyli je Mongołowie i kozacy. W XVI w. istniała w Równem duża gmina żydowska. Lubomirscy uczynili zeń ośrodek swoich dóbr na Wołyniu i rezydencję 3 3 121 ¦.S#ii r. o Ol c 122 na ponad 200 lat. Właścicielem i mieszkańcem Równego był m.in. Stanisław Lubomirski, najbogatszy człowiek w Polsce, kontrkandydat Stanisława Augusta Poniatowskiego do korony królewskiej. W 1793 r. znalazło się w zaborze rosyjskim. W 1857 r. miasto przecięła szosa Ki-jów-Brześć, a 12 V 1873 uruchomiono na tej samej trasie kolej. Dzień ten zdecydował o rozwoju Równego. Rosjanie ulokowali tu duże oddziały wojskowe, dlatego było określane nawet jako obóz warowny. Po krótkotrwałym okresie rządów ukraińskich (pierwsza połowa 1919 r.), od sierpnia 1919 r. w granicach II Rzeczypospolitej. W latach 30. XX w. Żydzi stanowili ponad 70% mieszkańców, Polacy 10%. Jak w wielu innych miastach Wołynia, II wojna światowa oznaczała koniec układu etniczno-społecznego ustanowionego przez stulecia. Od 1939 do 1941 r. Sowieci przeprowadzali deportacje Polaków w głąb ZSRR. W latach 1941-1944 w Równem mieściła się siedziba Komisariatu Rzeszy „Ukraina". Niemcy rozstrzelali ponad 100 tys. osób: byli tn żydowscy mieszkańcy Równego i okolic oraz jeńcy wojenni. W czasach .' S KR Równe miało opinię ukraińskie-i.u ośrodka narodowego o antykomunistycznym obliczu, m.in. w 1947 r. uszkodzono pomnik Stalina. Odpowiedzią władz sowieckich była usilna msyfikacja, zmieniono nawet brzmie-ii nazwy na rosyjskie (Równo). Reak-liyła przewidywalna - w ostatnich . 11 ach ZSRR, podczas puczu Janaje-:burzono pomnik Lenina, a w re-iidum za niepodległością Ukrainy i wała miażdżąca większość. icczkę po mieście najlepiej rozpo-od Sobornej, głównej ulicy Rów- Nazwa, choć sprawia wrażenie iiycznej, obowiązuje dopiero od r. W czasach ZSRR nazywała, się nslcą, a przed wojną - Szosową, n zaś Trzeciego Maja. Współcze- sne miano zyskała od głównej budowli miasta, soboru Zmartwychwstania (Woskresenśkyj sobór, BocKpeceHctKHH co6op; Soborna 39) z 1895 r. Ufundował go car Aleksander III. Budowla z zewnątrz przypomina nieco warszawski sobór św. Marii Magdaleny. Była zamieniona w latach 1962-1991 na Muzeum Ateizmu. Obecnie należy do autokefalii ukraińskiej. Także przy Sobornij stoi neogotycki kościół Narodzenia NMP i św. Antoniego (kostioł, KocTen; Soborna 137) z lat 1897-1899. Wzniesiono go z fundacji księcia Romana Sanguszki ze Sławuty, wedle projektu K. Wojcie-chowskiego, w miejscu, gdzie wcześniej (od 1548 r.) wznosiły się kolejno trzy inne kościoły katolickie. W 1927 r. zyskał imponujące polichromie i witraże. W 1958 r. zamknęły go władze komunistyczne i przeznaczyły na dom muzyki kameralnej i organowej (budynok kamernoji ta orhannoji muzyky), którym pozostaje do dziś. W trakcie „przebudowy" ukradziono wyposażenie, a przede wszystkim - rozebrano częściowo dwie wieże z fasady głównej. Warto spod kościoła przejść na pobliską Szkiłną, główną ulicę dawnej dzielnicy żydowskiej- Zachowało się tu sporo zabytkowej zabudowy i dwie bożnice. Godna swego miana ldasycy-styczna Synagoga Wielka (Wełyka Sy-nahoha, BejiHKa CnHarora; Szkilna 33) pochodzi z początku XIX w. Po wojnie urządzono w niej magazyny, sklepy oraz salę sportową Awangard. Synagoga Mała (synahoha, cimarora; Szkilna 41) jest późniejsza (ok. 1850 r.). Została gruntownie wyremontowana i być może powróci do funkcji kultowych, bo w mieście działa gmina żydowska. We wnętrzu przetrwały ślady malowideł. Jeszcze jedna budowla o charakterystycznej architekturze stoi za rogiem, przy ul. Zamkowej 20. Nieopisana w źródłach, ani nieutrwa-lona w świadomości mieszkańców, jest być może domem modlitwy z przełomu XIX i XX w. o z 3 C < < 123 Cennym zabytkiem Równego jest zachowana w enklawie starej zabudowy pośród blokowiska, 50 m od rogu ul. Szewczenka i Prospektu Myru, drewniana greckokatolicka cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, YcneHCbKa uepicBa; Szewczenka 113) z 1756 r. Jest tam „łańcuch zasad moralnych" (łanciuh ustojiw moralnych), do którego w XVIII w. przykuwano pokutników. Zainteresowani Wołyniem powinni zwiedzić Muzeum Krajoznawcze (Krajeznawczyj Muzej; a223367). Zajmuje ono duży budynek gimnazjum męskiego (himnazija, riMHa3ia; Draho-manowa 19; 10.00-18.00; 1 hrn) z 1839 r. do miast: Beresteczko, Brody, Brześć, Chmielnicki, Chocim, Czerniowce, Czerwonohrad (co 2. dzień), Iwano--Frankiwśk, Kijów, Kołomyja, Kowel, Krzemieniec (13 dziennie), Lublin (raz dziennie; pn., czw.), Lwów, Łuck, Młynów, Poczajów, Radziwiłłów, Równe (55 dziennie), Ryga, Tarnopol (11 dziennie), Truskawiec, Warszawa (raz dziennie; wt, pt.), Zloczów, Żytomierz. ;. i «!¦ wiwsiśa Wielkiego wyboru nie ma. Jest tu tylko jedna restauracja i jeden hotel, ale na niezłym poziomie, w kompleksie Serpanok (Danyła Hałyćko-ho 53; ^41802; dwójka 20 hrn, luks 127 hrn). • 41,6 tys. mieszkańców «tr3656 Nad rozsławioną przez Słowackiego Ikwą (dorzecze Prypeci) leży Dubno (ula. Dubno, Ay6iro). Wraz z Ostro-giem, Krzemieńcem i Poczajowem stanowi najatrakcyjniejszy region Wołynia i zarazem jest jednym z najlepiej przygotowanych do przyjęcia turystów miast Ukrainy. Warto od razu wybrać się do księgarni (w budynkach na prawo od zamku) po aktualne publikacje. Nazwa pochodzi od lasu dębowego, w którym założono osadę Dubienka, poprzedniczkę dzisiejszego miasta. omui ociąg Ważna przelotowa stacja kolejowa, ul. Zaliznyczna, leży daleko od centrum. Dojazd: wszystkimi autobusami oprócz #3. Informacja: s20036. Utrzymuje połączenia z miejscowościami: Charków, Iwano--Frankiwśk, Kijów, Krasne, Lwów, Łu-gańsk, Mińsk (dni nieparz.), Rafałów-ka |pt.-nd.), Równe, Ryga, Sarny, Użhorod, Zdołbunów. Z dworca autobusowego (ul. Zabrania 26) - dojazd: wszystkimi autobusami i marszmtkami; infor- 124 macja: u42632 - kursują autobusy Bank Danyła Hałyćkoho 62. Poczta Danyła Hałyćkoho 15. Poliklinika Hruszewśkoho 105; h41680. Przychodnia Lwiwśka 53; ^41032. Pierwsza wzmianka o Dubnie pochodzi z 1099 r. W XIII w. należało do Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, a od 1340 r. - do Litwy. Od połowy XIV w. stacjonowała tutaj silna załoga ] polska. W 1507 r. miasto uzyskało i prawo magdeburskie. Od XIV w. należało do Ostrogskich, od 1619 r. do Za-sławskich, a w 1673 r. przypadło Lu-bomirskim. Była tu jedna z najważniejszych we wschodniej Europie gmin żydowskich, rozwijająca się jut od XIV stulecia. W latach 1774-1794 odbywały się w Dubnie słynne czterotygodniowe jarmarki zwane kontrak tami. Mieszkał tu Wojciech Bogusławski, którego teatr dawał w mir ście przedstawienia. Zaborca rosyjst i przeniósł kontrakty do Kijowa (iu Kontraktową płoszczę), co spowoilu wało gospodarczy upadek miast.i W 1813 r. zmarł w Dubnie Tadcus Czacki, a w 1847 r. odwiedził je Ilu noriusz Balzak, jadący do pałacu Han skich w Wierzchowni. W latach 1920-1939 miasto należało do Polski, będąc też ośrodkiem kolonistów czeskich. W czasie okupacji sowieckiej, a następnie niemieckiej powtórzył się typowy dla Wołynia schemat: ludność polską deportowano w głąb ZSRR, a Żydów Niemcy wymordowali w getcie. Clowna atrakcja miasta - zamek (za-inok, 3aM0K; Zamkowa 7a) - stoi nad I kwą, na lewym brzegu rzeki. Założył V,i i w poł. XV w. jeden z książąt Ostrogskich, Wasyl Piękny. Budowlę muro-waną zaczął wznosić w 1492 r. hetman Konstanty Ostrogski. W 1577 r. .;imek odparł atak Tatarów. W XVII w. .ostał przebudowany w stylu renesan-¦jiwym. Zyskał wtedy dwie wieże, na mgach od strony miasta, a także do-; W dolinie pośród wzgórz zwanych O Górami Krzemienieckimi leży Krze-3 mieniec (ukr. Kremeneć, KpeMeHeuh). ------ Wzgórza nadają okolicy wygląd typowy raczej dla sąsiedniego Podola. Ten malowniczy region zwano dawniej Szwajcarią Wołyńską. Administracyj-nie należy do obwodu tamopolskiego. Jest zapewne jedynym miastem wołyńskim, funkcjonującym w świadomości wszystkich pokoleń Polaków dzięki Juliuszowi Słowackiemu. Należy do najczęściej odwiedzanych przez turystów miejsc Wołynia. Niestety, przyciąga to także złodziei (należy wystrzegać się zabierania przygodnych przewodników do samochodu, szczególnie jadąc na Górę Bony). Do Krzemieńca można się dostać właściwie tylko autobusem (ewentualnie marszrutką). Zlokalizowany w północnej części miasta dworzec autobusowy [Dubenśkij 175; e22244) utrzymuje stałe połączenia z miejscowościami: Brody, Brześć, Brzeżany, Buczacz, Chmielnicki, Czerniowce, Dubno (16 dziennie), Iwano-Frankiwśk, Kijów, Kowel, Lublin (czw), Łanowce, Łuck, Poczajów (12-20 dziennie), Równe, Tarnopol (14 dziennie), Zahajce. Stacja kolejowa, na Dubenśkij, w dół za dworcem autobusowym, jest nieczynna. Prowadzona jest tylko przedsprzedaż biletów na pociągi z Dubna, Równego i Tarnopola. Krzemieniec ma słabą bazę turystyczni 26 ną. Jedyny czynny hotel to Ometa (107-ji Kremenećkoji dywiziji 14a; ®26797, 26047). Pokoje: jedynki, dwójki, czwórki wyposażone są w TV i telefon, do dyspozycji gości jest też parking (20 hrn od osoby). Restauracja Wołyń (Dubenśka 148) jest tania, ale nie należy do najlepszych. Lepiej poszukać czegoś w centrum, w barach - Akcent (Słowaćkoho 3; tr24680); Bona (Szewczenka 1); Oho (Dubenśka 132; ©24377); Ometa (prowułok Szewczenka 1; q22542). W tym ostatnim przy odrobinie szczęścia można dostać tzw. kabinę, gdzie podają normalny obiad. Banki Awal (Bazarna 9), Oszczadbank (Szewczenka 59), Ukrsocbank (Teksylny-kiw la). Biuro turystyczne Kremenećke biuro podo-roże) ta ekskursij (Szewczenka 36/1; h27) Dom handlowy Ometa (Dubenśka 132), Kramnycja Kozacka (Dubenśka 1; catą dobę). Poliklinika Szewczenka 103; «24554. Miasto szczyci się długą historią. Już w X w. istniał tu gród ruski. Następnie należał do Księstwa Halicko-Wo-łyńskiego. W 1226 r. daremnie oblegał go król węgierski Andrzej, a w 1240 r. - równie bezskutecznie -Mongołowie. W 1321 r. wszedł w skład Litwy, a w 1569 r. z całym Wołyniem został włączony do Korony. W 1438 r. uzyskał prawa miejskie. Od tego czasu osiedlali się tu także Żydzi, tworząc jedną z najważniejszych gmin na Wołyniu. W 1539 r. starostwo krzemienieckie otrzymała królowa Bona. Wtedy na jej cześć krzemieniecką górę nazwano Górą Bony. Miasto zyskiwało znaczenie jako ośrodek oświaty. W 1638 r. założono pierwsz.i drukarnię i szkołę. Podczas powstani.i Chmielnickiego miasto i zamek koni piętnie zniszczyły oddziały kozaków M. Krywonosa. Krzemieniec znalami się w zaborze rosyjskim. W 1805 i Tadeusz Czacki założył słynne Li ceum Krzemienieckie, dzięki któremu miasto zwano Atenami Wołyńskimi. W 1809 r. przyszedł na świat Juliusz Słowacki. Po I wojnie światowej miasto wróciło do Polski. W latach 30. XX w. Żydzi i Ukraińcy stanowili po 45% mieszkańców, a Polacy 10%. We wrześniu 1939 r. wkroczyła do Krzemieńca Armia Czerwona. Władze sowieckie deportowały Polaków w głąb ZSRR. Niemcy z 7 tys. miejscowych Żydów zamordowali 800, a pozostałych umieścili w obozie pracy przymusowej w Białokrynicy. Miasto leży w wydłużonej dolinie niewielkiego potoczku. Oś doliny stanowi główna ul. Szewczenka, przedwojenna Szeroka. Pośród gmachów i /uca się w oczy po prawej stronie po-u;zny barokowy kompleks kościoła i klasztoru Jezuitów (budiwla jezu-nlśkoho kolehiumu, 6yaiBjia e3yrrcb- iiro KoneriyMy; Licejna 4). Stoi on przy uliczce równoległej do głównej uterii miasta. Kościół wzniesiono Acdług projektu P. Giżyckiego w la-ur.h 1731-1743 z fundacji Wiśnio- \ icckich. W 1832 r., po powstaniu li- iupadowym, został zamieniony na ¦ ¦¦rkiew i spustoszony. W okresie międzywojennym powrócił do katoli- ków, a dziś, jako cerkiew Przemienienia Pańskiego, pełni funkcję prowizorycznej świątyni prawosławnej. Obok kościoła stoi właściwy gmach kolegium jezuickiego - zbudowany w 1740 r., a przebudowany na potrzeby szkolne w 1804 r. (połączono go wówczas ze starszym gmachem dawnego klasztoru Bazylianów) - siedziba słynnego Liceum Wołyńskiego. Po zamknięciu uczelni urządzono tu w 1832 r. prawosławne seminarium duchowne, potem szkołę żeńską. W 1920 r. ponownie otwarto Liceum Krzemienieckie, zespół różnych szkół nawiązujący do tradycji oświatowych miasta. Od 1991 r. znów jest tu uczelnia - tym razem Pedahohicznyj Ko-ledż im. Szewczenka. W dawnym ogrodzie licealnym na tyłach kompleksu stał do 1921 r. dom rodzinny Juliusza Słowackiego. Pamiątki po Słowackim można znaleźć w Krzemieńcu w kilku miejscach, najwięcej przy ul. Słowaćkoho. Turyści najczęściej odwiedzają ozdobiony nienadzwyczajnym popiersiem poety, dłuta Wasyla Borodaja, dworek Januszewskich, dziadków Słowackiego (Słowaćkoho 16). Poeta mieszkał tu w latach 1814-1828. Budynek jest obecnie poddawany remontowi generalnemu. Ma w nim powstać Mu- '.łynna szkoła powstała w 1803 r. jako gimnazjum założone przez Tadeusza Czackiego (1/65-1813). Był to podówczas główny ośrodek kultury polskiej na pofudniowo-wschodnich Kresach. W 1819 r. dotychczasowe gimnazjum przemieniono w Liceum Wołyńskie, umacniając pozycję szkoły. Wykładało tu wielu znakomitych profesorów, m.in. Joachim Lelewel, Władysław Mickiewicz i Euzebiusz Słowacki. Uczono siedmiu języków obcych, przedmiotów ścisłych humanistycznych, muzyki, rysunku, nawet szermierki i jazdy konnej. Szkoła miata gabi-let mineralogiczny z bogatymi zbiorami, pracownię fizyczną, kolekcję 20 tys. monet iraz bibliotekę zawierającą 50 tys. tomów. Byt tu także znakomicie utrzymany ogród bo-,iniczny. W 1816 r. placówka liczyła 600 uczniów. Uczelnię po niespełna 30 latach ist-uenia zlikwidowali Rosjanie w 1832 r., w akcjach represji za powstanie listopadowe. Zbiory naukowe wywieźli do Kijowa, a ogród botaniczny wycięli. Kadra liceum została /.itrudniona w nowo utworzonym kijowskim Uniwersytecie św. Włodzimierza (obejmu-i.|i 16 z 20 etatów), poprzedniku dzisiejszego Uniwersytetu Szewczenki. S o N i. 3 o g c OJ 128 zeum Juliusza Słowackiego, sfinansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RE Po tej samej stronie jaru, dosyć wysoko na zboczu (dojście ul. Staroho Detjuka), usytuowany jest cmentarz tunicki (Tunyćkyj cwyntar, TymnibKiiH upnu-Tap; Staroho Detjuka) z empirowym grobowcem Salomei Becu, matki Juliusza Słowackiego. W miejscowym muzeum (Szewczenka 90; s22704) jest dział poświęcony poecie. Upamiętnia go także pomnik dłuta Wacława Szymanowskiego, postawiony w 1909 r. w opisanym poniżej kościele św. Stanisława. W Krzemieńcu zachowała się w dużym stopniu zabudowa z ostatnich 300 lat. Można wypatrzyć zabytkowe kamienice i bardzo ładne dworki Przedmiejskie, otoczone, zgodnie z miejscową tradycją, drzewami orzecha włoskiego. Pośród tej malowniczej zabudowy jest jeszcze kilka ważnych zabytków. Poniżej kościoła jezuickiego zachowała się ładna kamienica z przełomu XVII i XVIII w., zwana Bliźniętami Krzemienieckimi (Kremenećki błyznjuky, ICpeMeHeubici 6jih3hk>kh; Me-dowa 3), o podwójnej fasadzie, ale nie-rozdzielona wewnętrzną ścianą. Po drugiej stronie ul. Szewczenki, stoi barokowy klasztor Franciszkanów (Fran-cyskanśkyj klasztor, paHujicKaHCbi<™ KnauiTop; Szewczenka 53), ufundowany w 1606 r. przez Wiśniowieckich. W 1832 r. został przebudowany na sobór św. Mikołaja, czynny do dziś. Niedaleko wznosi się rzymskokatolicki kościół św. Stanisława (kosteł sw. Stanisława, KocTeji cb. CramcjiaBa; Szew-czenka 30), zbudowany w latach 1853-1857, wzorowany na kościele św. Katarzyny w Petersburgu, ostoja Wspólnoty polskiej. Dwie ciekawe budowle są jeszcze w północnej części miasta, w pobliżu miejsca, gdzie ul. Szewczenki przechodzi w Dubenśką. Klasztor Reformatów (monastyr Re-formatoriw, MOHacriip PetjiopMaTopiB; Szewczenka 92) ufundował w 1750 r. Stanisław Potocki. W 1807 r. klasztor trafił w ręce bazylianów, a po zniesieniu unii w 1832 r. przebudowano go w stylu bizantyjskim na katedrę prawosławną. Obecnie mieści się tu, założony jeszcze przez Rosjan, prawosławny żeński klasztor Objawienia Pańskiego. Sąsiaduje z nim drewniana cerkiew Podniesienia Krzyża (cerkwa Wozdwyżennia Czesnoho Chresta, Dubenśką 7) z XVIII w. Warto jeszcze zwiedzić trzy cmentarze. Na cmentarzu polskim (polśkyj cwyntar, nojibCbKHJi rtBiimap; Ołeny Pcziłki) jest charakterystyczna kaplica Moczulskich. Na cmentarzu mona-sterskim (Monastyrśkyj cwyntar, MoHacrapcbKHH iiBHHTap), nad ulicami Łesi Ukrajinky i Dowhą, dawniej zwanym Bazyliańskim, są groby profesorów Liceum Krzemienieckiego. Spoczywa tam min. botanik Willibald Besser i matematyk M. Ściborski. Na cmentarzu żydowskim (Tewrejśkyj cwyntar, GBpeBcbKHH uBHHTap), przy ul. Piddiwy-czij (odchodzącej od Dubenśkoji), czynnym być może już w XV w, jest lalka oheli (kaplic grobowych). W jednym z nich spoczywa podobno filozof Izaak Ber Lewinsohn (zm. 1860). Co ciekawe, zachowała się także synagoga - jest to po przebudowie obecny budynek dworca autobusowego. Odrębną atrakcją Krzemieńca będzie zapewne wycieczka na Górę Bony, zwaną przez Ukraińców po prostu Boną (BoHa). Najwyższe wzniesienie Wołynia (407 m n.p.m.) urywa się ponad miastem stromym stokiem. Dojście na szczyt prowadzi ul. Zamkową, która rozpoczyna się w miejscu, gdzie ul. Szewczenka przechodzi w Wynny-czenka (na południu miasta). Na krawędzi urwiska widać malownicze ruiny zamku (zamok, 3aMOK). Zamek murowany wzniósł w tym miejscu wielki książę litewski Witold na początku XV w. Kiedy starostwo krzemienieckie przeszło w ręce Bony, królowa nakazała przebudowę w stylu renesansowym. W 1648 r. zamek zdobyły i zniszczyły oddziały kozackie M. Krywonosa, i od tego czasu pozostaje ruiną. Wspaniały jest stąd widok miasta i Gór Krzemienieckich. Przy ładnej pogodzie można zobaczyć nawet Ławrę Poczajowską. «CZAJÓW •8,7 tys. mieszkańców "b3546 1'oczajów (ukr. Poczajiw, nowam), malowniczo położony w paśmie wzgórz zwanym Woroniaki, jest jednym z największych ośrodków kultu maryjnego na Ukrainie, wspólnego dla prawosławnych i grekokatolików, ;i także rzymskich katolików (modlił się tu Słowacki). Przypomina raczej rozległą wieś dzielącą się na Nowy Po-czajów (wokół Ławry) i odległy o 3 km Stary Poczajów. Najlepiej przyjechać tu w wielkie święta religijne: 28 sierpnia - w dzień Zaśnięcia Matki Boskiej (swiato Uspinnja, cbjito ycnimia) oraz 10 września - w dzień św. Hioba. Dzieje poczajowskiego klasztoru ¦¦ icgają XIII w., kiedy w grotach chronili się przed światem pustelnicy prawosławni. Wówczas objawiła się Mat-k.-i Boska Poczajowską. Ludowy kult usankcjonowała sędzina łucka Anna I lujska, wystawiając w 1598 r. cer-hrw Zaśnięcia Matki Boskiej. Umie-¦.(i ta tu cudami słynącą ikonę, którą utrzymała w 1559 r. z Konstantyno-l>nla. Klasztor stał się jednym z głównych ośrodków prawosławia, czemu pizyjała założona w 1618 r. drukarnia. W 1713 r. Ławra przeszła w ręce unickich bazylianów. Szczególne zna-• rnie miało wstąpienie do klasztoru i. u osty kaniowskiego, Mikołaja Po-nukiego. Ufundował on wiele bu-'luwli nadających klasztorowi dzisiej-v wygląd. W 1779 r. cudowną ikonę koronowano koronami przysłanymi przez papieża Klemensa XIV, co pozwoliło INnzajowowi uchodzić za Częstochowy grekokatolików. Ponieważ zakonnicy poparli powstanie listopadowe, W 1833 r. oddano klasztor duchowień-••iwu prawosławnemu. Uznano go wówczas za czwartą pod względem znaczenia świątynię carstwa rosyjskiego. Ławra była pod patronatem carów, którzy słali do Poczajowa coraz to nowe bogate dary. W czasach II Rzeczypospolitej klasztor pozostał w rękach prawosławnych. Oszczędzony przez II wojnę światową, w czasach ZSRR służył za szpital. Obecnie znów pełni funkcje religijne, jest stale odnawiany i upiększany, a w hierarchii świątyń Ukrainy zajmuje drugie miejsce - za Ławrą Peczerską. Co ciekawe, zważywszy położenie geograficzne, jest to silny ośrodek prawosławia uznającego patriarchat moskiewski. Or1..- ¦ Orientacja w miasteczku nie jest złożona: dwie główne ulice, krzyżują się przy Ławrze; szosa przelotowa zwie się Wozzjednanja, a jej przecznica -Szewczenka. Do Poczajowa najwygodniej dojechać od strony Krzemieńca marszrutką (pętla pod samym klasztorem, czas przejazdu 40 min; 2 hrn). O kilometr od klasztoru oddalony jest przystanek autobusowy (ul. Wozzjednannja w dół), skąd odjeżdżają lokalne autobusy do Tarnopola i Radziwiłłowa, pełniącego rolę dworca kolejowego dla Poczajowa (przesiadki na Lwów). Skromny hotel Poczajiw (e1249; pok. 2-4-os.; 5 hrn) mieści się przy pł. Wozzjednannja 3. Klasztor stoi na wysokim wzniesieniu i góruje nad okolicą. Przypomina założenia charakterystyczne dla Austrii czy Śląska i nie jest to podobieństwo przypadkowe, bo główny architekt założenia, Johann Gottfried Hof-fman, został sprowadzony przez Mikołaja Potockiego właśnie ze Śląska. Centralną budowlą Ławry jest wspaniale usytuowany na krawędzi wzgórza, rokokowy sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśkyj sobór, ycneHCbKHH co6op), zbudowany według projektów Hoffmana w latach € o 3 z- -a O n N Ol "o- 129 1771-1783. Bogato zdobiony (ale nie są to oryginalne freski) sobór mieści sześć tysięcy pielgrzymów. Wnętrze kryje dwie wielkie świętości klasztoru: w głównym ołtarzu cudowna ikona Matki Boskiej oraz w nawie głównej kamień z odbiciem stopy Matki Boskiej (widtysk stopy) wraz z naczyniem z cudowną wodą. W podziemnej kondygnacji soboru jest jeszcze ,z trzecia świętość Ławry Poczajowskiej: >j relikwie św. Hioba (moszczi prepo- 0 dobnoho Jowa), przełożonego klaszto-5 ru w I poł. XVII w. Aby obejrzeć te re----- likwie, należy obejść sobór aż do koń- 01 ca platformy widokowej, wejść do tzw. >- galerii i pójść długimi schodami i ko-!? rytarzami aż do końca. Inne budowle klasztoru to min. cerkiew św. Trójcy (Swiato-Trojićka cerkwa, CBsrro-Tpo-njtKa uepKBa) z 1649 r., gmach klasztoru zbudowany w latach 1771-1780, 65-metrowa dzwonnica (dzwi-nycia, a3BJHHiia) z 11-tonowym dzwonem (można z niej podziwiać rozległą panoramę) i dom arcybiskupa z 1825 r. Warto zwrócić uwagę na sobór Świętej Trójcy (Trojićkyj sobór, Tpo'iip,KKH coSop), wzniesiony w latach 1906-1912 staraniem miejscowego działacza Czarnej Sotni, mnicha Wi-talisa. Z tą oryginalną budowlą wiążą się dwa znane nazwiska. Projekt jest dziełem Aleksija Szczusewa, a mozaiki na zachodniej i południowej fasadzie stworzył wybitny artysta rosyjski, Nikołaj Rerich. Należy pamiętać, że w Ławrze Poczajowskiej obowiązuje odpowiedni ubiór i zakaz robienia zdjęć. Oba te wymogi są egzekwowane, zwłaszcza od turystek. W Poczajowie są dwa muzea: historii chrześcijaństwa (Szewczenka 14a, ¦sól320) i malarza I. Chworostećkoho (Łosiatynśka 12; ^61845). 813,8 tys. mieszkańców -03654 Nad Horyniem, przy ujściu Wilii, leży Ostróg (ukr. Ostroh, Ocrpor), jeden 130 z najstarszych ruskich grodów na Wo- łyniu. Miejscowość jest dawną siedzibą Wielkiego magnackiego rodu wołyńskiego - Ostrogskich. pierwsza wzmianka o mieście pochodzi Z HOO r. Nestor wymienia w swej kronice Ostróg jako „miasto z zamkiem"- Litewski książę Lubart nadał gród rodowi nazywającemu się odtąd Ostrogskimi. Dalsze dzieje miasta ściśle wiązały się z losami tej rodziny. Od 1386 r. Ostróg stanowił część Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prawa miejskie otrzymał w 1528 r. Było tu także duże skupisko Żydów. Z władców Ostroga należy wymienić Konstantego II (przełom XVI i XVII w.), ktory utworzył ważne ognisko oświaty, zakładając drukarnie i Akademię Ostrogską. W latach 1609-1753 miasto było ośrodkiem ordynacji, na początku XVII w. największej w Rzeczypospolitej (24 miasta i zamki, 392 wsie). W 1626 r. wygasła książęca linia Ostrogskich, co przyczyniło się do upadku miasta, pognębionego jeszcze w 1648 r. spaleniem podczas ataku kozaków. W 1772 r. Ostróg dostał się w ręce Jabłonowskich (skonfiskowano im majątek za udział w powstaniu styczniowym). W 1793 r. znalazł się w granicach Rosji, a w 1920 r. powrócił do Polski. Ponieważ miasto leżaJo na samej granicy polsko-so-wieckiej, niektóre domy na przedmieściu nieszczęśliwie znalazły się po ,,tarntej" stronie. W latach 30. XX w. Żydzi stanowili dwie trzecie mieszkańców Ostroga. Zajęty we wrześniu 193 9 r. przez Armię Czerwoną, a w 1941 r. przez wojska niemieckie powtórzył - schemat typowy niemal dla "Wszystkich miast wołyńskich należących doII Rzeczypospolitej: ludność polską -wywieziono na Syberię, a po wkroczeniu armii hitlerowskiej nastąpiły rozstrzeliwania Żydów (8,5 tys. ofia* spośród 10,5 tys. mieszkańców). Do Ostroga najlepiej dojechać autobusem lub maiszmtką z Równego (37 kursów). Pętlęmarszrutek znaleźć można koło urzędu stanu cywilnego, przy Prospekcie Nezałeżnosti 81. Sta-i ja kolejowa oddalona jest od granic miasta o 14 km. Dosyć drogi hotel Wilija (ct30456; jedynka 60-65 hrn, dwójka 120 hrn) m ieści się przy Prospekcie Nezałeżnosti i, w oddalonym od ulicy budynku na wzniesieniu. Przy tej samej ulicy jest poczta (nr 7) i bank Ukrajina (nr 5). W Ostrogu na gości czeka prowincjonalna restauracja Ostroh (Tatarska 2; s22630, 22534), przy przecznicy na początku Prospektu Nezałeżnosti, naprzeciw zamku. Ceny są niskie, menu przeciętne, m.in. miejscowy specjał zakuska po-ostrohśky, rodzaj bitek (3,20 hrn). Najciekawszy zabytek to zamek książąt Ostrogskich (zamok, 3aM0K; Aka-dcmyczna 5), na wzgórzu u początku prospektu Nezałeżnosti. Zamek robi imponujące wrażenie, zwłaszcza oglądany u podnóża tzw. Murowanej Wieży. Dzisiejszy wygląd zawdzięcza pod- jętej na początku XVII w. przebudowie murowanego gmachu wzniesionego sto lat wcześniej przez Konstantego I. Po 1620 r., z wygaśnięciem rodu Ostrogskich, zamek niszczał. Na przełomie XIX i XX w. budowlą zajęło się Kijowskie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, a od 1910 r. Bractwo im. Ostrogskich, które w latach 1914-1915 odnowiło obiekt. W skład zamku wchodzą: gotycka XIV-wiecz-na Murowana Wieża (Węża Murowana, jest to nowa nazwa); Nowa Baszta lub Okrągła z końca XVI w. (Nowa, Kruhła, baszta), zwieńczona attyką polską; oraz mieszcząca się wewnątrz murów zamkowa cerkiew Objawienia Pańskiego (Bohojawłenśka cerkwa, EoroaBneHcsKa inepKBa). Wbrew temu, co głoszą przewodniki ukraińskie (i przewodnicy), cerkiew nie jest budowlą z 1521 r., ufundowaną przez Konstantego I Ostrogskiego. Autentyczna cerkiew popadła w ruinę po 1648 r. i w takim stanie pozostawała do końca XIX w., kiedy Rosjanie zbudowali nową świątynię w tzw. stylu bizantyjskim, wykorzystując relikty Zamek był świadkiem dramatu nieszczęsnej Haiszki Ostrogskiej (1 539-1582), najlepszej partii I Rzeczypospolitej. Pierwszy sięgnął po bogactwa 14-letniej Halszki Dymitr San-guszko, starosta czerkaski, poparty przez stryja dziewczyny. Zalotnik podstępem opanował zamek i zmusił popa do udzielenia ślubu. Wieści o tym zdarzeniu dotarły do Warszawy i wywołały gniew królewski. Skazano zaocznie obu intrygantów na karę śmierci. Sanguszko uciekł z żoną do Czech, ale pościg przekroczył granicę i dogonił zbiegów. Piętnastoletniej wdowie król wyznaczył nowego wybranka - wielkopolskiego wojewodę Górkę. Ale to małżeństwo uznano za nieważne. Rozwścieczony wojewoda rozpoczął oblężenie klasztoru, w którym schroniła się Halszka z matką. Podczas oblężenia dziewczyna została po raz trzeci wydana za mąż, tym razem za księcia Olelkowicza Słuckiego. Tymczasem Górka zdobył klasztor i porwał Halszkę do rodzinnych Szamotuł. Pozostawała ona w zamknięciu prawie 20 lat, do śmierci wojewody w 1 573 r. Po raz pierwszy wolna, chciała wyjść za mąż za Jana Ostroroga, ale rodzinna intryga udaremniła te plany. W 1 576 r. jedna z najczarniejszych postaci dramatu, stryj Halszki, książę Konstanty Wasyl Ostrogski, zmusił ją do przepisania fortuny na siebie i syna. Halszka wpadła w melancholię, która rychło zmieniła się w obłąkanie. W literaturze (Józef Szuj-ski Halszka z Ostroga) i malarstwie (Matejko Kazanie Skargi) księżniczka Ostrogską przedstawiona jest jako upoetyzowana bohaterka. W rzeczywistości była to ociężała umysłowo istota, którą doprowadzono do choroby, ponieważ miała ogromną fortunę, j O 131 i o Dl O u 01 N >> N T3 tu- 132 dawnego kości0ja yj jMurowanej Wieży, jak przecj wojną, mieści się interesujące małe muzeum. Prezentuje m.in. stare ikon.y( makiety zamku itd. (1 hrn, dzieci 0,50 nrn). Naprzeciw zamku wznosi się miejscowa fara, kościół Wniebowzięcia NMP (Uspenśkyj kosteł; ycneHCBKiiS KOCTeu; Knjaziw Ostroźkych 3a) o złożonej historii. By} tu niegdyś kościół Dominikanów s XV w., później przebudowany na barokowy/ spalony w pożarze miasta w i§89 i, następnie odbudowany w \ gpg r pod absurdalnym warunkiem wła(jz rosyjskich, że „otrzyma zupełnie inny kształt niż poprzedni". Świątyńbyła zamknięta wiatach 1959-l99Q i służyła jako hala sportowa. Z kościołem sąsiaduje odbudowana w 1995 r kaph'ca (wedle pierwowzoru z 1771 r.j. Przy ulicy obok kościoła 2achował się XVIII--wieczny miejski znak graniczny (meżowyj miśjcyj stOwp; MeacoBHH inicbKHH cTOBn; Krijaziw ostroźkych). Drugą świątynią katolicką Ostroga był kościół św. Xrójcy należący do klasztoru KapuCy„ów (monastyr ka-pucyniw, MOHacTllp KanynHH)B; Semi-narśka 2). Kla.sztOr zbudowano po 1750 r., funkcjc>riowa) jj0 1832 r. Później służył ja^o siedziba bractwa prawosławnego, seminarium nauczycielskie i szkota od 1994 r- ma tu siedzibę wyższą uczelnia, Akademia Ostrogska. Nawiąaije do tradycji sławnej szkoły działającej w latach 1576-1636. Z innych za^y^,^ na uwagę zasługują fragmenty dawnych umocnień. Imponuj%Ca brama Łucl 3 ¦o 3 o Węża Kramariw (Prospekt Swobody 16; ^723939; 11.00-23.00). Kawiarnia i restauracja na trzech piętrach średniowiecznej wieży. Zołotyj Wepr (Rynek 17; s726794; 12.00-21.00). Nastrojowe wnętrze w starych piwnicach, ogromny wybór dań, ceny umiarkowane (za pełny obiad ok. 10-15 hm). Menu w jęz. ukraińskim i angielskim. Pizzerie: Czelentano (Kniazia Romana 7; ¦B725942); Kano (Pekarśka 28, n767426); Kmtopljana chata |Słowaćkoho 16; o741 825); Niu-Jork (Stefanyka 4; n741147); Omo (Zamarstyniwśka 1; n728028); Pepe-roni (Franka 75; h762791); San-Remo (Ze-łena 14; h781788). Cyrk Horodoćka 83. Filharmonia Czajkowśkoho 7. Kluby i kompleksy sportowe Centralny Stadion Ukrajina (Łypowa Aleja 5); kompleks sportów wodnych (Kniahyni Ol-hy 114); Pałac Sportu (pł. Petruszewycza 1). Teatry Opera i Balet im. Franka (Prospekt Swobody); Ukraiński Teatr Dramatyczny im. Zańkowećkoji (Łesi Ukrajinky 1), Pierwszy Ukraiński Teatr dla Dzieci i Młodzieży (Hna-tiuka 11), Młodzieżowy im. Kurbasa (Kurba-sa 4), Polski Teatr Ludowy (Kopernyka 42), Teatr Armii Ukraińskiej (Horodoćka 38), Te-atr-Studio Woskresinnia (Prospekt Peremo-hy 5), Lalek (pł. Danyła Hałyćkoho 1). Apteki Informacja ^067; 700-riczczia Lwowa 1 (n721864), Mykołajczuka 9 (s597554; całodobowa), Kopernyka 1 (^726616), Łep-koho 11 (s724955; całodobowa), Dudajewa 3/14 (h725087). Banki Dnister (Perejasławśka 6a i pł. Hałyć-ka 15); Lwiw (Szewczenka 17), Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Kopernyka 4), Ukrajina (Chimiczna 4, Czopowśkoho 2, Kopernyka 14), Ukrinbank (Wołodymyra Wełyko-ho 18); Zachidno-Ukrajinśkyj Komercijnyj Bank (Łewyćkoho 67). Biura podróży, agencje turystyczne Biuro podorożej ta ekskursij (Kostiuszka 18; 138 w741101), Centr fewropy (Kostiuszka 18; tr727671, centrevr@is.lviv.ua), Hałekspo-tur (Wynnyczenka 30; ^765988), Hałintur iDombrowśkoho 6; =721941), Inturyst (pł. Mickewycza 1; »726751; w hotelu Żorż), Lwiwturyst (Stryjśka 12; o725052), Suput-nyk (Ohijenka 18; h729503). Domy towarowe Centralny) Uniwermah (Szpytalna 1), Lwiw (Kniahyni Olhy 106), Lwiwśkyj Centralny] Uniwermah (Danyły-szyna 6; Rynok 32). Informacja miejska Miśkdowidka (bO63, 742222). Internet Dudajewa 12, Dudajewa 15, Kniazia Romana 12/14, Łesi Ukrajinky 43, Prospekt Swobody 7, Zełena 16. Konsulat RP Franki 110 (=760544, 760547). Księgarnie Pł. Mickewycza 8, Franki 16 (antykwariat), Franki 21, Furmanśka 5, Fur-manśka 14, Prospekt Szewczenka 8. Mapy Knyhy (Hryhorenka 4; h727666) Poczta Główna Słowaćkoho 1 («065). Pogotowie ratunkowe bO3. Policja hO2. Przychodnie Dziecięca kliniczna (Orlyka 4; w931888), miejska kliniczna (Użhorodś-ka 1; h720562), obwodowa kliniczna (Czer-nihiwśka 7; =755020), zakaźna (Pekarśka 54; =753926), Hospis (Kotlarewśko-ho 53a; =353287). Samochody - serwis Autoserwis LTD (Wołodymyra Wełykoho 58; =632118), Car-Ser-wis (Czornowoła 5; =521941); Lwiw-Awto (Horodoćka 282; =624223); Peugeot (Chlib-na 4; =216915); Ukrserwis (Nekrasowa 36; 7x759112), Volkswagen (Buźkowa 13; ¦»700676), WTP (Bujka 14; =423668). Stacji obsługi samochodów szukać należy także na 19. kilometrze prowadzącej do granicy drogi E40, we wsi Bartatów (Bartatiw). Stacje benzynowe Bohdaniwśka 100, Chutoriwka, Horbaczewśkoho 16, Hryca-ja 8, feroszenka 15, Kulparkiwśka 101, Kul-parkiwśka 224, Kyjiwśke szosę 7. km, Lin-kolna 10, Nadijna la, Petlury 1, Piwko-ło 14, Profesora Bujka 14, Riasziwśka 6, Rudnenśka 1, Rudnenśka 14, Rudnenś-ka 30; Stryjśka 200, Szewczenka 200, Waszyngtona 5, Wołodymyra Wełykoho 50. Straż pożarna =01. Szpitale, polikliniki Czornowoła 45a (=727756), Ruska 20 (=741249), dziecięca (Wyhowśkoho 32; =627207), dziecięca (Rymljanyna 2; =756946), stomatologiczna (Pekarśka 69a; =755560). Taksówki =083, 331516, 393333, 393434, 626062. Miasto założył w poł. XIII w. książę lulicko-wołyński Daniel jako siedzibę ¦.wojego syna Lwa, od którego pocho-il/.i nazwa. Lew przeniósł tutaj dwór Przemyśla, sprowadził też Niemców i i )rmian. W 1272 r. Lwów został stołu.) księstwa. W latach 1340-1349 i.:cz litewskiego księcia Lubarta ¦i /eniesiono w nowe miejsce. Lokacja i prawie magdeburskim nastąpiła 1356 r. Jako stolica województwa i.kiego szybko się rozwijało (wodo-i.mi, kanalizacja, mennica, prawo lądu od 1444 r). Głównym źródłem I' u hodów był zysk z handlu z krajami wantu - nazywano Lwów „bazarem .i'Modniej Europy" - oraz zrzemio-i Działało 30 cechów zrzeszających ¦mieślników 133 specjalności. Od V do XVIII w. pozostawał najważ-irjszym miastem południowo-¦. scliodniej Rzeczypospolitej. i )d początku miasto miało charak-i wielonarodowy. Mieszkali tu Pola-Ukraińcy (Rusini), Niemcy (domi-i|;|cy do XVI w), Żydzi (25% już w XVI w.) i Ormianie. Był siedzibą trzech metropolii kościelnych: łacińskiej (przeniesionej z Halicza, w 1412 r. podniesionej do rangi biskupstwa), prawosławnej (od 1539 r. biskupstwo, od 1700 r. unicka) i ormiańskiej. W XVI i XVII w. szybki rozwój gminy żydowskiej zahamowało ograniczenie obszaru zamieszkiwania tej społeczności do jednej tylko ulicy. Większość Żydów opuściła wtedy Lwów, wynosząc się do Brodów. Ormianie zasymilowali się z ludnością polską. Ośrodkiem społeczności ruskiej (ukraińskiej) było prawosławne Bractwo Stauropigijskie, działające od II poł. XV w. W 1608 r. założono jezuicką szkołę średnią, podniesioną w 1661 r. do rangi akademii (Uniwersytet Lwowski). Kryzysy XVII w. nie ominęły Lwowa. Bezskutecznie oblegały miasto oddziały Tatarów, potem wojska Bohdana Chmielnickiego, a w 1704 r. ograbili je Szwedzi pod pozorem kontrybucji. Kolejna epoka w dziejach Lwowa rozpoczęła się wraz z I rozbiorem Polski, kiedy to jako pierwsze z dużych miast Rzeczypospolitej trafił w ręce zaborców. W 1772 r. ustanowiono Lwów stolicą Królestwa Galicji i Lodo-merii, co przez ostatnią ćwierć XVIII w. i cały wiek XIX sprzyjało jego szybkiemu rozwojowi. W 1811 r. zaczęła wychodzić słynna „Gazeta Lwowska" (wydawana do 1939 r.), a w 1817 r. ufundowano Zakład Naro- R 1 1 iftnar mówit o sobie, iż jest „opętany Lwowem". Poeta, którego właściwie nazwisko ii/miało Jan Marian Hescheles (1901-1972), pochodzący ze spolonizowanej rodziny żyli iwskiej, zyskał uznanie jeszcze w II Rzeczypospolitej. Po wojnie na emigracji, nigdy nie iii/wolił, aby Lwów nawet w najciemniejszych latach PRL-u zniknął ze świadomości Po-ików-do historii przeszły jego audycje na falach Radia Londyn, szczególnie piękna piosnka Księżyc nad Lwowem. Po 1989 r. w Polsce zaczęto na nowo interesować się twór-/uścią Hemara, zresztą nigdy - mimo zakazów cenzury - o nim nie zapomniano. We wowie wciąż można znaleźć tropy piewcy „miasta siedmiu pagórków, poezji i najpięk-i"'|szych kobiet" - można choćby odnaleźć dawne mieszkanie artysty (ul. Hnatiuka 11, i.iwna Jagiellońska, II p., od podwórza), w którym spędził dzieciństwo i młodość. O- 139 1 dowy im. Ossolińskich. Od poł. XIX w. Lwów stał się także centrum odrodzonej kultury ukraińskiej. Działała m.in. Ruska Tr'ojca (Hołowacki, Wahiłewicz, Szaszkiewicz), a w 1848 r. powstało wydawnictwo Hałyćko-Ruś-ka Matycia. Bodźcem gospodarczym było otwarcie w 1861 r. linii kolejowej, łączącej Lwów z Krakowem i siecią europejską. Po uzyskaniu przez Galicję autonomii, stołeczny Lwów został g siedzibą organów państwa: Sejmu >O Krajowego, Wydziału Krajowego i Ra-§ dy Szkolnej Krajowej. Swobody poli-""" tyczne, elektryfikacja w 1893 r., zało-żenię sieci telefonicznej w 1898 r., ¦ 2 industrializacja i boom inwestycyjny o - wszystkie te czynniki spowodowa-.- ły, że w przededniu I wojny świato-wej Lwów był nowoczesnym miastem europejskim o kwitnącym życiu kulturalnym i politycznym. Uderzająca w tym okresie jest liczba wydawanych gazet (m.in. polski „Kurier Lwowski", ukraińskie „Diło") oraz działających stowarzyszeń (Macierz Polska, Towarzystwo Historyczne, Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza, Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej, Naukowe Towarzystwo im. T. Szewczenki). Na przełomie stuleci Lwów skupiał przedstawicieli Młodej Polski, z Kasprowiczem, Staffem i Korab-Brzo-zowskimi na czele. Lata I wojny światowej uczyniły Lwów obiektem walk, najpierw między armiami Austro-Węgier i Rosji, potem między Polakami i Ukraińcami, wreszcie z bolszewicką konnicą S. Budionnego. Miasto znalazło się w granicach Polski, stanowiąc, jak niegdyś, główny ośrodek południowo--wschodniej Rzeczypospolitej. Było wielkim ośrodkiem nauki, kultury, siedzibą rozlicznych gazet i wydawnictw oraz partii politycznych. Ukraiński ruch narodowy skupiał się wokół wybitnej postaci metropolity greckokatolickiego, Andrija Szeptyćkoho. 140 Był również jednym z największych ośrodków kultury żydowskiej w Polsce. W przededniu II wojny światowej Polacy stanowili 50% mieszkańców, Żydzi 33%, Ukraińcy 16%. 22 IX 1939 r. oddano miasto, bez walki, w ręce Sowietów, w zamian za prawo polskich żołnierzy do udania się na emigrację bądź pozostania w kraju (ZSRR nie dotrzymał umowy). Panowanie sowieckie oznaczało ogromne prześladowania ludności. Trwały masowe aresztowania, deportacje w głąb ZSRR, których ofiarą padali przedstawiciele inteligencji tak polskiej, jak i żydowskiej czy ukraińskiej. Po wybuchu wojny niemiecko--sowieckiej NKWD rozstrzelało ponad 8 tys. osób. Wkroczenie Niemców nie zakończyło prześladowań. W nocy z 3 na 4 VII 1941 r. Niemcy wymordowali grupę wybitnych przedstawicieli kultury polskiej (zginęli wtedy m.in. K. Bartel, T Boy-Żeleński i R. Longchamps de Berier). Od 1 VIII 1941 r. Lwów należał do Generalnej Guberni. Niemcy zamordowali tu 160 tys. Żydów, przede wszystkim podczas akcji zbrojnej przeciwko deportacji w czerwcu 1943 r. W mieście miała siedzibę Komenda Obszaru nr 3 ZWZ AK. W lipcu 1944 r. podczas ataku Armii Czerwonej oddziały AK przystąpiły do zdobywania miasta. Sowieci rozbroili te oddziały, internując żołnierzy lub zmuszając ich do wstąpienia do wojska. Po II wojnie światowej większą część ludności polskiej wysiedlono na Ziemie Odzyskane, głównie do Wrocławia i na Dolny Śląsk. Ogółem miasto opuściło 80% przedwojennych mieszkańców. W czasach ZSRR Lwów stał się głównym ośrodkiem ukraińskich dążeń patriotycznych: można powiedzieć, że tu właśnie pojawiły się pierwsze impulsy, które przyniosły współczesną niepodległość Ukrainie. Jeszcze w latach 40. represjonowano ukraiński ruch narodowy związany z cerkwią greckokatolicką; uwięziono m.in. dostojników tego Kościoła z jego metropolitą J. Slipym. W latach 60. pojawili się dysydenci, tzw. szes-lydesiatnyky (sześćdziesiątnicy). Dążenia niepodległościowe wybuchły z całą siłą wraz z osłabnięciem ZSRR. W 1987 r. powstało Towarystwo lewa, stawiające sobie za cel pobu-il/.enie ukraińskiego odrodzenia narodowego. Już w 1988 r. odbyły się pierwsze demonstracje. W 1991 r. reaktywowano archidiecezje - rzymskokatolicką oraz greckokatolicką (ukra-msko-bizantyjską). lwów ma wyjątkowo bogatą zabudowę historyczną. Planując zwiedzanie najlepiej posługiwać się planem (do kupienia w księgarniach i kioskach, np. Lwów - turystyczne mapy miasta /.a 5 hrn). Śródmieście w 1998 r. zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Sercem miasta jest rynek (rynok, Phhok) o wymiarach 142 na 129 m. Wytyczono go zapewne przed 1381 r. Pośrodku wznosi się klasycystyczny ratusz (ratusza, paTyma; Rynok 1) z 1835 r., zbudowany według projektu [. Markla i F. Treschera. Obecnie jest siedzibą Rady Miejskiej. Warto wejść po 350 stopniach na 65-metrową wieżę ratusza, aby podziwiać fantastyczny widok na miasto. Rynek otaczają 44 kamienice o wielkiej wartości historycznej. Renesansowy Pałac Bandinellich (Rynok 2) z 1593 r., przebudowany w latach 1737-1739, jest obecnie w remoncie generalnym. Na początku XVII w. został kupiony przez Włocha, Roberta Bandinellego, który w 1629 r. uzyskał przywilej królewski na prowadzenie poczty do Włoch; dlatego po remoncie władze miasta chcą umieścić tu muzeum poczty. Sam budynek uważany jest za jeden z najlepszych przykładów późnego renesansu we Lwowie. Kamieni- ca Czarna (Rynok 4) z lat 1573-1580, rozbudowana w 1596 r. (II piętro) i w 1884 r. (III), mieści Muzeum Historyczne (Istorycznyj Muzej, s720671; 10.00-17.00, w sezonie do 18.00) - jedno z najbogatszych muzeów ukraińskich. Wśród eksponatów wyróżnia się kolekcja enkołpionów (krzyży relikwiarzowych). Wspaniała kamienica Królewska zwana też pałacem Korniaktów (Rynok 6) zbudowana została w 1580 r. wedle projektu Piotra Barbona i Pawła Rzymianina dla kreteńskiego kupca, osiadłego we Lwowie, Konstantyna Korniakta. W 1640 r. przeszła na własność Sobie-skich. Jan III Sobieski nie był jedynym królem przebywającym w kamienicy. W 1634 r. przeleżał tu miesiąc chory na ospę Władysław IV. W 1686 r. podpisano w niej traktat Grzymułtowskiego sankcjonujący podział Ukrainy. Warto obejrzeć piękny renesansowy dziedziniec, zwany włoskim. Pałac arcybiskupi (Rynok 9) z 1634 r., przebudowany w XIX w., był siedzibą łacińskich metropolitów lwowskich. Zatrzymywali się w nim królowie Zygmunt III Waza i Władysław iy a w 1673 r. zmarł tutaj Michał Korybut Wiśniowiecki. Pałac Lu-bomirskich (Rynok 10) z 1763 r., projektu Jana de Witte, pełnił rolę rezydencji namiestników Galicji, a w poł. XIX w. przeszedł na własność ukraińskiego towarzystwa Proswita, stąd jego obecna nazwa Dom Proswi-ty (budynok Proswity). 30 VI 1941 r. działacz OUN, Jarosław Stećko, ogłosił tutaj „Akt odnowienia niezależności Ukrainy" - proklamację państwa ukraińskiego pod skrzydłami hitlerowskich Niemiec. Obecnie pałac mieści ekspozycję mebli, porcelany i fajansu (s743388; śr.-nd. 10.00-17.00) od renesansu do XX w, z wyrobami niemal wszystkich manufaktur wschodniej Polski oraz wiedeńskimi, miśnieńskimi i angielskimi Wedg-wood. Meble sprowadzono w XIX w. na potrzeby prywatne z Wiednia, Berlina i Paryża. O- Ol 3 141 I "O Ol ¦§ M 142 Pier:"!*Ś3 rołi»it!«!^w;:- Pochodząca z 1589 r. kamienica Wenecka (Ry-nok 14) została wzniesiona przez Pawła Szczęśliwego dla konsula weneckiego, Antonia Massariego. Nad portykiem wejściowym obejrzeć można -lwa św. Marka, godło Wenecji oraz datę 1600, wybitą na pamiątkę renowacji budynku. XV-wieczna kamienica Weninga (Rynok 17) przebudowana w stylu rokoko, jest siedzibą Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej i ziomkostw ukraińskich, założonych przez wychodźców z Lubelszczyzny i Małopolski. W kamienicy Gutterera (Rynok 18), z lat ok. 1533-1557, przebudowanej w 1785 r., działa najstarsza apteka lwowska „Pod Złotym Jeleniem", wywodząca swe początki od apteki Macieja Zięt-kiewicza, otwartej w 1574 r. XVI--wieczna kamienica Ubaldinich (Rynok 21) należała do emigranta flo-renckiego, wroga Medyceuszy, Ripa Ubaldiniego, znanego z bajecznego bogactwa. Mieszkał w niej Jerzy Mi-chotek (1921-1995), autor piosenki Tylko we Lwowie. Wspaniałym przykładem architektury manierystycznej jest kamienica Szolc-Wołfowiczow- ska (Rynok 23), z 1630 r. Na narożniku II piętra zachowała się kompozycja rzeźbiarska Chrzest Chrystusa, prawdopodobnie dłuta Hermana van Hut-tego lub Sebastiana Czeszko. Oprócz niej na fasadzie obejrzeć można stiu-kowe portrety mieszczan lwowskich, zapewne wzorowane na konkretnych postaciach, uzupełnione przez oblicza Błazna i Czarta. Pomysł na taki wystrój, typowy dla sztuki zachodniej, Szolc-Wolfowiczowie przeszczepili z Wrocławia, który był ich rodzinnym miastem. W kamienicy tej mieszkał wybitny poeta Szymon Szymonowie (1558-1629). Kamienica Gieblowska (Rynok 24), w obecnej postaci z 1527 r., przebudowana w 1920 r, mieści oddział Muzeum Historycznego. Kamienica Heppnerowska (Ry- nok 28)zl610r., to kolejny znakomity pomnik lwowskiego renesansu. Należała do rajcy i lekarza, Pawła Heppnera. Warto zwrócić uwagę na kamienne obramowania portalu wejściowego i okien, a także na obfitość wyobrażeń lwów - symbolu miasta (jest ich aż 20). Pałac Korytowskiego (Rynok 29) z 1768 r., z wychodzącym na Teatralną podwórzem, zwanym niegdyś „pasażem Andreolliego". W poprzedniczce tej kamienicy mieszkał poeta, Józef Bartłomiej Zi-morowicz (1597-1677). Kamienica Mazanczowska (Rynok 31) z 1714 r., to późny, ale piękny przykład kamienicy renesansowej, dodatkowo ozdobionej fasadą w stylu art deco (proj. B.Wiktora, 1923 r.). Późnobarokowa kamienica Gielazynów (Rynok 36) z 1778 r. jest dziełem P.D. Gibauta. W latach 1784-1785 mieszkał w niej ks. Józef Poniatowski, służący wtedy w armii austriackiej. Zwracają uwagę konsole balkonowe w postaci lwów trzymających w paszczach ludzkie głowy. XVII-wieczna kamienica Zu-chorowiczowska (Rynek 40) została przebudowana w stylu późnobaroko-wym w 1771 r. Efektem tej modernizacji jest zachowana do dziś dekoracja typu rocaille, upiększona balkonem z ażurową, kutą kratą. Kamienica przy Rynku 45 nie ma nazwy, pochodzi z 1790 r. W okresie międzywojennym był tam słynny Atlas, miejsce spotkań lwowskiej bohemy (Kasprowicz, Wittlin, Schulz i Hemar), a w 1924 r. urodził się tu Adam Hanuszkiewicz, reżyser i aktor. Dojazd na Rynek tramwajami: #2 oraz w jedną stronę - # 1 (w kierunku z dworca na Podwale) i #9 (w przeciwną stronę). Przez południowo-zachodni kraniec rynku prowadzi przejście na pł. Katedralną. Stoi tu katedra łacińska Wniebowzięcia NMP (Łatynśkyj Ka- k-dralnyj Sobór, JlaTiiHctKHfi Miiii Co6op; pł. Katedralna; 6.30-18.00; w nd. może być zamknięta wcześniej), wzniesiona z fundacji Kazimierza Wielkiego w latach 1360-1493, wedle projektu Piotra Stechera, m.in. przez wrocławskich architektów Mikołaja Gansecke i Hanusa Bleche-ra. Wiatach 1760-1778 w stylu rokokowym przebudował ją Piotr Polej ow-ski. 1 IV 1656 r. król Jan Kazimierz złożył tu słynne Śluby Lwowskie. Ołtarz główny, barokowy, pochodzi z lat 1766-1771. Uwagę zwracają posągi Ojców Kościoła dłuta Macieja Po-lejowskiego (1768-1769). W ołtarzu widać otoczoną kultem kopię obrazu Matki Boskiej Łaskawej (oryginał .: 1598 r. pędzla Józefa Szolc-Wolfowi-cza po wojnie trafił do Lubaczowa, od 1998 r. na Wawelu). Plan świątyni właściwy jest dla trój-ilawowej gotyckiej budowli halowej. Wokół dobudowano wiele pięknych renesansowych kaplic. Za najpiękniejszą uważa się kaplicę Kampia-nów (kapłycia Kampianiw) pod wezwaniem Pana Jezusa Ubiczowanego w nawie lewej (północnej). Pierwotnie wzniesiona w 1597 r., została przebudowana w latach 1619-1626 na mauzoleum patrycjuszowskiego rodu Kampianów. Przyciąga wzrok uważana za szczególnie cenną artystycznie dekoracja rzeźbiarska apostołów Piotra i Pawła, dłuta Henryka Horsta; mają oni rysy Pawła i Marcina Kampianów. Postacie ewangelistów są dziełem Jana Pfistera. Najwspanialszym zabytkiem związanym z katedrą jest usytuowana na zewnątrz świątyni (niegdyś stała na cmentarzu katedralnym) kaplica Bo-imów - właściwie Ogrójcowa - (kapłycia Bojimiw, Kanjiims Boimib; pł. Katedralna), uważana za największe dzieło architektury manierystycznej w tej części Europy. Wzniesiono ją wedle projektu A. Bemera w latach 1611-1615 dla pochodzącego z Węgier rodu kupieckiego. Nieprawdopodobna dekoracja rzeźbiarska umieszczona tak na fasadzie, jak i w całym wnętrzu, jest dziełem H. Scholtza i J. Pfistera. Kaplica stanowi oddział Lwowskiej Galerii Obrazów i jest otwierana nieregularnie (teoretycznie latem 11.00-16.00, zamkn. pn., gdyby jednak było zamknięte, należy pytać w galerii; &744047). Dojazd w okolice katedry tramwajami #1, 2, 9. Wychodząc z rynku ulicą Stawropi-hijśką, można po obejrzeniu zabytko-wej apteki-muzeum działającej od 1775 r. przy Drukarski] 2 (wejście od Stawropihijiwśkoji; b720041; pn.-pt. 9.00-19.00, sb.-nd. 10.00-17.00), dojść wprost do potężnego gmachu kościoła Dominikanów (Domini-kanśkyj kosteł, floMimKaHCbKHH KocTeji; Muzejnapł. 1), obecnie greckokatolic-kiego pw. Najświętszej Eucharystii. Świątynię wzniesiono w latach 1749-1764, według projektu Jana de Witte. Jest ona uważana za jedną z najwspanialszych budowli barokowych w Europie Środkowej. Wnętrze jest dobrze zachowane, m.in. dzięki powołaniu tutaj w czasach ZSRR Muzeum Religii i Ateizmu. Warto zwrócić uwagę na drewniane figury świętych. Te w ołtarzu głównym wykonał Maciej Pole-jowski (1777), a pod kopułą - Sebastian Fiesinger i Antoni Osiński (1764—1768). Zachowały się także nagrobki i pomniki. Część dawnego ldasztoru dominikańskiego zajmuje Muzeum Historii Religii (Istoriji Re-lihiji; ^720032; 10.00-17.00, czw. zamkn.). Mimo że tworzone w ZSRR „muzea historii religii i ateizmu" stanowiły wyłącznie pretekst do zamykania czynnych kościołów, warto zobaczyć jedyną taką placówkę pozostawioną na Ukrainie. Wśród 50 tys. eksponatów jest wiele cennych zabytków: relikwiarze, ikony, rzeźby (m.in. J.J. Pinsela) i starodruki. Unikatowa jest kolekcja judaików, m.in. zbiór zwojów Tory. Można stąd wyjść na ul. Pidwalną. Skręcając w prawo dojdzie się do sku- o. N D 143 7~ piska ważnych zabytków. Najbliżej, niemal na tyłach kościoła Dominikanów, stoi Arsenał Królewski (Koro-liwśkyj Arsenał, KopojiiBCbKiifi Ap-ceHan; Pidwalna 13), zbudowany w 1639 r., od 1928 r. mieszczący archiwum. Dalej, na rogu Pidwalnoji i Ruśkoji, stoi słynna cerkiew Wołoska, właściwie cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, IycneHCbKa ijepKBa; Pidwalna 9), wzniesiona na przełomie XVI i XVII w. a w miejscu świątyni ufundowanej .q przez hospodara mołdawskiego Alek-g sandra Lupula (stąd nazwa). Jest to ~" kompleks budynków, na który składa- ------ ją się: wspaniała wieża-dzwonnica .2? wysokości 65 m, kaplica Trzech m Świętych Hierarchów, śś. Bazylego -L| Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana .S! Złotoustego (kapłycia Trioch Swiaty-5 teliw), zbudowana 1578-1591 wedle projektu Andrzeja Podleśnego, oraz właściwa cerkiew (1592-1629), projektu m.in. Pawła Rzymianina, dziś mieszcząca świątynię autokefalii ukraińskiej. Budowa „cerkwi wołoskiej" była sprawą międzynarodową. List pasterski wydał Patriarcha Antio-chii, a datki płynęły także z Zaporoża, ziem rumuńskich i Rosji. Po drugiej stronie Pidwalnoji widać na prawo od skweru samotną basztę Prochową (Porochowa węża, riopoxoBa Beara; Pidwalna), jedyną zachowaną z baszt miejskich, wzniesioną 1554-1556, od 1956 r. będącą siedzibą Domu Architekta. Idąc dalej w tym samym kierunku, mija się wspaniały Arsenał Miejski (Miśkyj Arsenał, MicbKHH Ap-ceHan; Pidwalna 5), z lat 1554-1556, mieszczący od 1981 r. Muzeum Oręża (Muzej-Arsenał; «721901; 10.00-17.00, zamkn. śr.), z obszerną kolekcją broni białej. Wychodząc z Rynku ul. Krakiwśką, dochodzimy do skrzyżowania z Wir-menśką, czyli Ormiańską, przy której stoi katedra ormiańska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (Wir-menśkyj kafedralnyj sobór, BipincHCb-144 khh KaiJteapajibHHH co6op; Wirmenś- ka 7/9), z lat 1363-1370. Dzieło ormiańskiego architekta Dorchiego nawiązuje do architektury świątyń krymskiej Teodozji oraz do katedry w Ani (Armenia). Katedrę wielokrotnie przebudowywano, szczególnie w 1723 r., kiedy to nadano je cechy barokowe. Są tam cenne rzeźby z XV w. W kopule zwraca uwagę mozaika Trójca Święta Józefa Mehoffera z 1912 r., a na ścianach znakomite malowidła modernistyczne Jana Henryka Rosena (1925- 1929). Przy Kra-kiwśkij wznosi się klasycystyczna bryła cerkwi Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśka cerkwa, Ilpeoópa-KeHCbKa uepKBa; Krakiwśką 21). Została wzniesiona w latach 1875-1898 przez S. Hawryszkiewicza na ruinach dawnego kościoła Trynitarzy (istniejącego 1729-1848). Obecnie jest tu świątynia greckokatolicka, otwarta jako pierwsza po legalizacji w 1990 r. Za cerkwią biegnie ul. Teatralna. Stoi tu jeden z najcenniejszych zabytków architektury barokowej Lwowa: ogromny kościół śś. Piotra i Pawła, zwany kościołem Jezuitów (kosteł Je-zujitiw, KocTen L3yrriB; Teatralna 11), zbudowany w latach 1610-1630 wedle projektu m.in. Giacoma Briana. Odnawiany po pożarze w latach 1740-1760, dziś jest nieco zaniedbany. Wyposażenie pochodzi z okresu po 1734 r. Ołtarz główny dłuta prawdopodobnie Sebastiana Fesingera (1744-1747). Z kościołem sąsiaduje kolegium Jezuitów z 1723 r. (Jezujitśka Kołehija, e3yiTCbica Kcmeria; Teatralna 13), obecnie szkoła średnia. Kolejna ulica za Ormiańską to Łesi Ukrajinki (czyli Skarbkowska). Można tu obejrzeć teatr Skarbkowski (teatr Skarbeka, TeaTp Cicap6eKa; Łesi Ukrajinky 1), zbudowany w latach 1837-1843 przez Fundację hr. Skarbka, wedle projektu A. Pichla i J. Sal-zmanna. Co ciekawe, w chwili otwarcia 27 IV 1842 r. {Śluby panieńskie Fredry), dzięki scenie na 1460 miejsc, był to największy teatr w Europie. Do 1900 r. był główną sceną Lwowa. Koncertowali tu Paganini i Liszt. Obecnie budynek użytkowany jest /Rodnie z przeznaczeniem - mieści Icatr im. Zańkowećkoji. Przy Skarbki wskiej 11 urodził się i mieszkał w latach 1878-1913 Leopold Staff, ¦ile budynek ten od 1913 r. nie istnie-ii1. Z ul. Łesi Ukrajinky można wyjść na pl. Osmomysła z kościołem Matki Bożej Śnieżnej (kosteł Materi Bo-zoji Sniżnoji, koctcii MaTepi Eoskoi ('iiincHoi; Sniżna 2), obecnie mieszczącym greckokatolicką cerkiew Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Budowla powstała w XIV w. Była pierwszym kościołem parafialnym Lwowa, służyła nadto jako tradycyjna świątynia miejscowych Niemców. Została przebudowana w latach 1888-1892. W czasach sowieckich częściowo .'.niszczono wnętrze. Ten kwartał miasta zwie się Podzamczem i jest najstarszą częścią I ,wowa. Warto przejść uliczkami Sniż-ną do pł. Wiczewoji, a potem Czorno-morśką. Przy pł. Wiczewoji 2 zachował się klasztor Benedyktynek łacińskich (monastyr Benedyktynok, MOHacTiip EeHeflHKTHHOK), wzniesiony w latach 1597-1616, obecnie greckokatolicki klasztor Studytek. Warto zwrócić uwagę na attykę na wieży kościoła. Czornomorśka wiedzie na Stary Rynek (Staryj Rynok), centralne miejsce najstarszego założenia miejskiego Lwowa, które straciło znaczenie po najeździe Litwinów w 1350 r. Tu zwraca uwagę pocztówkowy kościół św. Jana Chrzciciela (kosteł sw. Iwana Chrestytela, KocTeji cb. baHa XpecTHTejia,- Użhorodśka 1) z XIV w., w 1887 r. przebudowany w stylu neo-romańskim, a przed 1989 r. - ponownie, tak by zlikwidować efekt poprzedniej przebudowy. W podziemiach tej świątyni pochowano podobno Konstancję, matkę założyciela miasta, księcia Lwa Halickiego. Obecnie mieści się tu Muzeum Zabytków Starożytnego Lwowa (Muzej najdawni-szych pamjatok Lwowa; s722886; 11.00-17.00, zamkn. pn.). Wysoki Zamek Wzgórze (412 m) na północnym wschodzie od Starego Miasta wznosi się ponad 150 ni nad doliną Pełtwi. Tutaj rozciągał się gród założony przez Daniela Halickiego, a zniszczony przez Lubarta w 1350 r. Potem wzgórze pełniło funkcje wyłącznie militarne. Kazimierz Wielki wzniósł gotycki zamek murowany, który w XVI w. przebudowano i otoczono kamiennym murem. Zamek zdobyli i spalili Kozacy Krywonosa w 1648 r. Po powrocie w ręce polskie został odbudowany. Wytrzymał kilka następnych oblężeń, aż stracił swe militarne znaczenie na rzecz twierdzy w Kamieńcu Podoi-skim. W 1704 r. zdobyli go i zniszczy-li Szwedzi. W 1772 r. resztki rozebrali Austriacy (można znaleźć jeszcze frag-ment muru). Ze szczytu rozpościera się znakomita panorama. W parku na stokach Wysokiego Zamku usypano w latach 1869-1899 kopiec Unii Lubelskiej. Inicjatorem był Franciszek Smółka (1810-1899), prezydent parlamentu austriackiego (i właściciel słynnych wąsów - 80 cm długości). Ziemia w kopcu pochodzi m.in. z pola bitwy pod Racławicami, z kopca Kościuszld w Krakowie oraz z grobów Słowackiego i Mickiewicza. W tradycyjnym podziale Lwowa, Śródmieście, zwane niegdyś Dzielnicą V, zamykało się między dzisiejszymi ulicami Pidwalna, Franki, Witowś-koho, Bandery i Horodoćką. Jest to ścisłe centrum miasta, wspaniale zabudowane gmachami z okresu austriackiego, mogące śmiało prezentować architekturę wielkomiejską na wysokim poziomie europejskim. Na południe od Rynku są trzy place - Mickewycza, Hałyćka i Soborna. Plac Mickewycza (hist. Plac Mariacki) uważany był za punkt centralny XIX--wiecznego Lwowa. Stoi tu bardzo znany w Polsce pomnik Adama Mickiewicza, dłuta Antoniego Popielą, z 1904 r. Monument przedstawia ge- a> 145 SJ \ i m S ¦o S c rO N T3 Ol 146 niusza wręczającego wieszczowi lirę. Obok, na jednej z pierzei placu, wznosi się inny symbol Lwowa - hotel George (hotel Żoiż, roTejib )Kop*; pł. Mickewycza 1/2), czynny od 1793 r., ale obecny gmach powstał w latach 1900-1901, wedle projektu słynnej wiedeńskiej spółki architektów H. Helmera i F. Fellnera. Mieszkali tu m.in. Balzak, Liszt, Ravel, a nawet Jean-Paul Sartre. Z ulic zaczynających się na pł. Mickewycza ciekawa jest niezwykle elegancka Szewczenka (nazwa historyczna i potoczna: Akademicka, Akademyćka), z dominującym gmachem dawnej Izby Przemysłowo--Handlowej (Promysłowo-torhowa Pałata, IIpoMiicjiOBo-ToproBa najiaTa; Szewczenka 17/19), zbudowanym w latach 1907-1910, z zachowanym bogatym wystrojem wnętrza (witraże, mozaiki, panneaux). Warto zobaczyć budynek pod nr. 27 (narożny), kamienicę (1909), w której mieściła się niegdyś kawiarnia Szkocka, miejsce spotkań wielkich matematyków - Bana-cha, Steinhausa, Ulama i innych. Problemy matematyczne wpisywano do specjalnej Księgi Szkockiej, a za rozwiązanie tych niezwykle trudnych zadań fundowano wymyślne nagrody. Ulicą Szewczenka biegła niegdyś dolina lwowskiej rzeki Pełtwi, ujętej w początku XX w. w system kanalizacyjny 1 zasypanej. Reprezentacyjny bulwar Lwowa, Prospekt Swobody, czyli dawne Wały Hetmańskie, to ulubione miejsce spotkań i spacerów. Wały ciągną się od pomnika Mickiewicza do Teatru. Po obu stronach wznoszą się reprezentacyjne gmachy, m.in. Grand Hotel (Hrand Hotel, rpaHfl roxejib; Prospekt Swobody 13) z 1898 r., projektu E. Hermatnika, z rzeźbami atlantów L. Marconiego oraz dawna siedziba Galicyjskiej Kasy Oszczędności (Ha-łyćka kasa Oszczadna, FanuybKa Oma^Ha Kaca; Prospekt Swobody 15) 2 1891 r., wedle nadzwyczajnego projektu J. Zachariasiewicza. Dziś mieści się tu Muzeum Etnografii i Przemy- słu Artystycznego (Muzej etnohrafiji ta chudożnioho promysłu,- s727012, śr.-nd. 10.00-17.00). Można tu obejrzeć wiele strojów ludowych ze wszystkich części Ukrainy oraz wystawy przedstawiające zajęcia gospodarskie, produkcję tkanin i wyposażenie domów. Najważniejszą budowlą Wałów Hetmańskich jest Teatr Wielki vel Opera (Onepa; Prospekt Swobody), oficjalnie zwany Państwowym Akademickim Teatrem Opery i Baletu im. Iwana Franki. Dzieło Zygmunta Gor-golewskiego oszałamia wyposażeniem i przepychem. Gmach, uważany za jedną z najpiękniejszych oper w Europie, ma 1,1 tys. miejsc na widowni, trzy piętra lóż i przebogate wyposażenie m.in. z kurtyną Parnas pędzla Henryka Siemiradzkiego, posągami muz, rzeźbionymi odrzwiami i dekoracyjnymi panneaux. Budowa trwała od 1897 do 1900 r., a wykonanie wyposażania następne sześć lat. Wychodząca z pł. Mickewycza ul. Kopernyka prowadzi do ul. Stefanyka. Mieścił się tutaj słynny Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Ossolineum (Nacionalnyj Zakład im. Osso-linśkych, HayHOHajibHHH 3aicjiaA im. OccojiiiicbKiK; Stefanyka 2). Wcześniej był to gmach klasztoru Karmelitanek, przebudowany w 1817 r. przez Fundację Ossolińskich dla potrzeb księgozbioru. Do dziś biblioteka ma bezcenną wartość dla kultury polskiej, np. tutejszy zbiór prasy polskiej nie ma sobie równych w kraju. Dziś zwie się Biblioteką im. Stefanyka. Przy tej samej ul. mieści się Lwowska Galeria Sztuki (Lwiwśka Hałereja Mystectwa, HbBiBCbKa Fanepesi MiicTeiłTBa; Stefanyka 3), umieszczona w dawnym pałacu Izabeli Dzieduszyckiej. Ta bogata kolekcja, lepiej znana pod obowiązującą do 1998 r. nazwą Lwowskiej Galerii Obrazów, założona została 14 II 1907 r. Podstawą galerii stała się pry watna kolekcja sztuki zachodnioeuropejskiej podolskiego magnata cukrowego, Jana Jakowicza (2 tys. ekspona- tów). Odtąd kolekcja jest stale uzupełniana przez darowizny i zakupy, a tak-,:c konfiskaty w kościołach (w czasach ZSRR). Można tu zobaczyć m.in. prace Chełmońskiego, Fałata, Grottgera, Kossaków, Makowskiego, Malczewskiego, Matejki, Mehoffera, Micha-lowskiego, Siemiradzkiego, Wyczół-kowskiego i Wyspiańskiego. Z dzieł zachodnioeuropejskich uwagę zwraca malarstwo włoskie (S. Anguisciola, I. Zucchi), niemieckie, francuskie i niderlandzkie. Z nazwisk najsłynniejszych wymienić trzeba przede wszystkim U lichwiarza Georges'a de I,a Tour (przed 1620), nadto studium Goi Maja na balkonie i Portret młodej kobiety z kręgu Rubensa (s744047; 1 1.00-17.00, pn. zamkn.). Z pł. Mickewycza można przejść na pl. Soborną, przecinając pł. Hałyćką, wizie zatrzymuje się większość lwowskich marszrutek. Od strony ul. Wałowej wznosi się gmach kościoła św. Andrzeja, zwanego kościołem Bernardynów (Bernardynśkyj kosteł, Bep-H.ip/lHHCbKHH KOCTen; Soborna pł. 3). ' ibecną postać przybrał on w latach lfiOO-1630 według projektu Pawła K.-.ymianina, potem Ambrożego Przy-c hylnego. W części jest to obudowany wcześniejszy kościół drewniany, istniejący już w 1460 r. Zachowało się Imjcate wyposażenie wnętrza: ponad .'() rzeźb (XVII w), ołtarze (1736-1745) i freski (1738-1740). Obecnie świątynia należy do cerkwi greckokatolickiej. Zegar na wieży tego kościoła lul niegdyś 5 minut przed upływem K<>iiziny - na pamiątkę alarmu wsz-i /.ctego niegdyś na widok dojrzanego .- nory nieprzyjaciela. Wycieczka do części miasta między Wałami Hetmańskimi a okolicami ilworca kolejowego jest jedną ze szcze-Kiilnie polecanych. Można np. pójść ni/poczynająca, się obok opisanej wy-;ri Galicyjskiej Kasy Oszczędności ul 1 Inatiuka, by na placu Hryhorenka •kręcić w ul. Łystopadowoho Czynu. l*rzy jednej z przecznic, Uniwersytecki), stoi monumentalny gmach Sejmu Galicyjskiego (Hałyćhyj sejm; Uni-wersytetśka 1), wzniesiony w latach 1877-1881, wedle proj. J. Hochberge-ra. O pierwotnym przeznaczeniu budynku świadczy umieszczona na atty-ce alegoryczna kompozycja T. Rygiera Opiekuńczy duch Galicji: kobieca postać stojąca - to właśnie Galicja, siedząca kobieta po lewej - to Wisła, a mężczyzna z prawej - Dniestr. Od 1923 r. mieściła się tutaj jedna z najbardziej zasłużonych polskich uczelni - Uniwersytet Jana Kazimierza, 0 której dokonaniach może świadczyć choćby światowej sławy matematyk Stefan Banach i plejada innych wybitnych uczonych. Od czasów włączenia Lwowa do Ukrainy mieści się tutaj Uniwersytet im. Iwana Franki. Warto zajrzeć do leżącego naprzeciwko Uniwersytetu parku Stryjskie-go (Park Stryjśkyj, ITapK CrpHHCbKHH). Ogromny park (58 ha), zwany przed wojną parkiem Kościuszki, urządzony został w latach 1879-1894 przez A. Rohringa. Jest uważany za jeden z najpiękniejszych parków w Europie. W specjalnej rotundzie prezentowano tu niegdyś Panoramę Racławicką W. Kossaka i J. Styki (obecnie we Wrocławiu). Z parku można wyjść z powrotem na ul. Łystopadowoho Czynu, by dojść do placu św. Jura z kolejnym wielkim zabytkiem Lwowa - greckokatolicką katedrą św. Jura (kafedral-nyj sobór sw. Jura; KaijjeflpaubHHfi co6op cb. K)pa; pł. Swiatoho Jura 5). Położona na wzgórzu, monumentalna późnobarokowa budowla została wzniesiona w latach 1744-1761, według projektu Bernarda Meretyna, ze zdobieniami Jana Jerzego Pinsla (słynny konny posąg Św. lerzy ze smokiem na attyce fasady). Od 1990 r. jest ona ponownie siedzibą głowy Cerkwi Greckokatolickiej. W krypcie pochowani są wybitni przedstawiciele tego Kościoła: metropolita Andrij Szeptyćkyj (1865-1944) 1 kardynał Josyp Slipyj (1892-1984). Sąsiadujący z katedrą rokokowy pałac O- § fD O. N 0> 147 3 •o c -a OJ Baciar to lwowski odpowiednik krakowskiego andrusa i warszawskiego cwaniaka. Bastionem baciarów byt Łyczaków. Baciarzy postugiwali się swoistą gwarą, balakiern. Popularność w Polsce międzywojennej zawdzięczali udziałowi w walkach polsko-ukraiń-skich oraz audycjom radiowym Wesotej Lwowskiej Fali Szczepcia i Tońcia. Z folkloru łyczakowskiego pochodzą m.in. znana piosenka „O północy się zjawili jakieś dwa cywili, giemby podrapani, włosy jak badyli" i niemoralna przyśpiewka o ułanach jaztowiec-kich „ej, dziewczęta, w górę kiecki" oraz powiedzonko „Pijak pije, pijak ma, pijakowi Pan Bóg da". 148 metropolitów (pałac mytropołytriu, nanau MHTponouMTpio; pł. swiatoho Jura 5) proj. K. Fesingera z 1762 t, był rezydencją papieża podczas pielgrzymki na Ukrainę. Na plac św. Jura jeżdżą trolejbusy #2, 9, 10, 12. Od placu św. Jura warto przejść ul. Ustianowycza do ul. Bandery. Wychodzi się na ładny kościół św. Marii Magdaleny (kosteł sw. Mariji Mahda-łyny, KocTeji cb. Mapil Marflajiiimi; Bandery 8), wzniesiony około 1630 r., przebudowany być może wedle projektu J. de Witte w latach 1753-1758 w stylu późnego baroku. Warto zwrócić uwagę na absydę, szczególnie ołtarze - stary, stiukowy, projektu W. Kie-lara (1634 r.) i nowy, alabastrowy, projektu J. Reicherta-Totha (1926 r.). Obecnie kościół w dni powszednie służy jako Dom Muzyki Organowej, a w święta odbywają się w nim nabożeństwa rzymskokatolickie. Nieco dalej w imponującym gmachu z 1887 r. (projektu J. Zachariewicza), mieści się Politechnika Lwowska (Lwiwśka Politechnika, JlbBiBCbKa IloJiiTexHiKa; Bandery 12), o wielkich tradycjach i znakomitej niegdyś opinii (szczególnie o absolwentach wydziału architektury), do dziś największa techniczna uczelnia Ukrainy. Trzy postaci na at-tyce to Inżynieria, Architektura i Mechanika. Wewnątrz warto obejrzeć klatkę schodową i aulę. Idąc ul. Bandery do końca (oddalając się od centrum), po minięciu domu przy Bandery 89 (urodził się tu kompozytor Wojciech Kilar) oraz neogotyckiego kościoła św. Elżbiety (kosteł swiatoji Jełyzawety, koctcji cb. GjiroaBeTii; pł. Kropywnyćkoho 1), z lat 1903- 1912, wedle projektu znanego także z Krakowa architekta Teodora Talowskiego (dziś cerkiew greckokatolicka śś. Olgi i Elżbiety), dochodzi się Czerniwećką do dworca kolejowego (zaliznycznyj wokzał, 3ani3HniHHH BOioaji; Dwircewa pł.). Dworzec, wzniesiony w latach 1899-1903, wedle projektu W. Sa-dłowskiego, reprezentuje monumentalną secesję wiedeńską. Jak pisze w swoim znakomitym przewodniku po Lwowie Jurij Biriulow: „Hala peronowa, nakryta metalowymi przęsłami wielkiej rozpiętości, sprawia wrażenie lekkości i elegancji. Jest to najdoskonalsza konstrukcja inżynierska Lwowa epoki secesji". Zwane niegdyś Dzielnicą III Przedmieście Żółkiewskie, rozciąga się na północ od śródmieścia Lwowa, wzdłuż ul. Chmelnyćkoho, historycznej Drogi Żółkiewskiej. Część przedmieścia najbliższa śródmieściu to za razem miejsce pierwszej, ruskiej loka cji Lwowa. Stąd tyle tu miejsi związanych z „okresem ruskim" dzk1 jów miasta. Pierwsze z nich to cerkiew św. Mikołaja (cerkwa sw. Mykołaja, uepKiw cb. MiiKonafl; Chmelnyćkoho 28), nit' gdyś świątynia dworu książęcego, obok kościoła św. Jana Chrzciciela n.i Starym Rynku najstarsza świątynia Lwowa, zbudowana w XIII w, przebu ilowana w 1623 r, dziś należąca do au-inkefalii ukraińskiej. Cerkiew św. Onufrego (cerkwa sw. Onufrija, nepic-m;i cis. OHyijipia; Chmelnyćkoho 36), po-i hodzi z XVI w., przebudowana w la-i.ich 1776 i 1820. Otacza ją monastyr h.izyliański. W cerkwi niegdyś przechowywano ikonę, którą w 1382 r. przewieziono na Jasną Górę. Była to późniejsza Matka Boska Częstochowska. Trzecia z cerkwi, cerkiew św. 1'araskewii Piatnicy (cerkwa sw. Para-skewy-Pjatnyci, uepKBa cb. FlapacReBii-11'aiHHiji; Chmelnyćkoho 11), ufundowana w 1643 r. przez Bazylego Lupula, hospodara mołdawskiego. Jest tam szczególnie piękny ikonostas, z drugiej ili'kady XVII w, nieznanego autor-sl wa. Świątynia służy autokefalii ukra-mskiej. Ulica Chmielnickiego przechodzi w Żowkiwśką, gdzie można nhejrzeć rokokowy kościół św. Marcina (kosteł sw. Martyna, KocTeji cb. MiiprHHa; Żowkiwśką 8), z 1736 r., nie-Kilyś z krucyfiksem dłuta J.J. Pinsla (ilziś w Muzeum Pinsla), należący nlwcnie do baptystów. li. .:,; .akir 1'rzedmieście Łyczakowskie, zwane niegdyś Dzielnicą IV, rozciąga się na wschód od Pidwalnej i Franki, wzdłuż ulic Łyczakiwśkiej (Łyczakowskiej) 11'rkarśkiej (Piekarskiej). Jest to rozległy kwartał historycznej zabudowy. Mcdzanie można rozpocząć od r|ścia przez szeroki skwer koło ty Prochowej, zwany kiedyś Wała-iiii Ciubernatorskimi. Niemal na ty-¦ 'li baszty wznosi się kościół Kar-nii litów Bosych św. Michała Archanioła (kosteł Karmelitiw Bosych, k'ji KapMentiiB Bochx; Wynnyczen-10), zbudowany w latach 1634->., potem przebudowywany, obec-•ajęty przez cerkiew greckokatolic-vv. Michała Archanioła. Otoczenie i loła stanowią budynki dawnego /toru. Na lewo od świątyni rozpo-iki się ul. Krywonosa, u której po-ii ku stoją gmachy kościoła św. Ka-iiiiierza i klasztoru Szarytek (mo- nastyr szarytok, MOHacrap uiapHTOK; Krywonosa 1), oba z lat 1660-1664, dziś zajęte przez szkołę policji. Na prawo jest wylot ul. Łysenka, która prowadzi do skrzyżowania z ul. Korolenka. Tutaj stoi dawny klasztor Franciszkanów (monastyr francysz-kanciw, MOHacrap (jipaHLuiuiKaHuiB; Ko-rolenka 1) w obecnej postaci z 1833 r., w którym rozpoczynał nowicjat św. Maksymilian Maria Kolbe (1907-1912). Obecnie kościół ldasztorny należy do adwentystów. Obole zwraca uwagę nieco pstrokata cerkiew św. Jerzego (cerkwa swiatoho Heorhija, uepKBa CBaToro Feopria; Korolenka 5) z lat 1897-1899, jedyna świątynia Lwowa podlegająca Patriarchatowi Moskiewskiemu. Ulicą Korolenka można dojść do Łyczakiwśkoji. Łyczakiwśka (Łyczakowska) to oś dzielnicy. Poza ciągnącą się właściwie nieprzerwanie historyczną zabudową, warto odnaleźć dwa dużej rangi zabytki. Pierwszy z nich wznosi się na samym początku ulicy, blisko pł. Sobor-ni. Jest to kościół Klarysek (kosteł kłarysok, koctch KjrapncoK; Mytna pł. 1) z 1696 r., projektu Pawła Rzymianina. Budowla, choć zwraca uwagę efektowną dzwonnicą (zbudowaną dopiero w latach 1938-1939), nie byłaby aż taką atrakcją, gdyby nie umieszczono w niej Muzeum Pinsla (s756966; 11.00-16.00, pn. zamkn.). Jan Jerzy Pinsel (zm. 1761), najwybitniejszy rzeźbiarz baroku lwowskiego, którego dzieła należą do kultury światowej, jest postacią mało znaną. Działał od lat 40. XVIII w. w okolicach Bu-czacza, Horodenka, Monasterzysk oraz we Lwowie. Dzieła Pinsla robią duże wrażenie. W muzeum jest właśnie takie specyficzne, oryginalne arcydzieło - kompozycja rzeźbiarska ołtarza z Hodowicy (ok. 1760). Druga budowla, którą warto zobaczyć przy Łyczakiwśkij, to kościół św. Antoniego (kosteł swiatoho Antonija, Kocien CBflToro AHTOHk; Łyczakiwśka 49a), zbudowany w latach 1718-1765, o bogatym wystroju, co najistotniej- o- € ISI I o. N 01 149 s •o 3 c N T3 CD i 150 sze, drugi obok Katedry Łacińskiej nieprzerwanie czynny kościół katolicki we Lwowie. Niedaleko stąd, pod adresem Łyczakowska 55 m. 5 urodził się i mieszkał w dzieciństwie wybitny poeta, Zbigniew Herbert (1924-1998). Najbardziej znane współczesnym Polakom miejsce Łyczakowa to cmentarz Łyczakowski (Łyczakiwśkyj cwyntar, JlłiHaKiBCbKHH iiBiiimap; Mecz-nykowa 33, na końcu Piekarskiej). Jest to najlepiej zachowana polska nekropolia na Ukrainie i zarazem jedna z najważniejszych nekropolii w dziejach kultury polskiej. Cmentarz wytyczył Karol Bauer w 1787 r., z zachowaniem zasad tworzenia parku krajobrazowego. Na 42 ha, w ok. 300 tys. grobów spoczywa 500 tys. osób. Grobowców jest ponad 2 tys., a posągów o wartości zabytkowej -ok. 500. Ludzi zasłużonych dla kultury polskiej długo by trzeba wyliczać. Lista ta ma około 20 tys. nazwisk (m.in. S. Banach, B. Dybowski, S. Goszczyński, A. Grottger, M. Ko-nopnicka, F. Smolka, K. Szajnocha, K. Twardowski, G. Zapolska). Jest tutaj wiele grobów wybitnych Ukraińców z Iwanem Franko na czele, grobowce mieszczaństwa lwowskiego, a także groby Austriaków, Niemców, Ormian i Greków. Są tu pochowani uczestnicy wszystkich zrywów naro- dowych. Zachowały się nawet cztery I groby żołnierzy Kościuszki i kilkana-1 ście mogił żołnierzy napoleońskich. Oddzielne kwatery zajmują powstańcy listopadowi, tzw. cmentarz Żelaznej Kompanii (pole 71) - oraz powstańcy styczniowi. Szczególnym miejscem jest cmen-tarz-pomnik Orląt Lwowskich (cmentarz Obrońców Lwowa), urządzony w latach 1921-1938 wedle projektu Rudolfa Indrucha staraniem Straży Mogił Polskich Bohaterów. Spoczywa tutaj 2859 poległych w poi-1 sko-ukraińskich walkach o Lwów, co ciekawe nie tylko Polaków (niegdyś były tu pomniki lotników amerykańskich i żołnierzy francuskich; sprawa ich odbudowy jest przedmiotem kontrowersji). Kwatera została bestialsko zniszczona z polecenia władz sowieckich w sierpniu 1971 r. Po odzyskaniu I niepodległości przez Ukrainę wciąż I jest odbudowywana. Trumna jednego I z Orląt została w 1925 r. przeniesiona do Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Dojście do cmentarza Orląt wiedzie od wejścia w prawo, koło mauzoleum Baczyńskich, grobów Iwana Franki, Karola Szajnochy i tzw. główną prawą aleją do końca. Dojazd na cmentarz Łyczakowski tramwajem #2, 7. Za wstęp pobierana jest nie- [ wielka opłata. Ziemia lwowska I « spaniałe zabytki, piękne krajo-l/l, brązy i miejsca związane V V z ważnymi wydarzeniami historycznymi sprawiają, że ziemia lwowska (ukr. Lwiwszczyna, JIłbjb-miiiia), którą obecnie utożsamia się .' obwodem lwowskim, może być naj-ackawszym dla turystów regionem I1 krainy. Ma dobrze rozwiniętą sieć hoteli oraz usług i raczej sprawną komunikację. Nie odczuwa się tu dystansu cywilizacyjnego czy obyczajowego doskwierającego w innych zakątkach dawnego ZSRR. Poza tym leży blisko naszego kraju, w zachodniej, graniczącej z Polską, części Ukrainy. Głównym miastem jest Lwów, ser-i <.¦ regionu. Inne duże ośrodki to Dro-hobycz z Borysławiem, Czerwono-hrad (hist. Krystynopol), Stryj i Sam-lior. Krajobraz, niemal zawsze pofałdowany, wznosi się z północy na południe - od Grzędy Sokalskiej przez coraz wyższe wzgórza Roztocza i Gołogór, aż po Bieszczady z Pikujem 11405 m n.p.m.). Najważniejszymi r.xkami są Dniestr, Bug i Stryj. Klimat jest umiarkowanie kontynentalny, prawie taki jak w południowej 'olsce. Najlepsza pora do zwiedzania o okres od maja do października, ale szczególnie pięknie jest na początku września. Zimą w niektórych miejscowościach w Bieszczadach trwa se-'/.on narciarski. Historia Z początku ziemia lwowska była częścią Rusi Czerwonej. Rolę głównego ośrodka odgrywał wspominany w latopisach gród Pleśnisko vel Pliśnieck (w pobliżu Podhorców), istniejący między IX a XII w. Od IX w. znalazła się w orbicie wpływów państwa kijowskiego, a od XII w. w granicach Księstwa Halickiego, które szczyt potęgi osiągnęło w czasach panowania Jarosława Ośmiomysła (1153-1187). W 1199 r. Halicz zjednoczono z Wołyniem pod berłem księcia Romana, potem jego syna - • Żótkiew Ulubiona miejscowość Jana III Sobieskiego znana z kolegiaty i zamku Żółkiewskich. • Olesko Kolebka królów Rzeczypospolitej. • Drohobycz Miasto Brunona Schulza z wybitnymi zabytkami architektury sakralnej. i S o I 151 S o UJ N ZIEMIA LWOWSKA WMukaczewo WMiżNria Delatyn^T 152 Daniela. Około 1250 r. Daniel Halic-ki dokonał pierwszej lokacji Lwowa. 100 lat później, po rozpadzie państwa halicko-wołyńskiego obszar znalazł się w granicach Polski. Jak napisał Aleksander Stadnicki: „Gdy ziemia lwowska przeszła pod panowanie poi-skie, była bezludnym i po największej części w bezpośrednim posiadaniu i zarządzie panujących zostającym krajem. Zaludnili go i wzbogacili do-piero królowie polscy licznym roz- dawnictwem królewszczyzn (...)". Masowe nadania spowodowały wielki napływ osadników, szczególnie Pola- ków i Niemców, co niebawem zmie- niło proporcje etniczne. Od XV w. zaczęto traktować ziemię lwowską ja- ko wschodnią część Małopolski. W 1772 r. po I rozbiorze Polski przy- padła Austrii, jako część „Królestwa Galicji i Lodomerii". Rozwój regionu zintensyfikował się po nadaniu auto- nomii Galicji w 1867 r. Pojawił się wówczas problem narodowościowy — z jednej strony Galicja ze swą stolicą Lwowem była terytorium, na którym Polacy mieli największe swobody polityczne i kulturalne („polski Piemont"), z drugiej postępował proces emancypacji Ukraińców. Po rozpadzie Austro-Węgier doprowadziło to do otwartego konfliktu. Powstały or-j;any władzy odradzającego się państwa polskiego, a zarazem 1 XI 1918 r. ogłoszono powstanie Zachodnio-Ukraiń- skiej Republiki Ludowej (ZUNR). Ostatecznie ziemia lwowska przypadła Polsce, w której granicach pozostawała do 17IX 1939 r., gdy trafiła pod władzę Moskwy. Skutkiem II wojny światowej były zasadnicze przemiany etniczne. Większość Polaków zmuszono do wyjazdu na Ziemie Odzyskane. Żydzi i Niemcy zostali prawie zupełnie wymordowani lub wypędzeni. Dziś Ukraińcy stanowią ponad 90% ludności. Ta jednolitość dała niezamierzony przez władze sowieckie wynik: ziemia lwowska stała się z kolei „ukraińskim Piemontem", matecznikiem tradycji narodowej i języka w dobie najgłębszej rusyfikacji. Dziś region, bliski kulturowo zachodnim sąsiadom, pozwala Ukrainie mieć status państwa środkowoeuropejskiego. •13,7 tys, mieszkańców #w3252 Ładna i zabytkowa Żółkiew (ukr. Żowkwa, )KoBKBa), leży na Roztoczu, nad rzeką Świnią, fest świetnym celem jednodniowej wycieczki ze Lwowa i tradycyjnym miejscem postoju Polaków zmierzających do granicy w Rawie Ruskiej. deq\ Do Żółkwi najwygodniej dojechać ze Lwowa, Rawy Ruskiej i Czerwonohradu. Bezpośrednio na dworzec autobusowy (s21109) w Żółkwii dociera marszrutka #51 (z lwowskiej pętli przy prospekcie Czornowoła) lub autobus (z dworca przy Chmelnyćkoho 225 we Lwowie; 2 kursy dziennie). Autobusy i marszrutka do Rawy Ruskiej lub Czerwonohradu zatrzymują się na przystanku Żowkwa na obwodnicy miasteczka. Jest tu też drugorzędna stacja kolejowa, można więc w jedną stronę wybrać się pociągiem Lwów-Rawa Ruska (4 dziennie,- 1 godz. 30 min). Wlecze się on niemiłosiernie, ale przejeżdża przez piękne wzgórza w Brzuchowi- o € o- TT CD s 153 f. 'Ml l/l 3 o 3 cach, przed wojną ulubionym letnisku lwowian. Gdyby ktoś chciał tu przenocować, powinien udać się do hotelu Żowkwa (Lwiwśka 50; ról868). Żółkiew po raz pierwszy wzmiankowana w 1368 r. jako Winniki, przybrała obecną nazwę w 1598 r. od nazwiska Stefana Żółkiewskiego (jako jego posiadłość od 1556 r.). W 1603 r. otrzymała prawa miejskie. Od XVI w. skupiała jedną z największych gmin żydowskich w Polsce. Była też ważnym ośrodkiem drukarstwa hebrajskiego. W 1612 r. do Żółkwi sprowadzono Ormian. W ramach posagów przeszła od Żółkiewskich do Sobie-skich. Była ulubioną miejscowością króla Jana III Sobieskiego. Tutaj przyjmował powinszowania za zwycięstwa nad Turkami w 1676 r. i po Wiktorii wiedeńskiej. Od 1740 r. stała się własnością Radziwiłłów. W 1772 r. znalazła się w zaborze austriackim, w 1919 r. powróciła do Polski. W czasie II wojny światowej okupowali ją najpierw Sowieci, potem Niemcy, którzy deportowali Żydów do obozu zagłady w Bełżcu i do obozu janowskie-go we Lwowie. W 1951 r. zmieniono nazwę miasta na Niestierow, na cześć rosyjskiego lotnika, P. Niestierowa, zestrzelonego w 1914 r. w okolicy miasta. Nazwę historyczną przywrócono po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę. Imh. .. . Miasteczko zwiedza się przyjemnie, bo niemal wszystkie zabytki skupiają się w okolicy rynku. Stoi na nim najcenniejszy zabytek Żółkwi - kolegiata św. Wawrzyńca Męczennika (parafi-jalnyj kosteł, napatJHaJibHHH KOCTeji). Zbudowano ją w latach 1606-1618 dzięki fundacji Żółkiewskiego, „na wzgórzu, usypanym przez jeńców bi-surmańskich". Kolegiatę zwano niegdyś „skarbcem pamiątek narodo-154 wych i jednym z najpiękniejszych ko- O) lv ¦M ściołów w Polsce". Godne uwagi są renesansowe nagrobki Stanisława i Jana Żółkiewskich oraz Jakuba Sobieskiego, ojca króla. Kolegiata ocalała z II wojny światowej, ale w opłakanym stanie. Jej wyposażenie wywieziono do zamku w Olesku. W 1999 r. zakończono remont i przywrócono świątynię parafii rzymskokatolickiej. W południowo-zachodnim narożniku rynku stoi zamek Żółkiewskich (zamok, 3aM0ic). Tę niegdyś wspaniałą rezydencję magnacką wzniesiono między 1594 a 1604 r. W 1740 r. zamek przebudowano w stylu rokokowym. W czasach austriackich mieścił urzędy i powoli popadał w ruinę (m.in. rozebrano na cegłę kaplicę i wieże). Zniszczony podczas I wojny światowej, został potem odbudowany, ale nie oparł się II wojnie światowej. Po 1945 r. służył jako koszary wojskowe. Po raz kolejny odbudowywano go wiatach 1972-1976. Interesująco przedstawia się zabudowa rynku. Kamieniczki pochodzą głównie z XVII w, a ratusz przybrał obecny wygląd w latach 1926-1932. W okolicach rynku zachował sit,1 cenny zabytek - bazyliańska cerkiew Świętej Trójcy (Trojićka cerkwa, Tpo-liłbKa LtepKBa; Wasyljanska 4/6) z 1612 r. niegdyś pod wezwaniem Serca Jezusowego. Znacznie przebudowana w 1906 r. służy obecnie przywróconemu monastyrowi greckokatolickiemu. Warta uwagi jest także renesansowa synagoga (synahoha, cimarora) Zaporizka), z lat 1692-1700, częściowo ufundowana przez Jana III Sobieskiego. Spalona podczas II wojny światowej bożnica została odrestaurowali* w latach 1955-1956, potem znów )4 zaniedbano. Obecnie jest zamknięta. Na nieodległej od Rynku ul. Lwiwś-kij zachowały się kościół i klasztor Dominikanów (Dominikanśkyj mu nastyr, floMimKaHcaKHH MOHacrnp Lwiwśka) z lat 1653-1655. ZdewM stowane przez wojnę i komunizm obecnie są odbudowywane dla greku katolików. Cudowny obraz Matki R< > skiej z tego klasztoru wisi dziś w kościele przy ul. Dominikańskiej w Warszawie. Stoi tu też bardzo ładna drewniana cerkiew Świętej Trójcy (cerkwa sw. Trijci, ijepicBa cb. Tpifini; Lwiwśka 90) z 1720 r., restaurowana w latach 1976-1981. Ze względu na Kodny podziwu ikonostas warto także wstąpić do drewnianej cerkwi Narodzenia Bogurodzicy (cerkwa Rizdwa Bohorodyci, uepKBa Pi3jjBa Eoropcwimi; Franki) z 1705 r. Zachowały się wreszcie dwie bramy miejskie: Krakowska (Krakiwśka brama, Kpa-KJBCbKa SpaMa), ostatnio odbudowana |rozebrano ją w latach 60. XX w.) i Zwierzyniecka (Zwirynećka brama, •75,3 tys. mieszkańców *s3249 leżący nad Bugiem Czerwonohrad lliistoryczny Krystynopol; ukr. Czerwonohrad, MepBOHorpaa) jest centrum |tołnocno-zachodniej części obwodu lwowskiego oraz ośrodkiem wydobycia węgla kamiennego. Składa się właściwie z dwóch części: starszej i wyludnionej zwanej wciąż Krystynopil oraz nowej - przygnębiającego, nieuk o liczonego sowieckiego blokowiska imicszkanego przez przybyszów Piwnych republik ZSRR. '¦rwonohrad stanowi główny węzeł liiinunikacyjny na północy regionu. W.izny jest szczególnie dworzec auto- busowy (s24460), z którego odjeżdżają autobusy do miast: Bełz, Brody, Brześć, Grodno, Kamionka Strumiło-wa (Kamjanka Buźka), Kijów, Kowel, Lwów (82 dziennie), Mosty Wielkie, Nowowołyńsk, Ostrowiec Świętokrzyski, Rawa Ruska, Rzeszów, Sokal (86 dziennie), Świtaź, Tarnopol, Tomaszów Lubelski, Warszawa (raz dziennie), Włodzimierz Wołyński. Ze stacji kolejowej naprzeciwko dworca autobusowego odchodzą pociągi do: Kijowa, Kowla, Lwowa, Lwowa Podzamcze, Rawy Ruskiej, Sokala. Miasto założył w 1692 r. Szczęsny Potocki i nazwał go imieniem żony. Zdobyło sławę jako jedna z największych rezydencji magnackich w Rzeczypospolitej. Ale nie był to nigdy ośrodek znaczny, mimo połączenia w latach 80. XIX w. koleją z Jarosławiem przez Rawę Ruską, potem ze Lwowem przez Kamionkę Strumiło-wą. Ustępował sąsiednim Bełzowi i Sokalowi. Do II wojny światowej podupadał. Przełom przyniosło powojenne odkrycie złóż węgla. Dla cennej zdobyczy Moskwa zmieniła nawet granicę z Polską, do której Krystyno-pol należał jeszcze do 1952 r. Najważniejszy zabytek, pałac Potockich (pałac, nanaii), zwany także zamkiem (zamok), można oglądać do dzisiaj. Klasycystyczny gmach pochodzi '¦/obieg dzisiejszej granicy polsko-ukraińskiej został ustalony dopiero na początku !')2 r. Po 1945 r. ziemia sokalska z Sokalem i Bełzem należały do Polski. Odkrycie złóż ¦,'cjla kamiennego spowodowało decyzję Moskwy o zmianie przebiegu granicy tak, . najcenniejsza część zagłębia znalazła się w granicach ZSRR. W zamian Polsce za- 1 "rowano zniszczone po wojnie, wyludnione dzikie Bieszczady. Wiadomość o przyłą-"niu do ZSRR tych terenów wywołała prawdziwą panikę wśród ludności, uciekał na- . "t przysłowiowy „dziad sokalski". Przesiedleńcy zamieszkali gtównie w Ustrzykach >lnych i Krościenku. € o S n o O zr 155 l/ S o 5 O l/l Z dziejami pałacu w Krystynopolu wiąże się wyjątkowo dramatyczna histona miłosna. 26 XII 1770 r w cerkwi w Niestwicach odbyt się potajemny ślub Szczęsnego Potockiego, syna wojewody, z Gertrudą Komorowską, dziewczyną z drobnej szlachty Matzen-stwo, będące oczywistym mezaliansem, nie przetrwało długo. Juz 13 I 77 r nieszczęsną małżonkę ludzie w maskach" utopili w stawie w jastrzębicy. Wpłynęło to na losy rezydencji Potocki przeniósł się na stałe do pałacu w Tulczynie. Ponure wypadki znalazły swój oddźwięk w znanej powieści poetyckiej A. Malczewskiego Mana. z XVIII w. już przed I wojną światową był opuszczony. W ostatnich latach został częściowo zrekonstruowany. W dawnym barokowym ogrodzie urządzono stadion piłkarski. Warto zwrócić także uwagę na klasztor Bernardynów (monastyr Bernardynciw, MOHacrup EepHapflHHuiit), ufundowany w 1642 r., z kościołem Ducha Świętego (Swiato-duchiwśkyj kosteł, CBHTOAyxiBCbKnft KocTeji), odrestaurowanym w 1927 r. Interesujący jest również klasztor Bazylianów (Wasylijanśkyj monastyr, Bacmii ) iiony j BacmiisHCbKHH MOHacTHp) wzniesiony w latach 1771-1776, restaurowany w 1959 r. na potrzeby muzeum. W 1991 r. przywrócono go do funkcji lalkowych. Przy ulicy Chmelnyćko-ho 16 działa interesujące muzeum sztuki „Sokalszczyna" (a20469). cierając aż do dworca autobusowego przy ulicy Tartakiwśkiej. Dworzec kolejowy (pociągi do: Kijowa, Kowela, Lwowa, Lwowa Podzamcze, Rawy Ruskiej) zlokalizowany jest przy wjeździe od strony Czerwonohradu, na lewym brzegu Bugu. Noclegi oferuje prowincjonalny hotel przy ul. Mahistralnij 22. Wzmiankowane już w 1421 r., należało do Mazowsza, a prawa miejskie uzyskało w 1424 r. W 1519 r. wojska polsko-litewskie przegrały tu bitwi; z Tatarami. Lata prosperity przyniósł Sokalowi zabór austriacki, gdyż mia sto graniczyło z Rosją i było znaczą cym ośrodkiem handlu oraz drobnego przemysłu. W 1880 r. Żydzi stanowili 35,8%, Ukraińcy 31,9%, a Polacy 30,2% mieszkańców. 156 •22,9 tys. mieszkańców -®3257 Leżący nad Bugiem, 9 km od Czerwonohradu, Sokal (ula:. Sokal, CoKanb) jest historyczną stolicą regionu zwanego ziemią sokalską lub Sokalszczy-zną, w dawnych czasach starostwa w województwie bełskim, potem najbardziej na północ wysuniętego powiatu Galicji. Sokalszczyzna była w granicach Polski od 1919 r. aż do zmiany granic w 1952 r. ''*'¦ cja i noci Najwygodniejszy dojazd ze Lwowa do Sokala zapewnia ta sama marszrutka, która kursuje do Czerwonohradu (65 razy dziennie). Objeżdża centrum, do- Miasteczko wygląda na podupadłe, ale kilka obiektów zasługuje na uwagi; Do usytuowanego malowniczo na k wym brzegu Bugu, na dawnej wysp ii rzecznej, klasztoru Bernardynów (monastyr Bernardynciw, MOHacTiip EepHapflHHiiiB) najwygodniej dotrzeć zr stacji kolejowej. Jadąc autobusem cz\ marszrutka, należy wysiąść przed mu stem na Bugu (klasztor widać po lewn stronie), aby nie jechać niepotrzebni! do centrum, odległego o 3 km. Baru kowy klasztor wzniesiono w latać li 1604-1619 dla pomieszczenia obraz u Matki Boskiej Pocieszenia (zwanej S> > kalską). Klasztor stanowił niegdy wielki ośrodek pielgrzymkowy. Powstawały w nim pieśni o Matce Boskiej Sokalskiej, z których najsłynniejszą była Pieśń dziada sokalskiego Franciszka Karpińskiego. W 1843 r. kościół wraz z obrazem spłonął, a w 1848 r. wystawiono kopię dawnego wizerunku. Klasztor był potem jeszcze dwukrotnie niszczony i odbudowywany, .ile II wojnę światową przetrwał bez uszczerbku. Zmiana granic w 1951 r. ¦.powodowała ucieczkę zakonników. Wówczas wyposażenie i bibliotekę przeniesiono do Leżajska. Na prawym brzegu Bugu, w centrum wyznaczonym przez skrzyżowanie ulic Tartakiwśkiej i Szeptyćkoho, stoi renesansowa cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, Mhko-nuiBCbKa iiepKBa; Szeptyćkoho 95) z 1613 r., wielokrotnie przebudowywana (ostatni raz w 1971 r.). Zachowały mi; także synagoga (synahoha, cimaro-i .i; Szeptyćkoho) z końca XIX w., oraz iiuromny neoromański kościół, przy ul. Szeptyćkoho, obecnie nieczynny, .Madoptowany na magazyn i sklep. •2,5 tys. mieszkańców S/Jetele Bełz, miasteczko Bełz (ukr. Bełz, Ben3), znane w Polsce dzięki popularnej piosence, to dziś senna pół-wieś z zaniedbanymi zabytkami wspaniałej przeszłości, leżąca nad Sołokiją. Przed I wojną światową mieszkało tu ponad 6 tys. osób. Już w XI w. był tu znaczny gród należący do Rusi Halic-ko-Włodzimierskiej. Przez pewien czas Bełz był nawet stolicą oddzielne-K<> księstwa. W 1366 r. został włączony do Polski, a 9 lat później uzyskał prawa miejskie. Od 1388 do 1462 r. itanowił lenno książąt mazowieckich. W 1462 r. awansował do roli miasta wojewódzkiego (województwo bełskie i kasztelaniami w Bełzie, Busku i Lubaczowie), którym pozostawał aż do włączenia do Austrii w 1772 r. W la-liich 1919-1939 i 1945-1952 należał .I" Polski. Bełz jest przykładem miasteczka żydowskiego na ziemiach Rzeczypospolitej. Jak i w innych przypadkach, Żydzi zostali sprowadzeni tu w XV w. dla rozwinięcia handlu i rzemiosła. Karierę swą zaczynał tu np. Szania z Bełza, który był u schyłku XV w. bankierem królewskim. Miejscowi Żydzi zajmowali się m.in. krawiectwem, rzeźnictwem, warzeniem piwa, gorzelnictwem, szklarstwem, produkcją prochu itd. W dobie kryzysu (poł. XVII w.) miasto podupadło, dodatkowo niszczone przez pożary, wojny i epidemie. Funkcjonowało jako ośrodek chasydów (tzw. Bełzer chasidim) -miał swoją dynastię cadyków, założoną przez cudotwórcę Szaloma Roke-acha (1789-1855), nieformalnie przewodzącą ortodoksyjnym Żydom z Galicji. Cadyk Aron Dow (1880-1957), który cudem ocalał z holocaustu, osiadł w Palestynie, gdzie Bełzer chasidim są do dziś jedną z najbardziej wpływowych grup chasydzkich (mają synagogę w Jerozolimie). Do miasta najlepiej dojechać autobusem relacji Czerwonohrad-Rawa Ruska (4 dziennie) lub pociągiem Sokal-Rawa Ruska (2 dziennie). Dzisiejszy Bełz sprawia wrażenie jakby składał się z samego rynku, z którego widać okoliczne pola. Miejscową atrakcją jest zrujnowany klasztor Dominikanów (Dominikanśkyj monastyr, floMiHiKaHCBKHH MOHacTiip; Sawenko 3) z 1653 r., wzniesiony w miejscu fundacji księcia mazowieckiego Ziemowi-ta IV Budynek spłonął podczas II wojny światowej. Godne uwagi są też dwie cerkwie. Greckokatolicka cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, MHKOJiaiBCKa nepKBa) z 1635 r., urządzona w 1784 r. w byłym klasztorze Do-minikanek, w czasach sowieckich służyła za magazyn. Drewnianą XVII--wieczną cerkiew Zesłania Ducha Świętego (Swiatoduchiwśka cerkwa, o I 157 1/1 3 o -o o CBaTOflyxiBCSKa uepKBa) odrestaurowano w 1979 r. Ciekawym zabytkiem jest baszta z 1606 r. (węża, Beata), niegdyś służąca za archiwum, wyremontowana w 1979 r. Ocalałe z pożogi II wojny światowej miejscowe judaica to budynek dawnej synagogi (synahoha, ciiHarora) oraz kirkut (Jewrejśkyj cwyn-tar, eBpeńcbKHH uBHHTap) na zachodnim skraju miasteczka, z grobami trzech wielldch cadyków z rodu Dow: Szole-ma, Joszuy i Isaachara. •24,8 tys. mieszkańców !s3266 Najwięlcszy ośrodek północno-wschod-niej części obwodu lwowskiego - Brody jukr. Brody, Epoflii) - sławę i rozwój zawdzięcza czasom galicyjskim, gdy jako komora graniczna i wolne miasto handlowe, był ośrodkiem żydowskiego handlu, rzemiosła i nieformalną stolicą Żydów w Galicji. Potomkiem jednej z tutejszych rodzin był laureat Nagrody Nobla w 1987 r., rosyjski poeta Josif Brodski. Urodził się tu także słynny pisarz austriacki, Joseph Roth (1894-1939). Ko: ., Oba dworce - kolejowy i autobusowy -mieszczą się w budynku stacji kolejowej na końcu ul. Zaliznycznij. Do miasta idzie się stąd cały czas prosto. Pociągi dalekobieżne kursują do: Charkowa, Iwano-Frankiwśka, Kijowa, Lwowa, Łu-gańska, Mińska (dni nieparz.), Rygi (dni nieparz.), Saren, Użhorodu, a pociągi osobowe do miejscowości: Krasne, Lwów, Równe, Zdołbunów. Autobusem można się dostać do: Czerwonohradu (9 dziennie), Kijowa, Krzemieńca, Lwowa (32 dziennie), Równego, Tarnopola, Truskawca, Złoczowa, Żytomierza. Noclegi oferuje spartański hotel Kolos (Zaliznycznij 17; b42060; jedynka 13 hrn, dwójka 19-35 hrn). 158 Miasto i zamek założył Stanisław Żółkiewski w 1584 r. jako twierdzę broniącą Rzeczypospolitej przed najazdami tatarskimi i atakami Kozaków. Miało nazywać się Lubicz, ale przyjęła się nazwa okolicy, pełnej ba-gnisk, przez które trzeba było się przeprawiać. Do Brodów zaczęli napływać Żydzi, stymulując rozwój rzemiosła, zwłaszcza tkactwa. Liczna ich grupa osiedliła się tu po ograniczeniu swobody zamieszkiwania we Lwowie. W 1643 r. założono manufakturę tkanin jedwabnych i wełnianych, a w XVIII w. rozpoczęto produkcję pasów i kobierców. W 1772 r. miasto przypadło Austrii, stając się komorą graniczną z Rosją. Rok później utworzono strefę wolnocłową (wolne miasto handlowe), co wpłynęło na wzmocnienie gospodarczej pozycji Brodów. Przed I wojną światową Żydzi stanowili ponad 70% ludności. W 1920 r. miasto było widownią walk kończących wojnę polsko-bolszewic-ką. Duże straty poniosła czerwona konnica S. Budionnego. Do 1939 r. Brody należały do Polski. W 1944 r. doszło w okolicy do bitwy, w której stanęły naprzeciw siebie ukraińska dywizja SS Hałyczyna i ukraiński 13. Korpus Armii Czerwonej. Zginęło wówczas kilka tysięcy żołnierzy, a Hałyczyna straciła zdolność bojową. Śródmieście zachowało układ urbanistyczny, wytyczony przy założeniu miasta w 1586 r., choć w poważnie zniszczonym centrum zbudowano po wojnie wiele typowo sowieckich bloków. Z pozostałości żydowskich można obejrzeć zrujnowaną Wielką Synagogę (synahoha, cimarora; Honczar-śka 12) z 1742 r., o zachowanych trzech potężnych ścianach, z inskrypcją na fasadzie. Warto pójść do rynku (Majdan Swobody) i skręcić w ul. Złotą (Zołota) - słynną promenadę z czasów świetności miasta. Można zajrzeć także do cerkwi Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy (cerkwa Riz-dwa Preswatoji Bohorodyci, uepKBa Pi3flBa IlpecBaTOi Eoxopoflnui; Franki 14) z 1600 r., dosyć niefortunnie otynkowanej (robi wrażenie młodszej). 3 km od rynku, na samej granicy miasta, zachował się ogromny kirkut (Jewrejśkyj cwyntar, CBpeiicbKHH itBHHTap; Czu-prynki), z tysiącami macew, najcenniejsza pamiątka żydowskiej przeszłości Brodów (dojście ulicami Franka i Czuprynki, cały czas prosto). Istnieje także pięcioboczna cytadela (kazamaty, Ka3aMaTn), zbudowana w latach 1630-1635. W swoim czasie była to twierdza tak potężna i nowoczesna, że najeźdźcy w ogóle jej nie atakowali. Wewnątrz cytadeli stoi pałac Potockich z poł. XVIII w., po zniszczeniach podczas II wojny światowej ziejący pustką. Do dnia dzisiejszego cytadela pełni funkcje militarne i wstęp do niej nie jest możliwy. W Brodach jest też Muzeum Krajoznawcze (Majdan Swobody 5; h42790). ¦1,9 tys. mieszkańców Zwiedzając ziemię lwowską, trzeba odwiedzić Olesko (ukr. Ołeśko, OjiecbKo). W tej malutkiej miejscowości nad Libercią, złożonej z dwóch ulic (Szewczenka i Zamkowej) urodzili się królowie Jan III Sobieski (1629 r.) i Michał Korybut-Wiśnio-wiecki (1639 r.). Najlepszy dojazd gwarantuje mar-szrutka #279 Lwów-Brody (6 dziennie). Należy wysiąść koło cerkwi. Podróżujący autobusem powinni wysiąść na dworcu przy ulicy Szewczenka. Do miasta trzeba stąd iść 10 minut pod górę (w stronę Brodów). Obaj królowie przyszli na świat w widocznym z daleka zamku (zamok, •saiuoK; Zamkowa 34), wzniesionym na początku XVII w., przez Jana Da-niłowicza, wojewodę ruskiego. Poza królewskimi narodzinami, zamek znany jest z samobójstwa, będącego skutkiem nieszczęśliwej miłości Adama Żółkiewskiego do Marii D aniłowiczówny. Zamek został wspaniale ozdobiony staraniem królowej Marii Kazimiery. Podupadł w XIX w., ale był restaurowany kolejno przez rząd Galicji, po I wojnie światowej i wreszcie w 1955 r. W czasach ZSRR urządzono w nim muzeum (^25280; wt.-pt. 10.00-16.30, sb.-nd. 11.00-16.30, pn. zamkn.; grupy zorganizowane do 16.00) podporządkowane Lwowskiej Galerii Obrazów. Zwożono do niego wyposażenie rezydencji magnackich i kościołów z zachodniej Ukrainy. Ekspozycja jest więc swoistą panoramą zawartości spustoszonych zamków i pałaców. Niestety, w zwiedzaniu nie pomagają podpisy. Brakuje informacji o pochodzeniu zabytków. Do najciekawszych eksponatów należą: obraz Martino Altomonte Bitwa pod Wiedniem, namalowany w Żółkwi pod bezpośrednie dyktando uczestników bitwy - króla Jana III Sobieskiego i królewicza Jakuba; popiersie Barbary Radziwiłłówny; rzeźby Pinsla. Wokół zamku rośnie piękny park, a w podziemiach jest rewelacyjna restauracja, o wiele lepsza od lwowskich lokali. Do muzeum należy także sąsiedni klasztor Kapucynów (monastyr Ka-pucyniw, MOHacrap Kanyi^niB; Zamkowa, naprzeciw zamku) z 1739 r., w którego fasadzie zachowało się wiele cennych rzeźb. Klasztor jest niestety niedostępny, gdyż służy jako magazyn Lwowskiej Galerii Obrazów. W miasteczku warto obejrzeć kościół Świętej Trójcy (Trojićkyj kosteł, TpolubKKH KocTeji; Szewczenka 59) z epitafium Jana Daniłowicza z 1618 r. Obecnie świątynia należy do autokefalii ukraińskiej. Zaledwie 10 km od Oleska (w kierunku Brodów) leżą Podhorce (ukr. Pi-dhirci, niaripiii). Najlepszy dojazd ze Lwowa i Brodów maiszmtką #279. S o S O CL n 159 I s o Trzeba wysiąść na przystanku Pidhirci i pójść drogą rozpoczynającą się za nim. Także bezpośrednio do zamku dojeżdża autobus Brody-Złoczów (4-6 dziennie). We wsi stoi zamek Koniecpolskich (zamok, 3aMOKJ, wzniesiony w latach 1635-1640, według projektów Andrei Dell'Aqua, jako tzw. palazzo in forte-zza. Niegdyś jedna z najwspanialszych rezydencji magnackich Rzeczypospolitej, była zamieszkana aż do II wojny światowej (Sobiescy, Rzewuscy, San-guszkowie). W zamku mieściła się także filia lwowskiego Muzeum Narodowego. Wyposażenie w czasie wojny przewieziono do Sao Paulo w Brazylii, gdzie pozostaje pod opieką fundacji Sanguszków. Po II wojnie światowej urządzono w zamku szpital przeciwgruźliczy, który spłonął w 1956 r. Od 1997 r. prowadzi się tu prace nad otwarciem muzeum. W skład kompleksu wchodzą zamek, XVIII-wieczna karczma (zajiźdźyj dwir), ogród geometryczny zwany Parkiem Francuskim (Francuźkyj park), Park Włoski (Italijśkyj park) oraz fortyfikacje. Nie- ^ daleko, po drugiej stronie drogi Jasie-niów-Złoczów, widać niezwykły kościół zamkowy św. Józefa i Podniesienia Krzyża (kosteł sw. Josyfa i Wozdwyżennia; KocTeji cb. nocują i BcoflBiDKeHHfl) z lat 1751-1766, fundacji Wacława Rzewuskiego, czynny do 1945 r., od 1991 r. pozostający w gestii Lwowskiej Galerii Obrazów. We wnętrzu zachowały się XVIII--wieczne malowidła ścienne oraz tablice epitafijne Lubomirskich i Rzewuskich. Między kościołem a zamkiem stoją charakterystyczne kolumny ko-rynckie (korinfśki kołony, icopiH(j)CbKi kojiohh) z 1754 r. Postumenty są zwieńczone figurami Matki Boskiej Niepokalanej oraz św. Józefa. Godna obejrzenia jest drewniana cerkiew św. Michała (Mychajliwśka cerkwa, MiixaHniBci>Ka uepKBa) z 1720 r., niegdyś greckokatolicka, obecnie prawosławna, otoczona przez stary 160 cmentarz. Dojście drogą asfaltową od- u O biegającą od głównej przy zamku. Przy drodze przed cerkwią rośnie 400-letnia lipa. Z kolei na tzw. Pleśni-sku (czyli w miejscu gdzie od IX do XII w. istniał potężny gród ruski, Pli-śnieck), wznoszą się cerkiew św. Onufrego (Onufrijiwśka cerkwa, OHyijjpiiBctKa ijepKBa) wraz z klasztorem Bazylianów (Wasylijanśkyj monastyr, BacimismcbKHH MOHacTup). Obie budowle utrzymane w stylu baroku, z poł. XVIII w. wyremontowano w 1953 r. i w 1989 r. przywrócono gre-kokatolikom. Zachował się rokokowy ikonostas z 1754 r. (projekt P. Giżycki), ikony, nietypowe dla cerkwi ołtarze boczne, a nawet ambona. Aby tu dotrzeć, należy od drogi głównej skręcić w drogę asfaltową, wiodącą do właściwej wsi, rozpoczynającą się obok dojazdu do cegielni. Piękne wzgórza otaczające Podhorce od wschodu zwą się Woroniakami. •24,4 tys. mieszkańców •»3265 Zabudowany w dużym stopniu XIX--wiecznymi kamienicami i willami Zloczów (ukr. Zołocziw, 3ojio41b), nad Złoczówką prawa miejskie uzyskał dopiero w 1523 r., stając się ośrodkiem handlowym kolonii ormiańskiej. Od XVI w. rozwijała się tu gmina żydowska, będąca od XVII w. centrum chasy-dyzmu, z cadykiem Jehielem Micha-elem (po 1770 r.). W latach 1919-1939 Złoczów należał do Polski. Miejscowa ludność szczególnie ucierpiała podczas II wojny światowej. »munikac locie Dworce kolejowy i autobusowy oddalone są dość znacznie od centrum, na końcu ul. Siczowych Striłciw. Dojście tą ulicą cały czas prosto, z przecięciem ronda. Jest jeszcze druga, mniejsza stacja autobusowa, w centrum Złoczowa, przy ul. Bandery. Obok tej stacji jest pętla marszrutek do Lwowa. Ze Złoczowa odjeżdżają pociągi międzynarodowe jedynie do Adleru i Moskwy; dalekobieżne do: Charkowa, Chersonia, Czerkasów (dni parz.), Dniepropietrowska, Doniecka, Iwano-Frankiwśka (dni parz.), Kijowa, Krzywego Rogu (dni nieparz.), Lwowa (12 dziennie), Mariupola (dni parz.), Odessy, Symferopola, Tru-skawca, Użhorodu (dni parz.), Winni-iy (dni parz.), Zaporoża, Znamjanki (dni parz.), oraz osobowe do miejscowości: Krasne, Lwów, Tarnopol. Autobusy odjeżdżają z dwóch punktów Złoczowa. Z przystanku przy ul. Siczowych Striłciw kursują do miast: lirody, Czerniowce, Czerwonohrad, Czortków, Husiatyn, Kamieniec Podolski, Lwów (14 dziennie), Pomorza-ny, Przemyślany, Radziechów, Rzeszów (pn., śr., pt.), Satanów, Stalowa Wola, Tarnopol, Warszawa (raz dziennie), Zaleszczyki, a z przystnku przy ul. Bandery do miast: Brody, Czerwonohrad, Krasne, Lwów, Olesko, Równe, Sokal, Tarnopol (10 dziennie). Obok tego przystanku jest pętla marszrutek do Lwowa. Do Tarnopola wygodniej udać się koleją. Noclegi oferuje hotel Ukrajina (Wałowa 4; o32142). Standard niewysoki (toaleta z zimną wodą w pokoju), ale przy cenie 19 hrn od osoby można tu zamieszkać, zwłaszcza że Złoczów to dobry punkt wypadowy do Brodów, Oleska, Tarnopola, a nawet Lwowa. Najważniejszym zabytkiem jest otoczony kamiennymi murami, wspaniały zamek Sobieskich (zamok, 3aM0K; Ternopilśka 5), zbudowany w latach 1634-1636 przez wojewodę ruskiego Jakuba Sobieskiego. W 1834 r. w zamku urządzono koszary, a następnie więzienie. W czasie II wojny światowej była tam jedna z najpotworniejszych katowni NKWD, a potem gestapo. W skład tego jednego z najciekawszych i najładniejszych kompleksów zamkowych na Ukrainie wchodzą m.in. właściwy pałac, obecnie zajęty przez muzeum (^33385) oraz murowany pawilon zwany pałacem Chiń- skim (Kytajśkyj pałac). Na wieżach zachowały się herby Janina, Gozdawa, Rawicz i Herburt oraz inicjały J. S. K. K. S. K. (Jakub Sobieski Krajczy Koronny Starosta Krasnostawski). Jakub Sobieski ufundował także w 1624 r. zachowany do dziś kościół parafialny, obecnie pełniący funkcję greckokatolickiej cerkwii Zmartwychwstania (Woskresenśka cerkwa, BocicpeceHCbKa uepKBa; Szaszke-wycza 9). Świątynia przeszła w ręce grekokatolików na mocy zawartej w 1838 r. ugody z parafią rzymskokatolicką. Parafia znalazła wtedy siedzibę zgodnie ze wspomnianą ugodą w popij arskim kościele Wniebowstąpienia (Woznesenśkyj kosteł, Bo3HeceHCbKHH KOCTen; Skoworody 6) z 1730 r. Po skasowaniu zakonu pijarów świątynia w latach 1788-1838 służyła za magazyn. Kościół jest czynny, przetrwało nawet zabytkowe wyposażenie. •40,4 tys. mieszkańców »s3236 Jednym z głównych ośrodków północnych przedgórzy Karpat jest położony nad Dniestrem Sambor (ukr. Sambir, Cauróip). Często odwiedzają go Polacy jadący w góry przez Chyrów (Chyriw). ja i noclegi Z dworca kolejowego, na płoszczy Prywokzalnij, idzie się do centrum ulicami Wołodymyra Wełykoho i Franki. Autobusy relacji Sam-bor-Lwów odjeżdżają z placu przed stacją, te do Czech (odjeżdżają śr. i sb.) jadą przez południową Polskę. Połączenia kolejowe: Chyrów, Czop, Drohobycz, Jawora, Lwów (12 dziennie), Niżankowice, Sianki, Sołotwyno, Starzawa, Stryj, Truska-wiec. Połączenia autobusów: Bilicz, Butla, Chaszczów, Dobromil, Drohobycz, Drozdowice, Jaworów, Knihini-ce, Krakowiec, Krywka, Lwów (22 dziennie), Łybuhora, Mszaniec, I S o S 3 er o 161 o E co Niżankowice (12 dziennie), Nowy Rozdół, Popowice, Przemyśl, Rosochy, Rzeszów, Sosniwka (Tycha), Stebnik, Szeginie, Turka, Wola Małnowska. Noclegi oferuje hotel (s52883) przy Sahajdacznolio 2/1. Na niezłe posiłki zapraszają restauracje: Krajna Chata (Siczowych Striłciw 31), Lwiwśka Brania (Mazepy 2), Mrija (Szuchewycza 35a) i Pyriżkowa (Ry-nok 34). Miasto lokował na prawie magdeburskim w 1390 r. starosta krakowski Spytko z Melsztyna. W 1498 r. zrujnowali je Tatarzy. 28 IX 1604 r. sprzed tutejszego zamku ruszyła zwycięska wyprawa na Moskwę, prowadzona przez starostę samborskiego Jerzego Mniszcha. W XVI i XVII w. pełnił rolę lokalnego ośrodka handlowego, znanego z poniedziałkowych i czwartkowych jarmarków. Od 1772 r. pod władzą Austrii. Wiek XIX to okres rozwoju, stymulowanego najpierw przez wciąż urządzane jarmarki (przybywali na nie kupcy nawet z Naddnie-prza), potem - przez rozwój węzła kolejowego. W 1872 r. uruchomiono połączenia ze Stryjem i Chyrowem, a w latach 1903-1905 ze Lwowem i Siankami. Sambor stał się wielką stacją towarową. Od maja 1919 r. w granicach Polski. Dwie kolejne okupacje: sowiecka i niemiecka zmieniły charakter miasta - pierwsza oznaczała represje przeciwko Polakom i Ukra- Sambor byt miejscem głośnego skandalu w 1900 r. Odkryto, że tamtejsza policja używa przy przesłuchaniach średniowiecznych narzędzi tortur, co zapewniało jej wysoką skuteczność. Opinia publiczna była oburzona, ale sprawa rozeszła się po kościach (według Austriackiego gadania, czyli Encyklopedii galicyjskiej M. Czumy i L. Mazana). 162 ińcom, druga przyniosła całkowitą zagładę Żydom. Zabytki skupione są w okolicy rynku rozplanowanego osobiście przez Spyt-ka z Melsztyna. Po zwiedzeniu rynku z XVII-wiecznym ratuszem (ratusza, paTyma; Rynok), warto pójść ulicą Sa-hajdacznoho do najważniejszego zabytku miasta, okazałego gotyckiego kościoła Matki Boskiej i Ścięcia św. Jana Chrzciciela (kosteł Joana Chre-stytela, KocTeJi Ioara XpecTHTejia; Sahaj-dacznoho), wznoszonego przez 150 lat - od XV do poł. XVI w. Kościół, przebudowany w 1637 t, ma kompletne wyposażenie barokowe. Sąsiedni budynek to dawne kolegium (kołe-hija, Kojieria; pł. Czajkowśkoho 4) z XVII w, dziś mieszczące muzeum „Bojkiwszczyna" (s32294). Powstało ono w 1932 r.; dzięki działalności Towarzystwa „Bojkiwszczyna", lokalnej narodowej organizacji ukraińskiej. Zamknięte przez Sowietów w 1939 r., zostało odnowione w 1990 r. Ekspozycja ma głównie charakter etnograficzny, jest też obszerna biblioteka, darowana przez diasporę z Kanady. Ulica Buźka (pierwsza przecznica Sahaj-dacznoho) wiedzie do ul. Mickewycza, przy której funkcję szkoły muzycznej pełni dawny klasztor Jezuitów (monastyr Jezujitiw, MonacTnp GsymB; Mickiewycza) wzniesiony w latach 1709-1773, który po kasacie zakonu służył m.in. bernardynom. W kompleksie klasztoru wznosi się kościół św. Stanisława (kosteł sw. Stanisława, KOCTeji cb. CTamcJiaBa; Mickewycza), w czasach ZSRR zamieniony na magazyn, a w 1986 r. odrestaurowany z przeznaczeniem na salę koncertową (zał orhannoji muzyky), którą pozostaje do dziś. Ulica Mickewycza biegnie dalej do pł. Cerkownej, gdzie wznosi się greckokatolicka XVIII--wieczna cerkiew Najświętszej Bogurodzicy (cerkwa Rizdwa Preswiatoji Bohorodyci, ijepKBa Pi3flBa IlpecBSToi' Boropo,nnui; pł. Cerkowna). Cerkiew it-st ośrodkiem kultu cudownej ikony ' .miborskiej Bogurodzicy. O licznej do II wojny światowej społeczności ży-iluwskiej świadczą dziś tzw. synagoga n.i Blichu (synahoha, CHHarora) - I 732 r., związana z działalnością rabinów Józefa Mosze Harifa i Arona I .cwina, przebudowana w czasach ZSRR na magazyn oraz pomieszczenia biurowe. W mieście zachował się l.ikże cmentarz żydowski (jewrejśke kladowyszcze, eBpeiicŁKe Kna/iOBHme; I )oroszenka 34) 1BYCZ •80,4 tys. mieszkańców -©3244 100 km na południe od Lwowa, na Pogórzu Karpackim nad Tyśmienicą leży Drohobycz (ukr. Drohobycz, ,'(poro6Hq). W Polsce kojarzony jest przede wszystkim z Brunonem Schul-zem, ale warto tu zajrzeć dla wspaniałych zabytków polskich i ruskich, :i także dla klimatu rodem z Austro-Węgier. sacja Oba dworce, kolejowy i autobusowy, .-.lokalizowane są w niewielkiej odległości od centrum, u wylotu ul. Hru-szewśkoho. Zamiast autobusów lepiej wybrać marsziutki - kilkadziesiąt kursów do Lwowa (2 godz.) i Stryja (30 min) - które odjeżdżają spod stacji kolejowej. Do Truskawca i Borysła-wia odpowiednio z ulic Truskawećkiej i Borysławśkiej. Pociągi dalekobieżne kursują do: Charkowa, Dniepropietrowska, Kijo- wa, a lokalne do: Borysławia, Lwowa, Sambora, Stryja, Truskawca. Noclegi oferuje dogodnie położony hotel Tustań (Szewczenka 2; s20049; jedynka 60 hrn, dwójka 73 hrn, trójka 73 hrn, lux 350 hrn). Pokoje z TV i lodówką. Osada istniała tu już w czasach Rusi Kijowskiej, a lokacji dokonano w 1422 r. Po początkowym okresie rozwoju Drohobycz podupadł i jako głucha prowincjonalna mieścina, od czasu do czasu niszczona przez Tatarów i Kozaków, trwał aż do polowy XIX w, kiedy to odkryto złoża ropy naftowej. Zaczęli więc ściągać doń Polacy, Żydzi i Ukraińcy, tworząc szybko rozwijający się ośrodek przemysłowy. W latach 1919-1939 miasto należało do Polski. Okupacje podczas II wojny światowej przyniosły masowe zbrodnie - najpierw NKWD na Polakach, potem Niemców na Żydach (pogrom i getto). Zabytki Drohobycza należą do najstarszych w regionie. Aby do nich dotrzeć, trzeba dojść od stacji kolejowej do centrum ul. Hruszewśkoho. Przy zamykającej Hruszewśkoho ul. Orły-ka stoi potężna synagoga (synahoha, CHHarora; Orłyka 6). Zbudowana w latach 1842-1865, była wzorowana na bożnicy w Kassel (Niemcy). Obecnie nie jest w najlepszym stanie. Nie ma dachu, wnęki na aron ha-kodesz, bimy ani posadzki. Wej- Drohobycz kojarzony jest dziś w Polsce przede wszystkim z postacią Brunona Schulza. Słynny pisarz i malarz urodził się w 1892 r. Po studiach we Lwowie i Wiedniu osiadł w 1924 r. na stałe w Drohobyczu, obejmując posadę nauczyciela rysunków i robót ręcznych w gimnazjum. W czasie okupacji niemieckiej, przydzielony jednemu z hitlerowców, został zastrzelony w 1942 r., wskutek porachunków z „właścicielem" innego żydowskiego mieszkańca Drohobycza. Najsłynniejsze utwory Schulza to cykle opowiadań, pisanych prozą poetycką - Sklepy cynamonowe i Sanatorium pod Klepsydrą. 163 "i N '» m s •'"6 > LWOWSKA 1 1/1 o 164 ście do budynku grozi katastrofą budowlaną. W 1993 r. zwrócono ją miejscowej gminie żydowskiej. Od ul. Orłyka zaczyna się śródmieście. Idąc na rynek, można zboczyć w ul. Stryjśką, gdzie wznosi się greco-katolicka cerkiew Apostołów Piotra i Pawła (cerkwa Apostoliw Petro i Pawła, uepKBa AnocToniB IleTpo i naBjia; Stryjśką 3) z 1828 r. Przy wiodącej wprost do Rynku ul. Mazepy stoi jeszcze jedna synagoga (synaho-ha, ciiHarora,- Mazepy 11), zapewne z końca XIX w., zgodnie z sowiecką modą zamieniona na klub bokserski. Nad rynkiem góruje XVIII-wieczny ratusz (ratusza, paTyma), przebudowany w 1892 r., oraz pomnik Adama Mickiewicza z 1892 r. Warto zwrócić uwagę na kościół św. Bartłomieja (kosteł sw. Bartołomeja, KocTeji cb. BapTojioMea; Danyły Hałyćkoho 12), po przeciwnej stronie, fundacji Kazimierza Wielkiego, z wybudowanej w latach 1392-1445 świątyni zachowały się do dziś niektóre elementy wyposażenia wnętrza i potężna dzwonnica. W czasach ZSRR kościół służył za magazyn, a funkcje kultowe pełni od 1989 r. Przy rynku stoi także starannie odnowiony sobór Najświętszej Trójcy (sobór Preswjatoji Trijcy, co6op IIpecBHToi Tpiiimi. Rynok róg Bo-rysławśkiej i Truskawećkiej) z 1690 r. Jest to dawny kościół karmelicki, w 1808 r. odkupiony przez miasto od rządu dla pomieszczenia parafii greckokatolickiej. Odrębną uwagę trzeba poświęcić dwóm drewnianym cerkwiom - najwspanialszym zabytkom budownictwa ruskiego na ziemi lwowskiej. Obie wznoszą się poniżej rynku. Najlepiej pójść ul. Borysławśką i skręcić w prawo, w ul. Sołanyj Stawok, która potem przechodzi w ul. Zwaryćką. Na pierwszym miejscu wymienić trzeba cerkiew św. Jerzego (cerkwa sw. Jura, uepKBa cb. K>pa; Solanyj Stawok 23a) z końca XV w., którą w 1657 r. przeniesiono do Drohoby-cza ze wsi Nadiewo. Uważana jest za najcenniejszy zabytek ludowej architektury Rusi Halickiej. W cerkwi urządzono etnograficzną ekspozycję pt. „Drohobyczczyna" (sr28242). Osoba opiekująca się cerkwią, ma klucz także od XVI-wiecznej cerkwi Podwyższenia Krzyża (cerkwa Woz-dwyżennia Czesnoho Chresta, uepKBa Bo3j(BH}KeHH8 ^lecHoro XpecTa,- Zwaryć-ka 7a). Wejście przez bramę remizy straży pożarnej. We wnętrzu obejrzeć można freski z czasów przebudowy (XVIII w.), a także specjalną ekspozycję (s20206). Miłośnicy Schulza powinni przejść się ulicami dzielnicy willowej - Franki i Szewczenka. Wedle miejscowej legendy to właśnie wznoszące się przy nich rezydencje drohobyckich krezu-sów naftowych miały zainspirować pisarza do stworzenia ulicy Krokodyli. Można też odnaleźć miejsce, w którym Schulz został zamordowany - są to schody piekarni przy Szewczenka 6 (z tyłu fary). RUSKAWIEC •34,6 tys. mieszkańców •¦u3247 Najsłynniejsze podkarpackie uzdrowisko Truskawiec (ukr. Truskaweć, TpycKaBeiib) dzieli tylko 9 km od Dro-hobycza. Miasto leży na wysokości 400 m, w dolinie rzeczki Pomiarki. Rocznie gości 400 tys. kuracjuszy. Istnienie kurortu jest konsekwencją wydobycia ropy naftowej - podczas odwiertów zamiast cennego paliwa znaleziono obfite źródła mineralne (stąd nazwa najsłynniejszej z wód -Naftusia). Głównym deptakiem jest Bulwar Torosewycza, wokół którego usytuowane są najważniejsze źródła, lecznice i park zdrojowy. Lokalne maiszrutki jeżdżą od stacji kolejowej do dworca autobusowego wokół parku, ul. Suchowola oraz tlu Drohobycza. Pociągi dalekobieżne kursują z Truskawca do miast: Charków (dni nieparz.), Dniepropietrowsk, Kijów; osobowe do: Drohobycza, Lwowa, Sambora, Stryja. Noclegi oferują hotele: Beskyd |l)rohobyćka 33), Czerwona Ruta (Stusa 6; b51027), Drużba (Iwasiu-ka 11), Truskaweć (Drohobyćka 9; •52034; 13-50 hrn) oraz kwatery (Szcwczenki 5). Ci, którzy pragną pobyć w przedwojennych pensjonatach, powinni się wybrać do kompleksu Be-ri/.ka (Szewczenka 28). ¦(>9,5 tys. mieszkańców «s3245 i >/.ieki swemu położeniu nad rzeką ii lej samej nazwie Stryj (ukr. Stryj, < ipiiB) ma kluczowe znaczenie dla zwiedzania południowej części ziemi lwowskiej. ¦A i noclegi i il>a dworce (kasy: s53042), kolejowy i .uitobusowy, usytuowane są w cen-i mm, u wylotu deptaku - ul. Czorno-«nla. Kolejowe połączenia międzyna-tndowe: Budapeszt, Mińsk, Moskwa, 1'iaga; dalekobieżne: Charków, Czer-niowce, Iwano-Frankiwśk (dni nie-parz.), Kijów, Lwów, Mukaczewo, Użhorod, Winnica (dni parz.); lokalne: Chodorów, Drohobycz (9 dziennie), Iwano-Frankiwśk, Lwów (11 dziennie), Ławoczne, Morszyn, Sarnimi, Truskawiec. Połączenia autobusowe: Chust, erniowce, Czortków, Dolina, Dro- ¦iliycz (27 dziennie), Homel, Iwano- i.inkiwśk, Kałusz, Kamieniec Podol- i, Kijów, Kiszyniów, Kołomyja, Kuty, nw (54 dziennie), Łuck, Morszyn, i myśl, Rohatyn, Rzeszów, Skole, iwsko, Sokal, Sołotwyno, Suczawa uinunia), Tiaczów, Truskawiec (27 ii-nnie), Urycz, Użhorod, Warszawa dziennie, pn., wt.( czw, nd.), Wy- ¦ lnadiw, Wyżnica, Żurawno, Żyda- • iw (12 dziennie), Żytomierz. Największą wadą Stryja jest brak ic-jsc noclegowych. Jedyny godny po- i'iua hotel - Prykarpattja (Szew- nka 32) - jest zamknięty. W tej sy- tuacji pozostaje hotelikHeoloh przy ul. Kruszelnyćkoji (od pomnika w połowie ul. Czoronowoła w lewo; jest tablica), gdzie za pokoje w zwyczajnym mieszkaniu żądają po kilkadziesiąt hrywien oraz pokoje gościnne przedsiębiorstwa autobusowego przy Lwiwśkij (daleko od centrum, przed wiaduktem, dojazd maiszrutką). Ta druga propozycja może być ciekawa, o ile uda się wynająć pokój na I piętrze, nie zaś ten koło hałaśliwego baru. Cenę można wytargować w okolicach 25 hrn. Hi: Niegdyś na tych ziemiach wznosił się zamek należący do Księstwa Halicko--Włodzimierskiego. Nie wspomina o nim legenda o założeniu miasta, wedle której mieszkał tu pustelnik, założyciel kościoła, wokół którego rozwinęła się osada. Prawa miejskie uzyskał Stryj w 1431 r. Potem urósł do rangi ośrodka handlowego dzięki działalności licznej społeczności żydowskiej zajmującej się sprowadzaniem przez Karpaty wina z Węgier. Od 1652 r., kiedy to na skutek wojen z Chmielnickim „jedni rzemieślnicy opuścili swoje warsztaty i wyszli z miasta, drudzy wymarli podczas zarazy, inni doprowadzeni do ostatecznej nędzy nie byli w stanie płacić podatków" rozpoczął się okres upadku trwający aż do budowy w XIX w. czterech linii kolejowych (do Lwowa, Stanisławowa, Sambora i Mukaczewa). 17 IV 1886 r. miasto spłonęło w wielkim pożarze, którego nie zdołano ugasić z powodu huraganu. Spłonęło 646 domów i niemal wszystkie urzędy. W 1919 r. miasto znalazło się w granicach Polski. Okupacja II wojny światowej oznaczała deportację Polaków i wymordowanie Żydów (1,2 tys. zabito w Lesie Chołobotowskim, kilka tysięcy w getcie). Miasto, całkowicie zniszczone przez pożar w 1886 r., nie oferuje wielu atrakcji turystycznych, ale robi dobre S o S 165 1/1 o T3 N U 166 wrażenie dzięki zachowanemu śródmieściu z przełomu XIX i XX w. Najważniejsze budowle skupione są w okolicach rynku, z którego ulica Ko-łessy prowadzi do kościoła Matki Bożej Piastunki Ludziach Nadziei (ko-steł, KOCTeji; pł. 22 sicznia). Budowla istnieje od 1395 r. Swe strzeliste formy zawdzięcza jednak przebudowie pod koniec XIX w., dokonanej po pożarze. Na zewnętrznych ścianach zachowały się epitafia. Kościół jest ośrodkiem lokalnego kultu Matki Bożej Stryj skiej, dlatego warto pójść na mszę o 7.00 lub 18.00 (po polsku), by posłuchać pieśni i litami niespotykanych w kraju. Zachowała się też bardzo zniszczona dzielnica żydowska z Wielką Synagogą (synahoha, cimarora; Michnowśko-ho 5) z 1817 r. W czasach ZSRR postanowiono urządzić we wnętrzu basen kąpielowy, ale prace przerwano, doprowadzając zabytek do kompletnej niemal ruiny. Dziś pozostały jedynie ściany, a wnętrze zarastają młode drzewka. Dojście do synagogi z rynku ulicami Zamkową i Łypy. W Stryju działa Muzeum Krajoznawcze „Werchowyna" (Ołeśnyćkoho 15; b52243). BIESZCZADY Wznoszące się między Przełęczą Łup-kowską a doliną Mizuńki, Bieszczady (ukr. Schidni Beskydy, Cximi EecKHflii) są częścią Beskidów Wschodnich. Niegdyś były gęsto zaludnione przez etnograficzną grupę Bojków, ale po wysiedleniach w latach 40. XX w. są bardziej dzikie i trudniej dostępne. W granicach ziemi lwowskiej ciągną się grzbiety między dolinami Sanu i Mizuńki (zarazem wschodnią granicą całych Bieszczadów). Można je podzielić na dwie części krajobrazowe: lesiste Beskidy okolic Skolego oraz zajęty przez połoniny główny grzbiet na granicy z Zakarpaciem. W górach są znakomite, choć w niewystarczającym stopniu zagospodarowane, tereny narciarskie. Najwyższym szczytem jest Pikuj (1405 m n.p.m.). Ograniczeń w uprawianiu turystyki można spodziewać się na zachód od linii kolejowej Sambor-Sianki (strefa graniczna) oraz w Parku Narodowym Beskidów Skolskich (Nacio-nalnyj Park Skoliwśki Beskydy) w okolicach Skola. Komun; Pociąg Warto korzystać z pociągów, bo poza walorami krajobrazowymi, w górach kolej stanowi konkurencję (pod względem prędkości i ceny) dla mar-szrutek, nie mówiąc już o autobusach. Na linii Stryj-Ławoczne kursuje wiele pociągów, które poruszają się z nie najgorszą prędkością. Przejazd na całej trasie trwa 2 godz. (ze Stryja do Skolego - 1 godz., do Sławska - 1 godz. 30 min). Na wszystkich stacjach zatrzymują się pociągi lokalne do Ławocznego (3 dziennie) i Muka-czewa (1 dziennie). Linia Sambor-Sianki ma znaczenie drugorzędne. Do stacji Sianki pociągi jadą ze względną prędkością (dramat zaczyna się po drugiej stronie). Linia biegnie wzdłuż granicy, dzięki czemu turyści z plecakami mogą spodziewać się kontroli. Niemal zawsze „komitet powitalny" oczekuje na stacji Sokoli-ki. Przejazd na całej trasie trwa 2 godz. 25 min (z Sambora do Starego Sambora - 30 min, do Turki - 1 godz. 50 min, do Sokolików - 2 godz. 15 min). Na wszystkich stacjach zatrzymują się pociągi lokalne do Lwowa i Sianek (po 4 dziennie). Kursują rzadko, a jakość nawierzchni i szerokość dróg uniemożliwia szybką jazdę. Jednak ci, którzy wybierają się w bardziej ustronne partie gór, muszą z nich skorzystać. Kursują zazwyczaj pomiędzy 6.00 a 18.00; jeżeli nie ma rozkładu, (o porannego autobusu należy oczekiwać przed 9.00, a popołudniowego i przed 15.00. Węzły autobusowe (liczba kursów): Stryj Zob. s. 165. Turka Bachnowate 1, Boberka 1, Borysław 2, Itutla 1, Chaszczów 4, Dniestrzyk Hoło-wiccki 1, Drohobycz 2, Ilnik 2, Jasionka 1, Karpaćke (Hnyła) 1, Krasne 2, Krywka 1, l.ybohora (Libuchowa| 1, Łosiniec 1, Miel-niezne 1, Radycz 1, Sambor 1, Werchne (Bu-iflka Wyżną) 1. Marszrutki Stryj-Skole (ok. 20 dziennie); t:ikże Skole-Sianki (ale tylko przy dużej frekwencji turystów]. Najlepszy nocleg można znaleźć na kwaterach lub we własnym namiocie. Tradycja letniskowa jest tu żywa jesz- • :.v od czasów austriackich i nikogo nic dziwi pytanie o nocleg. Dobre miejsce do rozpoczęcia poszukiwań m sklep, poczta, kasa na dworcu. Je- ¦ li w miejscowości jest leśniczówka \ gajówka, należy od niej zacząć n v kwater 10-20 hrn). Namioty "-na rozbijać wszędzie, oprócz re- u-atów w Parku Narodowym Be- uliiw Skolskich. Warto także szu- noclegu we wszelkiego rodzaju liliach drwali, bacówkach, kaba- i itp. W czasie wypasu czy wyrę- izwyczaj ktoś w nich nocuje (ale ma kłopotu z uzyskaniem zgody). i sezonem pozostają otwarte. Na- jednak przygotować się na wza- iiv poczęstunek, a zazwyczaj 'iisumpcję samogonu. rj podano miejscowości, do któ- ¦ warto dotrzeć oraz znajdujące się li, najciekawsze zabytki, a także map przydatnych podczas wę- ki po górach. >wisko Cerkiew Narodzenia NMP, ¦czowanie Cerkiew św. fana Chrzci- 1846. nica Zamkowa Dzwonnica cerkwi Michała, 1790. 1 i 'erkiew Wniebowstąpienia Pańskiego, ¦ tów Cerkiew św. Paraskewii, 1874. ¦ »w Cerkiew św. Onufrego, XV w. (nie-injstarsza cerkiew murowana w Pol- sce), przebudowana 1675-1795 wraz z klasztorem Bazylianów. Matków Cerkiew Narodzenia NMP, 1838. Oporzec Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego, 1844. Orawczyk Cerkiew św. Łukasza, 1862. Różanka Wyżną (Werchnia Różanka) Cerkiew Zesłania Ducha Świętego, 1804. Ryków Cerkiew św. Bazylego, 1810. Skole Cerkiew św. Pantelejmona, XVII w. (Szewczenka 9; w źródłach - św. Paraskewii). Tucholka Cerkiew Zaśnięcia NMP, 1858. Turka Cerkiew św. Mikołaja, 1739; synagoga Tempel, XIX. Wołosianka (Tucholska) Cerkiew Przemienienia Pańskiego, 1804-1824. Mapy Ukraińskie 1:100 000 Arkusze: 125, 126, 145. Ukraińskie 1:200 000 UkiajinśM Karpaty (2001); Lwiwśka obłasf (1999). Polskie WIG 1:100 000 Stary Sambor, Turla, Skole, Smorze, Tuchla. Ark. Skole został wraz ark. Bolechów reedytowany przez oficynę TR--Kartografia (http://www.rewasz.com.pl/in-ne_wydaw/ptr_kart/index.html). Polskie WIG 1:300 000 Ark. 86 (Lwów), ark. 96 (Mukaćewo). Arkusz 86 (1937) wydało w 2001 r. Centrum Kartografii, Warszawa, Grochowska 258/260, h22/8138100, centruinkartografii @ wp. pl. •3,6 tys. mieszkańców *s3251 Najsłynniejszy ukraiński ośrodek narciarski Slawsko (ukr. Sławśke, CjiaBcbKe) nad Oporem, leży na wysokości 600 m n.p.m. Tereny te już przed stuleciem były uważane za jedne z najlepszych w Europie tras narciarskich: brak lasów, odpowiednie nachylenie stoków uniemożliwiające powstawanie lawin i głęboki śnieg, jaki gwarantuje długotrwała zima bez wiatrów halnych. Szczególną rolę w rozwoju miejscowości odegrało Karpackie Towarzystwo Narciarzy (KTN) ze Lwowa. Najdogodniejsze warunki narciarskie panują od końca grudnia do po- 1 o I 167 m 3 o 3 -O łowy lutego. Do dyspozycji narciarzy są cztery stoki: najpopularniejszy i najtrudniejszy Trościan (Troscjan, 1232 m n.p.m.), Pohar (oświetlony, armatki śnieżne), Menczul i Politechnik (najłatwiejszy). Ceny wyciągów: krzesełkowy 5 hrn, orczyki 2-3 hrn, karnet do 30 hrn. Sprzęt narciarski i snowboardowy można wypożyczyć na miejscu (25-50 hrn/dzień) -należy pytać w hotelach. >munikacja, n (astronomia Dojazd: pociągiem relacji Stryj-Ła-woczne (zob. wyżej) - polecany. Au-tóbusem/marszrutką: ze Skolego, w sezonie narciarskim marszrutka może kursować z pętli po prawej stronie ul. Czerniwećkoj we Lwowie (między dworcem głównym i podmiejskim). Samochodem z Przemyśla - w Mościskach w prawo na Sam-bor, z Sambora do Stryja i dalej jak ze Lwowa, czyli drogą E-471 do Skolego, 2 km za Skolem w prawo, 20 km drogą lokalną. W Sławsku noclegi oferują dwa hotele. Karpatśka Perła (Franki 43b; Q41466, 970116; 180-360 hrn) to hotel na wzór „szwajcarskich ośrodków narciarskich"; restauracja, tele- wizja satelitarna, dyskoteka, sauna, basen, siłownia. Dynamo (Gagarina 21; 20-25 hrn za miejsce) na pierwszy rzut oka nie wygląda najlepiej, ale standard ma wystarczający (w pokojach łazienka, TV). Przenocować można również w ośrodkach wczasowych, skupionych wzdłuż drogi ze Skolego (5-15 $ za noc) lub na kwaterach prywatnych (10-20 hrn za noc). Restauracja jest obok poczty. WYCIECZKI GÓRSKI! Poniżej wymieniono tylko te trasy, które są najmocniej osadzone w polskiej tradycji turystycznej. Szczegółów trzeba szukać w specjalistycznych przewodnikach. Wejścia po zakarpac-kiej stronie Bieszczadów opisane są w rozdziale Zakarpacie. Paraszka (1271 m n.p.m.) Wejścia: ze Skolego grzbietem Korczanek (10 km); z Syrio-wódzka Wyżnego (Werchniosyniowydne| przez Korczyn (15 km). Zełemin (1167 m n.p.m.) Wejścia: z Hrcbc-nowa doliną Hrebenowca (4 km); ze Skolc go doliną Oporu, za mostem kolejowym ] w kierunku Siniaka (7 km). Trościan (1235 m n.p.m.) Wejście: ze Staw> ] ska przez Holycię, Stodolyszcze i lewymi stokiem Przysłupu (6 km). Tarnopolszczyzna Zabytki oraz malownicze krajobrazy Tarnopolszczyzny (ukr. Terno-pilszczyna, TepHoninbiiiHHa) najbardziej na południowy wschód wysuniętego skrawka II Rzeczypo-•politej, w innej sytuacji geopolitycznej uczyniłyby z niej jeden z najpiękniejszych zakątków Europy. Region |rst jądrem ukraińskości. Przyznaje *lc tu do narodowości ukraińskiej aż V6,8% mieszkańców. Patriotyzm przybiera niekiedy formy radykalne, np. w postaci zakazu występów gwiazd rosyjskojęzycznej muzyki dyskotekowej, popsy. Najbardziej porusza na Tarno-Jłolszczyznie krajobraz. Pofalowaną Wyżynę (300-432 m n.p.m.) z łańcu-i li a mi pięknych wzgórz, pokrytych ilowniczą roślinnością, rozcinają 1'okie jary rzeczne, m.in. Zbrucza, ><-tu, Strypy, Złotej Lipy i najpięk-szy - Dniestru. Nieco inna jest c: północna. Mają tu swe źródła lywy Prypeci - Ikwa i Horyń. Pa-i- klimat umiarkowanie konty-iialny, nieco surowszy niż w Pol-Średnia temperatura stycznia iosi-6°C, a lipca +20°C. Idealną i do odwiedzenia Tarnopolszczy-jest lato. rycznych. Zbaraż zaliczano wówczas do Wołynia, a na przepływającej przez Tarnopol rzece Seret umiejscawiano granicę Podola i Rusi Halickiej. Wyodrębnienie nastąpiło, gdy biegiem Zbrucza przez niemal 150 lat biegła granica z Rosją. Co prawda Tarnopolszczyzna po okresie rządów Austrii (1772-1810), trafiła dzięki Napole- Główne atrakeje': • Tarnopol Śródmieście z zamkiem i Stawem. • Zbaraż Zamek wstawiony słynną z Ogniem i mieczem bohaterską obroną. • Brzeżany Renesansowy zamek i zabytki w malowniczej okolicy. • Buczacz Niewielkie miasteczko z imponującym ratuszem. • Jary południowej Tarnopolszczyzny Jeden z najpiękniejszych krajobrazów Europy (szczególnie Dniestr w Zaleszczykach). o TJ O r-irt IM r> N -< IM Z > Jako oddzielny region Tarno-:czyzna ma stosunkowo niedługie e. W czasach I Rzeczypospolitej to pogranicze kilku krain histo- 168 N U N O O. O O O. o c onowi na kilka lat w granice a carów (1810-1815), ale po kongresy wiedeńskim powróciła na długo pod władzę Wiednia. To wówczas ukształtowało się oblicze regionu zwanego saz do I wojny światowej Podolem a~vi_ striackim. W okresie XI 1918-V^n 1919 istniała tu dwuwładza polskio -ukraińska (Tarnopol zaliczano do ZZa. chodnio-Ukraińskiej Republiki LudLo_ wej, ZUNR). Potem ustanowiot^0 województwo II Rzeczypospolitej Anektowana 17 XI 1939 r. prz;ez ZSRR, dzieliła później koleje losu cia. 170 łej Ukrainy. • 235,1 tys. mieszkańców •¦s352 Leżące na Seretem dawne miasto wojewódzkie II Rzeczypospolitej, Tarnopol (ukr. Ternopil, Tepnonint), stolica obwodu i ważny ośrodek zachodniej Ukrainy, sprawia bardzo korzystne rażenie. Nazwa pochodzi od nazwiska założyciela miasta, hetmana koronnego Jana Tarnowskiego. Dworzec stoi przy Majdanie prywokzalnym, na końcu ulic Zali- /nycznoji i Czornowoła. Odjeżdżają »(j|d do miasta trolejbusy #4, 9, autobus #20 i marszmtka #16. Przechowalnia bagażu jest na prawo od wyjścia im perony - trzeba zejść po schodkach w dót (cała dobę, przerwy 14.00-15.00, .' 00-3.00; sztuka bagażu 1,70 hm| plecak 2 hrn). Informacja: e005. Kolejowe połączenia międzynarodowe z miastami: Adler, Budapeszt, Moskwa, Praga, Przemyśl (raz dziennie), Sofia, Warszawa (raz dziennie, ¦ liii nieparz.), Wrocław (raz dziennie)-il.ilekobieżne: Charków, Chersoń, 1 .-rrkasy (dni parz.), Czerniowce, i 'niepropietrowsk, Donieck, Iwano-I lankiwśk, Kijów (12 dziennie), Krzy-»v Róg (dni nieparz.), Lwów (13 'I .lennie), Mariupol, Odessa, Symferopol, Szepietówka, Truskawiec, Użho-">d, Zaporoże, Znamjanka (dni niepa-i.-,); lokalne: Chmielnicki, Czortków, Iwanie Puste, Kozowa, Lwów, Lwów przez Chodorów, Łanowce, Podwoło-f zyska, Skałat, Wołoczyska, Zalesz-f/yki, Zbaraż, Zborów. Dworzec autobusowy (miż-miśkyj awtowokzał; u22303; Żywo-wa 7) w pierwszej chwili trudno zauważyć pośród straganów bazaru. Dojazd: autobusami #7, 12, 20, 22. Informacja: s002. Zapewnia poła-i zenia z miejscowościami: Brody, llrześć, Brzeżany (21 dziennie), Bu-izacz (23 dziennie), Chmielnicki, i 'hmielnik, Czerniowce, Czerwonoh-iad, Czortków (21 dziennie), Dolina, Dubno, Husiatyn (11 dziennie), Iwa-no-Frankiwśk, Jazłowiec, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kijów, Kołomyja, Krzemieniec (25 dziennie), Kuty, Lwów, Łuck, Monasterzyska, Pocza-jów, Podhajce, Podwołoczyska (10 dziennie), Rachów, Rohatyn, Równe, Satanów, Skała Podolska, Stryj, Szack, Truskawiec, Winnica, Włodzimierz Wołyński, Zaleszczyki, Złoty Potok. Orientacja w Tarnopolu nie przysparza trudności. Historyczne miasto jest zwarte i nie dzieli się na dzielnice. Wyodrębniają się jedynie nowe kwartały np. Drużba na zachodnim brzegu Stawu. Śródmieście znajduje się na wschód od Stawu, a historyczne centrum na terenie między Stawem a centralnym placem, zwanym Majdanem Woli. Kwestia noclegu w Tarnopolu może być kłopotliwa, gdyż właściwie nie ma tu tańszych hoteli. Hatyczyna (Zaozierna la; a224397). Jedynka 150 hm, dwójka 160 hm, luks 340 hrn. Dosyć daleko od centrum, po drugiej stronie Stawu. Ogromny blok połączony z równie potężną bryłą restauracji. Ciepła woda, TV, lodówka, prysznic i ubikacja w pokoju. Po nieoświetlonym placu przed hotelem kręcą się podejrzane typy. Ruta (Medowa % tt226215). Jedynka 76-140 hrn, dwójka 100 hm, czwórka 120 hrn. Betonowy wieżowiec, ale blisko dworca autobusowego i niedaleko centrum. Pokoje z toaletami i wannami. Ternopil (Zamkowa 14; s224394, 222246]. Jedynka 161 hm, dwójka 177 hrn, luks 470 hrn; ceny ze śniadaniem. Bardzo dobrze usytuowany, główny hotel w mieście, typo- ledną z największych sensacji w dziejach Tarnopoiszczyzny byto wykopanie w 1848 r. z odkrytego przez suszę dna Zbrucza unikalnego posągu Światowida z IX w popularnie zwanego wówczas Antychrystem ze Zbrucza. Figura trafiła do Krakowa ' gdzie do dzis można ją oglądać w Muzeum Archeologicznym. Jest to ten sam posąg z czterema obliczami i charakterystycznym rogiem obfitości, który reprodukowano na tysiącach wizerunków i fotografii. l/l N N N z o O 171 N U INI l/l _1 O o. O c o. o c wy sowiecki blok z balkonami. Wszystkie wygody: ciepła woda, TV, lodówka, prysznic i ubikacja w pokoju. U kraj i na (bulwar Szewczenka 23). Ten reklamowany na wielu planach i w wielu materiałach informacyjnych hotel jest obecnie nieczynny. Oferta gastronomiczna Tarnopola jest przeciętna. W centrum zwracają uwagę Hromada-Klub (Franki 8; s22069); kawiarnia Perłyna (Slipo-172 ho 1; codz. 10.00-22.00); restauracje Stare Misto (Briuknera 2; codz. 10.00-22.00) i Zustricz (Sahajdacz-noho 1); także kawiarnia Świt Kawy (Kopernyka 14). Poza tym działają: Chutir (Czumaćka; ^34049); Hafy-czyna (Czumaćka 1; a36159); Jubi-lejnyj (Złuki 45; n65189); Katyna (Orłyka 4; o31165); PodUlia (Bandery 90; q41549); Ukrajina (bulwar Szewczenka 27; s28138); Ukrajinśka Nicz (Mazepy 2; e31341). Pizzeria Doka Pieca (Klinicznij 2). rmator M' teki Informacja h067. Slipoho 1 rrU0078), Bandery 160, Drużby 9, Klinicz-i.i I, Mym 13, Opilśkoho 2, Ostroźkoho '! .i, Ruska 4, Zamkowa 8. It.inki Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Hru- iwśkoho 6; s21042), Oszczadbank (Pro- pi-kt Zluky 53], Prominwestbank (Tanco- i.iwj 11; B25180, 28500), Ukreximbank i^ahajdacznoho 7), Ukrinbank, (Pyroho- wa 11), Ukrsocbank, |Kaczaly 5; n54801), I Iniwersalnyj (Bilećka la), Zachidno-Ukra- iinśkyj Komercijnyj Bank (Bandery 15; w.14346, 23472). Iliura podróży, agencje turystyczne ( zerwona Kałyna ŁTD (Stusa 6; h65942), Inturyst-Ternopil (Staryj Rynok 2; =50665 i Teatralna 4; s28105, 50765), Oskar ISzewczenka 23/6; n224793), Szafran (Me-iłowa 2; n254719; admin@shafran.te.ua), 1'urahencija (Franka 16; =224341), Turfir-ma Temopil (Szewczenka 23/22; h254695), Zachidnyj Rehionalnyj Centr Turyzmu [Staryj Rynok 2; h251616). Dom handlowy Ruska 24. I ilharmonia Ostroźkoho 9. Internet Viipn, Staryj Rynok 7. Poczta Główna Prywokzalnyj Majdan; rozmównica: Czornowoła 4. Poczty z rozmównicami Zaliznyczna 4 (¦a-26405), Łesi Ukrajinki 25 (^46000). Pogotowie ratunkowe nO3. Polikliniki Dziecięca miejska (Fedkowycza 16), dziecięca obwodowa (Akademika Sacharowa la), obwodowa (Kliniczna 1), klinika stomatologiczna (Henerała Szuchewycza 8a/10). Przychodnie Szybkiej pomocy medycznej (Szpytalna 4), dziecięca (Akademika Sacharowa 2), obwodowa (Kliniczna 1). Taksówki h058, 44172. Teatry Ukraiński dramatyczny im. Szewczenka, (Bulwar Szewczenka 6), Lalek (Siczowych Strilciw 15). Wywoływanie zdjęć Fuji (Sahajdacznoho 3). Istniejącą w tym miejscu w średniowieczu osadę ruską Sopilcze (Topil-cze), należącą do Księstwa Halicko--Wołyńskiego, zniszczył w XIV w. najazd tatarski. W II poł. XIV w. ziemie te przypadły Polsce. W 1540 r. hetman wielki koronny fan Tarnowski założył na miejscu dawnej osady twierdzę nazwaną Tarnopolem. Wokół niej rozwinął się ośrodek handlowy. Prawa miejskie uzyskał w 1548 r., a w 1566 r. - prawo składu, co umożliwiło gospodarczy rozwój miasta. W 1672 r. spustoszyły je tureckie oddziały Ibrahima Szyszmana-paszy, które m.in. rozebrały mury zamkowe i spuściły wodę ze Stawu. Mimo to Tarnopol nie utracił znaczenia jako ośrodek wymiany towarów między Polską, Wołoszczyzną, Mołdawią, Węgrami i Rosją. W 1772 r. znalazł się w granicach Austrii. Umieszczono tu wówczas stolicę obwodu, co spowodowało dalszy wzrost roli miasta. Po kilkuletniej przynależności do Rosji (1810-1815), powrócił do Austrii, gdzie pełnił rolę prowincjonalnego ośrodka na dalekim pograniczu. Przełom nastąpił w 1870 r., gdy Tarnopol stał się stacją na linii kolejowej Lwów-Podwołoczyska, czyli na jednym z głównych szlaków transportowych Zachód-Rosja. Dalszy rozwój także wiązał się z budową linii kolejowych - do Brzeżan (1895) i Zbaraża (1906). Po upadku Austro-Węgier, był w okresie XI 1918- VII 1919 przedmiotem polsko-ukraińskiej rywalizacji. Od 1919 r. wrócił do Rzeczypospolitej w randze miasta wojewódzkiego. Zamieszkiwały go wówczas trzy duże grupy narodowościowe: Żydzi (ponad 40%), Ukraińcy i Polacy. Po aneksji przez Rosję mieszkańców deportowano w głąb ZSRR. W 1941 r. miasto zagarnęli Niemcy, którzy zamordowali 500 Żydów, a resztę społeczności (28 tys.) zgromadzili w getcie i wywieźli do obozu koncentracyjnego w Bełżcu. Miasto bardzo ucierpiało w II wojnie światowej. W 1950 r. miało ledwie połowę przedwojennej liczby mieszkańców. Chociaż w mieście nie ma nadzwyczajnych zabytków, można tu spędzić parę miłych godzin. Z dworca kolejowego m o ¦o o r~ i/» M r> N N Z > O T3 O 173 ulice Czornowoła, Szewczenka i Sahaj-dacznoho prowadzą na główny plac -Majdan Woli. Stoi tu ogromny kościół i klasztor Dominikanów (kosteł Do-minikanśkoho monastyra ta Keliji; z IM N U IM I/) _l O a. O z cc < O o. o c 174 moHacTHpa Ta Kenii; Sahajdacznoho 14). Zbudowano go w latach 1749-1779 z fundacji Józefa Potockiego, według projektu A. Moszyńskiego. Klasztor został zniszczony podczas II wojny światowej, a odbudowany w 1953 r. mieścił galerię obrazów, obecnie - archiwum. W 1992 r. kościół wyremontowano i urządzono świątynię greckokatolicką pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Nieco dalej w tym samym kierunku stoi niepozorny zamek (zamok, 3ai«OK; Zamkowa 12), niegdyś własność Tarnowskich i Potockich. Wzniósł go Jan Tarnowski w 1540 r., jako strażnicę na szlaku Trembowla-Busk. W początku XIX w. Franciszek hr. Korytowski usunął umocnienia, wieże i bramy, przekształcając zamek w pałac. Od połowy XIX w. aż do końca II Rzeczypospolitej były tu koszary wojskowe. W 1944 r. spalony i zrujnowany, został w 1951 r. odbudowany. Jest to miejsce, od którego zaczął się Tarnopol. Dziś są tu sale ekspozycyjne oraz szkoła sportowa, gdzie uczą hreko-rymśkoji borot'by, czyli zapasów w stylu klasycznym. Za zamkiem rozlewa się duże jezioro, zwane Stawem. Sztuczny zbiornik miał poprawić obronność miasta. Utworzono go po przegrodzeniu Seretu w XVI w. (groblę stanowi ul. Ruska). Ostatni raz głębokość wody regulowano w 1951 r. Wokół Stawu rozpościerają się tereny spacerowe i centra rozrywek. Idąc dalej wzdłuż Stawu w lewo, do ul. Nad Stawom i dalej w tym samym kierunku, dochodzi się do pięknie położonej, kamiennej greckokatolickiej cerkwi Podniesienia Krzyża (Woz-dwyżenśka cerkwa, Bo3ABiDKeHCbKa itepKsa; Ruska 1), zwanej potocznie „Nad Stawem" (Nad Stawom). Świątynię wzniesiono przed 1570 r., a dzwonnicę dobudowano w 1627 r. Warto stąd pójść z powrotem do centrum główną ulicą Tarnopola - Ruską. Została ona z początku zabudowana socrealistycznymi gmachami, ale za skrzyżowaniem z bulwarem Szewczenka można znaleźć przyzwoite „cesarsko-królew-skie" śródmieście. Na skrzyżowaniu Ruśkoji z Majdanem Woli stoi należąca do autokefalii ukraińskiej cerkiew Narodzenia Pańskiego (cerkwa Riz-dwa Chrystowoho, IJepKBa Pi3flBa XpncTOBoro; Ruska 22), potocznie zwana „Średnią" (Serednia). Powstała w latach 1602-1608, następnie została przebudowana. Zwraca uwagę piękna bryła budowli (znane jest imię budowniczego - Leontij). Wewnątrz, pod jedną kopułą, mieszczą się praktycznie dwie oddzielne cerkwie - Narodzenia i Świętej Trójcy. W 1915 r. przeniesiono tu, z cerkwi „nad Stawem", cudowną ikonę Matki Bożej Tarnopolskiej, która jest popularnym celem pielgrzymek. Dzisiejszy wygląd jest efektem rekonstrukcji 1936-1937. Oba tarnopolskie muzea wywodzą się z założonego w 1913 r. Muzeum Podolskiego. Muzeum Krajoznawcze (Krajeznawczyj muzej; majdan My-stectw 3; ^253592; codz. 10.00-17.45, zamkn. pn. i śr.; 1 hrn), umieszczono w nieco szokującej budowli z okresu późnego Breżniewa. Ekspozycja, odnawiana w 1950 i 1991 r., prezentuje dzieje Tarno-polszczyzny od X w. (ceramika z wykopalisk) po współczesność. Muzeum Malarstwa (Chudożnij muzej; Kru-szelnyćkoji 1; ^228072) prezentuje się skromnie. Wystawa składa się głównie z dzieł mało znanych twórców XVIII-XX w., a także ikon. Oddzielna sala poświęcona jest pochodzącemu z Tarnopola malarzowi ukraińskiej diaspory w Nowym Jorku, Dionizemu Szołdrze (1925-1995). •14,6 tys. mieszkańców #-b3550 Z Tarnopola warto wybrać się do odległego o 29 km Zbaraża (ukr. Zbaraż, 36apa>K), miasta leżącego nad Gniezna, słynniejszego i bogatszego w zabytki niż lokalna metropolia. Nazwa miasta IMichodzi jakoby od „zbiorów", miejsca, w którym się gromadzono. Najłatwiej do Zbaraża dojechać pocią-Kii-m z Tarnopola. Do dworca kolejowego przy ul. Zaliznicznoji, idzie się ml Hruszewśkoho ul. Kociubynśkoho. Pociągi dalekobieżne kursują stąd do Iwano-Frankiwśka i Szepietówki, a lokalne do Łanowców i Tarnopola. Dworzec autobusowy zlokalizowany u\st przy Hruszewśkoho, na granicy miasta. Autobusem można ze Zbaraża dojechać do miejscowości: Brześć, ilhmielnicki, Czerniowce, Dubno, Iwano-Frankiwśk, Lwów, Łuck, Niety-szyn, Równe, Tarnopol (10 dziennie). Z podmiejskiej stacji autobusowej [prymiśka), na rondzie przy Czornowoła, blisko zamku odjeżdżają autobusy m.in. do Tarnopola (30 dziennie) i Łanowców (10 dziennie). Nocleg łatwo znaleźć w kompleksie Czornyj Prync (Zawodśka 1; tr26603), blisko stacji kolejowej, ale ilość daleko od zamku. Z lokali gastronomicznych do wyboru są: Czornyj Prync (Zawodśka 1; q26603), Kniażyj Hrad (Nezałeżnosti 11; tr26603), Zymowyj Sad (majdan Kar-raeluka 4; s42602) oraz pizzeria Wik-torija (Nezałeżnosti 11; a22735). Gród ruski wzmiankowany w 1211 r. jako stolica księstwa zależnego od Ha- licza stał w miejscu zwanym dziś Starym Zbarażem, na przeciwległym do obecnego miasta brzegu rzeki, blisko Załuża. W 1393 r. powstał tutaj pierwszy zamek. W XV w. Zbaraż znalazł się w granicach Polski, a od 1434 r. był siedzibą możnego rodu książąt Zbaraskich, szybko awansującego do rangi jednej z pierwszych rodzin na Wołyniu. Rozwój miasta wiązał się z położeniem na szlaku handlowym, zwanym Czarnym Szlakiem, będącym zarazem główną trasą najeźdźców atakujących Polskę. W 1589 r. po zniszczeniu miasta, założono Nowy Zbaraż, przenosząc doń siedzibę książęcą. W historii Polski Zbaraż zapisał się bohaterską obroną (10 VII-22 VIII 1649 r.); dowodzoną przez księcia Jere-miego Wiśniowieckiego, przed wojskami Bohdana Chmielnickiego i jego sprzymierzeńca, chana Krymu, Isla-ma III Gireja, którą rozsławił w Ogniem i mieczem Henryk Sienkiewicz. Oblężenie przerwano w wyniku tzw. ugody zborowskiej. W 1772 r. Zbaraż znalazł się w granicach Austrii, w latach 1810-1815 należał do Rosji, potem znów do Austrii. Niewielki rozwój rozpoczął się w II poł. XIX w. wraz z ulokowaniem tu powiatu. Od 1906 r. połączony koleją z Tarnopolem. W latach 1919-1939 należał do Polski. Od 1994 r. stanowi „rezerwat historycz-no-architektoniczny". Na wzgórzu góruje zamek (zamok, 3aM0K; Chmelnyćkoho 28), najważniejszy zabytek miasta. Krzysztof i Je- Zamek zbaraski wznosi się na pótnocno-zachodnich krańcach wzgórz, zwanych po polsku Miodoborami, a po ukraińsku Towtrami. Pasmo, wysokości ponad 400 m, przecięte jarem Zbrucza, sięga aż po okolice Kamieńca Podolskiego i północne kresy Besarabii. Jest to najpiękniejsza, obok jaru Dniestm, część Podola. Obfituje w skałki o fantastycznych kształtach. Najsłynniejsza z nich to Dziurawa Skała między Ostapiem (Ostapje) a Oknem (Wikno). W ostatnich czasach wiele wysiłku włożono w urządzenie Parku Narodowego Podiiśki Towtry (na północ od Kamieńca Podolskiego). o ¦D O r-i/i N r> N i 175 Z N IM U N l/l O Z u O c i 176 rzy Zbarascy wznieśli go w latach 1627-1631 według projektów V. Sca-mozziego. Budowla przetrwała w dobrym stanie, choć jej wnętrza zostały w znacznym stopniu przekształcone. Obecnie mieści się tu muzeum (^23015; codz. 11.00-16.00, zamkn. pn.; 1 hm) z interesującą ekspozycją etnograficzno-archeologiczną oraz kolekcją malarstwa, w której ważne miejsce zajmują współczesne portrety oblegających miasto, jakby autorzy wystawy chcieli zrekompensować swoim bohaterom militarne niepowodzenie w 1649 r. Po sławnej obronie zamek był jeszcze trzykrotnie niszczony (Turcy w 1675 r. i Rosjanie w 1707 i 1734 r.) i odbudowywany. Można zwiedzać podziemia budowli, choć niedostępna jest część lochów (dochodzą aż pod klasztor Bernardynów). Aby dojść do zamku, trzeba od głównego placu (z pomnikiem Chmielnic-kiego) wejść ścieżką do góry. Dojazd jest bardziej skomplikowany: jedzie się ul. Chmielnickoho, za komendą milicji, do ul. Morozenka. Pomnik Chmielnickiego na głównym placu zastąpił stojący w tym samym miejscu pomnik Mickiewicza. Na szczęście posąg wieszcza z 1848 r. zachował się: stoi w parku przed zamkiem (idzie się w lewo i w dół od bramy). Drugim ważnym zabytkiem Zbaraża jest, remontowany obecnie, gigantyczny bernardyński kościół św. Antoniego (monastyr Bernardynciw, MOHacTtip EepHapflHHuiB; Nezałeżno-sti 8) z 1627 r., ufundowany przez Zbaraskich, odbudowany w połowie XVIII w. po zniszczeniach podczas wojen kozackich i zdewastowany w czasach ZSRR. Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę kościół przywrócono bernardynom. O pobycie tu Żydów świadczy Synagoga Wielka z 1537 r. (synahoha, CHHarora; Szołom Ałejchema 1). Bryła w stylu barokowym została przebudowana pod koniec XVII w. (dobudowano przedsionek). Po II wojnie świato- wej została zaadaptowana przez miejscowe zakłady spożywcze, co doprowadziło do zniszczenia ozdób, wnętrza oraz do wybicia nowych wejść. Dojście od ronda ul. Siczowych Striłciw. Dalej ul. Ałejchema prowadzi do ul. Hruszewśkoho wiodącej do kompleksu cmentarzy. Wśród nich wyróżnia się zabytkowy kirkut (jew-rejśkyj cwyntar, eBpeficbKHfi rfBHHTap) z najstarszą macewą z 1510 r. Inne obiekty należące do „rezerwatu historyczno - architektonicznego" to: cerkiew Zaśnięcia NMP (Uspenśka cerkwa) na terenie dawnego XVIII--wiecznego klasztoru Felicjanek (monastyr felicijanok, MOHacTHp (jjejiiijiHHOK; Czechowa 1); cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego (cerkwa Preobra-żennia Hospodnioho, Hruszewśkoho 5) z tego samego okresu,- młyn wodny (wodjanyj młyn, boa8hhh mjihh; Hałyćkoho 8) z XVII w.; gmachy powiatu z XIX w. - starostwo (BOflaHHH mjihh; Chmelnyćkoho 6), sąd miejski (miśkyj sud, MicbKHH cya; Chmelnyćkoho 22), urząd skarbowy (skarbowyj uriad, ck-ap6oBHM ypafl; Chmelnyćkoho 24); XIX--wieczne kamienice (Hruszewśkoho 7, Morozenka 4, Nezałeżnosti 21), była restauracja Bństol (restoran Bristol, pecTopaH BpicTOJib; Nezałeżnosti 25) z początku XX w., a nawet rzeźnia (boj -nia, 6ohh3; Łuhowa 2). Tuż za granicą miasteczka, na wzgórzu Monastyrek (Monastyrok; dojście od ronda ul. Łesi Ukrajinky), w granicach wsi Załuże (Załużżia), zachowała się obronna cerkiew Przemienienia Pańskiego (cerkwa Pre-obrażennia Hospodnioho, rtepicBa npeo6pa)KeHHa TocnoflHboro). Ufundował ją w 1600 r. Janusz Zbaraski. Zwracają uwagę piękne kopuły świątyni, baszta nad przedsionkiem i zamurowane otwory strzelnicze w masywnych ścianach. ¦ 3,9 tys. mieszkańców Pod względem podziału historycznego j i regionalnego Wiśniowiec nad Hory- j niem (ukr. Wyszniweć, BHuraiBeiib) należy do Wołynia, ale ze względu na administracyjne, i co za tym idzie -komunikacyjne powiązanie ze Zbarażem (30 km na północ), został umieszczony w tym rozdziale. : kacji W Wiśniowcu nie ma stacji kolejowej, za to przebiega tędy ruchliwa trasa samochodowa Tarnopol-Dubno. Dojazd do Wiśniowca od strony Tarnopola autobusami na Brześć, Dubno, Łuck, Równe. Od strony Krzemieńca i Dubna autobusami na Czer-niowce, Iwano-Frankiwśk, Tarnopol. W średniowieczu była tu niewielka osada (wzmianka w 1395 r.). Znaczenie zdobyła po 1494 r., kiedy to wraz z budową zamku przez Michała Wi-śniowieckiego stała się gniazdem rodowym Wiśniowieckich. Rodzina ta zasłużyła się w dziejach tak Polski (Je-remi Wiśniowiecki), jak i Ukrainy (Dymitr Wiśniowiecki, zwany Bajda, założył Sicz Zaporoską). W 1640 r. Je-rcmi Wiśniowiecki rozbudował i zmodernizował umocnienia. Do wojen C :hmielnickiego Wiśniowiec byl szybko rozwijającym się centrum handlowym na południowo-wschodnim Wołyniu, ale po podpisaniu ugody .•.borowskiej spustoszyli go Tatarzy. Na początku XVIII w. ostatni z Wiśniowieckich, Michał Serwacy, przebudował zamek na wspaniałą rezydencję wzorowaną na podmiejskich pałacach francuskich. Po jego śmierci ilubra przeszły na rzecz Mniszchów, którzy dokonali dalszej rozbudowy pałacu, upiększając go meblami, żyrandolami, rzeźbami i malowidłami. W sali Bankietowej ułożono 45 tys. kafli sprowadzonych z Holan-ilii. Zmierzch świetności nadszedł w 1852 r., kiedy to Andrzej Mniszech przeniósł się na stałe do Paryża, wywożąc najcenniejsze pamiątki, a pałac .-. częścią wyposażenia sprzedano na licytacji. Potem było już coraz gorzej: zniszczenia podczas I wojny światowej, podczas walk polsko-bolszewic-kich, wreszcie wielki pożar w 1944 r. Gmach odbudowano w 1960 r., ale mimo wszystko daleko mu do doskonałości znanej z opisów. O turystycznej atrakcyjności Wiśniowca decyduje kompleks pałacowy Wiśniowieckich osadzony nad jarem Horynia. Zachowały się z niego: pałac (najiau) z I poł. XVIII w. (projekt J. Blangeya Daprasa); najstarsza w kompleksie cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego (Woznesenśka cerkwa, Bo3HeceHCbKa ttepKBa) z 1530 r., pozostałości wałów i bastionów, zabytkowe bramy i ogrodzenia z XVIII w., park (XVIII-XIX w.). Można obejrzeć także klasztor Karmelitów Bosych (monastyr karmelitiw, Monac-rap Kap-MejimB) z lat 1726-1758, pierwotnie ufundowany w 1640 r. przez Jeremie-go Wiśniowieckiego, ozdobiony w pierwszej połowie XVIII w. wspaniałym kościołem barokowym św. Michała Archanioła (zniszczony 1944). Dziś w gmachu klasztoru mieści się internat. •18,3 tys. mieszkańców «a3548 Dzięki malowniczemu położeniu i ciekawym zabytkom Brzeżany (ukr. Bereżany, Eepescai™) są z pewnością jedną z najatrakcyjniejszych miejscowości Tarnopolszczyzny. Miasteczko leży nad rzeką o nazwie odpowiedniej dla urody okolicy - Złota Lipa. Z dworca autobusowego (s21244) przy Prywokzalnoji 3 idzie się do rynku ulicą Franki. Autobusy odjeżdżają stąd do miejscowości: Dolina, Iwano--Frankiwśk, Kałusz, Lwów, Podhajce, Rohatyn, Stryj, Tarnopol (20 dziennie, Trembowla, Truskawiec. Nocleg oferuje hotel (&21372; miejsce 12-24 hrn) w kamienicy na o ¦o O r- M n N a> N-OJ 177 ^* i«*jl U Z Isl >- NI M O Z cc i. 178 rynku pod nr. 9. W pobliżu jest restauracja. Poczta działa przy Bandery 5, a klinika przy Bandery 23. Dzieje Brzeżan, wzmiankowanych już w 1375 r, wiążą się z rodziną Sieniaw-skich, którym miejscowość zawdzięcza faktycznie swoje istnienie i rozwój. Sieniawscy doprowadzili do lokacji miasta w 1530 r., a w 1554 r. zbudowali zamek, który potem wielokrotnie daremnie szturmowały wojska kozackie, tatarskie i tureckie. Właściciele sprowadzili do miasta liczną kolonię ormiańską, w XVIII w. wypartą przez ludność żydowską. Brzeżany były ważnym punktem handlowym między Rzeczpospolitą, a posiadłościami tureckimi. W 1772 r. miasto przypadło Austrii, a w okresie międzywojennym Polsce. W 1886 r. urodził się tu Edward Rydz-Śmigły, marszałek Polski. W pierwszej połowie XX w. Brzeżany zamieszkiwały trzy duże wspólnoty: Żydzi stanowili 40% ludności, Polacy niewiele mniej oraz Ukraińcy. W czasie II wojny światowej najpierw były okupowane przez Sowietów, potem, jako część hitlerowskiego Dystryktu Galicja, stanowiły rejon działalności Armii Krajowej. Wszystko, co w Brzeżanach warte jest zobaczenia, skupia się w pobliżu rynku. W odległości 100 m (idzie się tak, by mieć hotel za plecami) wznosi się zamek Sieniawskich (zamok, 3aMoic), zbudowany przez Mikołaja Sieniaw-skiego w 1554 r. Sieniawscy w XVII i XVIII w. rozbudowywali go i upiększali. Mimo znacznych uszkodzeń, uważany jest za najwybitniejszą obronną budowlę renesansową na Ukrainie. Budowniczymi zamku byli majstrowie sprowadzeni z Włoch. Zastosowano tu tzw. nowoholenderski system umocnień Beauplana, z wykorzystaniem nurtu Złotej Lipy, którą spiętrzono w podobnym jak w Tarno- polu zbiorniku wodnym. Ta niegdyś wspaniała rezydencja magnacka nie została, wbrew pozorom, zdewastowana w czasach ZSRR. Zamek zniszczył jego wcześniejszy właściciel, Aleksander Potocki, gdy w 1829 r. polecił rozebrać część budowli i zedrzeć dekoracje. Jego następcy odnowili rezydencję, ale została zniszczona podczas wojny polsko-bolszewickiej. Ostateczny cios zadały mu wydarzenia II wojny światowej. Przygnębia obecny stan kaplicy zamkowej Świętej Trójcy (Trojićkyj kosteł, TponiLKuM KOCTen), wzniesionej wraz z zamkiem w 1554 r. Były tu niegdyś sławne grobowce Sieniawskich (zdewastowane bądź przeniesione do muzeów na zamku w Olesku i Pieskowej Skale), porównywane do grobów wawelskich. Jeszcze dziś widać wspaniałą ornamentykę kopuły i szczątki ma-nierystycznej dekoracji rzeźbiarskiej Jana Pfistera. Na rynku stoi greckokatolicki sobór Świętej Trójcy (Trojićkyj sobór, TpoiiibKHH coSop), przerobiony z ormiańskiego składu kupieckiego w 1768 r., przebudowany 1893-1903. Tu także stoi ogromny ratusz (ratusza, paTyiua; Rynok 1) z 1811 r., mieszczący aż cztery muzea: Krajoznawcze (Krajeznawczyj muzej; ^21879), Książki (Knyhy; s22186), Bohdana Łepkoho oraz Muzeum Prześladowanej Cerkwi (Peresliduwannoji Cer-kwy). Muzea czynne są pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-17.00; 2 hrn. W pobliżu rynku, przy ul. Wirmenśkij, wznosi się gotycko-renesansowy farny kościół Narodzenia NMP (kosteł Riz-dwa Bohorodyci, KOCTen Pi3aBa Boropo śnili; Wirmenśka) z 1600 r., do które go dobudowano w 1741 r. barokowy wieżę. Świątynia jest czynna, alf w czasach ZSRR przepadło całkowicie jej zabytkowe wyposażenie. Inne zabytki to bernardyński dci 1945 r., barokowy kościół św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj kosteł, Mhko naiBCbKHH KOCTeJi) z lat 1630-1683, n;i wzgórzu Storożysko, fundacji hetnu na wielkiego koronnego Mikołaja Hie ronima Sieniawskiego, obecnie wraz z klasztorem zamieniony na więzienie oraz drewniana cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, MiiKOJiamcbKa nepKBa; Szewczenka 52) z 1691 r., nie-udostępniana turystom, otwierana lylko w celach kultowych. •3,9 tys. mieszkańców •tr3542 Malutkie Podhajce (ukr. Pidhajci, lli/iraihri) nad Koropcem są z pewnością miejscem, które warto obejrzeć. Przed wojną mieszkało tu 6 tys. osób, w tym 60% Żydów. Nazwa miejscowości pochodzi od lasów [haj], nie-V,ilyś szczelnie ją otaczających. Dojazd do miasta zapewniają tylko .miobusy, które kursują stąd do: Bu-e/acza, Brzeżan, Czortkowa, Iwano- I rankiwśka, Kałusza, Lwowa, Tarnopola, Trembowli. Przenocować najlepiej w wyjątkowym, jak na ukraińskie warunki, pry-w.itnym hotelu Kafe-Hotel (majdan Nezałeżnosti 19; s22144) - standard i hroniska (pokoje 4-os., nocleg 1(1 hrn). Restauracja Jawor działa pi/y Szewczenka 23, a poczta (codz. i 00-22.00, nd. 9.00-18.00) przy Mickiewicza 12. 1'irrwsza wzmianka o Podhajcach podudzi z kromki Bielskiego i dotyczy I > 16 r, ale wówczas osada już istnia-l.i Prawo magdeburskie miejscowość n.-.vskała w 1539 r. Podhajce nigdy nie "dorywały istotniejszej roli, choć to-'iino pod nimi historyczne bitwy. ¦V 1667 r. wsławiły się pod dowódz-¦wnii Sobieskiego 17-dniową obroną 't.Tciw najazdowi Tatarów i Kozaków Kinęło 20 tys. napastników). >V 1675 r. zostały zniszczone przez huków pod wodzą Ibrahima-paszy. N.iiwiększym wydarzeniem było jed-i.ik zwycięstwo hetmana Feliksa Po- tockiego nad Tatarami w 1698 r. W 1772 r. przypadły Austrii, po I wojnie światowej dzieliły losy całej Tarno-polszczyzny. Przez całe swoje dzieje, aż do dziś, Podhajce odgrywają rolę lokalnego ośrodka handlowo-usługowego. Pierwszym zabytkiem, z jakim styka się podróżny, jest stojący naprzeciwko dworca autobusowego gotycko-renesansowy kościół z 1634 r., fundacji wojewodziny trockiej Zofii Tyszkiewiczowej, czynny do 1944 r., dzisiaj w imponującej ruinie. Pochowano tu hetmana wielkiego koronnego Stanisława Rewerę Potockiego (1579-1667). Podhajecki rynek zwie się majdanem Nezałeżnosti. Warto przejść się ulicą biegnącą na zachód od rynku, by po chwili trafić do renesansowej obronnej synagogi z I poi. XVII w. (synahoha, cHHarora), przebudowanej z kościoła ormiańskiego. Bóżnica popadła w ruinę w czasach ZSRR. W sąsiadującym z synagogą domu mieścił się bogaty księgozbiór żydowski, który przepadł po wojnie. Sto metrów w dół od rynku stoi najciekawsza budowla Podhajec - cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, YcneHCbKa uepKBa; Szewczenka), zbudowana w latach 1650-1653, o niezwykłej konstrukcji partii szczytowych. Zabytkowe wyposażenie przewieziono do kijowskiego Muzeum Sztuki Ukraińskiej. •14,6 tys. mieszkańców '113544 Sławny w dziejach Rzeczypospolitej Buczacz (ukr. Buczacz, Byiai) leży 72 km od Tarnopola na wysokich brzegach pięknej doliny rzeki Strypy. :¦'¦ JCJa i Do Buczacza dojechać można tylko autobusem. Lokalny dworzec obsługuje połączenia z miejscowościami: Czortków, Iwano-Frankiwśk, Jarem- o ¦ta O r~ i/i N O N N Z > DC C n N CD o N 179 N N U N Ul _1 O o. O Z U D CO cze, Jazłowiec, Kałusz, Monasterzy-ska, Rachów, Tarnopol (25 dziennie), Złoty Potok. W miasteczku jest tylko jeden hotel - Junist' (Wynnyczenka 1; ^24911; nocleg 15 hrn; mierny standard). Mieści się przy wyjeździe z miasta przy drodze Buczacz-Czortków, po prawej stronie, w jednym z dwóch nowoczesnych budynków na szczycie wzgórza. Wchodzi się przez bramę szkoły samochodowej (hotel do niej należy). Wejście jest z tyłu, trzeba szukać administratora. Zapewne już w XII w. był tu gród ruski (pierwsza wzmianka w 1397 r). W XIV w., gdy został włączony do Polski, zbudowano zamek. W XVI i XVII w. stanowił ważną twierdzę nadgraniczną, powstrzymując ataki Kozaków, Tatarów i Turków. W 1672 r. zawarto traktat (zwany buczackim) oddający Turcji część Podola z jego stolicą - Kamieńcem. W XVIII w. rezydował w Buczaczu sławny dziwak, starosta kaniowski Mikołaj Potocki. Jego licznym fundacjom zawdzięcza miasto swoje zabytkowe centrum. W 1772 r. znalazł się w granicach Austrii. Wkrótce wyrósł na ośrodek handlowy i ważną stację kolejową przy linii Stanisławów-Husiatyn. W latach 1919-1939 powrócił w granice Polski. Skład etniczny ludności Buczacza był na początku lat 20. następujący: Żydzi stanowili 60% mieszkańców, Polacy 25%, Ukraińcy 15%. We wrześniu 1939 r. został zaanektowany wraz z całą tzw. Ukrainą Zachodnią. Nastąpiły deportacje ludności polskiej. Podczas okupacji niemieckiej znalazł się w granicach Dystryktu Galicja. Ludność żydowska padła ofiarą holocaustu. Zabytkowe budowle w mieście wieńczy Pilawa - herb Potockich, a także samego miasta. Najznakomitszym zabytkiem Buczacza jest ratusz (ratusza, paTyuia), może nazbyt wspaniały jak na prowincjonalne miasteczko, ufundowany przez Mikołaja Potockiego. Ratusz wzniesiono w latach 1750-1751. Autorem projektu był Bernard Meretyn, a zdobienia wykonał słynny Jan Jerzy Pinsel. Ozdobiony mnóstwem rzeźb - przedstawiających prace Herkulesa - uważany był za jedną z najwspanialszych budowli rokokowych w ówczesnej Polsce. Ratuszowa wieża ma 35 m. Niestety, większość zdobień strawił pożar w 1865 r. Dziś budynek jest poważnie uszkodzony. Ratusz nie jest jedyną pamiątką po rządach Potockiego w mieście. Starosta kaniowski ufundował także, widoczny sprzed ratusza, późnobaroko-wy kościół Wniebowzięcia NMP, wzniesiony w latach 1761-1763. Jak głosi tekst umieszczony w portalu: „Chcąc Potockich Pilawa mieć trzy krzyże całe/Dom Krzyżowi na Boską wybudował chwałę". Kościół rzymskokatolicki, zamknięty 1945-1991, jest znów czynny; trwa remont wnętrza. Można obejrzeć uszkodzony oł- Buczacz może pochwalić się własnym laureatem Nagrody Nobla. W 1888 r. urodził się tu pisarz Samuel Josef Czaczkes, którego świat zna pod nazwiskiem Szmuel Josif Agnon (od 1913 r. mieszkał w Niemczech, a od 1924 r. w Jerozolimie). Agnon pisał po hebraj-sku. Jednym z głównych wątków jego twórczości było życie małomiasteczkowych społeczności żydowskich w Europie Wschodniej oraz kultura chasydów w XVIII i XIX w. Najsłynniejszym jego dziełem jest wydana w 1938 r. powieść Oreach nata lalun (Nocny gość). Nagrodę Nobla otrzymał w 1966 r., na cztery lata przed śmiercią. 180 imrz, fragmenty fresków i zabytkową .unbonę. Wspaniale usytuowany na wysokim brzegu Strypy, wzniesiony w 1770 r. klasztor Bazylianów (monastyr Wasylijaniw, MoHacmp H;icMjiiaHiB; Mickewycza) to jeszcze irdna fundacja Potockiego. Centralną r/ęść zespołu stanowi odrestaurowali ;i wewnątrz cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego (Chrystowodwy-.ciiśka cerkwa, XpHCTOBo;iBH}KeHCbKa m-picBa). Pomieszczenia klasztoru '.;| użytkowane przez gimnazjum. W mieście są jeszcze dwie zabytkowe a-rkwie obronne: cerkiew św. Miko-l.ija (Mykołajiwśka cerkwa, Mhko-iniiiCbKauepKBa) z 1610 r., zwymyślnie zdobionymi carskimi wrotami, i cerkiew Opieki Matki Boskiej (Po-krowśka cerkwa, noKpoBCbica uepKBa) .-. 1764 r., projektu J. Szylcera. Innym zabytkiem Buczacza są rumy zamku (zamok, 3aM0K; Zamkowa). Wzniesiony w XIV w., został zburzony przez Turków w 1676 r., a następnie odbudowany przez Mikołaja Po-lockiego. W XIX w. jego spadkobiercy sprzedali zamek na materiał budowlany. Ruiny widać na wzniesieniu, .',00 m od kościoła Wniebowzięcia NMP, od którego można tam dojść drogą nazywaną ul. Zamkową. Turyści szczególnie zainteresowani Buczaczem powinni zwiedzić lokalne Muzeum Historyczno-Krajoznaw-cze (Istoryko-Krajeznawczyj muzej; Hałyćka 52; a21360; codz. 10.00-18.00, zamkn. pn. i śr.; 1 hrn). Będąc w Buczaczu, warto wsiąść w autobus w kierunku Toustego (Towste) i odwiedzić odległy o 14 km Jazło-wiec (ukr. Jazłoweć, R&ioBeuf,), w wielu jeszcze źródłach oznaczany sowiecką nazwą Jabłuniwka. Miasteczko nad rzeką Olchowiec, blisko jaru Strypy, dziś zdegradowane do mało istotnej wioski (nie ma nawet praw „osiedla typu miejskiego"), było niegdyś liczącym się ośrodkiem Rusi Halickiej i Podola. W XIV w. Jazłowiec należał do Buczackich, potem min. do Jazło-wieckich, Radziwiłłów i Koniecpol-skich. Działało tu ważne centrum handlowe (jarmarki, rzemiosło), obsługiwane w XVI i XVII w. przez dużą gminę ormiańską. W II poł. XVI w. funkcjonował także prężny ośrodek kalwinizmu. Z drogi widać ruiny zamku na wzgórzu nad Olchowcem, znanego od XIV w., przebudowanego w latach 1550-1556 i 1575-1607. W czasach świetności uważany był za równie silną fortecę, co Kamieniec Podolski. W ruinę popadł w XVIII w. Z jego murów pozyskiwano materiał na przebudowy sąsiedniego pałacu Poniatowskich (nanaii), wzniesionego wiatach 1644-1659, otoczonego dziś resztkami dawnego parku. Gmach ten stracił wiele z pierwotnego wyglądu. Przez dłuższy czas służył jako klasztor i zakład wychowawczy sióstr niepoka-lanek, obecnie mieści szpital. Cudami słynącą figurę Matki Boskiej Jazło-wieckiej od zakończenia II wojny światowej można oglądać w Szymano-wie pod Warszawą. Dawna świątynia ormiańska, XVII-wieczna cerkiew św. Mikołaja (cerkwa sw. Mykołaja, uepKBa cb. MiiKonaa), służy dziś miejscowej parafii prawosławnej. Zachowały się również ruiny dominikańskiego kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (Uspenś-kyj kosteł, YcneHCŁKHH KOCTen) z 1590 r., w którym pochowany został min. Mikołaj Gomółka (ok. 1535-po 1591), jeden z najstarszych znanych kompozytorów polskich. •15,3 tys. mieszkańców "33551 Leżąca nad Gniezna Trembowla (ukr. Terebowla, Tepe6oBim), 33 km od Tarnopola, jest zapewne najstarszym miastem Tarnopolszczyzny. Nazwa polska pochodzi od ruskiej (ukraińskiej), która z kolei odpowiada naszemu słowu trzebież, czyli „miejsce wytrzebione wśród lasów". 30 Z o ¦o O M O N N 3 er O 181 < z N N U IM l/l O o. O L OJ 182 Komunikacja Stacja kolejowa zlokalizowana jest niedaleko kościoła śś. Piotra i Pawła -od ul. Kniazia Wasyłka idzie się ul. Prywokzalną. Kursują z niej pociągi do: Charkowa (dni parz.), Czerniow-ców, Czortkowa (z wyj. wt.), Iwania Pustego, Iwano-Frankiwśka, Moskwy, Odessy, Sofii, Szepietówki, Tarnopola, Zaleszczyk. Z dworca autobusowego, przy Kniazia Wasyłka, na północ od centrum, przy wyjeździe na Tarnopol, odjeżdżają autobusy do miejscowości: Borszczów, Brzeżany, Czerniowce, Czortków (10 dziennie), Dubno, Ho-rodenka, Kamieniec Podolski, Kiszy-niów, Kołomyja, Kopyczyńce, Lwów, Mielnica Podolska, Podhajce, Równe, Skała Podolska, Tarnopol (34 dziennie), Zaleszczyki. W mieście nie ma ani jednego hotelu. Od niepamiętnych czasów był w tym miejscu gród ruski, w 1097 r. ogłoszony stolicą udzielnego księstwa. Jego ówczesny władca, Wasylko (1097-1124), wnuk księcia kijowskiego Jarosława Mądrego miał wielkie ambicje polityczne i militarne, m.in. zapowiadał zniszczenie Polski i Biiłgarii, jednakże został zawczasu oślepiony za namową książąt Kijowa i Wołynia (mimo to utrzymał się u władzy). W 1141 r. Trembowlę przyłączono do Halicza, a dokładnie 100 lat później miejscowość zniszczyli Mongołowie. W 1340 r. Trembowlę zajął Kazimierz Wielki. Od 1366 r. znajdowała się w granicach Polski. Wzniesiono tu zamek, wokół którego powstało miasto (lokacja na prawie magdeburskim w 1389 r.). W 1420 r. dzięki przywilejowi Władysława Jagiełły, uczestnik bitwy pod Grunwaldem, Bartosz z Trembowli, założył na drugim brzegu rzeki tzw. Nową Trembowlę, połączoną mostem z istniejącym już miastem. Odtąd też awansowała, mimo najazdów tatarskich, będąc siedzibą starostwa, sądu ziemskiego i powiatu. Trembowla wsławiła się w 1675 r. obroną przed armią turecką Ibrahima Szyszmana. Po rozbiorach znalazła się w zaborze austriackim (wyjąwszy okres 1810-1815, gdy należała do Rosji). Powróciła do Polski po odzyskaniu niepodległości. WI poł. XX w. Polacy stanowili 40% ludności miasta, Ukraińcy 32%, Żydzi 28%. Trembowla może być dobrym celem jednodniowej wycieczki z Tarnopola czy Czortkowa. Zwiedzanie najlepiej rozpocząć od rynku (skrzyżowanie Szewczenka z Kniazia Wasyłka), przez który przebiega droga główna Tarno-pol-Czortków. W zasięgu wzroku stoi cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, MHKonaiBctKa uepKBa) z przełomu XVI i XVII w., przebudowana w 1734 r., niegdyś o obronnym charakterze. Obecnie należy do autokefa-lii ukraińskiej. Idąc wzdłuż ul. Kniazia Wasyłka w stronę Czortkowa (na południe), po 10 minutach dochodzi się do kościoła śś. Piotra i Pawła (ko-stioł, KocTbOji; Kniazia Wasyłka) z 1927 r., w którym uwagę przykuwa wspaniała kolumnada. W czasach sowieckich ze świątyni zrobiono kino, którym pozostaje do dziś, choć obecnie odbywają się też msze w dni świąteczne (po polsku). Obronny klasztor Karmelitów (monastyr Karmelitiw, MOHacTiip Kap-MejiiTiB; Szewczenka), ufundowany w 1617 r. przez Piotra Ożgę, stoi nad Gniezna. Zamknięty po 1945 r., był siedzibą fabryki ozdób choinkowych, a następnie mieścił dom kultury, który spłonął w 1987 r. W ostatnich łatach został wyremontowany i należy od 1990 r. do autokefalii ukraińskiej. Najcenniejszą budowlą klasztoru jest dawna fara trembowelska (1635-1639), niegdyś znane sanktuarium Matki Boskiej (obraz obecnie u św. Katarzyny w Gdańsku), dziś czynna jako cerkiew Trójcy Przenajświętszej (Pre-swiatoji Trijci). Po 1990 r. do świątyni dobudowano wieże. I 'alej ul. Szewczenka prowadzi do •¦¦ y.órza, na którym pozostały ruiny .jinku królewskiego (zamok, 3aMox; 1'nlzamcze), założonego przez Kazimierza Wielkiego (ok. 1360), przebudowanego na murowany przez staro-Hc Aleksandra Bałabana w 1631 r. /junek wsławił się bohaterską obroną w 1675 r. Sławę zdobyła Anna Dorota ( lirzanowska, żona komendanta, któ-ir| hart i determinacja natchnęły resz-¦i; załogi. Jednakże zamek niedługo uzetrwał po chwilach swojej najwięk-¦ v] chwały, gdyż w kilka lat później (9 .' 1687) został podstępem opanowany u zez Tatarów i zniszczony. Warto a cjść na górę, skąd roztacza się ładny 11 dok na okolicę. Można także zrobić Iluzszą wycieczkę do rzeczywiście \ .utych zobaczenia ruin klasztoru ba-yliańskiego (rujiny Wasylianśkoho iionastyra,- pyl™ BacMjiiaHctKoro ¦imiacTiipa), 3 km na południe od cen-num, przy ujściu Gniezny do Seretu. la imponująca niegdyś XVI-wieczna luidowla służyła aż 200 mnichom. Za-> liowały się: cerkiew, budynek klasz-lorny, wieża bramna, dwie baszty na-inżne oraz inne umocnienia. •30,2 tys. mieszkańców '©3552 (I tówny ośrodek południowej części liirnopolszczyzny, Czortków (ukr. i izortkiw, Ioptigb), leży nad Seretem. i Iryginalna nazwa miasta nie pochodzi od „czorta", tylko jest skróconą lormą pierwotnej nazwy „Czartkowi-i ze", od założycieli osady, Czartkow-skich herbu Korab. Z kolei ich nazwisko pochodzi od miejscowości Czartki w Wielkopolsce. munikacja, r lastronomia Czortków utrzymuje połączenia kolejowe: Charków (dni parz.), Czerniowce, Iwano-Frankiwśk, Moskwa, Odessa, Sofia, Szepietówka, Tarnopol, Zaleszczyki oraz autobusowe: Borszczów (11 dziennie), Czerniowce, Dubno, Iwano-Frankiwśk, Kamieniec Podolski, Kiszyniów, Kołomyja, Lwów, Mielnica Podolska, Równe, Skała Podolska, Tarnopol (9 dziennie), Zaleszczyki. Noclegi oferuje hotel Suputnyk (Szewczenka 13; ról372; jedynka 8 hrn, dwójka 12 hrn) - nowoczesna budowla, dość mocno zniszczona. W hotelu jest restauracja, ale lepiej pofatygować się do Świetlicy Łem-kowsldej (Łemkiwśka Switłycia; Ry-nok 20; 11.00-23.00, przerwa 16.00-18.00, nd. zamkn.), klubu Łemków, wysiedlonych z terenów należących obecnie do Polski. Pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z 1522 r., kiedy miasto należało już do Polski; dotyczy lokacji miasta na prawie magdeburskim przez Jerzego Czartkowskiego. Z początkiem XVI w. miasteczko staje się własnością Golskich, którzy dokładają starań o jego rozwój, sprowadzając dominikanów, a także pozwalając na napływ ludności żydowskiej. Po traktacie bu-czackim w 1672 r. przypadło na 11 lat Turcji. W 1772 r. znajduje się w zaborze austriackim (z przerwą 1810-1815), a po I wojnie światowej powraca do Polsld (XI 1918-YII 1919 było zajęte przez wojska zachodnio -ukraińskie). Na przełomie XIX i XX w. zyskał znaczenie miejscowy ośrodek chasydzki, założony przez Dawida Mosze Friedmana (1828-1903), z dynastii najsłynniejszego cadyka Au-stro-Węgier, Israela Friedmana z Sado-góry. Udział ludności żydowskiej wzrósł z 30% przed I wojną światową (gdy Polaków było 40%, a Ukraińców 30%), do 63% w 1941 r. W czasie II wojny światowej najpierw miasto okupowali Sowieci, potem Niemcy. Czortków był terenem ożywionej pracy konspiracyjnej: działał tu m.in. hufiec Szarych Szeregów pod dowództwem J. Opackiego. W styczniu 1940 r. podziemne organizacje Orzeł Biały i Polska Organizacja Wojskowa o TJ o I— l/l M O N IM Z > n N o o- I I - 183 m IM IM U IM */l -J O a. O usiłowały wzniecić powstanie antyso-wieckie, w którym wzięło udział 150 osób. Porażka pociągnęła za sobą represje NKWD i nowe deportacje Polaków w głąb ZSRR. Okupant niemiecki zgotował straszny los miejscowym Żydom: ci, którzy nie zostali wymordowani w pogromach, trafili do urządzonego w Czortkowie getta, skąd przewieziono ich do obozu koncentracyjnego w Bełżcu. Atrakcje Czortkowa skupione są w okolicy rynku, miejscowego deptaku - ul. Szewczenka - oraz w kwartale za mostem na Serecie, czyli na przedmieściach Wygnanka. Miasteczko jest niewielkie, dużą jego część zamknięto dla mchu samochodowego - najlepszym więc sposobem poruszania się będzie pieszy spacer. Dobrym punktem orientacyjnym jest dominikański kościół św. Stanisława Biskupa (kostioł, koctłoji; Szewczenka), u zbiegu deptaku i rynku. Obecnie odrestaurowany, w swojej neogotyckiej formie został wzniesiony tuż przed wybuchem I wojny światowej, wedle projektu J. Sas-Zu-brzyckiego na miejscu kościoła z 1731 r. Był tu niegdyś duży ośrodek maryjny, z cudownym obrazem Matki Boskiej Różańcowej. Obraz ten przechowywany jest w kościele św. Jacka w Warszawie - w Czortkowie jest jedynie kopia, wokół której odradza się dawny kult, krzewiony przez dominikanów, ponownie opiekujących się świątynią od 1989 r. Idąc w stronę Seretu i jeszcze dalej ulicami Telihi i Bandery, dochodzi się do mostu, za którym wznosi się cerkiew Opieki Matki Boskiej (Po-krowśka cerkwa, IloKpoBCbKa uepKisa; Bandery) z 1905 r. Za cerkwią są ruiny zamku (zamok, 3aMOK; Zamkowa), do których idzie się ulicą do góry w prawo. Zamek wznieśli Golscy w 1610 r. W latach 1672-1699 rezydował tu turecki sub-basza. Jeszcze w I poi. XIX w. zamek był zamieszka- ny. W 1863 r. internowano w nim powstańców styczniowych. Później opuszczony, zamienił się w ruinę -pozostały jeszcze potężne pięciobocz-ne mury. Zwiedzanie może być utrudnione, gdyż wewnątrz zamku jest obecnie lokalne ujęcie gazu, ale mimo to stróż otwiera bramę. Uwagę zwraca zachowana do wysokości I piętra ściana od strony miasta. Dawna dzielnica żydowska usytuowana była między Seretem a dzisiejszym hotelem Suputnyk (na końcu ul. Szewczenka), w tzw. Starym Czortkowie. Na tyłach placu między hotelem Suputnyk a kinem (omijając kino od prawej strony, należy pójść niebrukowaną drogą w stronę rzeki) zachowała się synagoga z 1771 r., przebudowana ok. 1900 w tzw. stylu mauretańskim Dziś pełni funkcję magazynu. Ciekaw.i budowlą jest dwór cadyka (sadyba ca dyka, caanSa uąnnica), urządzony dla przywódcy chasydów Dawida Moszr Friedmana w klasycystycznym pałacu z I poł. XIX w, niegdyś licznie odwic dzany przez pielgrzymów z Galicji, Ru munii i Rosji. Po remoncie (ok. 1990! mieści bibliotekę i szkołę techniczną. W Czortkowie są dwie drewniaii' zabytkowe cerkwie: Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, ycnencu ijepKBa; Kotowśkoho 12) z 1635 i przebudowana w XIX w. oraz cerkiew Wniebowstąpienia (Woznesenśl cerkwa, BcoHeceHCbKa iiepKBa; Łomu nosowa) z 1738 r. •7,2 tys. mieszkańców "33557 Na wschodnim krańcu Tarnopols zny, nad Zbruczem, leży Husia (ukr. Husiatyn, ryca-nm), niegdyś na miejscowość na tzw. Podolu gali skim i granicy austriacko-rosyjsk dziś półmiasteczko, półwieś. Pier wzmianka pochodzi z 1159 r. Po była to wieś królewska, a od 155 miasto należące min. do Jana Ś cza z Olechowic, Kalinowskich, tockich i innych rodów. W 155 I lusiatyn został obrabowany i podpalony przez oddziały Kozaków Semena Nalewajki (Nalewajko był synem hu-.młyńskiego kuśnierza). W latach I <>72-1699 znajdował się w granicach I u reji, w 1793 r. Zbrucz podzielił i Miasteczko na Husiatyn i Husiatyn 1'osyjski (co utrzymało się do dziś: "buk siebie leżą dwie miejscowości ¦ i lej samej nazwie - jedna należy do "hwodu tarnopolskiego, druga do . Iimielnickiego). Wiatach 1922-1939 .irliodni Husiatyn należał do Polski, ¦a M-liodni do ZSRR. I )o Husiatyna najłatwiej dojechać iiiiobusem, np. z Tarnopola. Noclegi ¦itrruje hotel Zbrucz (Puszkina 3; w warto tu też obejrzeć jar Zbrucza. Najciekawszym zabytkiem jest re- "¦'.ansowa synagoga (synahoha, miaiora; Puszkina 15) z 1692 r, uwa- nia niegdyś za najpiękniejszy okaz a stylu mauretańskiego w Galicji, I rmeritami gotyku i attyką polską. ¦ kawę są losy tej budowli. Już 1850 r. była w fatalnym stanie •' ipiero renowacja ze środków rządo- rli (1897-1898) uratowała zabytek, nie na długo, bo spłonęła od wybu- chu bomby w 1914 r. W 1930 r. nie miała dachu i okien, wstawiono je dopiero w latach 1934-1938. Ponownie uszkodzona w czasie II wojny światowej, została wyremontowana po 1945 r. i w chwili obecnej jest w lepszym stanie niż w ciągu ostatnich dwustu lat, aczkolwiek nie pełni funkcji kultowych, ani nie ma wyposażenia. Dziś mieści się tutaj Muzeum Krajoznawcze (krajeznawczyj muzej; ról 932). Warto jeszcze zobaczyć XVI-wiecz-ną cerkiew św. Onufrego (Onufri-jiwśka cerkwa, OHy(j>piiBCbKa iiepKBa), z wyraźnymi wpływami mołdawskimi. Niektórzy sądzą, że jest to przebudowany meczet. Zachował się także klasztor Bernardynów (monastyr Bernardynciw, MOHacrap EepHapammiB) z 1610 r., przebudowany w XVIII w., a odrestaurowany w 1975 r. (rozebrano wówczas część ścian wewnętrznych), dzisiaj ponownie czynny. Inne zabytki to: ruiny XVII-wiecznego zamku Kalinowskich (zamok, 3aMoic), później mieszczące dwór cadyka oraz barokowy ratusz z I poł. XVII w. (ratusza, paryiua), w czasach tureckich mieszczący bazar. 30 Z o l/l IM o N Z c 185 UJ U < X < i Ziemia halicka i Pokucie Obwód iwano-frankiwśkyj, niegdysiejsze województwo stanisławowskie, zajmuje przedgórza karpackie oraz same góry, w tym najwyższe pasmo Ukrainy - Czarnohorę. Wśród przedgórzy rozciąga się historyczna ziemia halicka (ukr. Hałyczy-na, TajiHHHHa), przed rozbiorami odrębna część województwa ruskiego, gdzie miejsce dawnej stolicy - Halicza, zajął Stanisławów (obecnie Iwano-Fran-kiwśk). Do obwodu należy także historyczne Pokucie (nad górnym Prutem i Czeremoszem, ukr. Pokuttia, Ilo-Kyrra) ze stolicą w Kołomyi. Po wojnie i repatriacji jest to region niemal jed-norodnie ukraiński (95% Ukraińców). • Iwano-Frankiwśk Śródmieście historycznego Stanisławowa. • Halicz Pamiątki wielkiej historii. ¦ Rohatyn Cerkiew św. Ducha. • Kołomyja Stolica Podkarpacia. • Huculszczyzna Jeden z najoryginalniejszych regionów etnograficznych Europy. • Czarnohora Przejście partią szczytową. Historia Ziemia halicka to jedna z naj dawniejszych kolebek państwowosi i ruskiej. Tutejsze księstwo przyłączom' do państwa kijowskiego w 981 r. Jal«. niezależny byt powróciło w 1144 r. |" rozpadzie Rusi Kijowskiej. W 1199 władca Wołynia, popierany przez Lc. ka Białego, Roman Mścisławowicz, ]>¦ ¦ łączył je ze swoją domeną w jel Księstwo Halicko-Wołyńskie. Osiąg ło ono szczyt potęgi w czasach pal wania jedynego króla, Daniela Hal kiego (1238-1264). Już wtedy ziem halicka stała się obiektem rywalizai dwóch rosnących w siłę sąsiadów i Węgier i Polski. Kulminacją tych zak* sów było osadzenie na tronie halick' ¦'—="=----\iam ^.Przemyślany J^Ztoczów % i% % RUMUNIA HALia 186 króla węgierskiego Andrzeja II -miana. Koloman (1214-1215 I 'M222), ożeniony z córką Leszka ,>;n, Salomeą, nie zrobił kariery po- ncj (został dwukrotnie wypędzo-i.tz miejscową ludność, oburzoną .mianiem do obrządku łacińskie-ile wprowadził do polityki europej- (ytuł „Hallitiae Lodomeriaeąue czyli króla Halicza i Włodzimie-Wołyńskiego). .liczny przełom nastąpił w 1240 r. iiuszcnia po najeździe Mongołów n > ¦o O o m były tak wielkie, że Daniel i jego następca Lew przenieśli stolicę do Lwowa. Halicz tracił znaczenie. Odtąd region, niebawem podbity przez Kazimierza Wielkiego, trwał jako peryferie połu-dniowo-wschodniej Polski aż do 1772 r, kiedy to Maria Teresa, formalnie jako spadkobierczyni korony węgierskiej, zaanektowała ziemię halicką, nadając swym zdobyczom w I rozbiorze miano Galicji i Lodomerii. Okres powolnego rozwoju przemysłowego regionu przypada na XIX w. 187 O | lii c (13 przyspieszyła go w ostatnich dekadach stulecia budowa linii kolejowych. W I wojnie światowej region stał się areną zaciętych walk rosyjsko-- austriackich, a w latach 1918-1919 polsko-ukraińskich. W Stanisławowie mieściły się władze Zachodnio-Ukra-ińskiej Republiki Ludowej (ZUNR) i tu właśnie w 1919 r. ogłoszono jej połączenie z niepodległą Ukrainą ze stolicą w Kijowie. W latach 1919-1939 województwo stanisławowskie należało do Polski. Dzieje Pokucia są w dużej mierze tożsame z losami ziemi halickiej. Kraina miała charakter pogranicza zamieszkiwanego przez ludność częściowo pochodzenia ruskiego, częściowo wołoskiego. W pierwszej połowie XVI w. Pokucie było obiektem rywalizacji między Polską i Mołdawią. W 1531 r. po zwycięstwie pod Oberty-nem (4 tys. żołnierzy hetmana Jana Tarnowskiego pobiło sześciokrotnie większe siły Rumunów) znalazło się ostatecznie w orbicie wpływów Polski. Większą część regionu zajmują przedgórza i góry. Tylko na północy można napotkać równiny. Najwyższym szczytem jest Howerla (2061 m n.p.m.), zarazem najwyższa góra całego kraju. Największe rzeki to Dniestr, Prut i Czeremosz. Panuje klimat umiarkowanie kontynentalny. Przeciętna temperatura stycznia -6°C, a lipca +16°C. W górach jest chłodniej. Najlepsza pora dla zwiedzania regionu to okres 15 V-15 IX. ~ »237,4 tys. mieszkańców •n342 (nr. 6-cyfrowe), »3422 (nr. 5-cyfrowe) U zbiegu dwóch Bystrzyc - Nadwór-niańskiej i Sołotwińskiej leży jedno z głównych miast zachodniej Ukrainy - Iwano-Frankiwśk (ukr. Iwano-Fran-kiwśk, lBaHo-paHKiBCbK; do 1962 r. Stanisław, CramcJiaB), w czasach polskich - Stanislawów. Historyczne 188 miano zawdzięcza imieniu syna zało- życiela miasta, hetmana Potockiego. Z kolei obowiązująca od 1962 r. nazwa, ukuta ku czci słynnego ukraińskiego poety, dobrze przyjęła się wśród ludności; mówi się poufale: FmnHwśk. Oba dworce, kolejowy (zalizcznyj wok-zał; &212223) i autobusowy (awto-wokzał; &2384O), sąsiadują ze sobą na Prywokzalnij pł. we wschodniej części centrum. Najłatwiej dojść tutaj od Hruszewśkoho ul. Hriunwaldśką oraz od Nezałeżnosti ul. Bohdana Łepkoho. Informacja kolejowa: o005. Kolejowe połączenia międzynarodowe: Brześć, Mińsk, Moskwa, Prze myśl (raz dziennie|; dalekobieżne: Charków, Czerniowce, Kijów, Lwów, Odessa (dni nieparz.), Rachów, Szepic tówka, Tarnopol, Użhorod; lokalne Bursztyn, Chodorów, Delatyn, Kolo myją, Morszyn, Nadworna, Rachów, Rohatyn (pt.-nd.), Stryj. Połączeni.i autobusowe: Bielce (Mołdowa), Bors: czów, Buczacz, Bystryeji (Rafajłowal. Chmielnicki, Czerniowce, Czortków Dolina, Dubno, Horodenka (14 dzicu nie), Jaremcze, Kałusz (52 dziennirl Kamieniec Podolski, Kijów, Kiszyniów (Mołdowa), Kołomyja (9 dziennie), Kosów, Kuty, Lublin|co 2. dzień z wyj sb.), Lwów (15 dziennie), Łuck, Mon;i sterzyska, Mukaczewo, Nadworna (Id dziennie), Odessa (wt, czw., nd.), Pod wołoczysk, Przemyśl (2 dziennie), R;i chów, Rohatyn (36 dziennie), Równe, Sokal, Stryj, Śniatyń, Tarnopol, Tia-czów, Tłumacz, Truskawiec, Użhorod, Warszawa (4 dziennie), Werhowyna (13 dziennie), Winnica, Worochta, Wyżnica, Zaleszczyki, Zbaraż. Miasto jest bardzo zwarte i choć traiK cyjnie dzieli się na śródmieście <>i przedmieścia: Halickie, Łysieckie, I śmienickie i Zabłotowskie, to obecin rozróżnienia te straciły sens. Dziś w różnią się jedno śródmieście [ceun oraz nieinteresuj ące dla zwiedzaj ącc.r.i dalekie przedmieścia - Pasieczną (l'.i ¦o O 3 O OJ 3 189 siczna), Opryszowce (Oprysziwci) i Zo-fiówkę (Sofijiwka). Dla sprawnej orientacji wystarczy znajomość trasy dwor-ce-Rynek: ulicami Hriunwaldśką, dalej Hruszewśkoho i w lewo Melnyczuka. Z hoteli w centrum trzeba, niestety, omijać świetnie położoną Zirkę (Siczowych Strilciw 4). Ten zabytkowy gmach (z 1904 r.) pełni rolę hotelu wojskowego i jest dla cudzoziemców - zapewne z powodów strategicznych - zamknięty. Auskoprut (Hriunwaldśka 7/9; w23401, 25221, auscoprut@ivf.ukrpack.net). Niewielki, trzygwiazdkowy hotel, 5 minut drogi od dworców. W pokojach TV satelitarna, łazienka. Strzeżony parking. Dnister (Siczowych Strilciw 12; s23533, 27907]. Jedynka 49 hrn, dwójka 132 hm, luks 240 hrn. Efektowny gmach w samym centrum. Ukrajina (Nezależnosti 40; s23800, 31099, nadia@utel.net.ua). Jedynka 110 hrn, dwójka 160 hm, polluks 280-360 hm, luks 520 hrn. Typowy sowiecki blok, bez balkonów, za to z gigantycznym różowym słoniem na dziedzińcu. Standard wysoki (TV, telefon, prysznic z ciepłą wodą). Inne hotele: Drużba (Horbaczewśko-ho 76; q96586), Nywa (Urożajna 5; ^63688), Prykarpattia (Hefmana Mazepy 140a; sr34012). 'J2 Skromna oferta. Do najlepszych re- Ę stauracji należą Kontynental (Neza- L łeżnosti 3; ^552546; codz. 10.00- ó 2.00, pn. zamkn.) i Słowan (Komaro- Jjj wa 2; 10-15 hrn; specjalnością są da- g nia kuchni włoskiej). Inne restaura- ~ cje: Elita (Symonenka lla), Fiesta (Czornowoła 128), Owen (Hałyćka 145), Praha (Nabereżna Stefanyka 40a), Teren (Czornowoła 157), Ukra- jina (Nezałeżnosti 40). Pizzeria Cze- lentano (Hałyćka 3). Apteki Nezałeżnosti 12 (pn.-pt. 9.00-21.00, sb. 10.00-17.00); Nezałeżnosti 38 |pn.-pt. 190 8.00- 20.00, sb. 8.00-17.00). < i Banki Awal (Sacharowa 32), Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Nezałeżnosti 19), Prykarpattia (Wasylijanok 48), Ukreximbank (Nezałeżnosti 10), Zachidkoopbank (Bandery 1). Biura podróży, agencje turystyczne Ahentstwo po tmyzmu (Szuchewycziw 21), Awiatur (Jewhena Konowalcia 46), Besztau (Nezałeżnosti 33; n73947, beshtau® il.if.ua), Dansi (Hruszewśkoho 3); Iwano--Frankiwśkturyst (Het'mana Mazepy 135); Iftour (Szuchewycziw 21; s25707), Komór (Szewczenka 7), Kwadro (Hefmana Mazepy 24), Nadija (Nezałeżnosti 40), Priwatin-tur (Hruszewśkoho 31). Domy handlowe Uniwermah Prykarpattia (Dnistrowśka 3), Uniwersam (Dnistrowś-ka26). Filharmonia Kurbasa 3. Internet Informacijnyj Centr (Nezałeżnosti 5; 6,80 hrn za 1 godz.). Poczta Główna Siczowych Strilciw 13a (h22660, 066); rozmównica: Nezałeżnosti 9. Polikliniki Dziecięca (Tyczyny 10), miejska (Dowha 42), stomatologiczna (Nezałeżnosti 17). Przychodnie Centralna miejska (Hefmana Mazepy 114), dziecięca (Konowalcia 132), obwodowa kliniczna (Fed'kowycza 91). Taksówki b000, 051, 056, 058, 065, 25652. Targowisko Dnistrowśka 5. Teatr Muzyczno-dramatyczny im. Franka (Nezałeżnosti 42). M' Stanisławów ma niedługą historii;. Założył go 7 V 1662 r. na miejscu wsi Zabłotowo hetman Stanisłav Rewera Potocki. Miasto miało byj dochodowym ośrodkiem handlowi! -usługowym, dlatego sprowadzoni dużą kolonię Ormian (50% micsd kańców). W 1676 r. przetrwał oblęzi nie tureckie. W 1769 r. niemal wsz scy Ormianie przenieśli się dl Austrii skuszeni intratnymi propoz cjami tamtejszego rządu. Ich miejsc zajęli Żydzi. W 1772 r. przypadł strii, której rząd wykupił w 1801 miasto z rąk Prota Potockiego (po jd go bankructwie). Od 1866 r., otwarciu linii kolejowej Lwów-Jassy, ;iczęła się kariera Stanisławowa jako aacji węzłowej oraz siedziby fabryk parowozów i wagonów. W 1875 r. otwarta została linia do Stryja. Szybki rozwój sprawił, że przed I wojną światową Stanisławów uzyskał rangę trzeciego, po Krakowie i Lwowie, miasta Galicji. W czasie I wojny światowej istniał ni silny ośrodek ukraińskiego odro-ilzcnia narodowego. Miasto było sie-ilzibą przeniesionych ze Lwowa władz /.achodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej (ZUNR). 3 I 1919 r. w Stanisła-wowie proklamowano zjednoczenie t Ikrainy. Od 1919 r. znalazł się w granicach Polski jako siedziba województwa. Przed wybuchem II wojny świa-towej Żydzi stanowili niemal połowę ludności. W 1939 r. został anektowany przez ZSRR (deportacje), a w lalach 1941-1944 okupowali go Niemcy, którzy dokonali masowych egzekucji miejscowej inteligencji (500 ofiar w Czarnym Lesie 3 VIII 1941 r.) oraz Żydów (20 rys. ofiar 12 X 1941 r.; pozostałych zgromadzono w getcie, po czym wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu). Łączna liczba ofiar okupa-t |i niemieckiej w Stanisławowie i okolicach jest ogromna: zginęło 127 tys. osób, a 176 tys. wywieziono na robo-ly do Rzeszy. 9 XI 1962 r. zmieniono luzwę miasta, na cześć ukraińskiego imcty, pisarza i działacza narodowego, Iwana Franki (1856-1916). v un byt obecny patron Stanisławowa? Iwan Franko (1856-1918) to jedna z najwybitniejszych postaci literatury ukraińskiej (prozaik, poeta, tłumacz, dramaturg, krytyk lite-ii ki). Urodzony w niemiecko-polskiej rodzinie (Johannes Frank), działalność swą po-l/ielit między trzy kultury: ukraińską, polską i niemiecką, choć niewątpliwie jego ukra-n-.kie oblicze było najistotniejsze. Potem współtworzył ruch narodowy w Galicji, wiele niblikowat, m.in. w „Kurierze Lwowskim" i „Prawdzie" A. Świętochowskiego, badał hi-inrię literatury niemieckiej, korespondował z Orzeszkową i Kasprowiczem. Utwory .v.ina Franki wydawano w Polsce tak przed wojną (Mojżesz, 1913 r; Lasy i pastwiska, :' i 32 !.), jak i współcześnie (Zachar Berkut, 1950 r.; Utwory wybrane, 1955 r.; Opowia-l.mia, 1978 r.). Zwiedzanie Miasto przezentuje się bardzo ładnie. Trudno oprzeć się wrażeniu, że wielki pożar w 1868 r. raczej mu się przysłużył, bo dał pole do popisu architektom reprezentującym wszystkie nurty sztuki przełomu XIX i XX w. Zabytki Stanisławowa skupione są blisko siebie, w śródmieściu, którego centrum wyznaczają Rynok i Majdan Szeptyć-koho. Wychodząc na Rynek, natrafiamy na symbol miasta - ratusz (ratusza, paTyuia; Rynok 1) wzniesiony w 1695 t, czterokrotnie niszczony przez pożar, wreszcie radykalnie przebudowany w stylu konstruktywistycz-nym w latach 1929-1932. 15 IV 1990 r., pamiętnym w całym kraju, z masztu ratusza ściągnięto flagę sowiecką i powieszono żółto-niebieską flagę wolnej Ukrainy. Mieści się tu Muzeum Krajoznawcze (Krajeznaw-czyj muzej; s22122; codz. 10.00-17.30, pn. zamkn.). Niedaleko, przy Majdanie Szeptyć-koho, wznosi się najcenniejsza budowla miasta, dawna fara, kościół Najświętszej Maryi Panny (parafijalnyj kosteł, napac|)isjibHHH koctcji; Majdan Szeptyćkoho 8). Świątynia zbudowana wiatach 1672-1703 według projektów m.in. F. Corazziniego była sanktuarium rodowym Potockich. Tu właśnie, w powieści Sienkiewicza, odprawia się nabożeństwo po śmierci Woło-dyjowskiego. Wnętrze zdobią freski E. Fabiańskiego z 1877 r. W czasach O c: n 191 c O c 192 ZSRR kościół był zamknięty, w 1979 r. urządzono czynne do dziś Muzeum Sztuki (Muzej Mystectwa; &22027; codz. 10.00-18.00, pt. i sb. zamkn.; 1,50 hrn). Przy tymże placu, u wejścia od strony Rynku, stoi barokowy kościół Jezuitów (kosteł Jezujitiw, KocTen G3ymB; Majdan Szeptyćkoho 21), zbudowany w latach 1753- 1763 według projektu P. Giżyckiego. Wskutek błędów konstrukcyjnych kościół został rozebrany i jeszcze raz wzniesiony. W 1885 i 1955 r. budowlę odnawiano. Po kasacie zakonu jezuitów kościół przemieniono na greckokatolicka katedrę Zmartwychwstania, która funkcjonuje do dziś. Zwracają uwagę piękne zdobienia i freski. Obok zachował się gmach klasztoru i kolegium, obecnie własność uczelni medycznej. Cennym zabytkiem jest barokowy kościół ormiański (wirmenśka cer-kwa, BipiweHCbKa uepKBa; Wirmenśka 6) z 1743 r. Na tym samym miejscu stał drewniany kościół Ormian, w którym 22 VIII 1742 r. na otoczonym wielkim kultem obrazie Matki Boskiej pojawiły się łzy. Cud ten spowodował wystawienie obecnego kościoła. Ważny ośrodek pielgrzymkowy, nobilitowany jeszcze koronacją obrazu w 1937 r., istniał tu aż do nadejścia Armii Czerwonej. Obraz został wywieziony do Polski. Po wojnie znalazł się w zakrystii gdańskiego kościoła śś. Piotra i Pawła. W czasach ZSRR urządzono w świątyni pracownie kamieniarskie, a potem muzeum historii religii. Od 1990 r. należy do autokefa-lii ukraińskiej. W pięknym wnętrzu zachowały się wyjątkowej urody freski. Blisko kościoła ormiańskiego stoi ogromna Synagoga Postępowa (syna-hoha, cHHarora; Straczenych 7), wzniesiona w 1895-1899. Bóżnica jest od 1990 r. ponownie czynna. Na co dzień nie udostępnia się jej turystom, ale jeżeli w sobotę uda się tam wejść, należy pamiętać o nakryciu głowy (mężczyźni). Na sąsiednim placu, któremu zresztą wieszcz patronuje, zachował się pomnik Adama Mickiewicza z 1898 r., dłuta T. Błotnickiego, teraz opatrzony ukraińskim napisem. Śródmieście otaczają XIX-wieczne planty, podobnie jak w Krakowie, urządzone na terenie dawnych fortyfikacji. Z innych zabytków warto wymienić: dawny pałac Potockich (pałac, nanaij; Szpytalna), zbudowany w latach 1622-1682, przebudowywany w I poł. XVIII w. Jest to rozległy kompleks, z zachowanymi - obok głównego gmachu - ogrodzeniami, bramami itp., jednakże niedostępny dla turystów. Mieści się tam szpital wojskowy. Ciekawostką jest pochodzący z 1767 r. browar (browarna, 6poBapHa; dwa budynki - lyczyny 28 i 49). •6,9 tys. mieszkańców 'S3431 26 km od Iwano-Frankiwśka, nad Dniestrem, leży Halicz (ukr. Hałycz, rajiiiH). Jedno z najsłynniejszych miast Rusi, o przeszłości długiej i chlubnej, niewątpliwie warte jest obejrzenia. Do Halicza najwygodniej dojechać autobusem albo marszrutką relacji Iwa-no-Frankiwśk-Rohatyn (36 dziennie) lub Iwano-Frankiwśk-Lwów (15 dziennie). Miasto utrzymuje też połączenia kolejowe: Bursztyn, Chodorów, Iwano--Frankiwśk, Kijów, Rohatyn (pt.-nd.). WIX w. był tu gród szybko bogacący się na handlu solą. W 1144 r. został stolicą Księstwa Halickiego, a w 1199 r. Księstwa Halicko-Wołyńskiego. W XII i XIII w. wybijał się jako jeden z najważniejszych ośrodków politycznych, kulturalnych i produkcyjnych Rusi. Był także punktem etapowym na szlaku handlowym Kijów-Ratyzbona. W 1241 r. miasto zniszczyli Mongołowie. W 1303 r. zyskał rangę metropolii prawosławnej. W 1349 r. został przyłączony do Polski jako stolica odrębnej ziemi halickiej. W 1374 r. dokonano lokacji miasta, a po roku usta- P Lodomeria /a czasów Kolomana (XIII w.) Halicz znalazł się przejściowo pod panowaniem węgierskim, dzięki czemu władca Węgier przybrał tytuł Gallitiae Lodomeriaque Rex, czyli król Halicza i Włodzimierza (Wołyńskiego). W czasach zaborów Habsburgowie, zasiadający także na tronie węgierskim, posłużyli się średniowieczną tytulaturą dla usprawiedliwienia swej ekspansji. Nadano także nowym nabytkom herb Halicza - kawkę, jako godło. Królestwo Galicji i Lodomerii istniało od 1772 r., a w latach 60. XIX w. otrzymało status prowincji autonomicznej Austrii ze stolicą we Lwowie (przez obywateli /wanej Golicją i Glodomorią). Ciekawe, że enigmatyczna Lodomeria, bez granic i terytorium (Włodzimierz znalazł się w zaborze rosyjskim), miała własne godło i flagę nie-biesko-biało-czerwoną. nowiono metropolię łacińską (później przeniesiono ją do Lwowa). W XIV w. ilo Halicza przybyła ludność karaim-ska. Niebawem jednak złota epoka dziejów Halicza skończyła się i miasto szybko straciło znaczenie na rzecz Lwowa, pozostając jednakże nadal ważną fortecą. Założenie Stanisławowa pozbawiło Halicz ostatków splendoru. W 1772 r. znalazł się w granicach Austrii jako mieścina bez znaczenia. Podczas I wojny światowej miasto zniszczono w około 85%. Po upadku ZUNR znalazł się w granicach Polski, dzieląc losy Stanisławowa. Śródmieście Halicza (pozostało po I wojnie światowej 15% dawnego miasta) objęto specjalną ochroną konserwatorską. Głównym zabytkiem jest cerkiew Narodzenia Chrystusa (cer-kwa Rizdwa Chrystowoho, uepKBa Pi3-;\Ba XpHCTOBoro), o niezwykłej atmosferze wnętrza, datowana co prawda na XIII w., ale tak naprawdę znana od 1550 r. Została zrekonstruowana w 1825 r., po czym przebudowana przez L. Lewińskiego w latach 1904-1906 i jeszcze przekształcona w 1960 r. Monumentalne freski pochodzą także z XX w. Schody na prawo od cerkwi (w parku) prowadzą do ruin zamku (zamok, 3aMoic). Oryginalna drewniana budowla z XIV w. była dziełem Kazimierza Wielkiego. W XVI w. wzniesiono zamek murowany, który najpierw zniszczyli Turcy, a w 1796 r. Austriacy. Jednakże w ostatnich latach, wskutek osobliwej strategii konserwatorskiej, ruin wyraźnie przybywa. Z góry rozciąga się ładna panorama okolic. Śladem obecności karaimów (dziś kilkanaście rodzin) w Haliczu jest cmentarz (karajimśkyj ewyntar, KapaiMct-kjih uBHHTap), usytuowany na wysokim brzegu Dniestru. Macewy mają napisy hebrajskie i polskie. Kienesa (świątynia karaimska) nie przetrwała, są za to dwie synagogi (synahoha, CHHarora), przy ul. Konowalcia. Bardzo interesujące zabytki zachowały się we wsiach w okolicach Halicza. Przede wszystkim warto zobaczyć w przysiółku Szewczenkowe (niegdyś Święty Stanisław) wsi Załukiew (ukr. Załukwa; 2 km drogą w kierunku Żu-rawna) cerkiew św. Pantełejmona (cerkwa sw. Pantełejmona, uepicBa cb. naurrejiefiMOHa) o archaicznym wyglądzie, według przewodników ukraińskich z XII w. Obecny wygląd świątyni pochodzi z 1600 r., potem cerkiew była kilkukrotnie niszczona lub palona, szczególnie podczas I wojny światowej, po której odbudowano ją w 1926 r., a ponadto przeszła gruntowny remont w latach 1965-1969. Nie zmienia to faktu, że wiele elementów świątyni jest rzeczywiście bardzo starych, m.in. niektóre napisy w cyrylicy na zewnętrznych ścianach pochodzą z 1212 r. : i'. n c: r 193 o o. U _1 4 o cc 194 W miejscowości Kryłoś (6 km od stacji kolejowej Halicz; kilometr od drogi Iwano-Frankiwśk-Halicz, zjazd oznaczony tablicą) stoi kaplica św. Bazylego (Wasyliwśka kapłycia, BacHJiiBctica Kanjnma) z 1500 r., wzniesiona na fundamentach soboru z 1157 r., który zniszczyli Mongołowie (zachował się fragment ściany soboru), oraz XVI-wieczna cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, YcneHCbKa uepKBa), kilkakrotnie restaurowana, z przeniesionym ze zburzonego soboru XII-wiecznym reliefem (odkryto go pod tynkiem w 1974 r.) przedstawiającym smoka. Urządzono tu kompleks muzealny, nazwany Narodowym Rezerwatem Dawnego Halicza (Nacionalnyj zapowidnyk „Dawnij Hałycz"; Franka 1, s21530). •9,2 tys. mieszkańców *w3435 Ośrodek północnej części obwodu iwano-frankiwśkoho, Rohatyn (ukr. Rohatyn, Pora-nm), leży nad rzeką Gniła Lipą. Warto do niego zajrzeć dla kilku zabytków (np. cerkwi św. Ducha). Niezależnie od tego, czy przyjedzie się do miasta autobusem, czy też pociągiem, zawsze wjeżdża się na główną ulicę miasta, Hałyćką. Prowadzi ona do rynku, nazwanego Majdanem Roksołany, na pamiątkę pochodzącej stąd córki księdza z cerkwi św. Mikołaja, Barbary Liskowackiej (wedle źródeł ukraińskich Nastii Lisowskiej). W 1520 r. Roksołana została wzięta w jasyr tatarski i umieszczona w haremie sułtańskim w Konstantynopolu. Jako ulubiona żona sułtana Sulejma-na I Wspaniałego (podobno jedyna, która dzieliła z nim łoże), znana pod imieniem Roksołana (po turecku Ru-sinka), wywierała duży wpływ na politykę turecką. W XII w. była tu osada ruska Filipo-wiec. Pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z 1390 r. Miasto lokowano w 1415 r., jako królewszczyznę, ale w 1460 r. przeszło drogą zastawu na Porajów. Powróciło do królów w 1535 r. Odtąd przez kilkaset lat pełniło rolę siedziby powiatu i lokalnego ośrodka o niewielkim znaczeniu. W 1772 r. znalazło się w granicach Austrii. W latach 1919-1939 było stolicą powiatu w województwie stanisławowskim. Dworce autobusowy i kolejowy usytuowane są na początku ul. Hałyćkoji, blisko skrzyżowania dróg z Iwano--Frankiwśka i Stryja. Połączenia kolejowe: Chodorów, Iwano-Frankiwśk (pt.-nd.), Lwów, Tarnopol i autobusowe: Chodorów, Czerniowce, Dolina, Horodenka, Iwano-Frankiwśk (20 dziennie), Jarem-cze, Kałusz, Kołomyja, Kosów, Kuty, Lwów (12 dziennie), Równe, Stryj, Tarnopol, Warszawa (2 dziennie). Noclegi proponuje hotel Elit (Hałyć-ka 20; w21525). Prezentuje europejski standard i takież ceny (80-200 hrn za miejsce). Najlepszą restauracją jest Młyn (Hałyćka44; codz. 12.00-24.00). .¦anie •¦¦•rtę; Uwagę zwracają ładne proporcje kościoła św. Anny (kostcl, KocTeji; Hałyćka 60; w źródłach błęd nie św. Mikołaja Biskupa; msze po polsku nd. 12.00, 18.00) z 1666 r. Przebudowany z gotyckiego w stylu rc nesansowym, potem wielokrotnie by I remontowany, m.in. w 1945 r. pod wyższono wieżę, której strzelisty dach pochodzi dopiero z początku lat 70 XX w. Około 1590 r. proboszczem by! tu Piotr Skarga. Z przełomu XIV i XV w. pochodzi stojąca niedaleki > obronna cerkiew Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy (cerkwa Riz dwa Preswiatoji Bohorodyci, uepKiui Pi3flBa IlpecBiiToi BoropoflHiii; Majdim Roksołany 20). Po pożarze w XVIII w została odbudowana dopiero w 1827 i W 1869 r. jej wnętrze ozdobiło maln widło pędzla J. Pankiewicza. Synagog (synahoha, ciiHarora; Wałowa 3) zosi.i l;i wzniesiona ok. 1900 r., murowana, obecnie mieści piekarnię. '¦,¦¦' Najcenniejszymi zabytki Rohatyna są drewniane cerkwie na przedmieściach. Do obu można dojść z rynku. Idąc ul. Kociu-bynśkoho (zaczyna się za cerkwią Narodzenia Bogurodzicy; notabene icst to dawna główna ulica dzielnicy żydowskiej), dochodzi się do unikali >wej w skali całego kraju cerkwi Świętego Ducha (Swiatoduchiwśka cerkwa, CBHTOAyxiBCbKa uepicBa; Ko-riubynśkoho 10) z 1598 r., odrestaurowanej w 1895 r. Należy ona do najlepiej zachowanych zabytków architektury ludowej Rusi Halickiej, /.wraca uwagę malownicze położenie cerkwi (ponad doliną strumienia, wśród starego cmentarza), a we wnętrzu piękny ikonostas. Obecnie mieści się tu muzeum (s92126). Do ilrugiej ze świątyń, cerkwi św. Miko-l.ija (Mykołajiwśka cerkwa, Mhko-KiiiicbKa uepKBa,- Łepkoho 2), wznie-sionej w 1729 r., dojście jest bardziej łkomplikowane: z rynku obok ko-łcioła ul. Szewczenka, z niej po chwili w prawo w Kruszelnyćkych, przez most (widać kopuły), dalej ul. l.cpkoho w lewo, potem w prawo. i erkiew jest czynna, otacza ją stary i mentarz. Miłośnicy judaików mogą odnaleźć w pobliżu (idąc od cerkwi ilu góry i w prawo) kirkut (jewrejśke klailowyszcze, eBpeficbice KjiaflOBHme; Bandery), dziś niemal całkowicie •pustoszony i zarośnięty. ¦i>/,7 tys, mieszkańców 's3433 kutomyja ne pomyja, Kołomyja misto Kłosi najbardziej chyba znana ukraińska przyśpiewka (kołomyjka) i jest to całkowita prawda: odnowione ¦ i.unio misto jest jednym z najprzy-niiiejszych na zachodniej Ukrainie pewnością warto je zwiedzić. Koło-msia (ukr. Kołomyja, Kojiomkh) leży "I 1'rutem (na płd. miasta) i równo- ległym do niego Czarnym Potokiem (w śródmieściu). Wedle źródeł ukraińskich osada miała wziąć nazwę od Myją, potocznego określenia górnego biegu Prutu. Uczeni węgierscy nazwę tę wywodzą od imienia króla Koloma-na, domniemanego założyciela miasta. Istnieje także grupa tłumacząca słowo „kołomyja" odpowiednimi terminami z sanskrytu. Dworzec kolejowy (ai22668) stoi przy ul. Krypjakewycza. Z centrum idzie się do niego ul. Widrodżennia i Siczowych Strilciw oraz Szewczenka, Mazepy i Bandery. Przechowalnia bagażu w małym budynku na prawo od dworca (całą dobę, przerwy 14.00-15.00 i 1.00-2.00; 1 hrn). Kolejowe połączenia międzynarodowe: Brześć, Moskwa, Przemyśl (raz dziennie); dalekobieżne: Charków (dni nieparz.), Czerniowce, Iwano-Frankiwśk, Lwów, Odessa, Szepietówka, Użhorod (dni nieparz.); lokalne: Czerniowce, Dela-tyn, Horodenka, Iwano-Frankiwśk, Rachów, Worochta, Zaleszczyki, Zawale (przystanek za Śniatyniem). Dworzec autobusowy (s20251; 5.00-22.00), u zbiegu ulic Hruszewś-koho, Karpatśkoji i Dawydowycza, jest głównym węzłem lokalnego ruchu autobusowego na Pokuciu. Połączenia: Akryszory, Balińce, Berezów Wyżny, Bielce (Mołdowa), Brustury, Burkut, Chmielnicki, Chomczyn, Chust, Czerniowce (9 dziennie), Czortowiec, Debesławce, Delatyn, Dżurków, Hanczarów, Haniwka, Horodenka, Iwano-Frankiwśk (15 dziennie), Jakiwka (Jakóbówka), Jaremcze, Kałusz, Kamionka Wielka, Kiszyniów (Mołdowa), Kluczów Mały, Kluczów Wielki, Kniażdwór, Kosmacz, Kosów (11 dziennie), Kowalówka, Kuty, Lublin (1-2 dziennie), Luczki, Lwów, Łanczyn, Markówka, Mikuliczyn, Młodiatyn, Mukaczewo, Mykietyńce, Nadworna, Niezwiska, Obertyn, Pod-wołoczyska, Praga, Prykmyszcze -a O c n 19! E 196 (Pruchniszcze), Przemyśl (raz dziennie z wyj. sb.), Rachów, Riczka, Rohatyn, Rudniki, Siedliska, Siemakowce, Skała Podolska, Sloboda, Stryj, Sucza-wa (Rumunia), Szepot, Śniatyń, Tarnopol, Tekucza, Tłumacz, Trójca, Truskawiec, Turka, Użhorod, Warszawa (raz dziennie), Werchowyna (Żabie), Wyżnica, Zabłotów, Zahajpol, Zamahora (Za Magurą), Żuków. Baza hotelowo-usługowa miasta jest wyraźnie doinwestowywana. W 2000 r. otwarto luksusowy hotel Pysanka (Czornowoła 41; ©20356, 20204, hotel@yes.ko.if.ua; jedynka 280 hrn, dwójka 390 hm). Na szczęście, działają tańsze Prykarpattia (Hruszewśkoho 82; ©27880; jedynka 30 hrn, dwójka 60 hrn) i Lokomotyw (Krypjakewycza 28; ©33796). Godne odwiedzenia restauracje to: Hał-Prut (Czornowoła 43; ©27589), Wodopij (Czornowoła 26; ©25733; 9.00-24.00), Zharda (Czornowoła 23; ©32971), Karpaty (Teatralna 17; ©27890; 10.00-23.00). Apteki Farmamed |Teatralna 44; 1123579; całą dobę), Hipokrat (Teatralna 7; 8.00-21.00), Polifarm (Łesi Ukrajinky 1; w24971|. Banki Awal (Siczowych Strilciw 10), Prywat-bank (Szewczenka 23; bankomat całą dobę), Ukrsocbank (Siczowych Strilciw 41). Biura turystyczne Hała-Tur (Czornowoła 26; H26466), Liha (Bandery 51-5; h72098); Siorfing (Siczowych Strilciw 62; n27446). Dom handlowy Uniwermah (pł. Szewczenka). Przychodnia Czornowoła 32. Stomatolog Luks (Teatralna 5/2; Kołomyja istniała już w 1240 r., kiedy to należała do Księstwa Halicko-Wo-łyńskiego i bogaciła się na wydobyciu soli. Od połowy XIV w. przypadła Polsce. W 1405 r. Władysław Jagiełło nadał jej prawa miejskie oraz przywilej targowy, który na stulecia uczynił Kołomyję wielkim centrum handlowym i rzemieślniczym na granicy pol- sko-mołdawskiej. Od XVI w. stanowi- ła duże skupisko Żydów. W 1772 r. znalazła się w granicach Austrii. Intensywny rozwój miasta datuje się na II poł. XIX w. Wtedy powstaje teatr (1848), czytelnia (1849), ratusz (1877) i pierwsze w Polsce muzeum etnograficzne (1880). Podczas I wojny światowej w okolicach Kołomyi toczyły się zaciekłe walki austriacko-rosyj-skie. Po 1919 r. w granicach Polski. W 1926 r. otwarto Muzeum Huculskie. W 1939 r. została anektowana przez ZSRR (deportacje ludności, głównie Polaków). W 1941 r. zajęta przez Niemców, którzy urządzili tutaj getto, a potem obóz pracy przymusowej dla Żydów. W czasie okupacji zniszczona w ponad 30%. Po II wojnie światowej stanowiła jedno z centrów patriotyzmu ukraińskiego. Kołomyja jest miastem rodzinnym poety Franciszka Karpińskiego (1741- 1825), autora min. pieśni Kiedy ranne wstają zorze i Bóg się rodzi oraz przerabianej w szkołach sielanki Laura i Filon. Śródmieście Kołomyi gruntownie odnowiono, wobec czego spacer po centrum jest prawdziwą przyjemnością. Główna ulica zwie się Prospektem Czornowoła (przemianowana z Wi drodżennia). Tam też wzniesiono szo kującą budowlę, mającą wyznaczać centrum. Jest to przypominające gi gantyczne jajo Muzeum Pisanek (Muzej pysankowoho rozpysu; Czor nowoła 39; ©27891), jedyne takie na świecie. Otwarta we wrześniu 2000 i. kolekcja liczy 6 tys. pisanek, głównie ukraińskich, ale są tam także pisanki białoruskie, polskie i azjatyckie. Duzi < ciekawsze jest niedalekie Muzeum Huculszczyzny i Pokucia (Muzej Hu culszczyny ta Pokuttia; Teatralna 2S ©23912, kmh@yes.ko.if.ua; cod. 10.00-18.00, pn. zamkn.), na tyłach Pisanki. Ma ono największą kolekn< huculską na świecie: 30 tys. ekspon.i tów, głównie z XVII-XX w. Są tam v..\ bytkowe rzeźby ludowe, ceramiki i tkactwo. Odtworzono również win. trze chaty huculskiej. Muzeum ma niezwykle długą i bogatą historię. Za-liiżyl je hr. Starzeński dla ekspozycji lumiątek z Huculszczyzny i Pokucia. W 1880 r. odbyła się w nim wystawa, uważana dziś za pierwszą polską wy- i.iwę etnograficzną. Obecny gmach pochodzi z 1902 r. Zabytki Kołomyi - poza opisaną poniżej cerkwią - pochodzą z XIX w. i mają znaczenie raczej lokalne. Są i o ratusz (ratusza, paiyma; Hru- . ewśkoho 1) z 1877 r., dom „Soko-l.i" (budynok towarystwa Sokił, \ uihok TOBapHCTBa „Cokdi"; Ternowś- • ii), teatr (TeaTp; Wiczewyj majdan dworzec kolejowy (zaliznycznyj ¦ ikzał, 3ani3HiiHHHH BOjoaJi; Krypjake-\ cza), urząd skarbowy (skarbnyczyj ii i ad, CKap6HHHHii yps/i; Kobrynśkoho iih; Drahomanowa) z 1897 r., bank "iiik; Franka 3), poczta (poszta, 'mila; Czornowoła 47), gimnazjum hininazija, riMHa3ia; Mickewycza) I 875 r., koszary (wijśkowi kazar- ¦iv, BiHcbKOBi Ka3apMH; Łesi Ukrajin- ). Kościoły rzymskokatolickie zo- i.ily zdewastowane w czasach '.RR. Obecnie ponownie są otwar- ale stopień ich przekształcenia ¦¦Iliiera im walor atrakcji turystycz- I. Można zobaczyć kościół jezuic- I i (kosteł jezujitiw, KocTen e3y'mB; i.inka róg Pawłyka) z 1897 r. w la- iiii 1946-1990 zajęty przez sklep leblowy, od 1990 r. ponownie ¦i warty jako fara pw. Matki Boskiej estochowskiej. Jest aż pięć byłych >/nic (m.in. na Wałowej, Fyłypowa, karśkij, Szuchewycza). Najciekaw- i, modernistyczna synagoga (syna- ¦olia, cHHarora; Szuchewycza) pocho- i z II poł. XIX w. Najcenniejszą budowlą miasta jest vtuowana na przedmieściach (przy ¦ jeździe na Iwano-Frankiwśk i Ko-w, koło hotelu Prykarpattia), cmen- iina cerkiew Zwiastowania (Błaho- iszczenśka cerkwa; EjraroBimeHCbKa pkiia; Karpatska 2), drewniana konstrukcji zrębowej, na planie i .yża. Dzwonnica pochodzi z XVI w. GORGANY Pasmo Gorgany (ukr. Horhany, Toprami) ciągnie się od dolin Świcy i Mi-zuńki na zachodzie, aż po dolinę Prutu i Przełęcz Jabłonicką na wschodzie. Nazwa pochodzi od słowa horhan (góra pokryta rumowiskiem skalnym) i znakomicie je charakteryzuje. Poprzecinane głębokimi dolinami, odludne i dzikie (największa osada Bystrycia, dawna Ra-fajłowa), mają trudno dostępne wierzchołki. Lasy bukowo-jodłowe i świerkowe sięgają 1450 m. Wyżej są nieliczne połoniny, zwłaszcza po stronie zakar-packiej oraz kosodrzewina uważana za najwyższą w Karpatach. Gorgany nigdy, mimo znacznych wzniesień, nie odgrywały w turystyce takiej roli, jak sąsiednie Bieszczady czy Czarnohora. Najwyższym szczytem jest Sywula. Stacje ratownictwa górskiego (DSART): Jaremcze (turbaza Huculsz-czyna, ©3434/22238, 3475/44165); Osmołoda (poczta; ©3474/36247). I Cl o >ciąg Linia Iwano-Frankiwśk-Stryj nie leży na terenie Gorganów, ale umożliwia dojazd do nich od północy, np. z przesiadką w Kałuszu. Odcinek tej linii Morszyn-Stryj należy do sieci połączeń aglomeracji lwowskiej i obsługuje go dziennie 7 par elektryczek relacji Lwów-Morszyn. Przejazd na całym odcinku trwa 3 godz. 45 min (z Iwa-no-Frankiwśka do Kałusza - 1 godz., do Doliny - 2 godz., do Morszyna -3 godz. 20 min). Pociągi dalekobieżne przystają w Dolinie i Kałuszu. Połączenia: dalekobieżne: Czerniowce (1-2 dziennie), Użhorod; lokalne: Iwano-Frankiwśk, Morszyn, Stryj. Opis linii Delatyn-Woronienka w rozdziale Huculszczyzna. Podobnie, jak i w innych częściach ukraińskich Karpat autobusów jest 197 < X < 1X1 N C o 198 mało, są powolne i kursują tylko po niektórych drogach. Węzły autobusowe: Dolina: Cerkowna 1 (dni robocze), Chust 2, Czemiowce 1, Czortków 1, Grabów (Hra-biw) 3, Lwano-Frankiwśk 9, Jakóbów 1-2, Kaina 4, Kałusz 18, Kamieniec Podolski 1, Kijów 1-2, Kołomyja 1, Kropiwnik 2-3, Kuty 1, Lipa 2-3, Lolin 7, Lwów 10, Łopianka 1 (wt., pt.), Mizuń Nowy 1-2, Perehińsko 1, Pidliski (Niagryn] 1-2, Pszenicznik 1-2, Rożniatów 1 (z wyj. św.), Seneczów 1-2, Tarnopol 1-2, Tiaczów 1, Truskawiec 6, Tu-rza Wielka (Wełyka Turja) 3-5, Użhorod 2, Warszawa 1 (84 hrn), Wyżnica 1. Kałusz: Bohorodczany 1, Czerniowce 2, Czortków 1, Dolina 6, Halicz 2, Iwano--Frankiwśk 52, Jaremcze 1, Kijów 3, Kołomyja 1, Kuty 2, Lwów 2, Lwów 7, Odessa 1, Osmołoda 4, Rohatyn 9, Tarnopol 5, Truskawiec 4, Użhorod 3, Warszawa 3, Wyżnica 1, Zaleszczyki 1. Nadworna: Bystrycia (Rafajłowa) 5, Chmiel-nicki 1, Czarny Potok 2, Czernik 3, Glinki 2, Hawryłowka 4, Iwano-Frankiwśk 14, Ja-błonów 1, Jaremcze 4, Kołomyja 5, Lwów 2, Łuczki 1, Mukaczewo 1, Podwołoczyska 1, Radiów 1, Tarnopol 1, Tiaczów 1, Wercho-wyna (Żabie) 2, Winnica 1, Worochta 1. Połączenia do miejscowości będących punktem wyjścia w Gorgany: Bystrycia (Rafajłowa): dziennie 2 kursy z Iwano-Frankiwśka i 4 z Nadwornej; w święta mniej. Z Rafajłowej pierwszy autobus wyjeżdża o 5.25, ostatni o 17.40. Osmołoda: 4 lub 5 dziennie z Kałusza i jeden z Iwano-Frankiwśka. Z Osmołody pierwszy autobus wyjeżdża o 6.50, ostatni o 17.00. Kwatery prywatne są rozwiązaniem optymalnym (10-20 hrn). Namioty można rozbijać wszędzie. Można także szukać noclegu we wszelkiego rodzaju chatach drwali, bacówkach itp. Noclegi (hotele, pensjonaty, kwatery) w miejscowościach w dolinie Prutu, szczególnie Jaremczu, opisano poniżej, zob. Pasmo Czarnohorskie. ZWfrr""' " Poniżej podano miejscowości, do których warto dotrzeć oraz znajdujące się w nich, najbardziej godne uwagi zabytki, a także listę map przydatnych podczas wędrówki po górach. Angełów Piec hutniczy, 1808-1812. Bolechów Synagoga, 1789; kirkut. Bystrycia (Rafajłowa) Cerkiew św. Jerzego, XIX-XX w. Dolina Synagoga, koniec XIX w. (Szeptyćko- ho); warzelnia soli, 1900 (Perszeho Traw- nia 11). Maniawa Skit (klasztor pokutny), XVII w. Pniów Ruiny zamku Kuropatwów, XVI- XVII w. Ukraińskie: 1:100 000 Arkusze: 145, 164, 165. Ukraińskie: 1:200 000 Ukrajinśki Karpaty (2001); Iwano-Franldwśka chłost' (2000). Polskie: WIG 1:100 000 Tuchla, Wyszków, Dolina, Porohy, Rafajłowa, Nadworna. Ark. Porohy (wraz z ark. Rachów) oraz Rafajłowa (z opisem, tekstem o działaniach Legionów, panoramami) były reedytowane przez oficynę IITK-Kartografia (http://www.rewasz. com.pl/inne_wydaw/ptr_kart/index.html). Polskie: WIG 1:300 000 Ark. 96 (Muka-jewo) nie miał reprintu, ale ukazały się w tej skali Karpaty Wschodnie. Gorgany, Śwido-wjec, Czarnohora, IITK-Kartografia 1991. Wejścia po zakarpackiej stronie Gorga- nów opisane są w rozdziale Zakarpacie. Grofa (1752 m n.p.m.). Wejście: z Osmołody doliną Kotelca na przełęcz Płyśce (1333 ni n.p.m.) i dalej na szczyt, skąd widać kotły na północnej ścianie Parenek. Na szlaku jr dynę w Gorganach jeziorko polodowcowi' Staw pod Grofą. (10 łon). Parenka (1737 m n.p.m.). Wejścia: I. z prze łęczy Płyśce; II. od południowego wschodu doliną Parenki. Popadia (1742 m n.p.m.). Jak pisał pm-il I wojną światową Mieczysław Orłowu¦;¦ „Śmiało rzec można, że (nie licząc Tatr posiadających zupełnie odrębny charakter) widok z Popadii nie ma sobie równego w Karpatach na całej ich przestrzeni od Preszbur-ga po Orszowę" (tzn. na całej absolutnie długości). Wejścia: I. z Osmołody na południe doliną Łomnicy, potem doliną Petrosa, Zhonyłowa i Parenki (12 km); II. z Osmołody doliną Mołodej do leśniczówki Liskawa, a stamtąd wzdłuż Czornej (25 km). Wysoka (1805 m n.p.m.) i Róg (1807 m n.p.m.). Wejścia: I. z Podlutego na północ od Osmołody, na drugą stronę rzeki i wejść na Kran Matachowa z kulminacją Matachow-[¦zykiem (12-13 km); II. z leśniczówki (zwanej Ryzarnią albo Jałą) na płd. od Osmołody stokiem Matachowa, od ujścia do Łopusznej potoku Matachowczyka. Obie te drogi prowadzą do rozległego skalnego złomiska, /.wanego Igrowiszczem. Szczególnie atrakcyjna panorama ze szczytu Wysokiej (z Igro-wiszcza na lewo). Widać stąd przez lornetkę min. Iwano-Frankiwśk (na północnym wschodzie) i Kołomyję (na wschodzie). Sywula (1836 m n.p.m.). Najwyższy szczyt i iorganów. Wejścia: I. z Ryzami dolinami Łomnicy i jej prawego dopływu Bystryka aż do miejsca, w którym potok Borewczyk wpada do Bystryka; stąd na Borewkę. 114 km); II. z Bystryci (Rafajłowej) doliną Snlatraka do ujścia Salatruczila, potem doli-n,| Salatruczila, następnie na Bojaryn i przełęcz nad Ruszczyną (18 km). Ooboszanka (1754 m n.p.m.). Wejście: r Bystryci doliną Dohżyńca do ujścia potoku Ozimego, dalej zboczem na północny wschód, potem na wschód (14 łon). Chomiak (1540 m n.p.m.) i Siniak (1668 m n p.m.). Ze stacji kolejowej Tatarów ścieżką ml ujścia Żeńca do Przełęczy Baraniej, j stamtąd na oba szczyty. Z wierzchołków widać Bukowinę i Karpaty Marmaroskie. Oroga Legionów Szlak z Bystryci (Rafajło-wr|) na główny grzbiet karpacki, przez Prze-K< 2 Legionów (1110 m n.p.m.). Do przełęczy hlzie się przez dolinę Rafajłowca, miejscami ilnhrze jeszcze zachowaną słynną Drogą Legionów. Zbudowana przez legionistów w 53 imlziny, umożliwiła wojskom austriackim |»r.TJście przez Karpaty. Na pamiątkę tego wydarzenia wzniesiono na przełęczy w 1931 r. stojący do dzisiaj wysoki krzyż. PASMO 1 Jako region pasmo Czarnohorskie traktujemy za Gąsiorowskim cały po-łudniowo-wschodni „klin" dawnego województwa stanisławowskiego, niegdyś wciśnięty między Czechosłowację i Rumunię, dziś - między Zakarpacie i Bukowinę. W jego skład wchodzą następujące mniejsze jednostki: dolina Prutu, główny grzbiet Czarnohory, Huculszczyzna, doliny Sopówki, Luczki, Pistynki, Rybnicy i obu Czere-moszów oraz Połoniny Hryniawskie. Ograniczenia turystyki wynikają przede wszystkim z reżimu granicznego. Strefa graniczna zaczyna się na południe od linii przebiegającej przez wieś Zełene na drodze do Burkutu. Na pobyt w niej konieczne jest zezwolenie OWiR-u w Werchowynie, ewentualnie strażnicy [zastawa) w Szybe-nym (Zełene) lub Bohdanie (na Za-karpaciu). Strażnicy nie są uciążliwi, ale jeżeli już karzą mandatem za naruszenie reżimu granicznego, to wynosi on wedle prawa ukraińskiego nie mniej niż 85 hrn. Stacje ratownictwa górskiego (DSART): Jaremcze (turbaza Huculsz-czyna, ^3434/22238, 3475/44165); Kosów (w Szeszorach, turbaza Sńbla-sti wodospady-, d3478/28503), Wer-chowyna (turbaza Werchowyna-^3432/21571, 21971); Worochta (rada wsi; q3434/41149, 41622). OM1 ¦•'¦JA > > I— n ¦o O XP Ol l/l 3 o n N Ol sciąc; o Linia Delatyn-Woronienka przebiega S; doliną Prutu, oddzielając niejako "> Gorgany do pasma Czarnohorskiego. Stanowi fragment zbudowanego w 1895 r. szlaku Delatyn-Dolina Wy-szowa (Valea Vi§eului). Obecnie jest to linia drugorzędna, na której panuje niewielki ruch. Mimo to przejazd nią jest jak najbardziej polecany jako odrębna atrakcja turystyczna; dzięki tra- 199 u Z) o o c nj N U O E Z Przełęczą Legionówwiąże się anegdotyczna, ale niewesoła historia z czasów I wojny światowej. Otóż na austriackich mapach wojskowych naniesiono nieistniejącą przełęcz Pantyr (Pantyr Pass), zamiast sąsiedniej przełęczy Rogodze, na dodatek w miejscu, w którym jest szczyt Pantyr. Błąd ten dostrzeżono, kiedy dowództwo armii cesarsko--królewskiej zaczęło przerzucać z głębi kraju oddziały, aby broniły przed Rosjanami nieistniejącej przełęczy. 200 wersom, nasypom, tunelom, a przede wszystkim wspaniałym wiaduktom, stanowi on arcydzieło austriackiej i polskiej myśli technicznej. Przejazd na całym odcinku trwa 1 godz. 50 min (z Delatyna do Jaremcza - 20 min, do Worochty - 1 godz. 25 min). Połączenia: Czerniowce, Iwano-Frankiwśk, Kołomyja, Lwów, Rachów, Worochta. Linia Kołomyj a-Delatyn pozwala na dotarcie do północnej części Hu-culszczyzny. Dziś pełni rolę łącznika Kołomyi z linią Iwano-Frankiwśk-Woronienka i kursują nią zaledwie trzy pary pociągów dziennie. Przejazd na całym odcinku trwa 1 godz. Połączenia: Delatyn, Kołomyja, Rachów, Worochta. Na terenie Huculszczyzny autobus jest głównym środkiem transportu, co nie zmienia faktu, że kursuje rzadko i tylko do niektórych miejsc. Węzły autobusowe (liczba kursów): Jaremcze: Chust 1, Czerniowce 1, Iwano- -Frankiwśk 10-12, Kołomyja 3-5, Lwów 2, Mikuliczyn 3, Mukaczewo 2, Nadworna 3, Podwoloczyska 1, Tiaczów 1, Użhorod 1, Wechowyna (Żabie) 3, Winnica 1, Worochta 2. Werchowyna (Żabie): Berwinkowa 1, Bia-loberezka 1, Burkut 1, Dzembronia 1, Hoło-szyna 1, Hołowy 3, Horodenka 1, Iwano--Frankiwśk 7, Kołomyja 3, Kosów 7, Krzy-wopole 1, Krzywopole-Stajiszcze 1, Probijna 2, Szybene 1, Worochta 4, Zamahora (Za Magurą) 2. Kosów: Berezów Wyżny 1, Białobcrezka 2, Burkut 1, Chomczyn 1, Czerniowce 1, Ha- niwka 1, Horodenka 1, Iwano-Frankiwśk 10, Kałusz 1, Kijów 1, Kołomyja 7, Ko-smacz 1, Kuty 5, Lwów 4, Podwołoczyska 1, Probijna 2, Riczka 2, Rohatyn 1, Rożen Wielki 4, Rybno 1, Suczawa 1 (Rumunia), Szepot 1, Śniatyń 2, Śnidawka 1, Wercho wyna (Żabie) 8, Worochta 1, Wyżnica 1, Za mahora (Za Magurą) 1. Marszratki: Iwano-Frankiwśk-Ja- remcze-Worochta; Worochta-Foresz- czenka-Zaroślak. NO Hot« Jonaty Jabłonka Berkut (=3434/36230, 36248). Jaremcze Hucuhzczyna (=3434/22238), Karpaty (Daczna 30; =3434/22389, 22474), Kemping |Swobody 392; =3434/31319), Perwoswit (Swobody 376a; =3434/22395, 22973), UHałyny (=3434/22241). Kosów Karpatśki Zoń (Nad Hukom 15a; =3478/21677, 22947). Polanica Bukowel (=342/559635, 559634, scorzonera@mail.ru). Tatarów Pihy (=3434/35404, pigy@jar.if.ua). Jabłonica Hieśkyj (=3434/36266, 36273), Karpaty (=3434/36332). Szeszory Sńblasti wodospady. Worochta Awangard (=3434/41144, 41140), Howerla (Hałyćkoho 14; =3434/41661, 41660), Ukrajina (=3434/41270). Werchowyna (Żabie) Werchowyna (Popo- wycza 9; =3432/21571, 21577). Zaroślak Zaroslak (=3434/41591). Kwatery prywatne lici (llcia Dolna) W. Moczerniak (10 miejsc, cały rok). J.ibłonica W. Drapak (=3434/36245; ¦> miejsc, cały rok); H. Hrosuł (=3434/ 16207; 7 miejsc, cały rok); B. Pawuk 1=3434/36370; 5 miejsc, cały rok; na wysokości 960 m); A. Pustowyt (=3434/36221; I miejsca; IV-XI). J.iremcze N. Chomyn (Peremohy 22; =3434/21474; 14 miejsc; cały rok), M. Czurewycz (Witowśkoho 2; =3434/ .'.2133; 13 miejsc, cały rok), A. Jakiwczuk (Kamianka 48; =3434/33227; 9 miejsc, cały rok), N. Melnyczuk (Puszkina 30a; =3434/21423; 24 miejsca, IV-X), J. Sama-niuk (Miczurina 22; =3434/33376; H miejsc, cały rok). l.isieniów Górny O. Szaraburiak (6 miejsc; VI-IX). J.iworów I. Kiszczuk (9 miejsc; VI-VIII); W. Kopczuk, Bezulka 1 (=3478/69700; 10 miejsc; V-X); W. Łahodiuk, Tokarka (=3478/69791; 12 miejsc; V-V1II). Kosów O. Dowhun (Chmelnyćkoho 21; =3478/23150; 1 miejsce; IV-X), I. Hajdan (Sahajdacznoho 3; 4 miejsca; V-X); O. Ka-byn (Chmelnyćkoho 9; 2 miejsca; VI-1X); ). Kuryndasz (Szkriblaka 27; 4 miejsca; V-IX); I. Wołyniuk (Kamenysta 17; =3478/ 21513; 7 miejsc). Kraśnik W. Zełenczuk (Pidkrynta; =3432/ 33577; 9 miejsc; cały rok). Krzywopole I. Dulenczuk (Stojiszcze; =3432/33305; 2 miejsca; cały rok; stuletnia chata). Krzyworównia W. Marusiak (5 miejsc; V-IX; koło grażdy, w której mieszkali Franko i Kociubynśkyj); M. Myckaniuk (=3432/ 53452; 12 miejsc; VI-X; huculska chałupa w przysiółku Bereżnycia); M. Rybczuk (=3432/53535; 9 miejsc; cały rok). Mikuliczyn M. Czyburak (3434/39357; 7 miejsc; cały rok). Szeszory I. Iwanyszyn (9 miejsc; cały rok); P. Iwanyszyn, Wuhlarka (6 miejsc; cały rok); M. Martyszczuk, Caryna (8 miejsc; cały rok); M. Oleksuk, Wuhlarka (10 miejsc; cały rok); W. Oleksuk, Jakobiwka (8 miejsc; cały rok); E. Onyśkiw (12 miejsc; III-X; koło sanatorium). Tatarów M. Bojczuk (Nezałeżnosti; =3434/35254; 6 miejsc; cały rok); L. Hła-dysz (=3434/35295; 7 miejsc; cały rok); P. Jasynśkyj (Nezałeżnosti; =3434/35322; 4 miejsca; III-XI); J. Kosyło (=3434/33323; 16 miejsc; cały rok); N. Kulczyćka (=3434/35254; 7 miejsc; cały rok); N. Ma-trak (=3434/41236; 8 miejsc; cały rok); O. Stefurak (Worochtianśka; =3434/35320; 6 miejsc; IV-XI); W. Szczerbaniuk (Myru; 6 miejsc; cały rok); W. Wasyłldw (Nezałeżnosti; =3434/35269; 4 miejsca; cały rok). Worochta O. Berwinowa (=3434/36393; 25 miejsc, cały rok); I. Budzulak (Zawodśka; =3434/41857; 6 miejsc; VH-VIII); W. Dze-miuk (Wojtuł 40; =3434/41930; 3 miejsca; cały rok); W. Hrykulak (Franka 21; =3434/ 41565; 9 miejsc; V-IX); M. Macałak (=3434/ 36269; 4 miejsca; cały rok); H. Oczkan (Chmelnyćkoho 21; =3434/41804; 11 miejsc; cały rok); M. Pańko (Danyły Ha-tyćkoho; =3434/41594; 10 miejsc; cały rok); O. Paraszczuk (Rudniewa 6; =3434/41256; 6 miejsc; cały rok); A. Petrowśkyj (Danyiły Hałyćkoho 80a; =3434/41959; 15 miejsc; cały rok); O. Pidhirśka (Hruszewśkoho 26a; =3434/41650; 6 miejsc; V-1X); O. Pustowit (=3434/36221; 4 miejsca; FV-XI; na wysokości 960 m); H. Slusarczuk (Wysoczana 39; =3434/41817; 7 miejsc; V-IX). Werchowyna (Żabie) J. Dutczak (Dowbu-sza 73; =3432/25258; 6 miejsc; VI-VIII); 0. Dutczak (Dowbusza 15; =3432/25259; 8 miejsc; cały rok); M. Fyłypczuk (Żab'jewś-ka 104a; =3432/21431; 6 miejsc; VI-X); L. Kostiuk (Dowbusza 4; =3432/53452; 8 miejsc; cały rok); I. Makiwnyczuk (przysiółek Bahny; =3432/22579; 15 miejsc; cały rok); D. Spaśkyj (Dowbusza 33; =3432/ 25248, 7 miejsc, VI-I). Zamahora-Czorna Riczka (Za Magurą) 1. Szkindiuk (=3432/34122; 5 miejsc; V-IX). Zetene L. Zełenczuk (=3432/33145; 12 miejsc; cały rok). Poniżej podano miejscowości, do których warto dotrzeć oraz znajdujące się w nich, najbardziej godne uwagi zabytki, a także listę map przydatnych podczas wędrówki po górach. Babin Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego, 1896. C n -o 0) l/l 3 o n N O) O 3" O 201 Ł-'* u O 03 C 3 X 202 Brustury Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego, 1785. Czeremoszna (Fereskuł) Cerkiew św. Michała Archanioła, 1872. Delatyn Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy, 1620 (Kowpaka la) Kosmacz Cerkiew śś. Piotra i Pawła, 1904-1905. Kosów Cerkiew św. Bazylego, 1825; kirkut. Muzeum Instytutu Sztuki Użytkowej i Dekoracyjnej. Krzyworównia Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy, 1818. Muzeum Iwana Franka (n3432/53436). Kuty Kirkut. Mikuliczyn Cerkiew św. Trójcy, 1868. Rożen Mały Cerkiew św. fana Chrzciciela, po 1800. Rożen Wielki Cerkiew św. Dymitra, 1895. Worochta Cerkiew Narodzenia Pańskiego, przed 1780 (Dowbusza 1). Ukraińskie 1:50 000 Najnowsza - Turystyczni steżky Czarnohory, Ministerstwo Ekołohiji ta Pyrodnych Resursiw Ukrajiny, Kyjiw 2002 - m. in. szlaki znakowane. Ukraińskie 1:100 000 Arkusze: 184 (Ra-chow), 185 (Cziernowcyl, 203 (Wi-szeuł-de-Sus) - z opisem w języku rosyjskim. Ukraińskie 1:200 000 Ukrajinśki Karpaty (2001]; Iwano-Franldwśka obiasf (2000). Polskie WIG 1:100 000 Nadworna, Mikuliczyn, Kuty, Żabie, Jasieniów Górny, Bur-kut, Hryniawa, Kirlibaba. Reedytowane przez oficynę IITR-Kartografia (http://www. rewasz.com.pl/inne_wydaw/ptr_kart/in-dex.html): ark. Żabie (powiększony do 1:75 000); Burkut (na odwrocie austriacka „setka" Maramoros-Sziget); Hryniawa (na odwrocie w skali 1: 400 000 Północna Hu-culszczyzna); Kuty + Mikuliczyn (na dwóch stronach); Żabie + Jasienów Górny (na dwóch stronach). Polskie WIG 1:300 000 Ark. 97 (Stanisła-wów) wznowiony w 2002 r. przez Centrum Kartografii, Warszawa, Grochowska 258/260, H22/8138100, centrumkar-tografii@wp.pl; Karpaty Wschodnie. Gorgany, Swidowiec, Czarnohora, ITR-Kartografia 1991. HUCULSZCZYZNA Henryk Gąsiorowski napisał kiedyś, że „Huculi to najciekawszy zabytek etnograficzny nie tylko na ziemiach polskich, lecz i w Europie". Granice Huculszczyzny, jako regionu etnograficznego i turystycznego, ogranicza się zazwyczaj do górskiego klina między Bukowiną i Zakarpa-ciem. Jest to uproszczenie, ponieważ do terytoriów huculskich zaliczają się również wsie Zakarpacia na wschód od doliny Cisy i okolice Putyły na Bukowinie, ale rzeczywiście - na wąskim j pasie dolin Białego i Czarnego Czeremoszu swoistość regionu reprezentowana jest najsilniej. O rozgłosie, porównywalnym w turystyce polskiej } tylko ze sławą Podhala, zdecydowała,' poza walorami krajobrazowymi, niezwykła kultura mieszkańców. Początki Huculszczyzny są niejasn - mówi się nawet o pochodzeniu Hij cułów od wczesnośredniowiecznyc' Połowców. Bardzo silny wpływ warła również kultura rumuńska -1 stroju ludowego, aż po budownict toponimikę i język. Osiedlała się także, uciekając podobnie jak na poroże, szlachta polska (m.in. Kri szewscy i Uruscy), która uległa całki witej rutenizacji. Dziś ukraińsko! Hucułów jest oczywista, jednal< wciąż mają oni świadomość wlasn odrębności. Odrębność ta, poddali przez 50 lat działaniu sowieckiej walca, pozostaje żywa do dziś -manifestacją jest festiwal w Kołomyi Jedną z charakterystycznych ced kultury huculskiej są zajmują! ogromne obszary wsie, np. Werchl wyna ma ponad 600 km2. Są to zretf tą wsie tylko formalnie, gdyż poszcz gólne domy przedzielają wielkie stwiska i łąki. Prawie nie rolników, jako że ludność żyje z wyil bu lasów i pasterstwa. Te zajęcia Hl cułów zmuszają ich do prowadzar koczowniczego trybu życia (do II v __ ny światowej spotykało się także A dów-pasterzy koczujących jak Huculi). Specjalny reżim wypasu owiec i bydła to pozostałość dawnego złożonego ustroju pasterskiego. Do dziś, nawet na głównych drogach, spotyka się podróżujących konno. Powstała il-ż odrębna rasa konia, zwanego koniem huculskim. Ciekawa jest architektura huculska. Kompleks domów i budynków i;ospodarskich, otoczony masywnym płotem z bramą, Huculi nazywają urażdą. Prosta budowla, stawiana wysoko w górach, służąca za mieszkanie drwalom i pasterzom to koliba. Jej centrum wyznacza otwór w dachu, przez który uchodzi dym z ogniska, .¦.wanego z rumuńska watrą. Zadziwiająca jest huculska sztuka ludowa. Zdumiewa szczególnie archaiczność motywów, zupełnie niepodobnych do twórczości otaczających Hu-młów innych kultur etnicznych, /wraca uwagę także niesłychany /mysł estetyczny artystów huculskich. Do najważniejszych ośrodków Hu-i ulszczyzny należą położone na przedgórzach miasta Jaremcze i Kosów, wieś Kosmacz w dolinie Kosma-izila, a przede wszystkim wsie w dolinie Prutu i wzdłuż drogi Krzyworów-nia-Tatarów. •8,8 tys. mieszkańców 's3434 1'rrlą Karpat jest Jaremcze (ukr. Ja-inncza, iłpeMHa), kurort nad Prutem. I rży na wysokości 500-600 m n.p.m. Irilcn z głównych ukraińskich ośrodków turystycznych, jest także wielkim ».matorium dla chorych na gruźlicę. Wieś założył w 1788 r. niejaki Jarema i ul nazwa). Jaremcze rozwinęło się i Kownie pod koniec XIX w. i awdzie lata 20. przyniosły stagna-ilc nadanie uzdrowisku w 1928 r. iwowego statusu użyteczności pu-ncj spowodowało ponowne oży-nie. Dziś jest miastem. W jego 11 licach znalazło się również inne nc dawniej letnisko, Dora. We właściwym Jaremczu zachowała się XVIII-wieczna cerkiew św. Jana Miłościwego (cerkwa swiatoho Ioana Myłostywoho, ijepKBa cBaxoro IoaHa MiijiocTHBoro; Kowpaka 2), a będąc w Dorze, warto zwiedzić najciekawszy zabytek okolicy - cerkiew św. Michała Archanioła (Mychajliwśka cerkwa, MHxańjiiBCbKa uepicBa; Hałana 32) wzniesioną w XVII w. i rozbudowaną w 1844 r. przez miejscowych majstrów. Malowidła pochodzą z XX w. Atrakcją jest również most kolejowy, wznoszący się 28 m nad doliną Prutu. Wiadukt dziś istniejący zbudowano po II wojnie światowej na miejscu zniszczonego kamiennego mostu zaprojektowanego przez Stanisława Kosińskiego. Most ów uważano niegdyś za „najszczytniejsze dzieło architektoniki drogowej na ziemiach polskich". Jeśli ktoś chce, może również zajrzeć do Muzeum Zmagań Wyzwoleńczych (Muzej wyzwolnych zmahań; Swobody 269; e22295). Tak w Jaremczu, jak i w Dorze zachowała się willowa zabudowa przedwojennego letniska. Z Jaremcza można zrobić wycieczkę na piękny widokowo Jawornik (1467 m n.p.m.). Znana ze znakomitego mikroklimatu wieś Tatarów (ukr. Tatariw, TaTapiBJ leży na wysokości 681 m n.p.m. Nazwa, jak chce legenda, pochodzi od Tatarki, która odłączyła się od zagonu najeźdźców i została zamordowana przez Hucułów. W Tatarowie jest stacja kolejowa, krzyżuje się tu także trasa krajowa biegnąca przez Przełęcz Jabłonicką, zwaną także Tatarską, z drogą prowadzącą do Werchowyny (Żabie) i w głąb Huculszczyzny. Na zachód prowadzą szlaki w Gorgany, na Chomiak i Siniak (zob. Gorgany). •4,8 tys. mieszkańców •s3434 Jedna ze słynniejszych wsi huculskich, Worochta (ukr. Worochta, Bo- c 203 u O o. i UJ m o 'E _O "a poxTa), przechodziła koleje losu podobne do Jaremcza, łącznie z przyznaniem uzdrowisku w 1928 r. statusu użyteczności publicznej. Leży na wysokości 810-850 m n.p.m., otoczona terenami Karpackiego Parku Narodowego. Worochta była niegdyś (podobnie jak Tatarów) przysiółkiem Mikuli-czyna, ale z biegiem lat zyskała większe znaczenie niż macierzysta osada. Towarzystwo Tatrzańskie zbudowało w Worochcie przed I wojną światową dom noclegowy z restauracją, tzw. Dworek Czarnohorski. Potem powstawały następne pensjonaty i sanatoria. Obecnie leczy się tu przede wszystkim chorych na gruźlicę. Działa także ośrodek sportów zimowych, ze skoczniami narciarskimi i torami saneczkowymi. Tradycje uprawiania sportów w Worochcie mają rodowód austriacki - zimą odbywał się kurs jazdy na nartach IX Korpusu armii austriackiej. Warto zwiedzić XVIII--wieczną (niektóre źródła podają 1615 r.) cerkiew Narodzenia Maryi Panny (cerkwa Rizdwa Bohorodyci, inepraa Pio^Ba Eoropcwimi), przeniesioną w 1780 r. z Jabłonicy. Wnętrze pokrywają XIX-wieczne freski. W 1979 r. cerkiew odrestaurowano. Nie sposób nie zauważyć dominującej w krajobrazie konstrukcji łukowatego wiaduktu kolejowego wzniesionego w 1894 r. Zachowały się też wille, zbudowane przez zamożnych letników w okresie międzywojennym. Położona 700-800 m n.p.m. wieś Ja-błonica (ukr. Jabłunycia, -HSnyHHua) zawdzięcza swe istnienie przejściu granicznemu między Polską a Węgrami. Na początku była tu tylko karczma dla podróżnych (przede wszystkim kupców) forsujących przełęcz, zbudowana przez niejakiego Srula Marmo-rosza. Pod koniec XIX w. odkryto w okolicy znakomite tereny narciarskie, co dało początek do dziś istniej ą-204 cej stacji zimowej (11 wyciągów). Na wysokości 931 m położona jcsi Przełęcz Jablonicka (Perewał Jabłu nyćkyj), od najdawniejszych czasów znane przejście przez Karpaty. Warto się tam wybrać, zwłaszcza że podci ście od północy jest łagodne, w prze ciwieństwie do podejścia od zakar packiego Jasienia. Na samej przele czy stoją stragany sprzedawców pamiątek i budynek mieszczący restaurację. Największą atrakcją są jed nak wspaniałe widoki. W Jabłonicy i na Przełęczy Jabłonickiej zatrzymu ją się liczne autobusy, kursujące po między zachodnią Ukrainą a Żaku paciem. Do stacji kolejowej w Tata rowie idzie się 4 km. YERCHOWYNA •6,4 tys. mieszkańców #q3432 Wieś Werchowyna (inaczej Żabie; ukr. Werchowyna, BepxoBHHa) przeszła do legendy polskiej turystyki pod nazwą (oficjalną do 1963 r.) Żabie. Historia osady jest długa - w 1424 r. książę litewski Świdrygiełło nadał ją niejakiemu Drasimowiczowi. Potem wieś (z centrum w Żabiem-Słupejce, na wysokości 574 m n.p.m.) rozrosłą się do gigantycznych rozmiarów (po| nad 600 km2; dla porównania Liechtenstein ma 160 km2, a Maltą. 316 km2), oplótłszy połoniny okolicz| nych gór Puszkara, Magurki, Sinic i Białej Kobyły siecią rozrzuconych na] dużych odległościach huculskich zagród i przysiółków. Doszło do tego, że chcąc usprawnić administrowanie, j wyłączono w 1928 r. z jej terytoriur nową wieś Dzembronię. Wraz z rozl wojem turystyki Żabie zyskiwało co| raz większą sławę - przyjeżdżali nawet letnicy z Anglii i oczywiście 1 widywano panteon ukraińskiej kultu- j ry z Mychajłem Kociubynśkim, Iwanem Franko, Łesią Ukrajinką i Olgą Kobylanśką. Najwybitniejszym polskim gościem był wielki Stanisław Vincenz (1888-1971), piewca Hu-culszczyzny autor cyklu epickiego Na wysokiej połoninie. Obrazy, dumy i/wa pochodzi zapewne od wielości żab, napotykanych na brzegach Czarnego Cze-moszu. Ostatnio mówi się jednak, że miejscowość Żabie wiąże się z imieniem hipo-lycznego huculskiego bóstwa ognia, znanego pod podobną nazwą (Gabie) także innych kulturach. Żaba w archaicznej symbolice reprezentuje ogień. i gawędy z Wierchowiny Huculskiej. I )^i.ś wieś ma rangę ośrodka admini-Hiracyjnego. K* OWNIA •1,7 tys. mieszkańców *«3432 Na wysokości 600 m n.p.m., na wschód od Werchowyny leży Krzy-worównia (ukr. Kryworiwnia, Kphbo-|iinna). Jej zabawna nazwa pochodzi ml bardziej sensownego określenia Krzywa Równia - przy czym „krzywa" (z zakrętami) jest dolina Czarnego Czeremoszu, a „równia" to równina nad brzegami rzeki. Znana jest przede wszystkim z zachowanej zabytkowej wiejskiej zabudowy - zwie się ją nawet wsią-muzeum. Była tak bardzo modna wśród ukraińskich artystów i twórców, że nazywano ją „ukraińskimi Atenami" i „letnią stolicą ukraińskiej kultury". Właśnie tutaj Mychajło Kociubynśkyj pisał Cienie zapomnianych przodków i w tej samej grażdzie, w której mieszkał pisarz (na dodatek w towarzystwie Iwana Franki), reżyser Sergo Paradżanow nakręcił słynny film pod tym samym tytułem. Obecnie w zagrodzie mieści się ekspozycja. Zachowała się także drewniana cerkiew Narodzenia Bogurodzicy (cerkwa Rizdwa Preswiatoji Bohorodyci; nepKBa Pi3flBa npecBHToi' EoropoflHiu) z 1818 r., z XIX-wiecznymi malowidłami. Ciekawa też będzie wycieczka na Pisany Kamień (odległy o 8 km), z zachowanymi petroglifami (czyli rysunkami naskalnymi). W kulturze polskiej Krzyworównia zapisała się przede wszystkim jako miejsce urodzenia Stanisława Yincenza. KOSÓW •9,5 tys. mieszkańców •¦^3478 Kosów (ukr. Kosiw; Kocib) leży nad Rybnicą Kosów (415 m n.p.m.). Miasteczko jest ośrodkiem tzw. przemysłu ludowego. Rzemieślnicy kształceni w miejscowym technikum artystycznego rzemiosła ludowego wytwarzają na masową skalę rozmaite pamiątki z regionu. Klimat jest tu łagodny, tak że rosną nawet drzewa brzoskwiniowe. Sadownictwo rozwijało się jeszcze w czasach I Rzeczypospolitej. O mieście po raz pierwszy napisano w 1424 r. Warto obejrzeć typową dla architektury huculskiej drewnianą cerkiew św. Bazylego (Wasyliwśka cerkwa, BaciuiiBCbica uepKBa), z dzwonnicą (z 1825 r.), oraz dobrze zachowany kirkut (cmentarz żydowski). Wielka wieś Jaworów (ukr. Jaworiw; ilBopiB; 108 km2), ciągnąca się wzdłuż drogi Krzyworównia-Kosów, jest ciekawa o tyle, że zachował się tu nietknięty przez kolektywizację ustrój ro-dowo-terytorialny w którym ludność od wielu pokoleń żyje w tych samych przysiółkach, noszących tradycyjne nazwy. Jak przystało na stuprocentowych autochtonów, mieszkańcy Jaworowa zajmują się wytwarzaniem strojów ludowych i kilimów, a także wykonują rzeźby. Tutaj właśnie działają dynastie artystyczne Szkriblakiw (Szkryblakowie) i Korpaniuków. W pobliskiej Riczce mieszkał słynny rzeźbiarz huculski, Mehenediuk. Turyści podziwiają tu wodospad zwany Jawo-rowską Niagarą. N m o c o 205 3 O o. u < < (O O O e U Sławę Kosów na ziemiach polskich zyskał nie tyle dzięki swym walorom turystycznych, co rozgłosowi Zakładu Leczniczego dr. Apoiinarego Tarnawskiego Słynny lekarz wizjoner uważał odczuwanie piękna i zadziwienie dziełem Stwórcy za podstawowe elementy terapii. Przybywający do zakładu wyrzekali się wszystkich swych przywilejów (pacjenci nosili nawet specjalne ubrania tkane przez siebie). Pracowali fizycznie, wykonywali ćwiczenia gimnastyczne i rano kąpali się w zimnej Rybnicy. Przede wszystkim jednak poddawali się kilkudniowym głodówkom. Działający w latach 1891-1939 zakład gromadził elitę z całej Polski. Nieźle zachowane budynki sanatorium usytuowane są na przedmieściu Kosowa, w Smodnej. Nadal leczy się tam pacjentów. 206 gzeszory (ukr. Szeszory,- IUeiuopH) leżą pa zachód od Kosowa, w odległości j2 km oraz 30 km od Kołomyi. Są dogodnym miejscem do wędrówek i/t północne regiony Huculszczyzny, jjiniej znane od strony okolic Wercho-t^yny. Ciekawe są dzieje Szeszorów: była to wieś polskich Hucułów, potomków tzw. szlachty chadaczkowej, Jctóra wszedłszy w konflikt z prawem, ociekała spod władzy sądó\v i Rzeczypospolitej. Warto tu zobaczyć min. wodospady na Pistynce. \V centrum ^si, 100 m w górę od mostu, jest Maty Huk (2 m wysokości), a 150 m poniżej mostu Wielki Huk (5 m). Inną jtrakcją będzie wycieczka tiad jezioro {.ebedyn. Zarastające z powodu braku fjrb jezioro o powierzchni 20 tys. m2 jeży na wysokości 650 rn. Trasa (7 km) zaczyna się przy sanatorium Szeszory i prowadzi wzdłuż potoku porowego. W tej samej części Huculszczyzny, na zachód od Szeszor, le-$ Kosmacz (KocMan), jeszcze jedna 0eś-gigant, jak pisał Orło^wicz, „god-iia uwagi ze względu na ba:rwne stroje j piękne kobiety". fjajwiększą osadą południowej, przygranicznej części Pasma Czarnohor-sldego (czyli Połonin Hryniawskich) jest Hryniawa (rpimaBa), rozrzucona huculska wieś u ujścia P*obijnej do Białego Czeremoszu, mająca 520 km2. Hostowce, przysiółek Hryniawy (17 km od centrum wsi), w granicach II Rzeczypospolitej były najbardziej na południe wysuniętą miejscowością Polski i zarazem najwyżej położoną (1400 m n.p.m.). Burkut (EypKyr) nad Czarnym Czeremoszem uznawany jest za najstarsze polskie uzdrowisko. Był modny w okresie I Rzeczypospolitej, kiedy szlachta przybywała tu z Po-kucia i Podola karawanami na całe lato. Szczyt powodzenia Burkut osiągnął w latch 20 XIX w., jednakże w 1848 r. został całkowicie zniszczony przez wojska austriackie, ponieważ służył za schronienie powstańcom węgierskim. Potem było coraz gorzej, zaprzestano nawet konserwacji drogi. Dziś w wiosce kończy się lokalna linia autobusowa. Czarnohora to najwyższy łańcuch górski w Karpatach Wschodnich na Ukrainie, którego szczyt, Howerla, również najwyższy w kraju, ma 2061 m n.p.m. Główne pasmo długości 24 km pokrywa połonina, poniżej której ciągną się lasy bukowe i świerkowe. Biją tu źródła Białej Cisy, Czeremoszu i Prutu. Góry można podzielić na trzy grupy: pasmo z Pietrosem (2020 m n.p.m.) i Szeszulem (1726 m n.p.m.) na zachodzie (w całości na /akarpaciu), łańcuch środkowy od Howerli (2061 m n.p.m.) po Turkuł 11935 m n.p.m.) oraz część południowa z Szpyciami (1886 m n.p.m.), Guli n-Tomnatykiem (2018 m n.p.m.), Hrebenieskulem (2036 m n.p.m.) 1 czarnohorskim Popem Iwanem 12026 m n.p.m.). Góry stanowią część Karpackiego Parku Narodowego, dlatego należy spodziewać się opłat za wstęp (2 hrn) i namioty. Howerla (2061 m n.p.m.]. Najwyższy szczyt Ukrainy oferuje fantastyczną panoramę. I lenryk Gąsiorowski pisał: „Widoki, jakie stąd roztaczają się w każdą stronę świata, przewyższają pod względem rozległości wszystkie dotąd opisane. Stoimy w centrum Karpat Wschodnich, jakby wśród nieogar-niętego wzrokiem oceanu, skamieniałego w chwili wzburzenia go do gruntu". Na południu ciągnie się dolina Białej Cisy, a za nią, w odległości 25 km stąd, Karpaty Mar-maroskie z wierzchołkiem Farcheniem (Far-cau w Rumunii, 1958 m n.p.m.) i Marma-roskim Popem Iwanem (Marmarośkyj Pip Jwan, MapMapoCbKHH ITin łBaH; 1937 m n.p.m.). Widać też całe pasmo czarnohor-skie: najbliższy Breskuł (EpecKyn), dalej Po-zyżewską (Pożyżewśka, IIojKHłKeBCbKa; 1822 m n.p.m.), Dancysz (Dancinh, /lamriHr, 1855 m n.p.m.), Turkuł (Typicyn, 1935 m n.p.m.), Gutin-Tomnatyk (ry-raH-ToMHaraK, 2016 m n.p.m.), Brebenieslcuł (Brebeneskuł, Epe6enecKyJi; 2035 m n.p.m.) i Pop Iwan (Pip-Iwan, nin-lBaH, 2020 m n.p.m.). Na zachodzie wyłania się samotny masyw Pietrosa (Petros, rierpoc, 2020 m n.p.m.), a za doliną Czarnej Cisy majaczą góry Swidowca. Wejście od schroniska na Zaroślaku. Po 10 min marszu trzeba sforsować prawy potok i pójść wzdłuż lewego. Po 300 m ścieżka zakręci w prawo i doprowadzi na skraj połoniny, skąd trzeba pójść dalej wzdłuż lewego skraju połoniny (ścieżka jest dobrze wydeptana). Po 50 min od wyjścia z Zaroślaka dochodzi się do podnóża Małej Howerli (tzw. Plecy Howerli), a stamtąd jeszcze idzie się 40 min na Małą Howerlę. Po następnych 40 minutach powinniśmy osiągnąć główny szczyt, ozdobiony obeliskiem (4 km). Turkuł (1935 m n.p.m.). Wejście od schroniska na Zaroślak. Trzeba znaleźć stojącą poniżej kapliczkę i stamtąd drogą wiodącą przez most na Prucie. Po 30 minutach droga opuszcza las i wchodzi na połoninę pod Pożyżewską (1822 m n.p.m.). Widoczna tu „stacja biologiczna" to zasłużona dla nauki polskiej dawna stacja botaniczno-rolnicza Cesarsko-Królewskiego Towarzystwa Gospodarskiego (założona w 1901 r.). Dalej na południe do potoku, którego źródło bije pomiędzy Pożyżewską a Dancyszem (Dancinh; 1855 m n.p.m.), i w górę jego lewym brzegiem. Są jeszcze pozostałości starej drogi z czasów austriackich. Ścieżka dochodzi do małego jeziorka, od którego, okrążywszy jedno z żeber Dancysza, dochodzi się do Jeziora Niesamowitego (Ozero Nesa-mowyte; 1750 m n.p.m.), a stamtąd na szczyt (6 km). Szpyci (1886 m n.p.m.). Wejście od schroniska na Zaroślaku na Pożyżewską i dalej doliną Dancyszyka, pomiędzy Dancyszem i Homułem, na zachodnie zbocza wierzchołka Szpyć, skąd widać „skalne żebra", pionowe formacje z piaskowca, podobno obecnie niższe na skutek wymiany ognia przy rosyjskiej próbie sforsowania Karpat w trakcie I wojny światowej. Pop Iwan (Pip-Iwan, 2022 m n.p.m.). Na wierzchołku ruiny polskiego obserwatorium Nazwa najwyższego szczytu Ukrainy przechodziła zabawne koleje losu. Ludność ukraińska zwała szczyt Howyrlą i tak brzmi jego pierwotna i prawidłowa nazwa. Jednakże kartografowie, nanosząc górę na mapy Austro-Węgier, zapisali błędnie Howerla (nie jest to jedyny błąd na tych mapach). Nieprawidłową nazwę zaczęli powtarzać turyści, nader często korzystający z map austriackich. Dzisiejsza oficjalna ukraińska nazwa góry brzmi... Howerta (roBepna)! o c o 207 m O o. ul N O o c u astronomicznego, wzniesionego tuż przed II wojną i zniszczonego w czasie działań wojennych. Wejścia: I. głównym grzbietem czamohorskim jak na Szpyci, następnie cały czas grzbietem przez Brebenieskuł (2035 m n.p.m.], robiąc skrót trawersem po południowym stoku, a dalej przez Munczeł (1999 m n.p.m.); II. z Werchowyny (Żabie) przez Dzembronię, a później doliną potoku Skorusznego, zboczami Smotrca (1896 m n.p.m.) i głównym grzbietem czarnohor-skim (z Dzembroni 12 km); III z. Burkutu doliną Szybenego i dalej przez Poliwny (1771 m n.p.m.). Na południe od szczytu strefa graniczna. Połoniny Hryniawskie Wejście z Burkutu na Szekerówkę (część Połoniny Łukawic, 1506 m n.p.m.), następnie na siodło między Łukawicami i Halą Michajłową, a stamtąd już na szczyt Hali Michajłowej (1610 m n.p.m. - najwyższe wzniesienie Połonin Hryniawskich). Z góry widać największy w Karpatach Wschodnich połoninę (50 km2). Warto pójść dalej na Babę Ludową (1586 m n.p.m.), szczyt, który był widownią jednej z najkrwawszych bitew podczas I wojny światowej. Na umocnieniach załamał się atak rosyjski w 1916 r., okupiony ogromnymi stratami. Są jeszcze pozostałości okopów. W całości w strefie granicznej, Zakarpacie l aj dalej na zachód wysunięta I . część Ukrainy, Zakarpacie (ukr. I Zakarpattia, 3aKapnaxTa; węg. Karpatontul lub Karpatalja), stanowi odrębny region kulturowy, silnie powiązany z sąsiednimi Węgrami. Naturalną granicą oddzielającą region od reszty kraju są Karpaty Wschodnie. Zajmują północne i wschodnie Zakarpacie. Krajobraz centrum kształtują niewysokie wzniesienia Wełyko-ho Diłu i Gór Sewluskich. Część po-ludniowo-zachodnia to skrawek Wielkiej Niziny Węgierskiej. Zakarpacie leży w dorzeczu Cisy, a główne rzeki to jej prawe dopływy: Tereswa, Tere-lila, Rika (Ag), Borżawa, Latoryca i Uż. Panuje klimat umiarkowanie kontynentalny, z długimi i pięknymi porami przejściowymi (wiosną i jesienią) oraz łagodnymi latem i zimą. Przeciętna temperatura stycznia -4°C, lipca +17°C. Zakarpacie jest atrakcyjne przez cały niemal rok, może z wyjątkiem listopada. W X-XI w. należało do strefy wpływów Rusi Kijowskiej, będąc zarazem terenem ekspansji węgierskiej, a potem także kolonizacji niemieckiej (saskiej). Od XII w., przez blisko 800 lat, stanowiło część północnych Węgier (komitaty Ung, Bereg, Ugocsa i Maramaros). W XIV w. zaczęli tu napływać Rumuni i Żydzi. W 1396 r. król węgierski nadał dominia muka-czewskie i makowieckie księciu Fedo-rowi Koriatowiczowi, który uciekł tu 208 ¦ Użhorod Zamek. Katedra Greckokatolicka. Jedna z największych bóżnic ortodoksyjnych w Europie. Skansen z drewnianą barokową cerkwią św. Michała Archanioła, uznaną za najwybitniejsze dzieło ludowej architektury Zakarpacia. > Horiany Najcenniejszy zabytek Zakarpacia - romańska rotunda św. Anny. • Mukaczewo Imponujący zamek Patanka. Chust Fantastycznie usytuowane ruiny zamku Huszt. I •Sl O 209 I < a. cc v* m .*' ... Drohobycz Jk. z całą drużyną po klęsce w walce z wielkim księciem Litwy, Witoldem. W XVI w. po rozpadzie Węgier pod ciosami Turków, część Zakarpacia należała do Siedmiogrodu, a komitat Ung pozostał przy Habsburgach. W 1919 r., po katastrofalnych dla Budapesztu ustaleniach układów kończących I wojnę światową, Zakarpacie anektowały sąsiednie kraje. Całe niemal terytorium przypadło nowo utworzonej Czechosłowacji, jedynie skrawki południowo-wschodnie (Sygiet Marmaroski) znalazły się w granicach Rumunii. Część czechosłowacką ogłoszono prowincją o nazwie Ruś Podkarpacka. Mimo obietnicy danej w 1919 r., rząd w Pradze nie przyznał 210 autonomii prowincji. Dopiero po układzie monachijskim w 1938 r, kiedy Węgry zajęły południowe Zakarpacie, na reszcie terytorium utworzono lokalny rząd i parlament (Sejm Ukrainy Karpackiej z siedzibą w Chu-stie, z A. Sztefanem na czele). 14 III 1939 r. rząd ks. Ołeksandra Wołoszy na ogłosił niepodległość tzw. Ukrainy Karpackiej. Niepodległość ta przetrwała ledwie dwa dni, po czym cały rejon zagarnęły Węgry. Wraz z przechylaniem się zwycięstwa w II wojnie światowej na rzecz aliantów, powołano w listopadzie 1944 r. pseudopań stwo o nazwie Ukraina Zakarpacka, całkowicie zależne od Moskwy. Organizm ten przetrwał do stycznia 1946 r., gdy po układzie czechosło-wacko-radzieckim Zakarpacie osta I n-cznie przyłączono do ZSRR. W refe-u-iidum 1 XII 1991 r. 92% ludności opowiedziało się za niepodległością I (krainy. Według spisu w 1910 r. z ponad 571 lys. mieszkańców Ukraińcy stanowili -.5,8% ludności, Węgrzy 29,7%, Niem-17 oraz niemieckojęzyczni Żydzi 10,9%, Rumuni 2,7% i Słowacy 0,7%. W 1944 r. Sowieci wymordowali bądź wywieźli niemal wszystkich Niemców Sasów), a pod koniec tego samego ro-I n wszystkich dorosłych mężczyzn na-iculowości węgierskiej czasowo deportowali do innych obwodów Ukrainy. < ibecne dane o składzie etnicznym mieszkańców Zakarpacia (1,3 min) wykazują 78,4% Ukraińców, 12,5% Węgrów, 4% Rosjan, 2,4% Rumunów, 1% Cyganów, 0,6% Słowaków i 0,3% Niemców. Język węgierski dominuje w wielu przygranicznych wsiach i miasteczkach, szczególnie Tiaczowie, Wy-nohradiwie, Berehu i Mukaczewie. Przy granicy z Rumunią - w rejonach liaczowskim i rachowskim - są również wsie rumuńskie, m.in. Biła Cer-kwa (Biserica Alba). •126,5 tys. mieszkańców Stolica Zakarpacia, Użhorod (ukr. Użhorod, y>KropoA; węg. Ungvar) to środkowoeuropejskie miasto nad U żem, leżące na skraju Wielkiej Niziny Węgierskiej i gór Makowicy-Synia-ka oraz Wyhorlatu. Jest z pewnością icdnym z najładniejszych miast ukraińskich, którego 7,9% mieszkańców stanowią Węgrzy. Obie nazwy - Użho- rod i Ungvar - oznaczają to samo: „zamek nad Użem". Dworzec kolejowy usytuowany jest przy Stancijnij 9. Dojazd: autobus lub marszrutka #5. Kasy 8.00-19.30; kasa nr 3 dyżuruje całą dobę (przerwy 8.00-8.30, 12.00-13.00, 20.00-20.30); informacja 8.00-20.00 (przerwa 12.00-13.00). Przechowalnia bagażu mieści się w budynku na lewo od dworca (całą dobę, przerwa 11.30-12.00; sztuka bagażu 2 hrn). Informacja: ct32300. Kolejowe połączenia międzynarodowe: Moskwa; dalekobieżne: Charków, Chust, Czerniowce (dni parz.), Czop, Kijów, Lwów, Sołotwyno, Winnica (dni nieparz.); lokalne: Mukacze-wo, Sianki, Wołosianka. Tuż przy stacji (Stancijna 2) jest dworzec autobusowy (czynny 3.30-22.00). Dojazd: autobus lub marszrutka #5. Przechowalnia bagażu mieści się przy wyjściu na stanowiska autobusów. Odjeżdżają z niego autobusy do miejscowości: Bereh, Bil-ki, Chust (12 dziennie), Czerniowce, Dołhe, Dubowe (pn.-pt.), Irszawa (pn.-sb.), Iwano-Frankiwśk, Jasirrie, Koszyce (Słowacja), Kusznica, Lisicze-wo, Lwów, Łopuhiw (Brustury), Łuck, Michałowce (Słowacja), Miżhiria, Mukaczewo (21 dziennie), Niżne Wo-rota (Wereczki Niżne), Nyiregihaza (Węgry), Preszów (Słowacja), Rachów, Swalawa, Tiaczów (10 dziennie), Tu-riańska Polana, Turiańskie Bystre, Uglya, Ust' Czorna (pn.-pt.), Wynoh-radiw (z wyj. sb.). Podróżując po Zakarpaciu, należy pamiętać, że tutejsza ludność (szczególnie na terenach mniejszości węgierskiej) posługuje się zazwyczaj czasem lokalnym, tożsamym z budapeszteńskim (i warszawskim). Godziny połączeń kolejowych podane są jednak w czasie urzędowym, kijowskim (o godzinę do przodu), co zazwyczaj jest odpowiednio podkreślone (np. Kijevi idó). 30 ¦n > o G 211 u 2 cc "O o o 212 i'T»ok Port lotniczy (ul. Sobraneć-ka 145) zlokalizowany jest w grani-cach miasta, w stronę granicy ze Słowacją. Ma połączenie z Kijowem, i Hlessą, Równem i Symferopolem. Samoloty odlatują o 8.00. Informacja: w42974. Przedsprzedaż biletów: Toł-stoho 33; s34165. Centrum atrakcyjnej dla przybysza części Użhorodu wyznacza skrzyżowanie Korzo i Wołoszyna. Ulice te stanowią osie dzielnicy śródmiejskiej, zamkniętej Mytną, Sobranećką, Pi-illiirną, Szumną i Użem. Rozległe nowe dzielnice rozciągają się na drugim brzegu rzeki, a prawobrzeżne przedmieście Czerwenycia (wzdłuż Sobra-iiećkoji) przylega bezpośrednio do granicy ze Słowacją. Komunikację miej-.ką utrzymują autobusy. Najbardziej pomocna linia #5 (dworzec-centrum; bilet 0,65 hrn). Na zwiedzanie trzeba przeznaczyć cały dzień. W Użhorodzie jest kilka niezłych hoteli. Co ważne, w paru z nich ceny obniżono w porównaniu do poprzednich '.czonów nawet o 60%. Attant (Koriatowycza 27; h14095, 13799, ;itlant@westportal.net). ledynka 120-150 hrn, dwójka 208 hrn, luks 235 hrn. Na II piętrze eleganckiej i starannie wyremontowanej kamienicy. Konieczna wcześniejsza rezerwacja. Drużba (Wysoka 12; b33232, 37233). Jedynka 99-125 hrn, dwójka 155 hrn, luks 2-pok. 330-440 hm, luks 3-pok. 880 hrn. Ładnie położony, 3-piętrowy budynek, kojarzący się nieco z PRL-owskim sanatorium, mieści najdroższy hotel w Użhorodzie. Eduard (Baczynśkoho 22a; h13355, 14169, eduard@eduard.utel.net.ua, www.eduard. com.ua]. Luksusowy prywatny hotel oferuje wyłącznie pokoje z dużymi małżeńskimi łóżkami (217 hrn za dobę]. Użhorod (pł. Chmelnyćkoho 2; h35060, 35065). Jedynka 35 hrn, dwójka 82 hrn (ze śniadaniem), luks 150-180 hrn. Blok 4-pię-trowy, z widokiem na rondo. W pokojach czarno-biała Ty lodówka; ciepła woda całą dobę. Zakarpattia Inturist (pł. Kyryła i Mefodi-ja 5; H33143, 97510]. Jedynka 100 hrn, dwójka 160 hrn, luks 200 hrn. Potężny budynek (12 pięter), w monumentalnym stylu sowieckim. Ciepła woda, lodówka i TV w każdym pokoju. Inne hotele: Duet (Akademika Koro-liowa 17; ©63047), Izumrud (Mało-kamjana 10; ©13858, 13892), Pilih-rim (Sobranećką 212; ©42819), Sport (Hłenca 4; ©43344, 43109), Swita-nok (Koszycka 30; ©34317, 37019). Pod względem wyboru lokali gastronomicznych Użhorod należy do ukraińskiej czołówki. Szczególnie obfity wybór jest na Korzo i w okolicy. Latem sporo ogródków ustawia się na nabrzeżu Użu od strony śródmieścia. Ceny utrzymują się na średnim poziomie. Akwarium (Tołstoho 46; al2732). Ciekawie zaaranżowany lokal, akwaria z rybami tropikalnymi i żmijami. Armahedon (Wasza 2; «24598). Pod dosyć dziwną nazwą kryje się kompleks rozrywkowy, z kręgielniami, bilardem i dyskoteką. Koktajl-bar. Czelentano (Korzo 9; codz. 8.00-22.00). Pizzeria: pizza |6,50-15,50 hrn), kreps (4,70-8 hrn), sałatki (2,10-4,20 hrn), desery (3,70-5,90 hrn). Deca u notaria (Gagarina 98; s-24922). Tradycyjna kuchnia zakarpacka, z - jak podaje folder reklamowy - „elementami humoru". Kaktus (Korzo 7; h12295; codz. 10.00-2.00). Najlepszy lokal w mieście, Hard Rock Restaumnt. Karpat-Art (Rakoci 12; trl3169|. Restauracja artystyczna, idealna na intymne spotkania. Kołehija (Wołoszyna 15; codz. 9.00-20.00). Popularna kawiarnia, umiarkowane ceny. Wnętrze nieco mroczne. 30 ¦o O ZT O O o. Apteki (centrum): informacja »067. Druge-tiw 71, Hojdy 24, Kałuszanśka 2, Korzo 6 Ib34037, pn.-sb. 8.00-21.00, nd. 8.00- u cc X! O •N Z) 20.00, dyżur całą noc), pł. Koriatowycza 8, Tolstoho 7a, prospekt Swobody 18 (b34062), Wołoszyna 14 (pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00-15.00; leki zagraniczne), Żupanatśka pł. 17. Banki (centrum): Awal (pł. Fencyka 19), Ko-opinwestbank (Hojdy 10), Nacionalnyj Banie Ukrajiny (pł. Puszkina 1), Oszczad-bank (Fedyncia 9), Prominwestbank (Kryło-wa 10), Serwis (pł. Chmelnyćkoho 2), Ukra-jina (Hojdy 4), Zachidnoukrajinśkyj komer-cijnyj bank (pł. Koriatowycza 1). Biura podróży, agencje turystyczne Busol-wojaż (Wysoka 8; sl6647; bu-sol@uzhgorod.ukrsat.com), Interznannia (pł. Narodna 5/7; h33212), Inturyst (pł. Ky-ryła ta Mefodija 5; n32572), Kamelija-Tur (Mynajśka 50; h63499), Kontrateks-Tur (Ruska 3; n36163), Mist (ZaUznyczna 10; H23661), Myr Puteszestwyj (Mynajśka 16; a22824), San-Tur (pł. Chmelnyćkoho 2/206; s30205), Sodpis-Karpaty (Karmeluka 1; s30718), Suputnyk (prospekt Swobody 3; s34076), Zakarpatlistur (Hojdy 6, s32508), Zakarpattia (pł. Chmelnyćkoho 2; w35972), Zakarpatturyst (pł. Narodna 5; h37342). Filharmonia pł. Fencyka 10. Internet Poczta Główna (Posztowa pł. 4; II piętro); Ekipaż (Hlenca 1), Polus (Ko-rzo 10). Poczta Główna Posztowa pł. 4 (pn.-pt. 7.00-19.00, sb. 7.OO-17.OO, nd. 8.00-13.00). Przychodnie Centralna (Gribojedowa 20), dziecięca (Braszczaldw 6), obwodowa (Kału-szanśka 22). Policja h02. Polikliniki Obwodowa (Kałuszanśka 22); stu matologiczna (nabereżna Nezałeżnosti 8). Przedsprzedaż biletów kolejowych Tol stoho 31 lub h32333. Taksówki e-002, 004, 005, 056, 9031, 9032, 9033, 14888. Teatry Ukraiński muzyczno-dramatyczny (Tołstoho 12), lalek (pł. Fencyka 8). O Użhorodzie po raz pierwszy napisano w 872 r. - w Gęsta Hungaroruni występuje jako Ung. Według Ukraińców był siedzibą słowiańskiego księcia Laborca, według Węgrów - Almosa Akkora, jednego z dowódców konnicy Arpada. W 1086 r. miasto bezskutecznie oblegali Połowcy. W XI w. Użho-rod znalazł się w granicach Węgier (wzmianki w 1154 r.), w których pozostawał do 1918 r. W 1214 r. został stolicą komitatu Ung. W 1241 r. zniszczyli go Mongołowie Batu-cha-na. W 1318 r. król Karol Robert podarował go rodowi hrabiów Drugethów (należał do nich do 1691 r.). W 1384 r. wzniesiono zamek. W 1646 r. przyjęto unię kościelną, podobną do brzeskiej, dającą początek grekokatolikom na terenie historycznych Węgier. Od 1679 r. do 1684 r. rezydował w Ungu samozwańczy władca Węgier, Emeryk Thókóly. W 1711 r. wkroczyły tu wojska austriackie, a miasto przeszło na Na zamku uzhorodzkim opowiadają taką legendę: Jedna z panien Drugeth znana byta z niesłychanej urody, lecz serce jej pozostawało zimne wobec zalotów i komplementów. Tymczasem - „polskie wojska przechodziły przez granicę i napadały na miasta i wioski". Dowódca owych wojsk postanowił zdobyć także zamek w Użhorodzie. Przed planowanym atakiem udał się w przebraniu na rekonesans. Na zamku spotkał stawną piękność, która się w nim śmiertelnie zakochała. Podstępny napastnik wykorzystał afekt dziewczyny i naktonił ją do pokazania tajnego przejścia pod murami fortecy. Zamek z pewnością wpadłby w ręce przedstawicieli „szlachecko-magnackiej Polski", gdyby nie roztropny bat'ko (tatuś) dziewczyny, który zorientowawszy się, że córka ma romans z podejrzanym obcym, widdaw nakazżiwoju zamuruwaty doczku wstinu (kazał zamurować dziewczynę żywcem w jednej ze ścian zamku). Tak dano bohaterski odpór zakusom ze strony Rzeczypospolitej. 214 *l.isność państwa. W 1873 r. uzyskał pieczenie kolejowe z Mukaczewem 1't/cdłużone w 1887 r. do Stryja), i w 1893 r. z Berezną (przedłużone ixitnn do Sambora). W 1919 r. rezy-iluiaca tu Centralna Ruska Rada Na-mdowa zdecydowała o włączeniu I l/.horodu i całej ówczesnej Rusi Podkarpackiej do Czechosłowacji. Po układzie monachijskim, w listopadzie I''38 r., przyłączony do Węgier. W 1944 r. miasto zajęła Armia Czerwona. W 1990 r. zaczęły odradzać się iiiKanizacje węgierskie. Podczas puczu l.majewa w sierpniu 1991 r. władze miasta jako jedne z pierwszych w im- [ prrium odmówiły wypełniania pole- : i cń Moskwy. Zwiedzanie Użhorodu można zacząć na rogu Korzo i Wołoszyna. To centralny punkt miasta i ulubione miejsce spotkań zwane Chrest (Krzyż). Korzo jest eleganckim deptakiem z najlepszymi lokalami i sklepami. Jego nazwa pochodzi od włoskiego corso. Nadali ją panowie miasta, Drugetho-wie, których ród przybył na Węgry .: Neapolu (gdzie używali nazwiska I )rugetti). Koło Chresta stoi barokowy rzymskokatolicki kościół św. Jerzego |kostioł swiatoho Heorhija, KOCTbOji ni. Teopria; Wołoszyna 9) z 1762 r., z. malowidłami Janosa Lukacsa (1763) i neobarokowym ołtarzem (1895). Ko-pzo prowadzi do pł. Ewhena Fencyka (do 2001 r. - Teatralnoji pł.), gdzie warto zobaczyć w głębi placu niezwy-ktą synagogę (synahoha, CKHarora; pł. lencyka 10) wzniesioną w 1904 r., w stylu „mauretańskim", według pro-icktu D. Pappa i F. Sabolcsa. Zwraca uwagę fasada wyłożona cegłą klinkierową i czerwonymi płytami ceramicznymi, jak również portale okien obramowane sztucznym czerwonym marmurem. Była to jedna z największych bóżnic ortodoksyjnych w Europie. Obecnie mieści filharmonię. Najważniejsze zabytki Użhorodu -katedra i zamek - stoją przy ul. Kapi- tulnij. Greckokatolicką katedrę Podwyższenia Krzyża Świętego (Chresto-wozdwyżenśkyj kafedralnyj sobór, XpeCTOBO3flBH>KeHCbKHH KafJieflpajIbHHH co6op; Kapitulna 9) zbudowano dla jezuitów w latach 1640-1646 z fundacji właściciela miasta Jana Drugethajako. W 1775 r. oddano ją unitom. Przebudowie z lat 1858-1878 zawdzięcza m.in. ikonostas oraz obecny kształt fasady wedle projektu włoskiego architekta Luca Fabri. Na patronackiej ikonie Podwyższenia Krzyża widać m.in. św. Stefana, króla Węgier, w otoczeniu szlachty. W 1947 r. NKWD zamordowało tutejszego biskupa, Teodora Romżę beatyfikowanego w 2001 r. przez Jana Pawła II podczas pielgrzymki na Ukrainę. W 1949 r. budowlę oddano rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, a po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę zwrócono grekokatolikom. Otwarta jest podczas nabożeństw (17.30), w innym czasie można tylko zajrzeć przez kratę z przedsionka. Na lewo od katedry stoi kolegium jezuickie (kołehija, Kcmerisi; Kapitulna 9), z 1644 r. Potem mieściło pałac biskupi, a obecnie siedzibę biblioteki miejscowego uniwersytetu. Zamek komitacki (zamok, 3aM0K; Kapitulna 33) przez stulecia decydował o znaczeniu miasta. Pochodzi z czasów Filipa Drugetha (od 1384 r.). Przez 350 lat był siedzibą tego rodu dziedziczącego godność żupana komitatu Ung. W zamku zawarto unię użhorodzką między katolikami a prawosławnymi z terenu habsburskich Węgier (do unii tej należą do dziś m.in. grekokatolicy rumuńscy). Zachowały się mury, bastiony, a także zarys gotyckiego kościoła zamkowego (zbudowany w XIV w., spłonął w 1728 r.). Zamek mieści Muzeum Krajoznawcze i galerię obrazów (s34442; 9.00-17.00, zamkn. pn.; 3 hrn). Odtworzono tu niektóre wnętrza urzędu komitackiego, ozdobione freskami z 1858 r. Obok zamku mieści się skansen--muzeum Architektury Ludowej 30 ¦O > o a i 4 215 u < < < c TO O X 216 1 Tradycji (Muzej narodnoji architektury ta pobutu; Kapitulna 33a; ©36352; 10.00-18.00, zamkn. wt.; 2 hrn), zwany powszechnie przez mieszkańców Użhorodu - seło (wieś). Ekspozycja składa się z 19 obiektów oraz wystawy w budynku głównym. Można tu obejrzeć budownictwo ukraińskie, węgierskie i rumuńskie, przy czym większość architektury pochodzi z północnej, górskiej części regionu. Szczególnie piękna jest zbudowana w 1777 r. drewniana barokowa cerkiew św. Michała Archanioła z Szelestowa (Szelestowśka Mychaj-liwśka cerkwa, IUeJiecTOBCbKa Maxa-HjiiBCbKa uepKBa; Kapitulna 33a). Jeszcze na początku XX w. uznano ją za najwybitniejsze dzieło ludowej architektury Zakarpacia. Aby ocalić świątynię przed zniszczeniem, w 1927 r. przeniesiono ją z macierzystej wioski do Mukaczewa, a w 1974 r. do Użhorodu. Smukła wieża cerkwi ma 22 m wysokości. Można też pójść w drugą stronę ul. Wołoszyna - w kierunku Dowżen-ki i pł. Żupąnaćkoji, gdzie wznosi się biały Dom Żupanatu (budynok żupa-natu, 6yflHHOK acynaHaTy; Zupanatśka pł. 3), z 1809 r. niegdysiejsza siedziba samorządu szlachty komitatu Ung. Nad bramą widnieje herb komitatu -rycerz z pawimi piórami w dłoniach. Dziś jest tu Muzeum Malarstwa z ekspozycją lokalnych malarzy (Chu-dożnij muzej; b37081; 9.00-16.30, zamkn. pn.; 3 hrn). Obok stoi pseudo-gotycki kościół reformowany (refor-matśka cerkwa, peijjopMaTCbica uepKBa,-Zupanatśka pł. 5), kalwiński, wzniesiony w latach 1793-1796. Śródmieście jako całość warte jest spaceru, szczególnie ul. Dowżenka. Przy niej oraz przy jej przecznicach zachowało się wiele budowli użyteczności publicznej z okresu czechosłowackiego, na wysokim poziomie architektonicznym. Ciekawostką na rogu Dowżenka i Rakoci jest ambar (aM6ap; Rakoci 2) z 1781 r. Ta solidna budowla, która oparła się wszelkim innowacjom, służyła w XVIII w. jako skład wina. W mieście są czynne dwie cerkwie prawosławne: cerkiew Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśka cerkwa, Ilpeo6pa)KeHCbKa iiepKBa; Ceholnianś-ka), z 1802 r. projektu J. Friedhoffera, w latach 1802-1949 greckokatolicka, później oddana uniwersytetowi i przebudowana, zwrócona w 1991 r., ale prawosławnym - jako zadośćuczynienie za usunięcie z katedry na Kapitul-nij. Z kolei cerkiew Opieki Matki Boskiej (Pokrowśka cerkwa, rioKpoBctKa uepKBa; Prawosławna nabereżna), z 1930 r. wzniesiono ze składek rosyjskich emigrantów. Jest pomniejszona kopią świątyni w podmoskiewskiej Kołomnie. 50-metrowy prawosławny sobór katedralny Podniesienia Krzyża Świętego (Chrestowozdwyżenśkyi kafedralnyj sobór, XpecTOBO3flBH5Kcn cłkhh Kaij>e,npajibHHH co6op; pł. Kyrylii i Mefodija) - pochodzi z 1994 r. W granicach Użhorodu, we wsi Horin ny (Geróny) wznosi się najcenniejszy zabytek Zakarpacia - kościół św. ny (cerkwa sw. Anny, uepicBa cb. Aii Muzejnyj prowułok), zwana też tundą Horiańską. Jedzie się tu autoH sem #2 z pł. Petefi do końca (ulk;i| Dendeszi i Horianśką). Trzeba znal Muzejnyj prowułok, pójść nim poił rę i na rozstajach skręcić w pr;ivj Część starsza kościoła to XII-wicej| romańska świątynia na planie sześ kąta. Część młodsza - gotycka z XIV w. Budowla pochodzi z okre gdy Horiany (jako miejsce lokacji i Nowego Użhorodu) konkuro z osadą wokół zamku (Starym UJ rodem) o prymat w komitacie. X!n tem są zachowane wewnątrz łr Maiestas Domini - we wschodnie ści, oraz przedstawienia Maryi i (', stusa z lat 1360- 1370. Wykona malarze włoscy na zamówienie l« go Drugetha. Podobno twórcy tyi I sków byli związani z kręgiem (.,n>nT" Na ścianach północnej i południowej nieco młodsze (przełom XIV i XV w.) malowidła ukazują Zwiastowanie, Niepokalane poczęcie i Ukrzyżowanie, roboty zapewne czeskiej. MUKACZEWO •89,6 tys. mieszkańców '03131 W dawnych polskich tekstach zwane z węgierska Munkacz, drugie co do wielkości miasto Zakarpacia i dawna stolica komitatu Bereh, Mukaczewo (ukr. Mukaczewo, MyjcaieBe; węg. Munkacs). Leży nad Latoryca na skraju Niziny Węgierskiej i pasm górskich Makowica-Syniak oraz Wełykij Dił. K, 1% mieszkańców to Węgrzy. /.e stacji kolejowej przy ul. Wokzał-nij 3, przy wyjeździe z miasta na Bereh, do centrum prowadzi ul. Jarosława Mudroho. Kolejowe połączenia międzynarodowe: Budapeszt, Moskwa; dalekobieżne: Charków, Czer-niowce (dni parz.), Kijów, Lwów, Soło-twyno, Użhorod, Winnica (dni nie-parz.); lokalne: Ławoczne, Sianki, Skole, Sołotwyno, Wołosianka. Z dworca autobusowego (Akademika Pawiowa 16, przy wyjeździe na Ir-szawę, obok torów kolejowych) do centrum dochodzi się ul. Jesienina i dalej Myru. Przechowalnia bagażu 17.30-20.30, przerwa 11.40-14.00). Połączenia autobusowe: Chust, Czer-niowce, Iwano-Frankiwśk, Kołomyja, Koszyce (Słowacja), Łuck, Michałowie (Słowacja), Nyiregihaza (Węgry), Rachów, Swalawa, Tiaczów, Użhorod 15 dziennie), Wołowiec. Miikaczewo jest dosyć rozległe. Śródmieście usytuowane jest na lewym lirzegu Latorycy, między rzeką, torami kolejowymi i kanałem Koropeć. Na lym samym brzegu otaczają je przedmieścia: Palanka (Pałanok), Borok-Te-Irp, Cyhanśkyj Tabir i Pidhoriany. )'i.x-dmieście na prawym brzegu Lato- rycy nazywa się Roswyhowo. Miasto to dobry cel dla jednodniowej wycieczki. Bardzo dobry, ale drogi hotel Zitka (Myru 8; s22008; jedynka 162 hrn, dwójka 238 hrn, luks 325 hrn) urządzono na I piętrze wyremontowanej kamienicy. Tańsze są Intuńst Latoryca (Duchnowycza 93), Barwa (Myru 66; s22486), Alfa (Dzerżynśkoho 78; •b520W) iElit-Lanher (Pidipryhory 3a; tó3214, 22287). Pokoje można również wynająć na rogu ulic Myru i Jesienina, w pobliżu dworca autobusowego. Najpopularniejszą jadłodajnią jest Su-czasnyk (Jarosława Mudroho 3; codz. 8.00-23.00) - skromne menu. Inne restauracje to: Zirka (pł. Myru 10), Czerwona Hora (Uniwersytetśka), L! Intuńst (Duchnowycza 93, w hotelu), »* Wenecija (kosmonawta Bieliajewa 2). % W mieście są trzy kawiarnie: Chwyły- y na (róg Dostojewśkoho i Wozzjedna- n nia; codz. 8.00-18.00), Eduszo (Do- m stojewśkoho 5; codz. 7.00-19.00) ----- i Mańja (Duchnowycza 3; pn.-sb. ^ 8.00-20.00, nd. 8.00-18.00). c $ O Apteki Duchnowycza 13 (dziecięca), pł. Myru 25, Puszkina 10, Użhorodśka 3, Werdi 6, 26-ho Żowtnia 1. Banki Zakarpattia (Myru 40). Biura podróży, agencje turystyczne Eks-kursija (pł. Fedorowa 4; b23177; to-ur@exkursia.mk.uzhgorod.ua), Merydian (Puszkina 13/3; e54108; meridian@muka-chevo.com.ua), Sydorenko (pł. Myru 18/2; h43166), Turne (Kendersziw 6; n25133; la-tourne@hahoo.com), Tysa (Mym 44/4; s22245; kasynets@torba.com). Internet Kafe Inet (Myru 31, codz 10.00-22.00, zmkn. pn.). Poczta Główna (Jarosława Mudroho 9), rozmównica (Jarosława Mudroho 7). Przychodnie Pogotowie ratunkowe (Rymś-koho-Korsakowa 24), centralna (Duchnowycza 24), dziecięca (Franka 39). Policja TrO2. 217 < a. te. O O Polikliniki Rejonowa (Sportywna 3], stomatologiczna (Pyrohowa 6). Teatr Rosyjski Dramatyczny (pl. Myru 1). Niegdyś był tu gród warowny słowiańskiego plemienia Białych Chorwatów. W 896 r. zobyli go Węgrzy. Od XIV w. zyskał pozycję głównego ośrodka pół-nocno-wschodniego pogranicza Węgier, pełnił także rolę największego punktu wymiany towarów z kupcami z Rzeczypospolitej. Od 1526 r. Mukaczewo należało do Siedmiogrodu. W latach 1633-1711 swą siedzibę mieli tu jego władcy - Rakoczy. Latem 1657 r. miasto splądrowała armia księcia Lubo-mirskiego. W latach 1685-1688 oraz 1703-1711 było ogniskiem powstań antyhabsburskich kierowanych przez Emeryka Thókólya, a potem jego syna - Franciszka Rakoczego. Uważano je wówczas za stolicę wyzwolonych Węgier. Od 1728 r. stało się własnością rodziny Szónbornów. W 1886 r. otwarto linię kolejową łączącą Mukaczewo z Budapesztem, Koszycami i Lwowem. Rozpoczął się szybki rozwój, połączony z napływem ludności żydowskiej, dla której Mukaczewo stało się głównym ośrodkiem na Zakarpaciu. W maju 1919 r. przyłączono je do Czechosłowacji. W latach 1938-1944 wróciło do Węgier. Od 1944 r. pozostaje w granicach Ukrainy. Urodził się tu jeden z najsłynniejszych rasAarzy węgierskich Mihaly Munkacsy (1844-1900). Zwiedzanie Centrum warte jest obejrzenia, choć najciekawsze zabytki są na przedmieściach. Śródmieście poddano ostatnio gruntownej odnowie, co wyróżnia Mukaczewo z innych miast Zakarpacia i Ukrainy. Środek miasta wyznacza ratusz z 1906 r. (ratusza, paTyma; Puszki na 2) projektu Pala Toaso. Oś miasta stanowi ładny bulwar zwany płoszcza Myru. Stoi tu rezydencja właścicieli Mukaczewa, barokowy pałac Biały Dom (pałac Biłyj budynok, nanauEijiHii SyflHHOK; pł. Myru 16), wzniesiony w XVII w. przez Rakoczych, przebudo wany w latach 1746-1748 przez Schónbornów. Dalej zamyka perspek tywę ulicy katolicka katedra św. Marcina (sobór swiatoho Martina, co6op CBaToro Map-rma; pł. Myru) z 1904 r., zbudowana w miejscu gotyckiego kościoła, z zachowaną wolno stojąca XIV-wieczną kaplicą św. Józefa (kapły cja swiatoho Josyfa). W kaplicy przetrwały średniowieczne malowidła i epi tafia. Na rogu Duchnowycza i Woz zjednannia wznosi się zbudowany w 1795 r. kościół reformowany (refor matśka cerkwa, peiJ)opMaTCbKa iiepKBa). Na prawobrzeżnym przedmieściu Roswyhowo, w jego części zwanej Pili monastyr (Klastromalja) warto obuj rżeć bazyliański monastyr św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj monastyr, Mmrta narodowy Węgier Sandor Petófi. ilu-cnie gmach mieści muzeum ttiograficzno-historyczne (klucz obsługi; b44096; 9.00-17.00, za-ikn. pn., 2 hrn). I 218 29,4 tys. mieszkańców "ii3141 pjerch (ukr. Berehowe, EeperoBe; węg. fc-regszasz), zwany niegdyś po polsku „Saskim", leży na samej niemal granicy z Węgrami, na nizinie nad kanałem Werke łączącym rzeki Borżawę i Latorycę. Jest najbardziej nieukraiń-skim z miast Zakarpacia. Węgrzy stanowią 75% ludności, reszta to głównie Cyganie z grupy Karpatika Roma. Dominuje węgierski, ukraińskiego nie słychać, można porozumieć się po rosyjsku, tyle że należy przełamać początkową niechęć cierpliwą oracją („Bardzo przepraszam, że nie mówię po węgiersku, ale..."). Comunikacja, (astronomia Do stacji kolejowej, przy Osisa Jenó-ter, idzie się z centrum ulicą Chmel-nyćkoho, zwaną przez miejscowych Bocskai. Miasto utrzymuje połączenia kolejowe z miejscowościami: Bafo-wo, Chust, Lwów, Sołotwyno, Tere-swa, Użhorod. Noclegi oferuje hotel Drużba (&24187; jedynka 18 hrn, dwójka 60 hrn, tylko zimna woda), w środku miasta, przy pł. Koszuta 4. Przyszłość hotelu nie jest znana, podobno ma zostać sprzedany. Nadto są dwa motele: Pilot (Mużajśka 31; b24284, 33506) i Szerkert (Mihowka 13; s22593, 78432). Działa restauracja Feher Kó. Ma w karcie m.in. cigany pecsenye (placek po cygańsku, 6 hrn) i 18 rodzajów pizzy (do 8 hrn). Są dwie kawiarnie: Gabi (Szewczenka 1; codz. 9.00-23.00) oraz Edelwejs (pł. Hero-jiw; pn.-sb. 9.00-19.00). Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z XI w. Założył je między 1063 a 1095 r. Lampert, syn króla Beli I. Od imienia założyciela osady pochodzi jej pierwotna nazwa - Lampertha-za. W 1141 r. król Węgier, Geza II, ulokował tu osadników saskich. Odtąd Bereh zwano po niemiecku Lam-prechtshausen, a po węgiersku -Lampertszasz {szdsz to właśnie saski). W 1247 r. Bela IV nadał mu prawa miejskie. Przez stulecia pełnił rolę 30 > 219 I Sasi na Za ka rpac i u Pierwsi osadnicy niemieccy pojawili się na Zakarpaciu w XII w., kiedy król Węgier Geza II lokował ich w założonych przez siebie miastach Lamprechtshausen (Bereh) i Chust. Przybysze mieli rozwinąć uprawę winorośli w dolinie Cisy. Kiedy najeźdźcy mongolscy w 1243 r. wybili osadników, królowie węgierscy sprowadzili następną grupę Sasów, którzy założyli m.in. Teutschau (Tiaczów). Według spisu w 1939 r. na Zakarpaciu mieszkało 18 tys. Niemców i kilkadziesiąt tysięcy ich zmadziaryzowanych rodaków, zwanych Sasami. Nadejście wojsk sowieckich w 1945 r. oznaczało zagładę zakarpackich Niemców. Część ludzi wymordowano w obozie w Swalawie, wielu wywieziono na Syberię (ostatnich uwolniono dopiero w 1969 r.). Ocaleni powracali na Zakarpacie, ale po upadku ZSRR ziomkostwo Karpatendeutsche Landsmannschaft zdołało niemal wszystkich nakłonić do emigracji do Niemiec. Najlepsze miejsce, by zetknąć się z pamiątkami kultury Sasów, zwłaszcza charakterystyczną zabudową, to Wyszkowo (niem. i węg. Visk). 220 stolicy komitatu Bereg, co spowodowało zmianę nazwy, od 1504 r. zwano go oficjalnie Beregszasz. W 1703 r. wybuchło długotrwałe powstanie an- tyhabsburskie, zwane powstaniem kuruców. Jego przywódcą w mieście był węgierski bohater narodowy, Ta- mas Essze. W 1919 r. założono tu Węgierską Armię Czerwoną, zarzewie krótkotrwałej Węgierskiej Republiki Rad. Spowodowało to interwencję najpierw wojsk rumuńskich, potem armii czechosłowackiej, która nie opuściła już miasta przyznanego Pradze przez traktat pokojowy w Tria-non. Do Węgier Bereh powrócił po arbitrażu wiedeńskim w 1938 r. W 1944 r. faszyści wysłali tutejszych Żydów do obozów koncentracyjnych. Następną pacyfikację przeprowadziła Armia Czerwona podczas tzw. trzech dni, wywożąc w głąb Rosji niemal wszystkich Węgrów-męż-czyzn. W 1945 r. Bereh znalazł się w granicach Ukrainy. W Berehu jest kilka ciekawych zabytków. Centrum miasta wyznacza podwójny plac, złożony z pł. Koszuta (Kossuth-ter) i pł. Herojiw (Hósokter). Stoją przy nich dwa efektowne gmachy. Kościół reformowany (refor-matśka cerkwa, pecJiopinarcbKa ncpKBa, reformatus templom) jest najstarszą świątynią miasta. Założenie budowli datuje się na XI w., a pierwsza o niej wzmianka pochodzi z 1247 r. W kolejnych stuleciach był kilkukrotnie przebudowany, a w czasach reformacji przeszedł w ręce kalwinów, dla których Bereh pozostaje do dziś głównym ośrodkiem na Zakarpaciu. Warto zwrócić uwagę na portale i dekoracje fasady. Jest to jedna z najstarszych budowli gotyckich na Ukrainie. Naprzeciwko wznosi się olbrzymi dawny żupanat (>KynaHaT, megyehaza) z przełomu XVIII i XIX w. Cenna jest druga świątynia Berehu - kościół katolicki (rymo-katołyćka cerkwa, pH-Mo-KaTcuiimbKa ijepKBa, római katólikus templom; Petofi 30), kamienna bazylika z przełomu z 1418 r., restaurowana 1975-1978. Warto przejść przez most na Werke, by zobaczyć gmachy XIX-wiecznego śródmieścia wokół pł. Rakoci (II Rakoczy F. ter): drugi kościół reformowany (refor-matśka cerkwa, peopMaTCŁKa ijepKBa, reformatus templom), ciemnoszary neogotycki gmach wzniesiony w latach 1839-1846; ładne secesyjne kasyno z początku XX w., obecnie Zajazd pod Złotym Bażantem; a także szkołę i pocztę. W XIX-wiecznej synagodze (synahoha, cimarora, zsina-góga; Mukacziwśka/Munkacsi ut.) mieści się teatr węgierski im. G. Illy-esa (Beregszaszi Illyes Gyula Magyar mhaz). Zachował się także baroko-v dwór Bethlenów z 1629 r., kilku-ic unie potem przebudowany (m.in. ¦¦utyk w stylu empire), dziś miesz-.icy szkołę średnią. Na podwórzu i budowli przetrwał XVI-wieczny iichlerz. Na północ od miasta, w Czopiwce \i;g. Ardo), naprzeciw domu ozna-¦.onego nr. 27 stoi kościół reformo-.\;iny (reformatśka cerkwa, peijiop-i.ucbKa uepKBa, reformatus templom) XIII w., niegdyś katolicki, w 1610 r. uzejęty przez kalwinów. Dojazd dro-:.) w stronę Mukaczewa, 200 m za to-;nni kolejki trzeba skręcić w lewo. Na utcjszym cmentarzu spoczywa węgierski bohater narodowy, baron Zsig-nond Perenyi (1783-1849), członek .vladz powstania 1848-1849. v ¦¦ ¦-.¦¦¦ '¦¦' •27,6 tys. mieszkańców »s3143 Sympatyczne miasteczko w dolinie Cisy Wynohradiw (ukr. Wynohradiw, HnHorpaaiB; węg. Nagy Sóllós) zwane icż Sewłusz, na skraju Gór Sewlu-skich i Niziny Węgierskiej było dawniej stolicą komitatu Ugocsa. Oficjalnie tylko 11,5% mieszkańców stanowią Węgrzy, ale dane te wydają się bardzo zaniżone, bo przecież wprowadzono tu oficjalną dwujęzyczność). Tak węgierska (Wielkie Winogrona), jak i oficjalna od 1945 r. nazwa miasta wiążą się z powszechną w okolicy uprawą winorośli. cja, noclegi, '¦':¦¦•¦ lia Ze stacji kolejowej do pł. Myru (Beke-ter) prowadzi ul. Stancijna (Vasut ut.). Kasa czynna całą dobę (przerwy 7.30-8.00, 13.00-14.00). Połączenia kolejowe: Bat'owo, Chust, Korolewe, Lwów, Sołotwyno, Tereswa, Użhorod. Kursuje także 6 razy dziennie kolejka wąskotorowa do Irszawy przemierzająca dolinę Borżawy. Wyrusza z placu koło dworca, sprzed baru Kńsztina). Noclegi zapewnia hotel Wynohradiw (Komunalna 4; &21895; jedynka 16 hrn, dwójka 27 hrn, dwójka po-łluks 42 hrn). Zjeść najlepiej w restauracji Kolibri Etterem (Myru 2; codz. 10.00-1.00) lub barze ABC (Stancijna rógMyru; pn.-pt. 7.30-21.00, sb.-nd. 7.30-20.00). W miasteczku jest też przychodnia i apteka, Likarniana 11 (pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-18.00, nd. 8.00-15.00) Już w X-XI w. Węgrzy zbudowali tutaj umocnienia strzegące przed napadami Pieczyngów i Połowców. W 1241 r. osadę zrujnowali Mongołowie Batu--chana. W 1262 r. nazwę Sewlusz po raz pierwszy wymieniono na piśmie. Już w średniowieczu królowie węgierscy rozwinęli tu hodowlę winorośli. Aby uzyskać lepsze efekty upraw, sprowadzili osadników z Niemiec. Przez stulecia misja dziejowa Sewlu-sza - oprócz produkcji kolejnych roczników wina - sprowadzała się do pełnienia roli stolicy komitatu Ugocsa i zarazem siedziby żupanów Ugocsy -rodu Perenyich. Na przełomie XIX i XX w. mieszkał tutaj Bela Bartok (1881-1945), wielki kompozytor węgierski. Tu dał swój pierwszy koncert. W 1918 r. miasto znalazło się w granicach Czechosłowacji, a w 1938 r. powróciło do Węgier. Od 1944 r. pozostaje w granicach Ukrainy. W 1945 r. dokonano slawizacji nazwy, niejako przekładając węgierską, bo tradycyjna nazwa ukraińska brzmiała, tak jak i polska - Sewlusz. Centrum miasta wyznaczają pł. Myru (Beketer,- przechodząca dalej w ul. Komunalną - funkcjonuje sowiecka nazwa „płoszcza Lenina") i równoległa do niej ul. Szewczenka. Zachowały się trzy kościoły. Katolicki kościół franciszkański (kosteł franciszkanciw, koctcji (jipaHuiuiKaHiUB; Myru 2), z XV-XVII w., pierwotnie gotycki, m 30 TJ > n 3 O OJ CL r m < o. U zburzony w 1717 r. przez Tatarów, odbudowany jako barokowy, w czasach sowieckich zamknięty, od 1989 r. ponownie czynny. Jest to jednonawowa bazylika. Kopuła i dzwonnice pochodzą z czasów renowacji w 1889 r., która przywróciła do życia kościół, uprzednio przez wiele lat opuszczony. Obok stoi budynek klasztoru. Naprzeciwko wznosi się kościół Bernardynów (kosteł bernardynciw, koctcji 6epHapAHHiflB; pł. Myru 1), założony na przełomie XIII i XIV w, przebudowany w XVIII w., regotyzowany w początkach XX w. Oryginalne są gotyckie i romańskie portale w fasadzie południowej i północnej, odsłonięte w 1971 r. Jest jeszcze użytkowany przez węgierskich kalwinów kościół reformowany (reformatśka cerkwa, peijjopMaTCbKa uepKBa, reformatus tem-plom; pł. Myru/Beketer róg Stancij-nij/Vasut ut), klasycystyczny, z przełomu XVIII i XIX w. Bardzo ładny, chociaż zaniedbany pałac Perenyich (nanati ITepeni; Kopa-nyćka) wznosi się na wschód od centrum, przy ul. Kopanyćkij (Kopanyi ut.), będącej przedłużeniem Komunalni j. Pałac wzniesiono w XVI w., ale gruntownie przebudowano w XVII w., a w 1848 r. został otoczony parkiem. Służył rodzinie Perenyich, żupanom Ugocsy. Mieszkał tu m.in. Zsigmond hr. Perenyi (1783-1849), stracony za m&JL udział w powstaniu w latach 1848-1849. Obecnie pałac zajmuje miejscowy Wydział Kultury Fizycznej. Idąc dalej Kopanyćką, warto skręcić (przed sklepem Fortuna) w ul. Kociubynśko-ho, prowadzącą do ruin zamku Kan-kó zwanego także zamkiem Ugocza (zamok, 3aM0K, Ugocsavar; Kociu-bynśkoho), wzniesionego w 1308 r, a zniszczonego przez Turków w 1556 r. Pozostałości te, z malowniczym widokiem na Sewlusz, dolino Cisy i góry Ouasz, są usytuowane u podnóża Czarnej Góry (Fekete-hc-gy). Wchodząc tu, nie należy przejmować się płotem. Wewnątrz są ruiny i dobrze zachowana ceglana baszta, Warto też zwrócić uwagę na samą górę - wygasły wulkan, chroniony jako zabytek przyrody. W miasteczku działa też Muzeum Historyczne (Myru 4; &31172). musi •32,8 tys. mieszkańców Następne z miast w dolinie Cisy, Chust (ukr. Chust, XycT; węg. Huszt) leży u ujścia Riky (Wielki Ag). 6,8% mieszkańców stanowią Węgrzy. Zachowała się XIX-wieczna zabudowa, a miejscowość nie utraciła też swn istego klimatu prowincjonalnego ni sko-cygańsko-węgiersko-żydowskiiTu ośrodka handlowego. 222 Obecnie używa się na Zakarpaciu, jak i w catym kraju, nazw ukraińskich. Ich oficjaln.i ranga podkreślana jest dopiero od dziesięciu lat, bo wcześniej używano nazw zrusyli kowanych (Winogradowo, Bieriegowo itp.). Oprócz nazw ukraińskich funkcjonują tak że nazwy węgierskie, w miejscowościach na nizinie nad Cisą praktycznie jedyne używ.i ne. Oto kilkanaście takich podwójnych nazw (nazwy dużych miast podano w rozdzi.i tach o nich): Bafowo - Batyu, Borżawa - Borzsa, Czop - Csap, Czynadiowo Beregszentmiklós, Irszawa - llosva, Jasinie - Kórósmezó, Korolewe - Kiralyhaza, Kw,r - Tiszaburkut, Latoryca - Latorca, Makowycia-Syniak - Pojana-Szinyak, Rika - Nagy.i Sototwyno - Aknaszlatina, Swalawa - Szolyva, Tereswa (miasteczko) - Tarackóz, Toi swa (rzeka) - Tarac, Ust'-Czorna - Kiralymezó, Wetykij Byczkiw - Nagybocskó, Wet\: Dit - Borió-Gyil, Wetykyj Bereznyj (Berezna) - Nagyberezna, Wotosianka - Hajasd, W< łowiec - Volocs, Wytok - Tiszaujlak. Komunikacja, noclegi, i gastronomia Z Chustu można dojechać pociągiem do miejscowości: Bat'owo, Korolewe, Lwów, Sołotwyno, Tereswa, Użhorod, 4 autobusem do: Czerniowców, Iwa-•ii> liankiwśka, Kołoczawy, Kołomyji, ! wowa, Mukaczewa (20 dziennie), Ra-liowa, Swalawy, Synewirska Polany, I i.iczowa, Użhorodu (18 dziennie). Noclegi oferują hotele: Karpaty I ranki 93; s23450, 26701), Rika Woloszyna 131a; s23434, 23531), I iti/.aj (Sływowa 37; s24652), oraz WCrchowyna (Popereczna 1; e23134, u 53). A XII w. Chust zasiedlili osadnicy sa-v sprowadzeni przez króla Węgier .rżę II. W 1329 r. otrzymał prawa ncjskie. W 1511 r. miasto nadano żu-.mowi Ugocsy G. Perenyiemu, a na-ii/pnie stanowiło jeden z ośrodków ninitatu Maramaros. Po włączeniu .ikarpacia do Czechosłowacji, Chust \1 stolicą żupanatu, tzw. czeskiego Uramureszu. W listopadzie 1938 r. \skał status stolicy autonomicznej .<;śd Zakarpacia. 15 III 1939 r. Ołek-.mdr Wołoszyn ogłosił tutaj niepodle-lość Ukrainy Karpackiej, po czym na-tepnego dnia Węgry anektowały całe /.ikarpacie. Deklaracja Wołoszyna by-l.i drugim w dziejach Ukrainy ogłoszeniem niepodległości ukraińskiego organizmu państwowego. A > (.lówną atrakcją Chustu są fanta-«lvcznie usytuowane ruiny zamku Huszt (zamok, 3aMOK). Pierwszą wa-niwnię wzniesiono tu w 1190 r., by .•.ipewnić kontrolę nad pobliskimi ko-|i.i Iniami soli. Później zamek był rozbudowywany i umacniany. Podczas autyhabsburskiego powstania kuru-tńw służył powstańcom. W 1711 r. tuja! go garnizon austriacki. W 1766 r. piorun trafił w prochownię I twierdza wyleciała w powietrze. Po 'milowli pozostały malownicze ruiny. Góra Zamkowa ma aż 170 m względnej wysokości i trudno dostępne zbocza. Od strony miasta idzie się wygodniej drogą w lewo prowadzącą na cmentarz (droga w prawo także dochodzi do cmentarza, ale innego). Dróżki u jej krańca wiodą na szczyt. Warte uwagi są też dwa kościoły i bóżnica. Kościół kalwiński (reformatśka cerkwa, pecjjopMaTctica uepKBa; 24 Żowtnia 45), do reformacji pw. św. Elżbiety, to gotycka budowla obronna wzniesiona w XIII w. Obecny wygląd przybrała w I poł. XV stulecia. Barokowy kościół katolicki (rymo-kato-łyćka cerkwa, piiMO-KaTOJumŁKa u,epKBa) pochodzi z XVIII w. Osobliwością Chustu jest jedyna na Zakarpaciu aktywna gmina żydowska (165 wiernych). Gromadzi się w odnowionej neobarokowej synagodze (synahoha, cHHarora; pł. Nezałeżnosti 11) z początku XX w. •11,4 tys. mieszkańców •ra3134 Na prawym brzegu Cisy, która na tym odcinku wyznacza granicę z Rumunią, leży Tiaczów (ukr. Tiacziw, TaiiB; węg. Tecsó). Jest ładnym miasteczkiem w dawnym komitacie Maramu-resz, w którym 24,1% mieszkańców to Węgrzy. it:ja, noclegi, »mia Miasto utrzymuje połączenia kolejowe: Bat'owo, Korolewe (25 dziennie), Lwów (15 dziennie), Sołotwyno (55 dziennie), Tereswa (15 dziennie), Użhorod (15 dziennie), oraz autobusowe: Chust (55 dziennie), Czerniow-ce (25 dziennie), Iwano-Frankiwśk (25 dziennie), Kołomyja (15 dziennie), Komsomolsk (Mokra Niemiecka; 15 dziennie), Lwów (25 dziennie), Łopuchiw (Brustury; 25 dziennie), Mukaczewo (135 dziennie), Okruhła (25 dziennie), Rachów (55 dziennie), Swalawa (15 dziennie), Użhorod (115 dziennie). 30 ¦O > O- 223 UJ u < CL te < < N -O -C u te cc Noclegi proponuje hotel Tiacziw (Lenina 42; s24405, 22383). Obiad można zjeść w eleganckiej restauracji Tysa (codz. 8.00-24.00). Daniem firmowym są kartofle z kawałkami ryby i kurczaka (15 hrn). Miasto, jako Teutschau, założyli w XIII w. osadnicy sascy, sprowadzeni w średniowieczu do uprawy winorośli. Przez stulecia wiódł spokojne życie lokalnego ośrodka usługowego. Położenie na szlaku handlowym łączącym Węgry z Polską przez przełęcz Jabłonicką sprzyjało rozwojowi. W 1919 r. znalazł się pod okupacją rumuńską, potem został włączony w ramach tzw. Rusi Podkarpackiej do Czechosłowacji. W listopadzie 1938 r. wszedł do pozostawionej Pradze autonomicznej części Zakarpacia, po czym - po jednodniowej niepodległości Ukrainy Karpackiej - 16 III 1939 r. zajęły go Węgry. Od 1944 r. w granicach Ukrainy. Na głównym placu, ul. Lenina, stoi kamienny XV-wieczny kościół reformowany (reformatśka cerkwa, peijiop-MarcbKa ijepKBa, reformatus templom; Lenina 29). Do jego budowy wykorzystano ściany wcześniejszej XIII-wiecz-nej świątyni. Warto zajrzeć do katolickiego kościoła św. Stefana (rymo-ka-tołyćka cerkwa, pHMo-KaTOjiiiubKa ijepKBa, Szent Istvan; róg Lenina i Tu-rianyci) z 1780 r. Jest jeszcze synagoga (synahoha, cimarora, zsinagóga) wzniesiona przed 1900 r, obecnie zajęta przez salę sportową. 224 •17 tys. mieszkańców *e3132 Sympatyczny Rachów (ukr. Rachiw, PaxiB; węg. Rahó) stanowi centrum wschodniej, huculsko-rumuńskiej części Zakarpacia. Położony w wąskiej dolinie Cisy, w pobliżu miejsca, gdzie łączą się Biała i Czarna Cisa, by- wa nazywany huculskim Paryżem. Mieszka tu 8,4% Węgrów. Z dworca kolejowego i autobusowego (z placu na lewo od stacji kolejowej) prowadzi do centrum ul. Prywokzal-na, dalej Myru. Połączenia kolejowe: Kołomyja, Iwano-Frankiwśk, Sygiet Marmaroski (Rumunia). Połączenia autobusowe: Bogdan, Chust, Czorna Tysa, Czerniowce, Iwano-Frankiwśk, Jasinie, Kobylecka Polana, Kosowska ; Polana, Laszczyna (Łazeszczyna), Łu-hy, Seredne Wodiane, Swalawa, Tia-czów, Użhorod, Wodica. W miasteczku można znaleźć noclegi w dwóch miejscach. Jednym | z nich jest hotel Tysa (Franki 4; ' &22990, 21027) przy pierwszej prze- ! cznicy ul. Myru za centralnym pla-1 cem. Średni standard, ale pokoje dośdj wygodne, prysznic z ciepłą wodą w piwnicy (jedynka 40 hrn, dwójli 60 hrn). Można przenocować również! na I piętrze stacji kolejowej - wejście! po prawej stronie, po schodach - ald poziom wygód jest stosowny do ceny (8 hrn od osoby). Miasto było bazą wielu różnych band, łącznie z najsłynniejszą - Ołeksego Dowbuszy, a także ważnym punktem nadgranicznym - niegdyś jako rubież Rzeczypospolitej i Korony św. Stefana, potem granica galicyjsko-węgierska, następnie polsko-czechosłowacka, polsko-węgierska, a ostatnio ukraiń-sko-rumuńska (z lokalnym połączeniem kolejowym do Sygietu Marmaro-skiego). Od założenia aż do 1918 r. należał do Węgier, w łatach 1919-1939 do Czechosłowacji, a od marca 1939 r. do 1944 r. - ponownie do Węgier. ' :anic- Orientacja w Rachowie nie stwarza kłopotów. Osią jest prostopadła do rzeki ul. Myru, przechodząca w pobliżu stacji kolejowej w ul. Prywokzal-ną. Na przeciwnym niż stacja brzegu v jest centrum z wyznaczającym ¦ 225 m < o. -o Linia Berlebasz-Woronienka, obecnie czynna w ruchu krajowym na odcinku Rachów-Woronienka, jest kontynuacją połączenia Delatyn-Woro-nienka na dawnej trasie Delatyn-Dolina Wyszowa (Valea Vi§eului). Obecnie ma charakter drugorzędny. I po „galicyjskiej", i po zakarpackiej stronie, linią tą najwygodniej dojechać do „serca" gór. Przejazd na całym odcinku trwa 2 godz. (z Radiowa do Jasinia - 1 godz.). Połączenia pociągów: Czerniowce, Iwano-Frankiwśk, Kołomyja, Lwów, Radiów, Worochta. iłOCI otek BilinMitaii/a (=3132/21828). Chust Karpaty (Franki 93; =3142/23450, 26701|, Pika (Wołoszyna 131a; =3142/ 23434, 23531), Umżaj (Sływowa 37; H3142/24652), Wemhowyna (Popereczna 1; =3142/23134, 23153). Irszawa hszawa (Żowtnewa 14; =3144/ 21641). Jakiwśke (koło Polany) U Tarasa (=3133/ 35432). Miżhirja (Wołowe) Karpatśkyj horyzont (Nezałeżnosti 4; =3146/91081, 91441), Non Stop (Nezałeżnosti 95; =3146/91074), Wemhowyna (Szewczenka). Rachów Tysa (Frania 4; «3132/22990, 21027). Synewir Motel Terebla. Pereczyn Berizka (Czerwonoarmijśka 2a; =3145/21058), Turjanśka dołyna (Wozzjed- nania 7; =3145/22263). Polana Fortuna (Duchnowycza 61; =3133/ 74427). Wdowiec Nadija (Karpatśka; =3136/ 22736), Smeńczka (Zariczna 24; =3136/ 22652); Wiktońja. Bilaszowice (Biłasowycja) Pikuj (=3136/ 22238). Bogdan Oiesia (=3132/32025). Chust Narcys (Sływowa 38; =3142/23170, 27490). Czynadiowo Wodohraj (Sanatorna 201; 226 =3131/62273, 52396). Dołhe Fakel (=3144/71372, 71373). Połonina Drahobrat Drahobrat (=3132/ 42009). Filipiec (Pyłypeć): Zatyszok Jasinie Wysoki Karpaty (=3132/34397). Kobylecka Polana Trembita (=3132/ 22511). Kostryna (Kostryno) Dubowyj haj (=3135/ 37218), Krasija (=3 135/37299). Miżhirja (Wołowe) Karpaty (Nezałeżnosti 61; =3146/91462). Podobowce (Podoboweć) Podoboweć (=3133/23206). Studene Wyżnę (Studenyj Werchnij) Edelweiss. Jezioro Synewirskie Morśke oko. Tarasiwka Płaj (=3143/61333). Terebla Edem (=3134/65397). Wołosianka Szczerbyn (=3122/33493). Wołowiec Płaj (Karpatśka 100; =3136/ 22972). Zdeniowa (Żdeniewo) Forel (=3136/ 22232). Są rozwiązaniem optymalnym (10-20 hrn). Namioty można rozbijać wszędzie, wyjąwszy tereny chronione, np. w Parku Narodowym Synewyr. Można także szukać noclegu we wszelkiego rodzaju chatach drwali, bacówkach itp. Głównie orczyki; krzesełkowe zaznaczono. Bilaszowice Pikuj (300 m). Bogdan Oiesia (1000 m). Chust Narcys (250 m). Połonina Drahobrat Drahobrat (1000 m; 300 m). Filipiec Zatyszok (700 m). Jasinie Tysa (1000 m). Kobylecka Polana Trembita (500 m). Miżhirja Karpaty (500 m). Podobowce Podoboweć (1800 m). Rachów Tysa (1000 m). Studene Wyżnę (Studenyj Werchnij) Edelweiss (1000 m; 1200 m). Synewir Terebla (1000 m). Synewirska Polana Synewyrśke ozero (500 m). Weliatyno Narcys (450 m). Wotosianka Szczerbyn (300 m). Wyszka Krasija (1000 m; krzesełkow ;ill 10 m). /ilcniowa Forel (800 m). Huł Klau Kobyi pienia Kotoczć. Kołodne .wO. Kostryna .^ności Bożej, 1645. Likicary Ce ., sw. Bazylego, 1748. Podobowce (Podoboweć) Cerkiew św. Mikołaja, XVII w. Studene Niżne (Nyżnij Studenyj) Cerkiew Zwiastowania NMP, 1820. Studene Wyżnę (Werchnij Studenyj) Cerkiew św. Mikołaja, 1804. Sucha (Suchyj) Cerkiew św. Jana Chrzciciela, ok. 1700. Swalawa Cerkiew św. Mikołaja, 1588/1759. Krajoznawcze, Szewczenka 4 (=3133/ 21462, 22767). Wołowiec Cerkiew Opieki Matki Boskiej, 1792. Wyszka Cerkiew św. Michała, ok. 1700. \ie 1:100 000 Arkusze: 125, 144, \, 165, 183, 184, 203. 1:200 000 Ukrajinśki Karpaty '¦aipatsln obłast' (2000). 0 000 Pikuj (WIG); razem ark. how ',WIG); w reedycji mapy ¦v - na odwrocie austriacki / \<:inever (tj. arkusz na po-zowa); w reedycji mapy \ odwrocie austriacki ark. 'tj. arkusz na zachód od \wca wszystkich map y/www.rewasz.com.pl/ dex.html). '^karpacka oraz Kar-\ Świdowiec, Czar-TR-Kartografia. iii n.p.m.). Trzeci co do , masyw Bieszczadów, w partii .^żytowej pokryty połoniną. Wejście: ze Szczerbowiec (Szczerboweć), na drodze Użok-Zdeniowa i dalej przez Paszkowce. Połonina Równa (1482 m n.p.m.). Drugi co do wysokości masyw Bieszczadów. Wejście z Bukowca (Bukiwćowe) przez Holicę Lu-tańską (1376 m n.p.m.). Partia szczytowa Połoniny Równej to wielka płaszczyzna, długa na 3 łon, z kotłami skalnymi od północy. Są tu jeszcze szczątki sowieckiej stacji radarowej. Pikuj (Huśla, 1405 m n.p.m.). Dzięki odosobnieniu najlepsza panorama w Bieszczadach. Wejście z Bilaszowic (Biłasowycia) -8 km. Na charakterystycznym stożku obelisk pamięci Iwana Franki oraz zniszczony słupek graniczny. Stoh (1679 m n.p.m.). Najwyższy szczyt Bieszczadów, w paśmie Borżawy. Powyżej Ciekawą konstrukcją są nieczynne dziś klauzy, zwane tak od nazwiska pomysłodawcy. Klauza jest zbiornikiem wodnym, zakładanym możliwie blisko źródeł potoku, służącym do spławiania drewna w specyficzny sposób. Klauzę zamykano jazem zwanym hat', umożliwiającym kierowanie poziomem wód w danym cieku. Wyrąbane drewno gromadzono w klauzie i spławiano na sztucznie wywołanej fali powodziowej. -O > CD n N O- 227 < a. -O Dl 1200 m rozpoczyna się rozległa połonina porośnięta kosodrzewiną. Stoh ma trzy wierzchołki, z których środkowy jest najwyższy. Ze szczytu rozciąga się wspaniała panorama leżącej 1500 m niżej Wielkiej Niziny Węgierskiej. Kopulasta stacja radarowa na górze jest obecnie swoistą atrakcją turystyczną, ze względu na niezwykłą akustykę wnętrza. Wejścia: I. z Wołowca przez Płaj (1334 m n.p.m.; ze stacją TV) i Wielki Wierch [1598 m n.p.m.); łącznie 17 km II. Kaisersteig (Cesarska ścieżka), wytyczone w połowie XIX w. dla Franciszka Józefa, zaczyna się koło dawnej wsi Osa (ob. przystanek koi. 1662 łon) i biegnie przez buczyny na połoninę Skalanka, a stamtąd przez Zdeniową (1367 m n.p.m.) na szczyt. Bratkowska (Bratkiwśka, 1792 m n.p.m.). Najwyższy szczyt zaliczanej do Gorganów Połoniny Czarnej. Panorama, okopy z okresu I wojny światowej. Wejścia: I. z Bystryci (Rafajłowej) idzie się dolinami Bystrzycy i Dumińca, a następnie wododziałem Gro-pieńca i Bratkowca (14 km}; II. z Bystryci (Rafajłowej) doliną Riczki (16 km); III. z la-sinia przez Steryszorę; IV. z przełęczy Okolę. Steryszora (Czarna Klewa, 1724 m n.p.m.). Wysoka góra na wschodnim krańcu Połoniny Czarnej (Gorgany). Wejścia: I. z Bystryci (Rafajłowej) przez Bratkowska (18 łon); II. z fasinia przez Czorną Tisę (d. Pod Pn harskim) i Czarny Gruń (15 km). Bliźnica (1883 m n.p.m.). Najw-Świdowca Wejścia I •*' stoku n^1 f Pit Ja ¦...¦•¦.; wk - .-..¦¦ nęl ; V,r ca, k "¦¦; >' zbocz. .,.;-¦*. -''J doliną rv%CsO '""'' ¦ '¦"' ' (21 km, '"'" ' ¦,',.',..¦. Pietroszu ... ¦¦ ły ¦' vV Marmaro ^'' „.>,~:\\v^L';-' Trzeba m, 1.1; " ,, ;V C ' nicznej [zas Pop Iwan IV W Karpatach .-^cnysiok należy do Uk. . ujścia: I. strony wm Bogdan i doliną Kwaśnego Potoku; II. z lir buszy doliną Białego Potoku. Trzeba min przepustkę ze strażnicy granicznej [zastawał w Bogdanie. Bukowina , \\i- 228 44 r. do Ukrainy, \ Bukowiny (ukr. ?BHHa; rum. Buto2 i 938,5 tys. >LZf wraz z północ-Besarabii odrębny ¦ iiwód czerniowiecki. Jego granice ul nocne, zachodnie i wschodnie za-Imwują przedwojenny przebieg gra-ir międzypaństwowych. Kraina, ¦ wiana legendą harmonijnego tygla ¦ paniale komponujących się kultur: u mińskiej, ukraińskiej, żydowskiej, irmieckiej i polskiej, po tragicznych .•cmianach dziejowych stała się bar- lej jednolita narodowościowo, a nie-inre ze wspólnot znikły niemal zu- Inie. Ale warto tu przyjechać, bo to i ląż miejsce niepowtarzalne. ()bwód czerniowiecki można po- iclić na część zachodnią i wschod-¦i.|. Zachodnią zajmują Karpaty z pa-iiitm Beskidów Pokucko-Bukowiń-.ich na północy oraz na granicy Rumunią z Połoninami Czywczyń-I i mi i północnymi skrawkami Ob- vn Bukowińskich. Cześć wschodnią icjmuje Wyżyna Mołdawska sięgają-i jaru Dniestru i wznosząca się po-id 500 m n.p.m. (Wzgórza Chocimiu;). Są również dwie strefy krajobra-iwe: górzysty zachód porastają (tam, l.-.ie nie uprawia się ziemi) lasy \ierkowe i bukowe, a rolniczy step i wschodzie czasami urozmaicają i lirowy. Bukowinę przecinają dwie główne rzeki: Seret i Prut, a granice wyznaczają Czeremosz i Dniestr. Panuje klimat umiarkowanie kontynentalny, łagodny. Średnia temperatura stycznia waha się od -5°C (Chocim) do -8°C (Selatyn), a lipca od +16°C (Selatyn) do +20°C (Chocim). W starożytności Bukowinę zamieszkiwali Dakowie. Od wczesnego średniowiecza napływali tu Słowianie. W X i XI w. kontrolowała ją Ruś Kijowska, w XII i XIII w. Księstwo Halickie i Halicko-Wołyńskie. W XIV w. należała do Mołdawii (była zatem przez dłuższy czas lennem pol- ¦ Czerniowce Patac Metropolitów Bukowińskich. Śródmieście z II pot. XIX i pierwszych dekad XX w. • Chocim Twierdza-świadek triumfów Rzeczypospolitej, z niepowtarzalnym widokiem na jar Dniestru. 7? O g J 229 o 230 ni). Potem znalazła się w orbicie ¦!vwów tureckich. W czasach ja- I li niskich, szczególnie w okresie niiwania Jana Olbrachta, napływali osadnicy polscy, co dało krainie ino Kresów Jagiellońskich. I 775 r. Turcja odstąpiła Bukowinę •. starostwa chocimskiego) Austrii, ni a połączyła ją z Galicją, co przez ¦ IX stulecie owocowało kolejną falą klnictwa polskiego. W 1812 r. Ro-i.i, po zwycięstwie nad Turcją, otrzy-n.ila Chocim. Od 1849 r. austriacka Hukowina stanowiła odrębny kraj komuny, księstwo z własnym niebie-iko-czerwonym sztandarem. Rozwój Kospodarczy wydatnie przyspieszyła budowa linii kolejowych Lwów-Jassy 11866-1869) i Czerniowce-Nowosieli-cit-Żmerynka (1884-1894). W 1910 r. ustrój uregulowano tzw. ugodą buko-wińską, tworzącą wielonarodowy system parlamentarny. Po upadku Austro-Węgier powstał lokalny rząd ukraiński z prezydentem Bukowiny Omelianem Popowyczem. Po 1918 r. cała Bukowina przypadła Rumunii. W 1940 r. ZSRR, za zgodą III Rzeszy, wymusił na rządzie rumuńskim zrzeczenie się północnej części Bukowiny. W latach 1941- 1944 terytoria te ponownie znalazły się pod kontro-\ą Bukaresztu. W 1945 r. przywrócono granicę ustaloną po aneksji w 1940 r. Kwestia bukowińska powróciła po uniezależnieniu się Ukrainy i Rumunii od Moskwy. Bukareszt długo odmawiał uznania granicy z 1940 r. Sprawę załatwił dopiero dwustronny traktat rumuńsko-ukraiński potrzebny Rumunom do korzystnego rozpatrzenia wniosku o przyjęcie do NATO. Uwagę Europy na Bukowinę zwracała niezwykła mieszanka ludnościowa. Wedle danych z 1910 r. (dla 9 powiatów na północy, czyli mniej więcej w dzisiejszych granicach) Ukraińcy stanowili 55%, Rumuni 19%, Żydzi 15%, Polacy 6%, Niemcy 5%, i Rosjanie 0,5% mieszkańców. W okolicy Rarańczy mieszkało kilka tysięcy Węgrów (1,3%), a w powiecie Storożyniec także Czesi i Słowacy (0,1%) pracujący w tamtejszych hutach szkła. Spotykało się rodziny ormiańskie. Koczowali wreszcie Cyganie (0,3%). Pod względem liczby narodowości Bukowina zajmowała pierwsze miejsce wśród krajów Austro-Węgier. Niejednolite było także należące do Rosji (do 1918 r.) starostwo chocimskie. W 1897 r. Ukraińcy stanowili tu 53,2%, Rumuni 23,8%, Żydzi 15,6%, Rosjanie 5,8% i Niemcy 0,2% ludności. Strukturę tę zmieniła II wojna światowa. Zginęła połowa Żydów, a niemal cała reszta w wielkiej fali emigracyjnej udała się w 1989 r. do Izraela. Niemcy wyjechali do ojczyzny w 1940 i 1989 r. Obecnie ludność Bukowiny składa się w 70,8% z Ukraińców, w 19,7% z Rumunów, w 6,7% z Rosjan, w 1,7% z Żydów i w 0,5% z Polaków (4,7 tys.). W czasach ZSRR napłynęli tu przybysze z Azji. Mieszkają tu m.in. Uzbekowie, Baszkirowie, Czu-wasze, Tadżykowie, a nawet Koreańczycy. Obszary z przewagą Rumunów to przede wszystkim okolice Nowo-sielicy, Herki oraz Hliboki. Inaczej niż w Galicji czy na Zakarpaciu i Ukraińcy, i Rumuni należą do cerkwi prawosławnej. •O; ,?€!¦: •259 tys. mieszkańców •«372 (nr. 6-cyfrowe), s3722 (nr. 5-cyfrowe) „Miasto, gdzie wolny dzień zaczynał się od Schuberta, a kończył pojedynkiem. Miasto w pół drogi między Kijowem i Bukaresztem, między Krakowem i Odessą - było niepisaną stolicą Europy, gdzie śpiewały najpiękniejsze soprany koloraturowe, woźnice sprzeczali się o Karla Krausa, chodniki zamiatano bukietami róż, a księgarń było więcej niż kawiarń. Miasto niekończącej się intelektualnej dyskusji, rankiem zaczynającej się od nowej teorii estetyki, wieczorem - już zupełnie obalonej. Miasto, gdzie psy nazy- O 5 s n id 231 w w M Czerniowce BUKOWINA I rffTiillili «"" H.ORECZA 1 Ratusz 2 Bank Państwowy 3 Teatr 4 Patac Metropolitów Bukowińskich 5 Muzeum Krajoznawcze 6 Sobór Katedralny Świętego Ducha 7 Cerkiew ormiańska 8 Cerkiew Zaśnięcia NMP 9 Sobór św. Mikołaja 10 Cerkiew św. Mikołaja 11 Kościół Serca Jezusowego 12 Dom Niemiecki 13 Dom Polski 14 Kościói Podwyższenia Krzyża Świętego 15 Synagoga Beniamina 16 Kirkut w w VNiw\o>ina i o o c N U c trc dok, łusz, ł 234 Równe, Łow- ka, Tarm Użhorod, Żytomierz . Bahryniwka, Białokiernic .i& Krynycia), Chocim, DawyOiwka, Hilcza, Hliboka (23 dziennie), Horbowce, Hrusziwka, Iwanowce, Jabłunicia, Kamionka, Ka-rapczów, Kelmenci, Korcziwci, Kra-snoszora, Kułykiwka, Łukowycia (10 dziennie), Mołodia (41 dziennie), Myhowe, Niżne Synywci, Nowodni-strowśk, Petrasziwka, Putyła, Roso-szany, Sokiriany, Szypot, Wala Kuź-myna, Werchni Petriwci, Wyżnica (14 dziennie). Miasto zajmuje duży obszar, ale ma przejrzysty plan. Część historyczna leży na prawym brzegu Prutu, a na lewym przedmieście Sadogóra (Sadho-ra), które niegdyś tworzyło odrębne miasto znane jako jeden z największych żydowskich ośrodków religijnych na świecie. Śródmieście skupia się wokół długiego pasa wzdłuż ul. Hołownoji. Jej zbieg z Ruśkoji wyznacza środek miasta - Centralna płoszcza. Równoległa do Hołownoji ul. Kobylanśkoji pełni rolę deptaka. Założono przy nim większość restauracji i eleganckich sklepów. Na zwiedzanie warto zarezerwować co najmniej jeden dzień. (Hołowna 141; s585626; bc- ,net, www.hotel.cv.ua). Je- V, dwójka 89 hrn, iufci tsyć tani, wygodny i dogod' głównej ulicy. Dojazd «(>¦ '22483, 20848). Za je-75 hrn, za dwójkę :„ V227 hm. Niegdy- iracja. liowcach 11 > +yst (Czerwo , 1*43911, 439101 .iosz (Komarowa 13a, , 48400), daleko na połudnu ^.entrum. Wybór lokali, jak na tak eleganckii1 miasto, jest zaskakująco skromny. Bar-korczma Kolesa (Kobylanśkoji 6; cocl. 11.00-23.00). Ceny 5-15 hrn. Kuchnia Im culska, wino i piwo z beczki. Czerniwczanka (Kobylanśkoji 11; h2586 1 codz. 12.00-23.00 z przerwą 16.00-18.0d'1 Tania restauracja z pozbawionym wyra; u menu i schyłkowosocjalistyczną atmosfcr.i Mahija Kawy (Kobylanśkoji 42). Ceny dn 10 hrn. Świetna kawa na wiele sposobów ponadto w menu są wszystkie dyżurne p< > trawy (pielmienie, kanapki itp.). Perenkuta (Hołowna 65). Niskiej klasy rest;n racja, ale w karcie potrawy charakterystyce dla kuchni rumuńskiej: mamatyga (4 hm smaczne mięso po bukowińsku (4 hrn). Pizza Bar (Hołowna 77). Popularny bar sal.u kowy, także z pizzą, omletami i sniac i kawą. Dobre miejsce na śniadanie. Retro (Szołom-Alejchema 1). Bardzo ładni, urządzona w duchu secesji. Inne restauracje: Berlin (Szkilna 1), Dnister (Ołeksandra Dobroho 2), Ew-ropejśkyj (Teatralna pł. 3), Grawis (Zańkowećkoji 11), Karpaty (Peremu hy 16), Lube (Poletajewa 12), Strihr (Hołowna 4), Watra (Kobylanśkoji 5) Apteki Centralna (Piwdenno-Okrużna .U, h43398), Farm-Inwest (Ruska 10; b268,(k. pn.-pt. 8.00-20.00, sb.-nd. 9.00-17.01)1 ibylanśkoji 20 (całą dobę), Kobylanśko- 43 (dziecięca; pn.-sb. 8.30-20.00, I 9.00-16.00), prospekt Nezateżnosti 91a nł! 126), Zańkowećkoji 10 (s21823). f.uiki Bukowyna (Betowena 5), Nacionalnyj i", nik Ukrajiny (Centralna pł. 3). "iiira podróży, agencje turystyczne Bu--wyna (Hołowna 184; w43910), Czere-niisz (Komarowa 13a; tt48777). 1'nczta Główna (Chudiakowa 6; w26654). ¦ ilikliniki Miejska dziecięca (prospekt Neza-i ..nosti 109a), obwodowa (Bukowynś-i,i 4a). Przychodnie Dziecięca (Bukowynśka 4), obwodowa kliniczna (Hołowna 137), pogotowia ratunkowego (Musorhśkoho 8). l.iksówkis585058. i isada na lewym brzegu Prutu istnia-l.i już w XII w. Pierwsza wzmianka ii miasteczku na prawym brzegu (na u-renie dzisiejszego śródmieścia) po-i liodzi z 1408 r. Oba należały do Moł-ilawii. Stanowiły komorę celną na ./laku handlowym Polska-Mołdawia. W 1514 r. wraz z całym krajem popa-illy aż do 1769 r. w zależność od Tur-rji. Trudno mówić w tym okresie o nadzwyczajnej roli Czerniowiec, skoro jeszcze w 1762 r. liczba mieszkańców nie sięgała tysiąca. W 1774 r, zgodnie z traktatem w Kiicuk-Kainar-dżi Czerniowce znalazły się w granicach Austrii. Od 1779 r. pełniły rolę administracyjnego centrum okręgu bukowińskiego w obrębie Galicji. W 1849 r. zostały stolicą odrębnego kraju koronnego, Bukowiny. Od 1866 r. przyłączone do europejskiej sieci kolejowej, co korzystnie wpłynęło na rozwój miasta. W 1866 r. wielki pożar wypalił śródmieście, co dało pole do jego odbudowy w zupełnie nowym, stołecz-no-wiedeńskim stylu. Czerniowce odgrywały też istotną rolę jako siedziba biskupów prawosławnych. W 1875 r. zostały stolicą metropolii cerkwi autokefalicznej. W XIX w. napłynęła duża grupa ludności niemieckojęzycznej. W 1875 r. powstał niemiecki uni- wersytet. W okresie I wojny światowej, od 1916 r. okupowały Czerniowce wojska rosyjskie. Przez półtora roku miasto było obiektem ciężkich walk na linii frontu. Od 11 XI 1918 r. należały do Rumunii. W czasie rządów rumuńskich liczba mieszkańców wzrosła z 86 tys. do 111 tys. W czerwcu 1940 r. anektowane przez ZSRR i przemianowane na Czernowice (ukr. Czernowyci). Pierwotnie nie miało tu być nawet obwodu, tylko stolica rejonu. 6 VII 1941 r. powróciły do Rumuni, ale wraz z odwróceniem się losów wojny 29 III 1944 r. miasto ponownie przyłączono do ZSRR (tym razem pod historyczną nazwą). Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę usunięto sowieckie nazewnictwo. Zaczęto również mocno akcentować stołeczny i wielokulturowy charakter Czerniowiec. Najbardziej znaną na świecie postacią z Czerniowiec był zapewne Paul Celan (1920-1970), określany w encyklopediach jako „niemieckojęzyczny poeta i tłumacz". Celan urodził się w Czerniowcach jako Paul Anczel. W 1948 r. wyjechał do Paryża. Jest często porównywany z Franzem Kafką. Mimo skrajnego nowatorstwa, poezja Celana jest łączona z Czerniowcami. Mówi się np., że przesiąkł w młodości chasydzką mistyką rozwijaną wokół dworu cadyka w Sadogórze. O n N a> 3 o' § n Śródmieście Czerniowiec stanowi nieporównywalny z innymi miastami Ukrainy kompleks architektury z II poł. XIX w. i pierwszych dekad XX w. Dodatkowo uzupełnia go kilka efektownych pamiątek z epoki rumuńskiej. Uderza wysoki poziom projektów i wykonania poszczególnych gmachów godnych niejednej stolicy państwa. Ścisłe śródmieście wyznacza Centralna płoszcza z ratuszem (ratusza, paiyma; Centralna pł. 1), wzniesionym wedle projektu A. Mikulicza w latach 1843-1847. Tu także można 235 236 obejrzeć gmach B; (Budynok derżb? 6aHKy; Centralr 1878. Ulice T niejsza w mif dzą na pl ' , gmachem pł. 1). Zb 1905 v syjn> rejśkyj iit - ¦' HapOflHHH flIM; ł. ' ,., w 1908 r. wedle piŁ dowskiego. Ponownie m^ cje żydowskie. Po jego prawej wznosi się monumentalny konsttu tywistyczny Rumuński Pałac Narodowy (Rumunśkyj nacionalnyj pałac, PyiuyHCbKHH HaijioHajibHHH najiaij; Teatralna pł.) z 1938 r., projektu czołowego architekta rumuńskiego łona Nanescu. Dziś jest to Dom Oficera. Po drugiej stronie placu można obejrzeć zdobione fasady Izby Handlowo--Rzemieślniczej (Torhowo-remisny-cza pałata, Toprowo-peMicHHia najiaTa; Teatralna pł. 4), teraz oddane Akademii Medycznej. Z tyłu placu (za Teatrem), na rogu ulic Szillera i Łesi Ukrajinky, podziw budzi znakomita modernistyczna narożna budowla Te-atru Żydowskiego (Jewrejśkyj teatr, GBpeHcbKHfi Tearp) z 1897 r. Warto z Teatralnoji pł. pójść ul. Uniwersytetśką aż do jej końca. Stoi tu najbardziej efektowny zabytek Czerniowiec Pałac Metropolitów Bu-kowińskich (Pałac Bukowynśkych Mytropołytiw, ITajiaii EyKOBHHCbKnx MnTponojiHTiB; Kociubynśkoho 2), zwany potocznie „Rezydencją". Zbudował ją w latach 1864-1882 czeski architekt J. Hlavka dla metropolii pra-, 'isławnej. Na pałac składają się trą M: główny i dwa boczne, zam>| -trzeń wewnętrznego dzid "• gościnny po drugid Uniwersytećk(l ">s II wojnl .orzydli tiek za| wy wschń ^a się równi j iieścia. Szcz /lanśkoji, pr: <; , .turą z przeło o odwiedzić Mu ^ze (Krajeznaw ¦< Ako)i 28; s24 ?> , /O, zamkn. śr.), aby; ",t(i, . .¦¦ kolekcje etnograficznj KeHHji HecHoro XpecTa; Betchowena 2 - na rogu Ho-łownoji), wzniesiony 1787-1793, odbudowany po pożarze w 1866 r. Miejscowych Żydów spotkać można w synagodze Beniamina (synaho-ha, ciiHarora; Kobyłyci 53). Zbudowali ją w 1923 r. chasydzi z Sadogóry. Oprócz niej są w Czerniowcach trzy -zamknięte bądź przeznaczone na inne cele - bóżnice. Na przykład kino Czerniwci to przebudowana, niegdyś jedna z najefektowniejszych budowli miasta - synagoga Tempel (synahoha Templ, CHHarora TeMiuib; Uniwersytecka 10, na rogu Watutina) z 1877 r., projektu J. Zachariasiewicza. Uczęszczał do niej młody Paul Celan. Dawna Wielka Synagoga (Barbiusa 39), powstała przed przed 1850 r., mieści fabrykę mebli). Trzecia synagoga (Mic-kewycza 8) pochodząca z około 1900 r. została przebudowana na salę sportową. Pomnikiem bogactwa kultur miasta jest cmentarz miejski (miśke kłado-wyszcze, inicbice KjiaaoBume; Zełena). Zachowało się tu wiele pięknych grobów polskich, m.in. Antoniego Kochanowskiego, w latach 1866-1874 i 1887-1905 burmistrza Czerniowiec. Opisane tu budowle nie wyczerpują listy zabytków. Zachowało się kilkadziesiąt obiektów mniejszej wagi, secesyjnych hoteli, kamienic czy budowli użyteczności publicznej. Można odnaleźć je dzięki świetnej panoramicznej mapie ukraińsko-angielskiej „Czerniwci. Kartoschema centralnoji czastyny mista - sketch-map of the city centre", do nabycia w tutejszych księgarniach. Warto także wybrać się na przedmieście Horecza. Stoi tu, należąca do monastyru prawosławnego, pochodząca z 1767 r. barokowa świątynia--forteca, cerkiew Narodzenia Bogurodzicy (Cerkwa Rizdwa Bohorodyci, uepKBa Pi3ABa Eoropcwmi; Trojaniwś-ka 1). Zachowały się elementy dekoracji wnętrza (freski) z XVIII w. oraz dzwonnica. Godna uwagi jest również drewniana cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego (Woznesenśka cerkwa, Bo3HeceHCbKa iiepKBa; Boryspilśka 13) z końca XVII w. W Sadogórze, na lewym brzegu Prutu, zachował się dawny pałac cadyka Izraela Friedmana (Morisa Tore-za 192), dzisiaj zajęty przez fabrykę. Znaczenie tego miejsca dla chasyda jest niemal nie do opisania. Słowo „Sadogóra" (w jidysz „Sadoger") budzi podobne emocje jak u chrześcijanina np. „Kana Galilejska". Rangę wielkiego żydowskiego ośrodka religijnego c O -<- *>.,.*-;-'. T c uzyskała Sadogóra w 1840 r. Osiadł tu wtedy cadyk Izrael Friedman z Różyna (1779-1851), wielki przywódca duchów *iv także z zamiłowania do przet ' ^v. Budowla z 1842 r. naś' ,; -^nackie z Po- do' ' działać W latacn sków odkryto p*. niu (na lewo od wejsu się, że freski pokrywają cai^ i cerkwi. Co ciekawe, wedle najiiu i- szych badań, freski te naśladują malo- widła z kaplicy Świętej Trójcy w Lublinie. Podobnie jak i opisana poniżej cerkiew w Toporowcach, świątynię łu-żańską wiąże się nie z budownictwem ukraińskim, lecz mołdawskim - z cerkwiami w Radowcach i Blineji. W miasteczku stoi jeszcze jeden cenny zabytek - drewniana cmentarna cer-'¦¦w Zbawiciela (Spasiwśka cerkwa, ¦¦¦> uepKBa) z końca XVII w. "^erniowiec pociągiem ktryczką) - 10 par .ołomyi, Iwano-Fran- szti, Wyżnicy. Kursuj ;| .;';- usy i marszrutki. mec warto się wybrać do od-o 12 km na północny miasta Rarańcza (ukr. Rid-PiAKiBui) przy drodze lokalnej A (Czerniowce-Nedobojiwci). icowość wsławiła się dwoma bi-mi II Brygady Karpackiej Legiony W pierwszej 17 VI 1915 r. Polacy dparli atak rosyjski. W drugiej 14 II 1918 r. na wieść o zawarciu pokoju brzeskiego zbuntowana brygada z gen. Józefem Hallerem, walcząc z Austriakami, przedarła się na rosyjską stronę frontu, do wojsk gen. Dowbór-Mu-śnickiego. Pamiątką „boju pod Rarań- 238 ;. Podobnie, jak i wypadku Zakarpacia, na urzędową siatkę nazw miejscowych nakładają się inne, używane przez mniejszości narodowe. Czerniwcy (Czerniowce) to po rumuńsku - Cernauti, Berehomet - Berkomete pe Siret, Biła Krynycia - Fontina Alba, Hłyboka - Adancata, Karapcziw - Carapciu pe Siret, Krasnoilśk - Crasna llschi (ale i Crasna Put-nei), Łukiwci - Lucavatul, Nowosetycjia - Noua Sulita, Putyła - Putilla, Sadhora - Sada-gura, Storożyneć - StorojineJ, Ust'-Putyła - Gura-Putilei, Waszkiwci - Vascauji, Wyżny-cia - Vijnija, Zastawna -Zastavna. Dla bukowińskiego Niemca czy Austriaka nomenklatura ta będzie wyglądać tak: Czernowitz, Berhometh, Hliboka, Karapcziu, Krasna-Putna, Lukawetz am Sereth, Nowosielitza, Putilla, Sadagora, Storozynetz, Uscie Putilla, Waschkoutz, Wiznitz, Zastawna. Nazewnictwo jidysz jest bardzo podobne do niemieckiego, choć są różnice: jest np. Sadoger i Wyżnie. Są także tradycyjne nazwy polskie: Czerniowce, Nowosielica, Uście Putyłowskie, Sadogóra (lub Sadagora), Storo-żyniec, Waszkowce, Wyżnica, Zastawna oraz nazwy praktycznie wszystkich wsi dzisiejszej części ukraińskiej. t .•.;)" jest zachowany na miejscowym i mentarzu obelisk z 1932 r. 4 km dalej przy tej samej drodze le- i Toporowce (ukr. Toporiwci, Tono- i¦mni). Znane są z cerkwi św. Eliasza lllinśka cerkwa, LiniHCbKa uepKBa) I 560 r., drugiej pod względem wieku na Bukowinie. Jest to być może naj- liardziej na północ wysunięty zabytek i uiłdawskiego budownictwa sakralne-i,ii. Duże wrażenie robią potężne ściany budowli mające tylko po jednym 11 icwielkim okienku po każdej stronie. loporowce mają jeszcze jedną „archa-uzną" atrakcję. To podobno jedyna niż wieś na Bukowinie, gdzie kobiety ilu ślubu wkładają tzw. coda, podobną i li i barwnego pióropusza wiązankę . kobylego ogona. Dojazd do obu miejscowości autobusem lokalnym z Czerniowiec ze stacji nr 2 (ul. Fastiwśka) lub z Nowo-sielicy, ewentualnie marszrutką Z Czerniowiec. •11,7 tys. mieszkańców Świadek triumfów militarnych Rzeczypospolitej, Chocim (ukr. Chotyn, Xothh, rum. Hotin), jest dziś małym podupadłym miasteczkiem nad Dnie-strem na trasie Czerniowce-Kamie-niec Podolski. Do Chocimia można dojechać tylko autobusem (ok. 13 kursów dziennie) z Czerniowiec w kierunkach: Chmiel-nicki, Chocim, Czemerowce, Duna-lowce, Horodok, Kamieniec Podolski, Kijów, Krasiłów, Szepietówka; z Kamieńca Podolskiego - na Czerniowce. Noclegi oferuje hotel Olimp (Juwi-tejna 75; ct13612; dwójka 25 hrn), toaleta na korytarzu. C Chocim istniał już w X w. i przez kolejne stulecia należał do księstw: Ki-lowskiego, Wołyńskiego, Halicko-Włodzimierskiego, Mołdawii, Turcji i Polski. Od poł. XII w. stał tu kamienny zamek, w następnych stuleciach rozbudowywany i umacniany (m.in. w latach 1540-1544). W 1615 r. Chocim zdobyli Polacy. W 1621 r. obóz warowny obroniły przed stutysięczną armią turecką sułtana Osmana II wojska polskie pod wodzą hetmana Jana Karola Chodkiewicza (25 tys. żołnierzy) oraz oddziały kozackie hetmana Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego (20 tys. żołnierzy). Zawarty po zwycięstwie rozejm ustalał granicę polsko--turecką na Dniestrze, ale Chocim dostał się w ręce hospodarów mołdawskich, de facto Turkom. W 1673 r. Jan Sobieski, wówczas jeszcze hetman, odniósł kolejne wielkie zwycięstwo (tzw. victoria chocimska), zdobywając twierdzę bronioną przez Husseina-ba-szę. Z 30 tys. Turków przeżyło ledwie kilka tysięcy. Niebawem Sobieski otrzymał koronę królewską. Poza znaczeniem militarnym mia- J2 sto było ważnym ośrodkiem handlo- n wym, przystankiem na szlaku z ziem 2 Rzeczypospolitej do posiadłości impe- — rium osmańskiego. Okres prosperity ^ rozpoczął się w poł. XVI w. - wtedy ____ hospodar mołdawski Aleksander IV Lapusneanu zniósł konkurencyjne :x jarmarki - a zakończył się po 1672 r., n gdy nadzór nad handlem przez grani- g' cę na Dniestrze przejęli od Mołda-wian Turcy. W 1775 r. Turcja odstąpiła Bukowinę Austrii, ale bez starostwa chocimskiego, które w 1812 r. włączono do Rosji. Twierdzę ostatecznie zlikwidowano w 1856 r. Chocim, w listopadzie 1918 r. połączony z Bukowiną i włączony do Rumunii, został latem 1940 r. anektowany przez Sowietów. Wielką atrakcją Chocimia jest zamek zwany fortecą (Chotynśka forte-cia, XoTHHCbiopTeiia; Forteczna), główne założenie dawnej twierdzy. Aby tu dotrzeć, należy znaleźć krzyżującą się z drogą Kamieniec Podol-ski-Czerniowce ul. Sahajdacznoho, 239 I aStępnie pójść nią do ul. Fortecz- a ^ (na tabliczkach jest nazwa rosyj- ksL- f>rieP0StnaJa)i łącznie 1,7 tys. m. „ i.ta za wejście pobierana jest na i ijigu (0,50 hrn). Zachowały się cr jjienty pierwszego zamlcu 1 XIII w., rozbudów z II poi. 1 XV w. oraz z lat *n zatem obej- '-'ch wła- r irni- latach iii^ prace re- ouj(facyjne, m.in. poiŁ nowe da-, v baszt, dobudowano część murów jjcu komendanta, koszar i kaplicy, Pobudowano bramy. Na teren łl iffdzy można wjechać samocho-, ą. Jest tu też kawiarenka Kafe-Bai P scia. Widok z twierdzy na „^estr należy do najpiękniejszych Ukrainie. Można także zajrzeć do Muzeum Historyczno-Rewolucyjnego (Po-krowśka 17; n213 73). ¦\ I H OKIERNICA •9,8 tys. mieszkańców Głównym miasteczkiem między Czerniowcami a granicą rumuńską jest Hliboka (ukr. Hłyboka, rum. Adancata). W historii Polski zapisało :- jako miejsce klęski z Wołochami ja Olbrachta (1497) - „za kró- .achta wyginęła szlachta". We- jejscowej legendy zwycięzca bi- hospodar mołdawski Stefan jki, zaprzągł 20 tys. polskich jeń- if do pługów, kazał im zaorać iwawione pole bitwy i zasadzić las. Tak powstała Czerwona Dąbrowa .(Czerwona Dibrowa), rzeczywiście na północny wschód od Hliboki. Samo miasteczko nie jest ciekawe, ale zapewnia połączenia kolejowe z Czerniowcami, Waduł Siret, Bereho-metem, Storożyńcem i Meżyriczio oraz autobusowe z Czerniowcami (co najmniej 20 kursów dziennie). Możn;t się tu przesiąść do odległej o 12 km Białokiernicy. Jedną z oryginalniej szych atrakcji turystycznych Bukowiny jest Biało-kiernłca (ukr. Biła Rrynycia, rum Fontina Alba). Mieszka tu od końcu XVIII w. duża grupa rosyjskich staro obrzędowców tzw. Lipowanów. Owi emigranci religijni uzyskali od cesai. i Franciszka Józefa własną diecezję z In skupami tytularnymi dla całej Rosn Po 1862 r. hierarchia białokrynii:ki działała także w macierzystym krain (jbiety mieszkające na Bukowinie znane były z urody. Osobliwie postąpi) MieczysIdW^ powieź, który w swoim przewodniku uczynił z nich atrakcję turystyczną: „Rumuni o< jioH,nopa); ra-disz z ok. 1905 r. Oddzielną atrakcją ust założony w 1912 r. ogród botaniczny (dendropark, flemponapic) o po-Mcrzchni 10,5 ha. W rejonie Storo-vnca mieszkają Rumuni, przetrwała ikze do dziś jedna wieś polska - Sta-i.i Huta Krasna (Stara Krasnoszora) "lo Krasnojilśka. Dojazd do Storożyńca z Czernione autobusem lokalnym ze stacji nr 4 (ul. Storożynećka 194), maiszrut-ką lub pociągiem (2 dziennie). •5,6 tys. mieszkańców Główny ośrodek zachodniej, górskiej części Bukowiny, Wyżnica (ukr. Wy-żnycia, Bickhhuh; rum. Vijni{a) leży nad Czeremoszem. Jest ośrodkiem tzw. Hucułów Bukowińskich (zamieszkujących rejon Wyżnicy i Puty-ły). Odnotowana pod koniec XIV w. jako „Gródek nad Czeremoszem". W 1767 r. uzyskała przywilej targowy na cztery jarmarki rocznie, ale rozwijać zaczęła się w czasach austriackich. W latach 1790-1812 uregulowano Czeremosz, co umożliwiło wyrąb drewna i jego spław na wielką skalę. Było to miasteczko niemal czysto żydowskie (85-90% mieszkańców). Stanowiło chasydzki ośrodek religijny (dynastia Kosow-Wy-żnic). W 1867 r. uzyskała prawa miejskie. Z Polską wiążą ją dwa wy-darzenia. W 1824 r. urodził się tu Ju-liusz Kossak, późniejszy znany ma-larz. W nocy z 17 na 18 września to tędy, a nie przez Zaleszczyki, Rząd Rzeczypospolitej udał się na wy-chodźstwo. Głównym zabytkiem Wyżnicy jest synagoga z końca XVIII w., obecnie zmieniona w dom kultury. Na przedmieściu Riwnia można obejrzeć drewnianą cerkiew św. Dymitra (Swiato-Dmytriwśka cerkwa, CBaTo-flMHTpiBCbKa uepKBa), wzniesioną w I poł. XIX w., o trzech kopułach, reprezentującą architekturę charakterystyczną dla tutejszych obszarów górskich. W Wyżnicy działa jedyna na Bukowinie turbaza Czeremosz (na przedmieściu Riwnia, przy ujściu Wyżenki do Czeremoszu). Dojazd z Czerniowiec autobusami z dworca głównego lub ze stacji nr 3 (ul. Hałyćkij Szlach), marszrutką, także autobusami jadącymi przez Kosów i Kuty. Koleją z Czerniowiec - 2 pary pociągów dziennie. 2 241 f GÓRY Pasma górskie zajmują 20% terytorium ukraińskiej Bukowiny, na południe od linii Wyżnica-Bereho-met-Baniłów-Krasnojilśk. Są to pasma (patrząc od południowego hd) północny skrawek Gór ":"h między Perkałabem -~";ityk, mię- I H ?!¦;¦ /y ,d- ;: jie- la- niż ćza- dości rżenie fikiego ą wBe- i on zaj- zachód /raz pas wzdłuż doliny Czeremoszu. Inne ograniczenia turystyki wynikają z reżimu granicznego. Strefa graniczna zajmuje pas wzdłuż granicy z Rumunią. Za część górską odpowiada strażnica Kałynyczi w dolinie Perka-łabu (ostatnia miejscowość na południe w dolinie Białego Czeremoszu); informacje o przepustkach można uzyskać w OWiR w Putyle. KONI fiA'r /Potiąt. / Nie ma tu niestety takich możliwości jak w „galicyjskich" Karpatach, poprzecinanych południkowymi połączeniami kolejowymi. Są tylko trzy krótkie lokalne linie poprowadzone dolinami rzecznymi do skraju gór. Wadą pociągów jest nieprawdopodobna powolność; prędkość nie przekracza 15-20 km/godz. Linia Waszkowce-Wyżnica (44 km) biegnie w górę doliny Czeremoszu. Zbudowano ją około 1900 r. Co ciekawe, przed wojną miała status międzynarodowy. Sięgała do Kut. Korzystały z niej PKP (pociągi Śniatyń-Ku-ty). Dziś jeżdżą nią tylko pociągi lokalne relacji Czerniowce-Wyżnica, 2 pary dziennie; z Czerniowiec wyjeż- 242 Dobrą ilustracją różnorodności austriackiej Bukowiny może być spis tutejszych urzędników, zamieszony w Hof- und Staats-Handbuch der ósterreichisch-ungarischen Monarchie, rocznik 1876. Obok - zajmujących zazwyczaj wysokie funkcje Austriaków i Niemców, jak Otton Ambros von Rechtenberg, Vincenz Gareiss von Dóllitzsturm, Ludwig Gross-Lemayere von Kleingriinberg, mamy Rumunów - Alexandre Banczeskul, Con-stantin Florę, loan Lupul; Ukraińców-Arthemius Czuntuliak, Wladimir Hankiewicz, Ba-sil Kluczenko; Żydów - Aron Horn, Alex Morgenbesser, Leo Rosenzweig; Węgrów -Orestes Renney von Herszeny, Alexander Rakoczy, Emil Miskolczy; Czechów - Joseph Mrstik, Richard Pribram, Carl Vrba. Są nazwiska wtoskie (Heinrich Pardini), greckie (Louis Logothetti), francuskie (Rudolph Ragette). Niektórych trudno gdzieś przypisać: Johann Kasprzycki von Castenedolo, Gedeon Konstantinowicz von Grekul. Zresztą trudno zgadywać, bo „na oko" niemiecko-wtoski Johann Stefanelli okazuje się docentem katechetyki greckokatolickiej. Nie brakuje także Polaków - Edward Grabowiecki, Edmund Kucharski, Romuald Klimkiewicz, Edmund Wieleżyński. Jest nawet Emil Zygadto-wicz (nie - Zegadłowicz), zatrudniony na stacji telegraficznej w Neu-ltzkany. I ają ok. 9.00 i 21.00. Czas przejaz- ln 2 godz. 35 min. Linia Hliboka-Berhomet (53 km) powstała w 1886 r. Poprowadzona w dolinie Seretu, jako jedyna umożliwia wjazd nieco w interior. Kursują tyłku lokalne pociągi z Czerniowiec do Storożyńca i Berhometu - po jednej parze dziennie, jeden rano, drugi wieczorem. Czas przejazdu 3 godz. 30 min. Linia Karapcziw-Meżyriczia (19 km) to odgałęzienie poprzedniej. Z map może wynikać, że pociąg dojeżdża do lezącego u progu gór Krasnojilśka, ale ostatni 9-kilometrowy odcinek jest n ieczynny. Kursuje jeden pociąg dziennie, na dodatek z Czerniowiec przyjeżdża do celu niemal o pierwszej w nocy. Czas przejazdu Czerniowce-Meżyri-czia wynosi 4 godz. (w linii prostej 40 km). Przystanek końcowy „Meżyri-czia" jest we wsi Czudyn. Autobusy wjeżdżają co prawda w głąb gór, ale jest ich bardzo mało. Głównym węzłem komunikacyjnym są Czerniowce, z których autobusy odjeżdżają do takich miejscowości jak Puty-ła, Szypot czy Wyżnica (14 dziennie). Najwygodniej przyjechać do Wyżnicy lub Putyły i stąd wyruszać dalej lokalnymi autobusami lub okazją. Należy pamiętać, że w dni świąteczne większość kursów jest zawieszona. Przenocować można właściwie tylko na kwaterach prywatnych (10-20 hrn) i w namiotach (bez ograniczeń, z wyjątkiem strefy granicznej, w której przebywanie trzeba uzgodnić z odpowiednią strażnicą graniczną). Przyjęte jest nocowanie w schronach dla drwali i pasterzy. Jedynym schroniskiem jest tuibaza Czeremosz w Wyżnicy-Riwnia. Poniżej podano miejscowości, do których warto dotrzeć oraz znajdujące się w nich, najbardziej godne uwagi zabytki, a także listę map przydatnych podczas wędrówki po górach. Berehomet Cerkiew św. Mikołaja, 1786. Dichtyniec Cerkiew św. Dymitra, 1871. Koniatyn Cerkiew św. Bazylego, 1790. Miliewo Muzeum Krajoznawcze. Putyła Cerkiew św. Mikołaja, 1885. Muzeum pisarza J. Fed'kowycza. Rostoki Cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej, 1846. Sielatyn Cerkiew Narodzenia Matki Boskiej, XVII w. Stara Żadowa Cerkiew św. Michała Archanioła, 1806. Szypot Cerkiew św. Eliasza, 1898. Ust-Putyła Cerkiew św. Paraskewii, 1881. Waszkowce Muzeum ludowego malarza H. Harasa. Wyżenka Cerkiew św. Jana Suczawskiego, 1792. Wotoka Cerkiew św. Mikołaja, 1777. Mapy Ukraińskie 1:100 000 Arkusze: 166, 167, 168, 185, 186, 203, 204. Ark. 166, 167, 185, 186 są sprzedawane wraz z przewodnikiem M. Kraczyło i T. Kyjaka Prywit tobi, zelena Bukowyno (Pulsary, Kyjiw 2002). Tamże schematyczna, ale najbogatsza w szczegóły mapa Bukowynśky Karpaty (także w skali 1:100 000) - niestety, mapa ta kłóci się z tekstem macierzystego przewodnika, na dodatek nomenklatura odbiega od stosowanej w przewodniku i na innych mapach ukraińskich; naniesiono za to wszystkie wejścia i ścieżki. Ukraińskie 1:200 000 Ukiajinśki Karpaty (2001); Czerniwećka obłasf (2000). Polskie 1:100 000 Hryniawa, Połoniny Czywczyńskie, Połoniny Hryniawskie, Ob-czyny Bukowińskie, Karpaty Pokucko-Buko-wińskie; Storożyniec/Hliboka (zmniejszona austriacka 1:75 000); Wików (zmniejszona austriacka 1:75 000). Wydawca wszystkich map 1TTR-Kartografia (http://www.rewasz. com.pl/inne_wydaw/ptr_kart/index.html). Polska 1:300 000 Ark. WIG 97 (Stanisła-wów) wznowiony w 2002 r. przez Centrum Kartografii, Warszawa, Grochowska 258/260, w22/8138100, centrumkartografii@wp.pl. O € o- ,1 .i I 243 Polska 1:400 000 Bukowina (z fragmentem Orłowicza i Słownika Geograficznego). Wydawca nTR-Kartografia |http://www.rewasz. com.pj/inne_wydaw/ptrjcart/index.html). V Góry ukraińskiej Bukowiny są rzadko opisywane w literaturze turystycznej. Zazwyczaj proponuje się następującą turę długości ok. 140 km (za M. Kra-czyło i T. Kyjakiem): w IV dzień Bukowińskie Oko-Jarowica-Werchnij Jaliweć Zejście do wsi Nyżnij Jaliweć. Przejście przez mostek na Jałowiczorze i dalej do leśnictwa u ujścia Jałowiczory do Białego Czeremoszu. Od leśnictwa wejście n;i połoninę Jarowica. Przejście połoniną do szczytu Jarowica (1580 m n.p.m.). Na szczycie stoi krzyż oraz kapsuły z ziemi,) z grobów Tarasa Szewczenki, Iwana Frania, Olhy Kobylainskiej i Jurija Fed'kowycza. Zejście do wsi Werchnij Jaliweć na nocleg. Podole g o -o I dzień Putyta-Wibczyna Z miasteczka Putyła na grzbiet Hrobyszcze. Zejście do doliny Dich-*"*"» która idzie się do góry. Wejście pod ffl CO Oi o*. "o ó Ol o. V dzień Werchnij Jaliweć-Płoska Wzdłuż Jałowiczory do estakady i na prawy brzeg. Wejście na połoninę Kuryliwka. Wejście na Sztywio-rę (1372 m n.p.m.). Zejście do drogi Ło-Przy drodze stoi schron ożna przenocować. Ez Szurdin Od cerkwi w Pło- góry Ploski (1063 m n.p.in.), schodząc na szczyt do doliny jn. Przez potok i dalej na serwonyj Dił (1172 m n.p.m.}. ho Diłu na przełęcz Szurdin ).m.). Nocleg w schronie pod i Szypot Dolny [Dołysznij Sze~ ych mapach - Szypot Prywatny. "•O '¦¦O I 244 f iędzy środkowym biegiem Dniestru a Bohem rozpościera się Podole (ukr. Podilla, Iloai-um). Wizyta tutaj gwarantuje moc wrażeń sentymentalnych i historycznych. Warto też obejrzeć jeden z najbardziej niezwykłych i najpiękniejszych krajobrazów Europy - falistą wyżynę poprzecinaną głębokimi jarami rzecznymi. Najbardziej malowniczo prezentują się okolice Kamieńca Podolskiego i Naddniestrze. Region słynie z doskonałych gleb, czarnozie-mów. Ich wydajność w poprzednich stuleciach zyskiwała mu miano „spichlerza Europy". Inaczej niż ziemie, z którymi graniczy na południu i wschodzie, Podole jest terenem starego osadnictwa rolniczego. Nie dziwi więc wysoki stopień wykorzystania ziemi pod uprawy (70%) oraz niski wskaźnik ludności miejskiej (36%). Największym miastem jest Winnica, potem Chmielnic-ki (Płoskirów) i Kamieniec Podolski. Pozostałe nie przekraczają 30 tys. mieszkańców, a istnienie zawdzięczają zazwyczaj węzłom kolejowym (Szepie-tówka, Żmerynka, Koziatyn). Główną rzeką Podola jest Boh (Piwdennyj Buh). Panuje klimat umiarkowanie kontynentalny z dosyć surową zimą (średnia dla stycznia -7°C) i ciepłym latem (średnia dla lipca +20°C). Idealne pory dla zwiedzania to przełom maja i czerwca oraz początek września. Historif Do XTV w. Podole znajdowało się w składzie księstw ruskich. W 1366 r. część zachodnią przyłączono do Polski, a wschodnia, należąca do Wielkiego Księstwa Litewskiego, została w rękach książąt Koriatowiczów. Następnie zachodnie Podole powróciło do Litwy, ale w 1434 r. ostatecznie włączono je do Korony jako województwo podolskie ze stolicą w Kamieńcu Podolskim, silnej twierdzy chroniącej Rzeczpospolitą przed Turcją. Po unii lubelskiej w 1569 r. w skład Korony weszła również wschodnia część Podola - • Kamieniec Podolski Przedmurze chrześcijaństwa, najwspanialsza twierdza Kresów i znakomicie zachowane Stare Miasto. • Międzybóż Ruiny Zamku. • Winnica Śródmieście nad Bohem, z kilkoma interesującymi zabytkami. • Tulczyn Siedziba Potockich. O o 245 Nowogród Wołyński (Zwiahei) A Korosteń FUngheni Fioreęti jako województwo bracławskie. Dzieje Podola upływały pod znakiem uciążliwego sąsiedztwa Turków i Tatarów, którzy niemal co roku dokonywali najazdów i brali ludzi w jasyr. Jednocześnie trwała kolonizacja terenów przez Polaków. Warunki życia przypominały westernowy Dziki Zachód. Wygrywali najbardziej przedsiębiorczy i odważni. W czasach wojen polsko-tureckich pod koniec XVII w. Podole zamieniło się 246 w pustkowie. W 1672 r., na mocy trak- tatu buczackiego, jego część wraz z Ka mieńcem Podolskim dostała się Turcji. Po ponad ćwierćwieczu i kolejnej woj nie została odzyskana w 1699 r. Od 1793 r. w granicach Rosji. Część ludno ści poparła powstanie listopadowe, u> spowodowało represje, min. wygnanie na Kaukaz i nad Wołgę około 60 tys miejscowych Polaków (w 1832 r). Sk;i sowano także wszystkie klasztory kato lickie oraz kościoły ormiańskie. Minm to, osady tzw. Mazurów przetrwały na Krzywe Jezioro^' '¦' kIdIu aż do I wojny światowej, szcze-0>Uuc w okolicach Płoskirowa (20% Po-Uki iw) i Kamieńca Podolskiego. Pod koniec XIX w. 75,1% mieszkańców stanowili Ukraińcy, 12,3% Żydzi, 8,8% M.icy (ponad 262 tys.) i 2,6% Rosjanie. ¦ 108 tys. mieszkańców •b3849 Ina z najciekawszych atrakcji tury-* .-nych Ukrainy jest Kamieniec Podolski (ukr. Kamjaneć-Podilśkyj, KaM'aHeuŁ-IlofliiiŁCbKHH). W historycznej stolicy Podola uwagę przyciąga słynna twierdza oraz Stare Miasto podzielone na dzielnice polską, ormiańską i ruską. Niezwykłe wrażenie robi położenie Kamieńca: jar Smotrycza o skalnych ścianach sięgających kilkudziesięciu metrów wysokości, otacza miasto tak, że rzeka zatacza niemal pełen krąg wokół centrum. Miasto należy do obwodu chmielnickiego. Wielki dworzec kolejowy przy ul. Prywokzalnij nie odgrywa większej roli. Całodobowa przechowalnia bagażu. Dojazd: autobusem #1. Dojście ulicami Szewczenka i Czerwonoar-mijśką. Połączenia do miejscowości: Chmielnicki, Chmielnicki-Hreczany, Czerniowce, Humenci, Kijów, Łarga, Łenkiwci. A' Z dworca autobusowego, na rogu Perszotrawnewoji i Kniaziw Ko-riatowycziw (5.10-21.30; przechowalnia bagażu 7.00-18.00) odjeżdżają autobusy do miejscowości: Berdy-czów, Brześć (wt, pt., nd.), Buczacz, Chmielnicki (14 dziennie), Chocim, Czerniowce (14 dziennie), Czortków (pt), Husiatyn, Jaremcze, Kałusz, Kijów, Kiszyniów, Lwów, Łuck, Mamały-ga, Mohylew Podolski, Odessa, Ra-chów, Równe, Satanów, Tarnopol, Truskawiec, Winnica, Wołoczyska, Wyżnica, Zasław, Żytomierz. Kamieniec ma ciekawy i logiczny plan. Otoczone jarem Smotrycza dawne centrum miasta to Stare Miasto (Stare Misto). Most Turecki łączy je z twierdzą. Dzielnica za twierdzą nazywa się Podzamcze (Pidzmacze). Widoczne z Mostu Nowoplanowskiego „wsie" w głębi jaru Smotrycza to historyczne przedmieścia - Polskie Folwarki (Polski Filwarky) na północy i Ruskie Folwarki (Ruski Filwarky) na południu. Dzisiejsze śródmieście to O Ol i. "O o o. o 247 o a o o T3 O O. c OJ E Frankizm i chasy Podole odegrało ogromną rolę w nowożytnych dziejach Żydów. Powstały tu dwa wielkie prądy judaizmu. Urodzony w Korolówce Jaakow ben Juda Lejb Frank (1726-1791), stworzył frankizm, uważany za ruch asymilancki, choć sprawa nie była tak prosta. Ojcem drugiego, mistycznego chasydyzmu, był Israel ben Eliezer (1700-1760), zwany Baal Szem Tow, który świat powitał w Okopach Świętej Trójcy. 248 dzielnica Nowy Plan, między Starym Miastem a linią kolejową. Wszędzie jest tu blisko i można się poruszać pieszo. Mimo to warto pamiętać o linii autobusów i marszrutek #19, jedynej łączącej nowe śródmieście ze Starym Miastem (dojeżdża na Wir-menśkyj Rynok). Na zwiedzanie Kamieńca najlepiej poświęcić dwa dni. Nc Jeden w pełnym tego słowa znaczeniu hotel - Ukrajina (Łesi Ukrajinky 32; s32300; jedynka 30 hrn, dwójka 44 hrn, dwójka z wygodami 100 hrn, luks 144-180 hrn). Drugi, Smotrycz (Soborna 4) niegdyś główny, dziś rozparcelowany na biura; czynne jest tylko VI piętro, z dwójkami po 30 hrn. Pokoje niezłe, ale tylko jedna łazienka w całym hotelu. W mieście jest kilka restauracji i barów. Stara Fottecia (S24107) w dawnej synagodze, na zjeździe z Dowhiej na Ruską oferuje niezbyt wyszukane menu (mięso po starofortecznomu 6 hrn; sztuka mięsa w sosie roąuefort 7 hrn); czynna całą dobę. Także restauracyjka Pid Bramoju (ir21588), u wejścia na Most Turecki, ma przeciętne menu [płow 3 hrn; pielmieni 3 hrn; 9.00-21.00). Można też coś znaleźć przy Sobornij, m.in. restauracja Smotrycz (Soborna 4). Inne: Beriz-ka (Hruszewśkoho 42; s36959; codz. 10.00-24.00), Hostinnyj dwir (Trojić-ka 1), Oskar (Hałyćkoho 13; s31507; codz. 11.00-1.00), Strileć (Szewczen-ka 22; s22596; całą dobę), Suputnyk (Kniaziw Koriatowycziw 36). Apteki Hruszewśkoho róg Danyly Hałyćkoho. Banki Awal (Francyskanśka 10], Priwatbank {Soborna 4), Prominwestbank (Czerowonn armijśka 48a|, Zahidbudhazbank (Piwnicz na 81a). Biura podróży i agencje turystyczne Awicenna-tranzyt (Łesi Ukrajinky 32), Bost (Ioanno-Predteczenśka 2|, Dypłomat-tu| (Polśkyj rynok 16), Hala-Tur (Soborl na 23/4), Intur-Podilla (Gagarina 59), Jarol sław (Hruszewśkoho 46), Kamjaneć (IoanI no-Predteczenśka 2), Wi-tur (Hruszewśko| ho 46). Internet Millenium, Łesi Ukrajinky 20. Poczta Główna Soborna 9. Polikliniki Dziecięca (Łesi Ukrajinky 41)1 miejska (Ohijenka 22), stomatologiczna (Gagarina 13), prywatny stomatolog AtlanJ ta (Łesi Ukrajinki 31; ^33535). Przychodnie Miejska (Puszkinśka 31), rejo nowa (Kniaziw Koriatowycziw 60). Taksówki =055, 058. Powstanie Kamieńca jest zagadką. Ist-I nieją przypuszczenia, że został załoj żony jako ormiańska faktoria handlol wa, bo pierwsza wzmianka o mieścia (z 1062 r.) zapisana została w źródła ormiańskim. W XII w. wchodzi) w skład Księstwa Halicko-Wołyńskie go. W 1352 r. zdobył go Kazimier: Wielki i dał w lenno litewskim książę-j tom Koriatowiczom. Prawa miejski^ uzyskał w 1374 r. W 1375 r. papie Grzegorz XI ustanowił tu katolic diecezję podolską. W 1430 r. zostaj przyłączony do Polski, w latach 1434-1793 był stolicą województwa) podolskiego. Rozwój miasta wiązał się ' .• |ego pozycją handlową (szlaki na Krym i Wołoszczyznę; wolny od ceł, prawo składu) i militarną (od 1463 r. zamek rozbudowywano w potężną lwierdzę). Szczególną rolę odgrywali i) i mianie, którzy w 1666 r. w Ka-111 icńcu zawarli unię kościelną z kato-11 karni. W 1672 r. miasto zdobyli lnicy. Turecki zarządca miasta, Halil r.isza, nakazał rozebrać budynki Jicwniane i zastąpić je murowanymi. W 1699 r. Kamieniec powrócił do Polski. W 1790 r. zniesiono w mieście system samorządu etnicznego i ustanowiono jeden urząd dla wszystkich mieszkańców. Po II rozbiorze Polski, w 1793 r. miasto znalazło się w zaborze rosyjskim. W 1797 r. zostało stolicą guberni podolskiej. W 1812 r. zlikwidowano twierdzę. W drugiej połowie XIX w. podjęto rozbudowę miasta, przenosząc jego śródmieście ze Starego Miasta na tzw. Nowy Plan. Pod koniec XIX w. skład etniczny Kamieńca był następujący: Żydzi 50% mieszkańców (przybyli tu bardzo późno, w XVIII i XIX w), Ukraińcy i Rosjanie (urzędnicy guberni) ok. 35% (liczeni łącznie jako prawosławni). Polacy, Ormianie i prawie 150 Niemców stanowili resztę. W 1914 r. otrzymał połączenie kolejowe z Płoskirowem, awl916r. -z Łargą. Od czerwca do 16 XI 1920 r. był tymczasową siedzibą rządu ukraińskiego S. Petlury i stolicą Ukraińskiej Republiki Ludowej. Ciekawe, że w tamtych dniach Kamieniec znów odegrał rolę ostatniego bastionu - tym razem ukraińskiej niepodległości. W latach 1920-1941 był stolicą obwodu podolskiego (tuż przed atakiem Niemiec przeniesiono ją do Płoskirowa). Od 1996 r. otoczony parkiem narodowym Miodoborów (Podilśki Towtry). Planuje się tu duże inwestycje w turystykę, aż do uczynienia z Kamieńca ukraińskiej atrakcji nr 3 (po Kijowie i Lwowie). W 1977 r. starówka została uznana w całości za zespół zabytkowy (Istoryko-Architekturnyj Za-powidnyk). Z centrum ul. Kniaziw Koriatowycziw prowadzi na Most No-woplanowski (Nowopłaniwśkyj mist, HoBonjiaHiBCbKHii Micx), przerzucony w 1874 r. nad doliną rzeki. Z mostu rozciąga się fantastyczny widok na jar Smotrycza. Kamieniec otaczają dobrze zachowane mury miejskie z systemem baszt. Wzniesiono je między XIV a XVI w. Dzielą się na dwie linie z ba- Wydarzenia 1672 r., które szerokim echem (aż po ekranizację Pana Wołodyjowskiego) odbity się w Polsce, rozpoczęły zbliżenie kozacko-tureckie. Nowy polityczny przywódca Kozaków po śmierci Chmielnickiego, Petro Doroszenko (1627-1698), miał podobno zachęcić tureckiego sułtana Mehmeda IV do uderzenia na Podole, co ten ostatni niebawem uczynił. Turcy przeprawili się przez Dniestr i, spotkawszy się z oddziałami Do-roszenki, podążyli pod mury Kamieńca. Mieszkańcy zachowywali się zupełnie niefrasobliwie, targując się, kto poniesie koszty utrzymywania żołnierzy. Oblężenie rozpoczęło się 24 VIII. Stosunek sit wynosił ponad 75:1 na korzyść oblegających (150 tys. armii tureckiej ze sprzymierzeńcami wobec 1600-2000 załogi Kamieńca). Na dodatek armaty staty bezużytecznie, bo tylko cztery osoby potrafiły je obsługiwać. Po trzech dniach część załogi twierdzy wywiesiła białą flagę. Na wieść o tym dowódca artylerii major He-kling (pierwowzór Ketlinga) wysadził w powietrze część zamku, grzebiąc pod gruzami siebie i 500 obrońców. Następnego dnia przebywający przez całe oblężenie w twierdzy biskup kamieniecki winszował sułtanowi zwycięstwa, ubrany w kaftan przysłany mu przez wielkiego wezyra. *-Ą i O O O H 249 Kamieniec Podolski PODOLE 1 18 .aff^mniteow g-^Sf 8@ 19S_ ^ 115" 5SS tnyc 1 Most Nowoplanowski 2 Wietrzna Brama 3 Wieża Kuśnierska 4 Bastion turecki 5 Brama Polska 6 Cerkiew śś. Piotra i Pawia 7 Katedra śś. Piotra i Pawła 8 Ratusz 9 Kościół Franciszkanów 10 KcsciC' par,,s~ Zz~ - -.aren 11 Kościół św. Mikołaja 12 Kamienica Seferatowicza ¦ '- 13 Wieża Garncarska 14 Ruski Magistrat 15 Podolskie Seminarium Duchowne 16 Patac biskupa ormiańskiego 17 Cerkiew św. Mikofaja 18 Koszary 19 Sobór św. Mikołaja 20 Brama Ruska 21 Kościół Trynitarzy 22 Most Turecki 23 Twierdza 24 Synagoga I If li aioaod we wnętrzu katedry mimbar - muzułmańska kazalnica z końca XVII w., sprowadzona z Konstantynopola przez zarządcę Kamieńca, Halila Paszę, na potrzeby meczetu urządzonego w obecnym kościele Dominikanów (św. Mikołaja). Zabytkiem czasów tureckich jest także przyległy do katedry minaret (II poł. XVII w). Zachowanie mimbaru i minaretu było jednym z warunków polsko-tureckiego traktatu pokojowego w Karłowicach (1699 r.). Na szczycie minaretu stoi sprowadzona z Gdańska miedziana figura Matki Boskiej. W świątyni zachowały się m.in. epitafium Pawła Damięckiego z 1628 r. oraz piękny grobowiec Laury Przeździeckiej z 1876 r. (napis głosi: Laura dziewica/ Zmarła w lat kwiecie./Cudne jej lica/ W lepszym są świecie). Spoczywa tu także słynny krajoznawca i miłośnik starożytności, Antoni Józef Rolle 5S (1830-1894). Od katedry wychodzi się na Rynek JJJ Polski (Polśkyj Rynok, IIojibCbKHH O Phhok), dawne centrum dzielnicy pol-2 skiej, z zachowanym ratuszem (ratu-a. sza, paTyma; Polśkyj rynok 1) oraz ------ dzwonnicą (dzwinycia, fOBimma). Obie _^ budowle wzniesiono w XV1-XVII w. -^ Na pobliskiej ulicy Francyskanśkij -§ stoi kościół Franciszkanów (Francy-2 skanśkyj kosteł, paimncKaHcbKHH yj KocTen; Francyskanśka 8) z 1616 r., .22 gdzie był niegdyś cudowny obraz św. 5 Antoniego. Dowódca turecki Halil Pa-'g sza ciął obraz szablą, aby się przekoro nać o jego cudowności. Rosjanie przekazali kościół prawosławnym, by urządzili w nim cerkiew. W czasach sowieckich była tu fabryka, dlatego znajduje się w opłakanym stanie. Obecnie działa jako cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej. Po obu stronach kościoła zachowały się resztki budynków klasztornych. Na lewo stoi kościół Panien Dominikanek św. Michała (Mychajliwśkyj kosteł, Mh-xaraiBCŁKHH KOCTen; Francyskanśka 10) z 1720 r., zbudowany m.in. z posagu 252 Zofii Wiktorii Potockiej. Zakonnice usunięto w 1833 r. Dzisiaj klasztor to robiąca ponure wrażenie rudera, ale można przez bramę urządzonej tu fabryczki popatrzeć na wyróżniającą się bryłę kościoła. Na południowej pierzei Polśkoho Rynku, pomiędzy Dominikańską | i Pjatnyćką, wznosi się dominikański kościół św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj kosteł, MHKOJiaiBCKHił KOCTeji; Domini- | kanśka 1) i połączony z nim klasztor. Oba pochodzą z XVI-XVIII w. W czasach tureckich urządzono w nich koszary, później meczet. Obecna postać kościoła jest efektem przebudowy w 1748 r. Klasztor skasowano w 1843 r.; potem mieściło się tam seminarium, urzędy, a wreszcie przy-1 wrócono mu funkcje sakralne. Zachowała się tablica fundacyjna Potockich. I Kościół stanowi obecnie centrum miejscowej wspólnoty polskiej. Trwa| remont generalny. Warto jeszcze rzucić okiem na odnowioną kamienicę! Seferatowicza (Polśkyj Rynok 16)1 z 1735 r., na wschodniej pierzei. Od I kamienicy Seferatowicza można I przejść do rogu Zarwanśkoji, skąd| w dół i w prawo (tak jak do policji). Biegnie tu ul. Wały, którą warto zejść I do efektownej Garncarskiej Wieży I (Honczarna węża, roHiapHa bok;«)I z 1583 r., niegdyś istotnego elemcntul fortyfikacji miejskich. Imponując*! budowla restauracji Stara Fortecia to| synagoga (synahoha, cimarora; V ły 1) z poł. XVIII w. Do serca dawnej dzielnicy ormiańskiej, Rynku Ormiańskiego (Wir-I menśkyj Rynok, BipMeHCbKHH pmioh|,| najlepiej pójść Pjatnyćką. Po droi!/*l zwracają uwagę tzw. Ruslu Magistnil| (Ruśkyj Mahistrat, PycbKHii Marie ip.1 Pjatnyćką 9) z XVI-XVII w, nicyil siejsza siedziba samorządu dzidm ruskiej Kamieńca oraz seminarium! duchowne podolskie (Podilśka > chowna seminarija, noaijibCbia xoBHa ceMmapia; Pjatnyćką 11). 1 li t1 dzono w nim Muzeum Historyi (10.00-19.00, pn. do 18.00; 5 In Na rogu ul. Ioanna Predteczynsh stoi pałac biskupa ormiańskiego (paląc wirmenśkoho epyskopa, najiaii nipnieHcbKoro emacKona; Ioanno-Predte-czynśka 2) z 1479 r., potem służący jako dom targowy. Aby obejrzeć dzielnicę ormiańską, należy pójść dalej Wirmenśką (czyli właśnie Ormiańską), rozpoczynającą się przy domu targowym. Lewą stronę ulicy zajmują ruiny dawnej katedry ormiańskiej, soboru św. Mikołaja (Wirmenśkyj Mykołajiwśkyj sobór, HipMeHCbKHH MHKOJIaiBCbKHH Co6op; Wirmenśką 1). W należącej do niej zachowanej dzwonnicy znajduje się obecnie mała świątynia prawosławnej autokefalii ukraińskiej. Dalej warto skręcić w Mykołajiwśkyj pro-wułok, żeby zobaczyć po lewej stronic, na tyłach pozostałości świątyni, miny składów kupieckich. Wreszcie na końcu zaułku stoi najważniejszy ;ibytek dzielnicy ormiańskiej, cerkiew św. Mikołaja (cerkwa swiatoho Mykoły, qepKBa cBaToro Mhkojth; Mykołajiwśkyj prowułok 1), wzniesiona w 1398 r. (staraniem obywatela Kamieńca, Ormianina Sinana), .i w 1495 r. przebudowana. Odebrano 10 Ormianom w 1962 r., restaurowano w latach 1991-1997. Przechowywane niegdyś w zakrystii księgi para-lialne rozpoczynały się od 1296 r. W pobliżu, na wysokim brzegu Smoli ycza, są pozostałości jeszcze innej rorkwi ormiańskiej. Można stąd pójść Wirmenśką dalej w dół, aż do schodów prowadzących w dolinę Smotrycza. Tu, po prawej M ronię, ciągną się wielkie koszary Ikazarmy, Ka3apMK; Hospitalna 14), wzniesione w latach 1760-1788. U dołu schodów biegnie długa ulica Ruska, której nazwa wskazuje na etniczny skład mieszkańców tej części miasta. Koniec ulicy Ruśkoji (od schodów w prawo) zdobi podwójna Ruska Hrama (Ruska brama, Pycbica Spania; Kuśka 95), niegdyś główny wjazd do miasta, wznoszona od 1527 r., z or-Icm z 1770 r. Brama miała urządzenia hydrotechniczne (m.in. śluzy) umożli- wiające podnoszenie poziomu Smotrycza, co czyniło miasto jeszcze trudniejszym do zdobycia. Aby ze Starego Miasta pójść na zamek, należy wyjść z Wirmenśkoho Rynku ulicą Starobulwarną do Zamkowej. Przed zejściem na Most Turecki wznosi się kościół Trynitarzy (Trynitarśkyj kosteł, TpHHiTapcbKHH Kocreji; Starobulwarną la) wraz z klasztorem, oba z 1750 r. - służą dziś grekokatolikom jako kościół św. Jozafata. Aby tu wejść, turystki powinny osłonić włosy. Miasto z fortecą łączy Turecki Most (Turećkyj mist, TypeiibKiiii mict). Most był w tym miejscu jeszcze nim Kamieniec trafił w ręce tureckie. W swej obecnej postaci pochodzi z końca XVII w. (do przebudowy użyto kamienia z rozebranego przez Turków klasztoru Karmelitów Bosych). Na tym moście turecki zarządca Kamieńca, Halil Pasza, kazał udusić syna Bohdana Chmielnickiego, Jerzego (Jurka). Przed wejściem na most widnieją pozostało-ści Miejskiej Bramy (Miśka brama, MicbKa 6paMa) z XVI-XVII w., przebu-dowanej w 1746 r. przez H. Dalkego, a na prawo od mostu Ormiański Ba-stion (Wirmenśkyj bastion, Bip-MeHCbKHfi SacTioH) budowany w XVI i XVII wieku. Największą atrakcją twierdzy jest stojący na skalistym cyplu otoczo-nym jarem Smotrycza Stary Zamek (Staryj zamok, CTapnii 3aMoic), budowa-ny i przebudowywany od XIV do XVII w. (początki warowni nie są znane; nie wiadomo nawet dokładnie, kto ją założył). Zwracają uwagę liczne baszty. Spoglądając od wejścia w lewo, ta w narożniku murów to Baszta Papieska (Papśka), zwana w czasach sowieckich Karmalukową Basztą (słynny zbój, czy też „działacz społeczny", Kar-maluk trafiał do niej trzykrotnie). Basztę budowano w latach 1503-1517 ze środków przekazanych przez papieża Juliusza II. Następną jest baszta Kołpak, a poniżej południowy bastion 253 •>:•*:¦ -V: >.--'. \ I 254 (piwdennyj bastion)- Trzecia to Baszta Tęczyńska (Tenczynśka), za nią stoi wzniesiona w latach 1510-1531 potężna Baszta Lacka (Łaska), czyli Polska, zwana również Białą albo Korabiem Arcybiskupim. Na jednej z jej ścian zachował się renesansowy portal z sentencją Verus amiciis est rańor Fenice (Prawdziwy przyjaciel jest rzadszy od Feniksa). Dalej ciągnie się istny galimatias budowli, miejsce sławetnej detonacji, autorstwa jHeklinga vel Ketlin-ga {Ketling zbliżył się do małego rycerza. - Schodzę! - rzeki zaciskając zęby. (...)w tej chwili zakotysały się bastiony, huk straszliwy tatgnął powietrzem). Patrząc od lewej, najbardziej oddalona od wejścia jest No^a Zachodnia Baszta (Nowa Zachidna). Następna to Baszta Denna, a poniżej - prochownia (porochownycia). Można stąd, przez otwory w murze, popatrzeć na drugą część twierdzy - Nowy Zamek (Nowyj zamok) z }CVII-XVIII w. Przy murze północnym stoją dwa XIX-wieczne patfilony wzniesione przez Rosjan na potrzeby więzienia. W jednym zgromadzono ekspozycję etnograficzną (o otwarcie trzeba poprosić obsługę). Dziedziniec ozdobiono zbudowanym « dobie sowieckiej pomnikiem poległych. Prawdopodobnie zajął on miejsce stojącej tu jeszcze w początkach XX *• figury św. Rocha. Na prawo od prochowni, za odleglejszym od wejścia pawilonem, widnieje Baszta Komendaticka (Komendantś-ka), a za nią Baszta Różanka (Różanka) z 1505 r. Miedzy pawilonami wznosi się Baszta Lanckorońska (Lanckoronśka), z której rozciąga się widok na bastion północny (piwnicz-nyj bastion) oraz -P°za obrębem Starego Zamku - Basztę Wodną (Wodia-na), stojącą nad jarem Smotrycza. Wreszcie, w pra\*ym narożniku, blisko wejścia wznosi się Czarna Baszta (Czorna) z 1544 U zwana też Nową Wschodnią (NowaSchidna). Stary Zamek ina rangę muzeum (10.00-19.00, w pn- do 18.00; 2 hrn, studenci 1 hrn; podziemia plus 1 hrn). •260,1 tys. mieszkańców •«3822 Płoskirów nad Bohem, od 1954 r. przemianowany na Chmielnicki (inaczej Płoskirów; ukr. Chmelnyćkyj, XMejibHHubKHft) pozbawiony jest charakteru i urody. Mimo wszystko można tu zrobić postój, bo to jedno z większych w tej części Ukrainy centrów usługowych i telekomunikacyjnych. Oferuje także wiele przydatnych połączeń kolejowych i autobusowych. Przed I wojną światową był to jeden z większych ośrodków polskich w głębi Ukrainy (20% mieszkańców). Do dziś z czterech czynnych w mieście świątyń aż trzy są katolickie. Nazwa „Płoskirów" jest pochodzenia polskiego. Wzięła się podobno od rzeczki Pło-ski i napełnionego jej wodami rowu, który wykopano niegdyś wokół osady. . ; Dworzec kolejowy zlokalizowany jest przy ul. Szewczenka 85 (tr65111). Przechowalnia bagażu: na lewo od wejścia, w podziemiu, czynna całą dobę. Dojazd: trolejbusem #7. Obsługuje połączenia międzynarodowe: Budapeszt, Moskwa, Warszawa i Wrocław (raz dziennie); dalekobieżne: Charków, Czerniowce, Debalcc-we, Dniepropietrowsk, Donieck, Iwa-no-Frankiwśk, Kijów (12 dziennie), Lwów, Odessa, Symferopol, Truska-wiec, Użhorod, Zaporoże; lokalne: Hreczany, Kamieniec Podolski, Łar^n, Szepietówka, Żmerynka. W granicach Chmielnickiego, przy ul. Wokznl-nij 135 (w59635) jest jeszcze jedna stacja kolejowa - Hreczany. Dworzec przy Winnyćke szosę 23 (^38050) oddalony jest dotó znacznie od centrum. Dojazd: nuin busem lub marszrutką #20. Przeć Im walnia bagażu: na dolnym poziomu w holu (7.00-19.00). Połączenia autu busowe: Berdyczów, Brześć, C:ri niowce, Czortków, Iwano-Frankiwrtk, Jaremcze, Kałusz, Kamieniec FodoUkl Militari 18 VI 1792 r. odbyta się pod Zieleńcami nad Ponorą (obwód chmielnicki, na wschód od Zastawia) bitwa wojsk polskich pod wodzą ks. Józefa Poniatowskiego z Rosjanami. Dla upamiętnienia zwycięstwa król Stanisław August Poniatowski ustanowił order Virtuti Militari, w tymże 1792 r. zniesiony przez konfederację targowicką. Order w latach 1807-1832 oraz od 1919 r. jest najwyższym polskim odznaczeniem wojskowym. \ 15 dziennie), Kijów, Kiszyniów (Moł-ilowa), Kosów, Kowel, Lwów, Mohylew Podolski, Odessa, Równe, Sucza-wa (Rumunia), Tarnopol, Winnica, Wyżnica, Żytomierz; lokalne: Deraż-nia, Dunaj owce, Horodok, Krasiłów, Nietyszyn, Satanów, Starokonstanty-nów, Szepietówka, Wołoczyska, Zastaw, a w niektóre dni kursy do Polski. Miasto ciągnie się wzdłuż Bohu. Śródmieście na jego prawym brzegu otaczają przedmieścia Hreczane (Hreczany), Różyczna, Dubowo oraz na lewym brzegu - Zarzecze (Zariczczja) i Leźniów (Łeznewo). Główną ulicą jest Proskuriwśka. Na pobyt w mieście wystarczy parę godzin. Cudzoziemcy nocują w hotelu Podilla (Szewczenka 34; ®765520, 61083, 67718; jedynka 120 hrn, dwójka 200 hrn, półluks 260 hrn, luks 475 hrn), upstrzonym balkonami 11-piętrowym bloku. Inne hotele mogą nie mieć licencji na noclegi dla obcokrajowców: Centralny) (Gagarina 8), Enejida (Teatralna 8), Kolos (Soborna 11). Na pewno nie ma jej Żowtnewyj (Proskuriwśka 44). Godne polecenia restauracje: Lotos (Zariczanśka 22/1), Proskuriw (Ko-towśkoho 203), Silistra (Swobody 16), Wesełka (Kamjanećka 155), Zaricz-czia (Starokostiantyniwśke szosę 20). Przy Proskuriwśkij (na rogu Hru-szewśkoho) działa też pizzeria z sieci Czelentano (10.00-23.00). Pizza kosztuje 7-16 hrn, kreps 5-8 hrn, sałatki 3-5 hrn, desery 4-6 hrn. Apteki Kamjanećka 38 (s61263); Pilotśka 2 (n66272|. Banki Awal (Hruszewśkoho 54), Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Wołodymyrśka 91), Prywat-bank (Proskuriwśka 19), Ukrajina (Teatralna 54), Ukrajina (Ternopilśka 13/2); Ukrin-bank (Prospekt Myru 99/101), Ukrsocbank (Soborna 34). Biura podróży i agencje turystyczne Biuro podorożej ta ekskursij (Proskuriwśka 15; •h66362, 67297), Chmelnyćkturyst (Prybuź-ka 6), Dżem-tur (Podilśka 39), Giurzes-intur (Szewczenka 34), Inturyst (Proskuriwśka 3), Medobory (klub turystyczny; Szewczenka 8; rv97763), Proskuriwtur (Wołodymyrśka 63), Suputnyk (Kotowśkoho 71). Filharmonia Gagarina 7. Mapy Knyżkowyj świt (Podilśka 25; s66073|. Poczta Główna (Proskuriwśka 90; s64242); rozmównica (Proskuriwśka 13). Polikliniki Podilśka 54, prospekt Myru 61/1, stomatologiczna (Prybuźka 18). Przychodnie Centralna rejonowa (Lwiwśke szosę 1), dziecięca (Kamianećka 94), obwodowa kliniczna (Pilotśka 1), pogotowia ratunkowego (Deputatśka 20). Taksówki s058. W XV i XVI w. Płoskirów był wsią królewską. Pierwsza wzmianka w dokumentach pochodzi z 1483 r. W 1550 r. Zygmunt II August nadał wieś Maciejowi Włodkowi z Hcrma-nowa, w nagrodę za służbę w Kamieńcu Podolskim. Stefan Batory obdarzył w 1578 r. wówczas już miasteczko przywilejem jarmarków. W 1663 r. Płoskirów znalazł się w rękach Zamojskich. Był wielokrotnie niszczony. O o o n 3 255 ._ I W czasie tureckiego panowania na Podolu, mimo że znalazł się w granicach Turcji (1672-1699), został spustoszo-nY Przez swoich nowych władców tak, ze Przy życiu zostało 12 mieszkańców, po powrocie do Polski, na wyludnione tereny napłynęli z początkiem XVIII w. sprowadzeni przez Zamojskich osadnicy z Mazowsza, zwani „Mazurami". Od 1793 r. należał do Rosji jako Proskurow. W 1822 r. miasto zniszczył ogromny pożar. Nowe centrum wybudowano na wschód od dawnego. Przełomem było uruchomienie w 1870 r. linii kolejowej Żme-rynka-Wołoczysk, co wywołało duże ożywienie gospodarcze. W 1880 r. ponownie otrzymał prawa miejskie. Na Przełomie XIX i XX w. Żydzi stanowi- li połowę ludności, Ukraińcy z Rosjanami oraz Polacy po około 25%. W latach I wojny światowej aktywnie działały ukraińskie organizacje niepodległościowe. W lipcu 1920 r. miasto trafiło w ręce bolszewickie, ale odbiły j je wojska polskie i ukraińskie. Od li- ; stopada 1920 r. ostatecznie weszło ] w skład ZSRR. W latach 1932-1933 | dotknięte głodem, w 1937-1939 represjami (zamordowano 7 tys. mieszkańców). 8 VII 1941 r. przeniesiono i tu z Kamieńca Podolskiego stolicę obwodu. Od lipca 1941 r. do marca I 1944 r. okupowali je Niemcy. Zginęła | wówczas cała ludność żydowska, działał też obóz koncentracyjny dla jeńców wojennych. Ogółem liczba ofiar I sięgnęła 81,6 tys. osób. Podczas ofen-' sywy sowieckiej w marcu 1944 r. został niemal całkowicie obrócony w ruinę. W 1954 r. - w ramach obchodów 300-lecia ugody perejasławskiej -przemianowany na Chmielnicki, choć patron nie był z nim w jakiś szczególny sposób związany. Dzisiejsze miasto to właściwie zupełnie nowa, powojenna konstrukcja, z nielicznymi reliktami przeszłości (kamienice na początku Proskuriwśkij). MIĘDZYBÓ •1,9 tys. mieszkańców 's3857 U ujścia Bożka do Bohu, 2 km od dro->;i Chmielnicki-Winnica, leży Między-bóż (ukr. Medżybiż, Me/piaiSiac). Od wczesnego średniowiecza uważano to ejsce za strategiczne. Umacrji^ S1C m różni książęta ruscy - od Ruif1lie2aleznosii O O o a c 257 r____ o a o o. 258 (b97130, 97123). W Międzybożu są także ruiny kościoła św. Trójcy z 1632 r. Miejscowość ta utrwaliła się w religijności żydowskiej jako długotrwała siedziba i miejsce śmierci Izraela ben Eliezera zwanego Baal Szem Tow (Panem Dobrego Imienia; 1700-1760), wielkiego przywódcy duchowego, twórcy dominującego potem w Rzeczypospolitej ultraortodoksyjne-go nurtu judaizmu, zwanego chasydy-zmem. Dojazd autobusami kursującymi między Winnicą i Chmielnickim. •12,1 tys. mieszkańców Niewielkie miasteczko w połowie drogi między Chmielnickim a Winnicą, Latyczów (ukr. Łetycziw, JleroHiB), leży u ujścia Wilka do Bohu. Założyli je prawdopodobnie książęta Koriatowi-czowie; w dokumentach wzmiankowane w 1453 r. W latach 1601-1793 pełniło funkcję stolicy powiatu. Ciekawym epizodem w dziejach Latyczo-wa było efemeryczne „biskupstwo" katolickie, powołane przez Rosjan w 1793 r. Nie mając zgody władz kościelnych, zostało zniesione w 1798 r. ukazem cara Pawła I. Warto obejrzeć klasztor Dominikanów (dominikanśkyj monastyr, aoMi-HiKaHCbKHH MOHacTiip; przy drodze przelotowej), fundacji Potockich, wzniesiony w 1603 r., w 1648 r. zburzony przez Kozaków, następnie odbudowywany i przebudowywany (1688, 1724). Osadzenie dominikanów wiąże się z nagłym nawróceniem starosty latyczowskiego, Jana Potockiego, podobno pod wpływem światłości bijącej od cudownego wizerunku Matki Boskiej Latyczowskiej (kopia obrazu z Santa Maria Maggiore), zwanej Panią Wołynia i Podola, czczonego tu już w XVII w. Jest to jeden z niewielu do dziś aktywnych ośrodków katolickiego kultu maryjnego na dawnych Kresach. W 1648 r., po zburzeniu klasztoru przez Kozaków, obraz wywieziono do Lwowa, ale w 1772 r. po- wrócił na właściwe mu miejsce W 1778 r. papież Pius VI przysłał ku ronę, którą umieszczono na wizerun ku. Wraz z nadejściem Sowietów byl ewakuowany ponownie. Obecnie znajduje się w Lublinie. Mówi się, że niebawem powróci do Latyczowa. Święto Matki Boskiej Latyczowskiej przypada 6 VII. Pod koniec XVI w. Potoccy wznieśli w Latyczowie zamek obronny, z które go zachowały się resztki ścian (stiny zamku, ctjhh 3aMKy) oraz baszta (6auiTa; na lewo od klasztoru). Dojazd autobusami kursującymi między Winnicą i Chmielnickim. •389,1 tys. mieszkańców -s432 Jedno z zamożniejszych i lepiej urządzonych miast Ukrainy, Winnica (ukr. Winnycia, Bimmiia) wznosi się malowniczo na skalistych brzegach Bohu. Mieszka tu wielu Polaków; najsłynniejszym z nich jest Witalij Ko-sowski, gwiazdor futbolu z czołowej drużyny Ukrainy - Dynama Kijów. Oryginalna nazwa miasta nie pochodzi od tutejszych win, tylko od „wiana" - aktu darowizny tej okolicy w 1362 r. książętom Koriatowiczom przez wielkiego księcia litewskiego Olgierda. ¦¦.«sma ¦¦ijciąst Dworzec usytuowany jest na pł. Herojiw Stalingrada (n271631). Dojazd: tramwajami #1, 4, 6 lub trolejbusem #6. Przechowalnia bagażu w holu dworca (6.30-18.30). Przedsprzedaż biletów: Chmelnyćke szosę 4, prospekt Kosmonawtiw 36a. Połączenia międzynarodowe: Adler, Ki-szyniów (Mołdowa), Mińsk, Moskwa, Petersburg, Praga, Sofia, Wrocław (raz dziennie); dalekobieżne: Charków, Chmielnicki, Czernihów, Czerniowce, Debalcewe, Dniepropietrowsk, Haj-woron, Iwano-Frankiwśk, Kamieniec Podolski, Kijów (14 dziennie), Kowel (dni parz.), Lwów, Mariupol (dni I |».irz.), Mohylew Podolski (wt., czw, *r), Odessa(9 dziennie), Symferopol, Iruskawiec, Użhorod, Zaporoże, /inerynka; lokalne: Kijów, Koziatyn, Wapniarka, Zdołbunów, Żmerynka. Do dworca (Kyjiwśka 8; irf.51269) dojeżdżają trolejbusy #5, 6, I 1 oraz tramwaj #4. Informacja: ir()05. Autobusy odjeżdżają stąd do: Herdyczowa, Białej Cerkwi, Chersonia, Chmielnika, Czerkasów, Czer-uiowców, Dniepropietrowska, Doniec-ka, Humania, Jałty, Jampola, Kijowa, Korostenia, Koziatyna, Krzywego Ro-Ku, Łucka, Mariupola, Mikołajowa, Mohylewa Podolskiego, Niemirowa, Nowogrodu Wołyńskiego, Oczakowa, Odessy, Tulczyna, Żytomierza. Śródmieście leży na prawym brzegu liohu, w zakolu rzeki. Dworce znajdują się w dzielnicy Zamoście (Zamo-stia) na prawym brzegu. Centrum otaczają przedmieścia: Słowianka, Piat-niczany, wspomniane Zamoście i Stare Miasto (Stare Misto). Komunikację utrzymują przede wszystkim tramwaje i trolejbusy. Ulicą Soborną jeździ tramwaj #1, ulicą Pyrohowa trolejbus #3. Tramwajami #1, 4, 6 i trolejbusem #6 można dojechać z centrum do obu dworców. Na zwiedzanie wystarczy jeden dzień. Winnica oferuje noclegi w kilku średnio drogich hotelach. Najwięcej za swe usługi żąda Piwdennyj Buh, ale zdecydowanie lepiej jest poszukać miejsca w hotelu przy Sobornij bądź Pyrohowa (wygodniej i taniej). Piwdennyj Buh (pł. Żowtnewa; b323876). Jedynka 85 hm, dwójka 112 hm, luks 200-400 hm. Nieprzyjemny i chłodny blok na Zamościu. Restauracja,- w każdym pokoju prysznic, TV, toaleta. Sawoj-Ukrajina (Kozyćkoho 36; »21771). Jedynka 72-120 hm - droższa z ciepłą wodą, dwójka 50, 40-72 hrn, pótluks 120 hm, luks 180 hm. Sawoj-Ukrajina wykupił także sąsiedni hotel Winnycia przy Sobornoj 69, tak że wszelkie sprawy związane z noclegiem w Winnyci załatwia się w recepcji przy Kozyćkoho 36. Żowtnewyj (Pyrohowa 1, «26540], Jedynka 40-80 hm, dwójka 120 hrn. Jeden z lepszych w mieście, na rogu dwóch głównych ulic - Sobornoj i i Pyrohowa, na dodatek z domem towarowym na zapleczu. Inne hotele: Enerhetyk (Jasnyj prowu-łok 12), Hostynnyj dwir (Pyrohowa 135), Podilla (Puszkina 4), Profspiłko-wyj (Chmelnyćke szosę 2a), Winny-damjaso (Zoji Kosmodemjanśkoji 12). Berlioni (Pyrohowa 23; 8.00-24.00]. Wnętrze przyjemne: ogródek, białe stoliczki, żółte ściany. W menu potrawy najprostsze (parówki, kanapki na gorąco) oraz rozmaicie podane mięso (5-10 hm). Dobre lody. Duży wybór alkoholi, zwłaszcza francuskich win i likierów. Winnycia (Soborna 69; b354280), w hotelu o tej samej nazwie. Czarne stoliki, zapach spalonego tłuszczu, duszno, bardzo tanio (2-10 hrn). Traktir Żowtnewyj (Pyrohowa 2; codz. 10.00-24.00). Jeden z najciekawszych lokali nie tylko w Winnicy, ale chyba i na całej Ukrainie. Stylizowany na czasy sowieckie: hasła w rodzaju piatilietld - doswezno (pięciolatkę - przed terminem), czerwone flagi, portrety kosmonautów, kelnerzy w mundurach pionierów, a nawet zanoszący się łkaniem piewiec z akordeonem. Ceny bardzo przystępne (5-10 hm). Należy zejść schodkami z lewej strony hotelu. Godny polecenia, nawet jako atrakcja turystyczna. Inne restauracje: 777 (Kyjiwśka 16), Bachus (Kyjiwśka 14), Bństol (Juno-sti 14), Diamant (Pawiowa 4), Jiżko (Pyrohowa 2), Kumbary (Bohuna 1), Kursal (Chmelnyćke szosę 7), Manhattan (Kropywnyćkoho 1/2), Metro (pł. Gagarina 2), Petropol (Kociubynś-koho 70), Wisznia (Kosmonawtiw 56). Apteki (całodobowej Pyrohowa 17 (s27838; 21.00-8.00; wejście z podwórza), Soborna 41, Soborna 53 (h22737), Winnycja--Farm (Soborna 43; H321061). 259 O O o o o o m u 'E c 260 Dworzec kolejowy 50 R.czczia Pe.emohy Ił ¦^r Dom-muzeum M. I. Pyrohowa Banki Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Sobor- na36). Biura podróży i agencje turystyczne He- neralne ahentstwo po turyzmu (Sobor-na 91), Inturyst-Winnycia (Pyrohowa 2; s56181), Suputnyk (Soborna 87; h24739), Turystyczno-sportywna spiłka (Puszkina 42; s55183], Ukrproftur-Winnyciaturyst (Puszkina 4; h25959], Wininter (Perszo-trawnewa 160; s24744). Dom towarowy Pl. Gagarina Filharmonia Chmelnyćke szosę 7. Internet Poczta Główna, Soborna 8. Poczta Główna, Soborna 8 (s20617; całą dobę). Polikliniki Dziecięca (Kozyćkoho 1), miejska (Chmelnyćke szosę 96). Przychodnie Pyrohowa 46; centrum matki i dziecka (Majakowśkoho 138). Winnica została założona w II poł. XIV w. Pierwsza wzmianka z 1363 r. informuje o twierdzy wzniesionej przez ród książąt Koriatowiczów. Od 1395 r. na stałe w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prawa miejskie uzyskała w XV w. lub w I poł. XVI. Rozwijała się przy tzw. szlaku kołomyj skini, którym transportowano sól z Podkarpacia do Kijowa. W 1569 r. włączono ją do Korony. Najpierw pełniła rolę powiatu, a od 1589 r. odbywały się w tu sejmiki, sądy grodzkie i ziemskie. W 1640 r. Władysław IV odnowił prawo magdeburskie. Miasto niszczyli wielokrotnie Tatarzy i Kozacy. W latach 1672-1699 należała do Turcji. W 1781 r. przybył z wizytą król Stanisław August Poniatowski. Od 1793 r. pozostawała w zaborze rosyjskim. W XIX w. zyskała rangę centrum handlowego Podola. Gwałtowny rozwój rozpoczął się w 1871 r. kiedy otwarto linię kolejową Kijów-Bałta, łączącą wnętrze imperium z portem w Odessie. W 1873 r. stała się węzłem kolejowym, po uruchomieniu linii Kozia-tyn-Zdołbunów. Miarą wzrostu miasta było uruchomienie w początku XX w. linii tramwajowych, w czasach ¦o O O o ó Ol 261 gdy przemożna część Rosji w ogóle nie była zelektryfikowana. Pod władzą Sowietów Winnica znalazła się w styczniu 1920 r. W 1932 r. ustanowiono ją siedzibą obwodu winnickiego. Władze komunistyczne dokonały w latach 1937-1938 r. masowych rozstrzeliwań - zginęło wówczas ok. 9,5 tys. osób. W latach 1941-1944 była pod okupacją niemiecką. Znajdowała się tu kwatera polowa Hitlera i siedziba sztabu Góringa; miasto było otoczone przez doborowe oddziały SS. Rozpoczęto nawet wznoszenie siedziby zwanej „Wilcze leże" (są pozostałości). Zabytki Winnicy zgromadzone są w dwóch miejscach. Ich usytuowanie daje wyobrażenie o historycznym podziale miasta. Zabytki katolickie (polskie) znajdują się przy Sobornij, blisko siebie, na prawym brzegu Bohu. Są to wyłącznie budowle sakralne oraz fragment umocnień miejskich. Kościół ^ NMP Anielskiej (kostioł Preswiatoji O Diwy Mariji Anhelśkoji, Koctboji q IlpecBaTOi flJBH Mapii' AHrejitcbKoi'; So-o- borna 12), dawniej kapucyński, zbu- ----- dował w 1745 r. w stylu baroku toskańskiego starosta Ludwik Kali-~ nowski. W 1961 r., po śmierci miej-c scowego proboszcza Marcela Wyso-§ kińskiego, świątynię zamknięto i popadła w ruinę. Po upadku ZSRR została wyremontowana i służy Polakom. Po drugiej stornie ulicy zachowały się budynki dawnego klasztoru Dominikanów (Dominikanśkyj monastyr, /JOMlHiKaHCŁKHH MOHaCTIip; SO- borna 23), ufundowanego w 1624 r. przez Kalinowskich, ale zbudowanego ok. 1760 r. przez Grocholskich (zachowała się tablica z 1758 r.). W 1831 r. nastąpiła konfiskata klasztoru. Po 1945 r. przebudowano go na salę koncertową. Obecnie mieści się w nim katedralny sobór Przemienienia Pańskiego prawosławnego patriarchatu moskiewskiego. Obok wznosi się klasztor Jezuitów (Jezuitśkyj monastyr, G3y'iTCbKHH MOHacTHp; Sobor-na 19), ufundowany w 1611 r. Powstał w XVII-XVIII w. Zachował się kościół (1610-1617) oraz kolegium (1610-1617). Na początku XX w. kościół przebudowano na szkołę. Obecnie mieści Muzeum Malarstwa (Chudożnij muzej; b353254; 10.00-17.00), Muzeum Krajoznawcze (Kra-jeznawczyj muzej; s353019; 10.00 18.00, pn. zamkn.) oraz archiwum Skręciwszy za klasztorem Jezuitów w prawo, do niewielkiego parku, z;i rogiem widać wkomponowane w ścia nę budowli fragmenty XVII-wiec-nych umocnień miejskich tzw. murów (Mypn; ul. Połyny Osypenko). Główny zabytek ruskiej przeszłośi Winnicy, cerkiew św. Mikołaja (Swil 1 Bractaw leży na Bohem, 60 km od Winni* Mieszka tu około 5 tys. osób. W poi. XVIII w. upadła stolica województwa stała się jednym z głównym ośrodków chasydy-zmu: mieszkał tu i nauczał słynny Nachman z Bracławia (1772-1810). Nauki rebe, wyłożone w dziele Sichot ha-Ran (Opowieści Rebe Nachmana), stały się podwaliną dla jednej z najoryginalniejszych grup chasydzkich, tzw. martwych chasydów (tojte chasidim), oczekujących rychłego nadejścia Mesjasza. Grupa ta dotrwała w Bractawiu aż do II wojny światowej (jeszcze w czasach ZSRR miejscowa społeczność żydowska liczyła bliski 2 tys. osób). Niemal wszystkich wymordowali hitlerowcy. Ci, którzy ocaleli, zdołali ; brać ze sobą do Palestyny rozłożoną na części najcenniejszą relikwię chasydów krz* sło rebe Nachmana. Po II wojnie światowej wspólnota została odtworzona w Izrae i dziś zajmuje poczesne miejsce w jerozolimskiej dzielnicy ortodoksów. Grób Narhma-| na z Bracławia znajduje się w Humaniu (zob. rozdział Ziemia kijowska). 262 to-Mykołajiwśka cerkwa, Cbhto--MHKOJiaiBCbKa nepKBa; Majakowśko-ho 12) z 1745 r., stoi na drugim brzegu Bohu. Pomalowana na niebiesko drewniana świątynia wyróżnia się archaicznością rozwiązań budowlanych. Ma m.in. tzw. soboty (wsparte na słupach podcienia) oraz ściany o konstrukcji zrębowej. Warto odwiedzić Muzeum My-chajła Kociubińskiego (Bewza 15; sr352687). Mychajło Kociubynśkyj (1864-1913), jeden z czołowych ukraińskich pisarzy przełomu XIX i XX w, tworzył nowele o tematyce społecznej i politycznej [W pętach szatana). Napisał też powieść psychologiczną Fata morgana. Jednakże największym jego dziełem są Cienie zapomnianych przodków, opowieść u Huculszczyźnie, sfilmowana w latach 50. XX w. przez genialnego reżysera ormiańskiego, Sergo Paradżano-wa (1924-1990). Na muzeum składają się dom pisarza (naprzeciw wejścia), komora i sad. Aby wejść do .środka, należy poprosić kogoś z budynku administracji (na prawo od wejścia). Dojazd trolejbusem #6, tramwajem #4 (przystanek Majdan Żowtnewyj) bądź marszrutką #35. Na północno-zachodnim przedmieściu Piatnyczany wznosi się pałac Grocholskich. Miejscowi nazywają K<> rezydencją w Piatnyczanach (sadyba w Pjatnyczanach, ca^nSa B na-rmi-•innax; Miczurina 63). Pochodzi .¦ XVIII w, ale został zniszczony w 1918 r. Kompleks składa się z pała-ru, zabudowań gospodarczych oraz .(2 ha parku. Mieści się tu szpital endokrynologiczny i jako taki (poza parkiem) jest niedostępny. Wygodne dojecie ulicą Hercena. Drugą zabytkową podmiejską rezydencją Winnicy jest usytuowany na |v>tudniowo-zachodnim krańcu mia-•la dom-muzeum M.I. Pyrohowa iMuzej-sadyba Pyrohowa; Pyrohowa 157; E66937; bezpł.). Mykoła Pyli ihow (1810-1881) był słynnym chi-inrgiem i anatomem. Wykładał na Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Petersburgu, gdzie stworzył tzw. anatomiczno-doświadczalny kierunek w chirurgii. Posiadłość Pyrohowa to ogromnych rozmiarów park z willą, obecnie mieszczącą muzeum. Na lewo od głównej alei stoi pawilon, w którym są figury woskowe wyobrażające chirurga przyjmującego pacjentów. Tl •17 tys. mieszkańców #o4335 82 km od Winnicy, przy drodze Win-nica-Wapniarka-Jampol, nad Sielnicą leży Tulczyn (TyjibHHH). Był tu niegdyś gród ruski Nesterwar, który w XIV w. został włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1569 r. do Korony. Miasteczko stanowiło początkowo własność królewską, potem rozmaitych rodów, aż wreszcie w 1726 r. trafiło w ręce Potockich. I właśnie , z czasów rezydowania tutaj w latach 1774-1805 przywódcy Targowicy, najciemniejszej chyba postaci okresu ^ upadku Rzeczypospolitej, Szczęsnego o Potockiego (1752-1805) pochodzi O główna atrakcja Tulczyna - pałac m Potockich (najiaii; Leontowycza), ----- wzniesiony w 1757 r. według projektu (prawdopodobnie) francuskiego ar- —¦ chitekta Lacroix, przebudowany ^ w XIX w. Była to jedna z najwiek- 3 szych rezydencji magnackich Rzeczypospolitej, niegdyś wyposażona w bogatą kolekcję artystyczną. Podupadł w czasach Mieczysława Potockiego, który po skandalu małżeńskim i zesłaniu, w 1862 r. wyjechał na stałe do Paryża, wywożąc podobno 2 tys. skrzyń z dziełami sztuki i księgozbiorem. Sprzedany w 1869 r., mieścił kasyno oficerskie. Niestety, niemal całe pozostawione wyposażenie i zdobienia wnętrza zostały zniszczone w dobie sowieckiej (m.in. pożar w 1928 r.). W 1975 r. podjęto remont. Innymi zabytkami Tulczyna są: tzw. Mały Pałac (Małyj pałac, Majiira najmu; Lenina 8) z 1782 r., dawny park Chorosza z 1793 r, projektu 263 I P. Lenreau (zachowany szczątkowo) oraz klasycystyczny klasztor Dominikanów (Dominikanśkyj monastyr, .HoMimKaHCbKHH MOHacrap; Gagari-na 13) z 1784 r., przebudowany w czasach ZSRR, dziś zajęty przez cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej i szkołę muzyczną. Z dawnej kaplicy cmentarnej uczyniono w 1876 r. katolicki kościół św. Stanisława Kostki (ko-steł, KocTeji), od niedawna ponownie czynny. Na cmentarzu spoczywa Stanisław Trembecki (1739-1812), po-eta-libertyn, współtwórca klasycy- zmu stanisławowskiego, w ostatnich latach życia rezydent tutejszego pałacu (podobno na zaproszenie Zofii Po-tocldej, która nie zapomniała mu pełnej komplementów ody napisanej na jej cześć). Z 1789 r. zachowała się cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, YcneHCbKa iiepKBa), fundacji Szczęsnego Potockiego. W miasteczku są dwa muzea: krajoznawcze (Gagarina 1; sr22750) oraz M. Leontowycza (Leontowycza 5). Z Tulczyna kursują jedynie autobusy do Winnicy (1 godz. 20 min). Zaporoże ołudniową część doliny Dniepru zajmuje Zaporoże (ukr. Zaporiż-żia, 3anopi)K)Ka). Zalicza się doń obwody dniepropietrowski, zaporoski i kirowohradzki, choć jego zachodnia część należy już do historycznego Podola. Kraina ma dostęp do Morza Azowskiego. Głównymi miastami są 1 )niepropietrowsk i Zaporoże, a także w obwodzie dniepropietrowskim -Krzywy Róg, Dnieprodzierżyńsk (Kamieńskie), Nikopol i Pawłogród; w zaporoskim - Berdiańsk i Melitopol. W obwodzie kirowohradzkim poza stolicą wyróżnia się Aleksandria. Wschodnia część jest silnie zurbanizowana i uprzemysłowiona. Krajobraz Zaporoża to bezkresna wyżyna pozbawiona wysokiej roślinności. Olbrzymie pola kukurydzy i słonecznika przecina Dniepr, spiętrzony w wielu miejscach tamami elektrowni wodnych. Z rzek warto wymienić jeszcze Inguł, Ingulec, Buzuwłuk, Orel oraz Samarę. Panuje klimat kontynentalny. Częste są gorące wiatry niosące pył [suchowije). Średnia temperatura stycznia wynosi -6°C, a lipca +22°C. Kegion najlepiej zwiedzać od kwietnia do października, bo panuje tu wówczas nieprzerwanie letnia pogoda. Za miesiące najpiękniejsze uważane są wrzesień i październik. hów, czyli na południe od dzisiejszego Dniepropietrowska. W latach 40. XVI w. Kozacy, zamiast jesienią powracać z wypraw na północ, zaczęli zimować na wyspach dnieprowych i zakładać obozy. W XVII w. Zaporoże, ze stolicą na Chortycy (tzw. Sicz), było głównym ośrodkiem Kozactwa. Po powstaniu Chmielnickiego w latach 1648- 1654 Sicz stała się zaczątkiem państwa ukraińskiego. Po pokoju wieczystym w 1686 r. Zaporoże weszło w skład państwa moskiewskiego. Rosjanie zaczęli kolonizować teren, sta- • Dniepropietrowsk Okolice Ptoszczi Zowtnewoji i Prospekt Marksa. • Zaporoże Chortyca, serce ukraińskiej państwowości i symbol dawnej chwaty Kozactwa. Zapora na Dnieprze. • Kirowohrad Najlepiej zachowane w tej części Ukrainy śródmieście z przełomu XIX i XX w. ¦O O 30 O Nazwa „Zaporoże" oznacza ziemie rozciągające się poniżej poro- ¦N O te. O o. o •~ Odessa lllicziwśk Biatogrc ,nad Dniestrem jl MORZE CZARNE 266 wiając twierdze, ale wciąż istniał silny organizm Siczy. Gwałtowne zmiany rozpoczął dopiero napływ cywilnych osadników pochodzenia serbskiego; utworzono kolonie „Nowo-Serbia" z centrum w fortecy św. Elżbiety (Ki- rowohrad) - oraz „Słowiano-Serbia" na wschodzie Ukrainy. Organizmy te nie podlegały Siczy, tylko bezpośred- nio Rosji. Ostatecznie odrębność Za-poroża zlikwidowano w 1775 r., kiedy wojska rosyjskie zajęły Chortycę. W XIX w. zaczęło się planowe osadnictwo. Powstało wiele dróg i uruchomiono regularną żeglugę na Dnieprze. Odkrycie wielkich złóż rudy żelaza w Krzywym Rogu przyczyniło się do rozwoju przemysłu. Z racji centralnego położenia region stanowi dzisiaj wielki węzeł transpor- towy (szczególnie kolejowy), a tutejsze elektrownie wodne zaopatrują w encr gię dużą część Ukrainy. Z Dniepropie-trowskiem związanych jest wiciu członków ukraińskiej elity władzy, z prezydentem Kuczmą na czele. • 1,12 min mieszkańców (nr. 6-cyfrowe) i t?56 (nr. 7-cyfrowe) Trzecie co do wielkości miasto Ukrainy, Dniepropietrowsk (ukr. Dnipro- I petrowśk, .UmnpoiieTpoBCbK) znane jest | z przemysłu zbrojeniowego i produkcji rakiet kosmicznych. Należy do na|-bogatszych miast Ukrainy. Nie ma tu śladów stagnacji, są za to niespotykii ne w dawnym ZSRR parkomaty, wi«' ty na przystankach i reklamy na tram Osławione porohy dnieprowe-wyspy i podwodne skaty granitowe, tarasujące przetom Dniepru przez Wyżynę Zaporoską na długości ponad 70 km, między dzisiejszym Dnie-propietrowskiem i Zaporożem, stanowiły od tysiącleci najpoważniejszą przeszkodę w żegludze na tej wielkiej rzece, dzieląc ją na dwa odrębne szlaki transportowe. Wysadzenie skat z użyciem materiałów wybuchowych zaplanowali Rosjanie już w XIX w., ale dokonał tego dopiero Stalin w 1932 r. Porohy stanowiły jeden z symboli Ukrainy. wajach. Leży u ujścia Samary do Dniepru. Przed rewolucją nazywał się Ekaterynosław (ukr. Katerynosław), w 1918 r. - Siczesław. Obecną nazwę przyjęto w 1926 r. Ze względu na swą długość w mowie potocznej skracana jest do Dnipro, Dniepr bądź - przez młodzież - do wymawianego z angielska D.P. (di-pi). Dworzec stoi przy pł. Petrowś-koho 1 (wylot Prospektu Marksa). Dojazd: autobusami # 2, 25, 41, 48, >1, 52, 66, 70, 82, 83, 91; tramwajami #1, 14, 15; trolejbusami #A, E, 3, 15; metrem ® Wokzalna. Wiele z pociągów dalekobieżnych i międzynarodowych wymienionych w rozkładzie stacji Dniepropietrowsk kursuje po ogłoszeniu, w określone dni miesiąca. I )latego przy wyborze połączenia na-k-ży potwierdzić odjazd pociągu w in-tormacji. Pociągi do Eupatorii i Teodozji są uruchamiane tylko latem. In-lormacja: *rOO9. Przedsprzedaż biletów: s004, 503953 (z dostawą). Połączenia międzynarodowe: Adler, Haku, Czelabińsk, Kisłowodzk, Kiszy-niów, Mińsk, Petersburg, Rostów nad Donem, Ryga, Saratów, Sofia, Ufa, Wilno; dalekobieżne: Charków, Do-nieck, Eupatoria, Geniczesk, Humań, hisynowata, Kercz, Kijów (14 dziennie), Kowel, Lwów, Ługańsk, Mariu-|iol, Mikołajów, Nowoołeksijiwka, (Hlessa, Sewastopol, Symferopol, Teo-ilozja, Truskawiec, Zaporoże, Żytomierz; lokalne: Baliwka, Bohusławś-kyj, Czaplino, Dnieprodzierżyńsk, Karnauchiwka, Krasnohrad, Krzywy Róg, Łozowa, Nowomoskowsk, Or-łowszczyna, Pereszczepyne, Pjaty-chatky, Pyśmenne, Suchacziwka, Sy-nelnykowe, Werchiwcewe, Zaporoże. Dworzec autobusowy usytuowany jest w pobliżu kolejowego, przy ul. Kurczatowa 6. Dojazd: autobusami #44, 73; tramwajami #14, 15. Ma wiele połączeń dalekobieżnych z: Kijowem, Zaporożem, Charkowem, Do-nieckiem, Symferopolem i lokalnych z miastami: Apostołowo, Caryczanka, Dnieprodzierżyńsk, Inhuleć, Krynycz-ky, Krzywy Róg, Mahdałyniwka, Mar-ganiec, Meżowa, Nikopol, Nowopo-krowka, Ordżonikidze, Pawłogród, Pereszczepyne, Perszotrawenśk, Pe-tropawliwka, Petrykiwka, Pjatychatky, Pokrowśke, Sofijiwka, Synelnykowe, Tomakiwka, Wasylkiwka, Werch-niodniprowśk, Wilnohirśk, Zeleno-dolśk, Żółte Wody. Wybierając się w dalszą podróż autobusem, należy pamiętać o odległościach dzielących stolicę Zaporoża od innych miast. Pociągi, nawet jeśli wolniejsze, są nieporównanie bardziej wygodne. Informacja: *r784090. Przedsprzedaż biletów: ©426563. Lotnisko zlokalizowane jest poza granicami miasta, w miejscu oznaczanym jako Dnipropetrowśk-42. Dojazd: autobusami #16, 60. Informacja: B430021, 430622, 430023. Przedsprzedaż biletów: Dniproawia (Nabereżna Lenina 37; s425530) oraz w większych hotelach. Połączenia: Kijów, Frankfurt, Moskwa, Stambuł, Tel Awiw, Tbilisi, Wiedeń. O O 267 ¦N O CC o o. < O 268 5 ""*.;,, • nunikacja miejska l'i i mieście kursują autobusy, tram-. i je, trolejbusy, metro oraz prywatne tnarszrutki. Z blisko 70 linii auto-Imsów nie ma wielkiego pożytku, bo l.icza one centrum z przedmieściami położonymi na drugim brzegu Dniepru. Pomocne tramwaje, szczególnie //1, poprowadzona najbardziej inte-n-sujacymi ulicami. Można korzystać także z trolejbusów - po śródmieściu kursują linie okrężne #A i B, ,i nabrzeżem Dniepru - #12. Wraz .-. ukończeniem budowy kluczową roli,' przejmie metro. Obecnie działa 6 stacji, ale wraz z uruchomieniem kolejnych czterech pod Prospektem Marksa (od ® Wokzalna do Dniepru), będzie to najwygodniejszy środek lokomocji. Pętlę marszrutek znaleźć można przy wielkim domu towarowym CUM, Prospekt Marksa 52. Przejazd komunikacją miejską kosztuje 0,50 hrn, marszrutką 0,60-1 hrn. Miasto jest bardzo rozległe i dzieli się na cztery części: śródmieście (centr) na prawym brzegu Dniepru; Nyż-niodnieprowsk na lewym brzegu Dniestru i prawym Samary - jego część stanowi dzielnica przemysłowa (industrialnyj rajon); Przydnie-prowsk z Czaplami oraz Ihreń na lewych brzegach Dniestru i Samary. Turystę najbardziej zainteresuje część śródmiejska z Prospektem Marksa, zwłaszcza historyczne centrum wokół pł. Żowtnewoji. Ulubionym miejscem spotkań jest Plac Lenina (koło domu towarowego CUM). Na Dnieprze jest wiele wysp, z których kilka jest popularnym miejscem wycieczek, szczególnie Wyspa Mona-sterska. Na zwiedzanie wystarczy jeden dzień. Nie ma informacji turystycznej we właściwym tego słowa znaczeniu. Trzeba dowiadywać się w hotelach, al- bo w telefonicznej służbie informacyjnej Miśkdowidka (Gorsprawka-, B453569, 450017), ale jest to raczej rodzaj biura adresowego. Sytuacja typowa dla Ukrainy: wielkie miasto - drogie hotele. Jeśli chcemy zwiedzać region, wygodniej i taniej nocować w Zaporożu. Astorija (Prospekt Marksa 66; »3 84801, 384803, fas 374352, www.astoria.com.ua, hotel@astoria.dp.ua). Jedynka 346-838 hrn, dwójka 346-550 hrn, apartament 1100 hrn. Luksusowy, założony w 1913 r. hotel, będący ozdobą przedrewolucyjnego Ekaterynosławia. Ładnie skomponowane pokoje, restauracja, fryzjer, sklep, sauna, ja- cuzzi i bilard. Centralnyj (Prospekt Marksa 50; s450347, 7442163]. Jedynka 250-300 hrn, dwójka 350-600 hrn. Socrealistyczny gmach w centrum miasta. Drogi, ale wygodny; bar, sauna, fryzjer. Grand Hotel Ukrajina (Korołenka 2; =341010, 341069, fax 340200, www. grand-hotel-ukraine.dp.ua, admin@grand--hotel-ukraine.dp.ua|. Jedynka 100-175 $, dwójka 220-400 $, apartament prezydencki 625 $; należy spodziewać się dodatkowych optat rzędu 20% ceny pokoju. Elegancki, pięciogwiazdkowy hotel na rogu głównej ulicy; chińska restauracja, basen, sauna, ja-cuzzi i siłownia. Switanok (Rasswiet) (Fuczyka 30; •H470738). Jedynka 175 hrn, dwójka 187 hrn, luks 290 hrn. Ogromna budowla na skarpie nad Dnieprem, pokoje o wysokim standardzie (Ty telefon, lodówka). W pobliżu stacja kolejki linowej. Inne hotele w centrum: Dniprope-trowśk (Nabereżna Lenina 33; bt455327), Dynamo (Szczorsa 8), Hwardijśka (Pohrebniaka 21), Jekate-rynosławśka (Dzerżynśkoho 37), Nadija (Nabereżna Lenina 16a), Sla-wutycz (pł. Desantnykiw 1, Sport (Szczorsa 4; s450209), Swerdłowśk (Swerdłowa 6; b428807), Ukrajina (Korołenka 2), Wesna (Płechano-wa 34), Żowtnewyj (pł. Szewczen-ka4a; ^448803). •O O 30 O IM- O o ¦o o S 269 ¦N O CC O o. EL o c Q 270 Gastronomia Miasto ma dosyć skromną ofertę restauracyjną. Niewiele tu reklam restauracji, witryn, ogródków letnich, a turysta bywa zmuszony do długich poszukiwań. Popularne jest Melrose Place na rogu Prospektu Marksa i Gagarina - miejsce, w którym można spotkać Amerykanów uczących tu angielskiego. Kilka lokali skupionych jest na Nabereżnij Lenina, m.in. Bie-tyj Rojal (Nabereżna Lenina 33a; ^416162), Popławok (*r413147) i koktajlbar Krasnyj Korał (Nabereżna Lenina 12; ^424971). Z innych wymienić można bar Heineken (Gagarina 131) oraz centrum rozrywkowe Cosmic Bowling z kręgielnią i restauracją (Gor'koho 69; s499563). Cyrk Nabereżna Lenina 33. Filharmonia Kalinina 47. Kina Czerwonohwardijeć (Fiłosofśka 23), Fakeł (Prospekt Marksa 113), Panorama (Stolarowa 1), Ukrajina (Prospekt Marksa 54], Kluby nocne, kasyna Cosmic Bowling (Gor'koho 69). Ogród botaniczny Gagarina 72. Sport Jachtklub (Nabereżna Peremohy), korty tenisowe (Park Szewczenka), lodowisko (Bilszowyćka 1), stadion im. Kirowa (Uniwersalna lOa), stadion Lokomotyw (Prospekt Puszkina 77a); stadion Metaturh (Chersonśka 7). Teatry Jednego aktora Krik (pł. Żowtne-wa 15), lalek (Płechanowa 7), opera (Prospekt Marksa 72a), Rosyjski dramatyczny im. Gor'koho (Prospekt Marksa 97), Ukraiński dramatyczny im. Szewczenka (Lenina 5). Apteki Informacja wO67. Artema 3 (b441341), Komsomolśka 25 (»451563), Prospekt Marksa 40 (s448588), Prospekt Marksa 49 (całodobowa). Banki Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Lenina 13), Prywatbank (Sierowa 1). Biura podróży, agencje turystyczne Dniprointur (Prospekt Marksa 12.5), Dni- proturyst (Fuczyka 30), Inturyst-Dnipro [Lenina 8), Suputnyk (Prospekt Marksa 60). Domy handlowe CUM (Prospekt Marksa 52), Torhowyj centr (Kirowa 59). Informacja miejska =09. Internet Kirowa róg Szewczenka, Żowtnc-wa 15. Księgarnie Artema 2 (antykwariat), Gagari- I na 24, Dzerżynśkoho 43, Prospekt Mark- | sa 55, Prospekt Marksa 94a. Mapy Myr/Ekspocentr (Dzerżynśkoho l/3j h465231). Poczta, telefon Poczta Główna (Prospekt | Marksa 62; n065, 069), rozmównica (Prospekt Marksa 60; sO9) zamawianie rozmów międzynarodowych =079. Policja =02. Pogotowie =03 (publiczne), 058 (płatne). Straż pożarna =01. Szpitale Im. Mecznikowa (pł. Żowtne-wa 14), miejski kliniczny (Korołenka 22|, I miejski zakaźny (Kanatna 17), pogotowia ratunkowego (Swerdłowa 65; =422014), położniczy (Lenina 2), psychiatryczny (Czy-czeryna 42). Taksówki =002. Targowiska Centralny) (Szmidta 2), Nagor-nyj (Prospekt Gagarina 8), Werchniekrasny) (Czkałowa21). >'¦«!¦;¦ Dzieje Dniepropietrowska rozpoczynają się w 1776 r., kiedy Katarzyna II I postanowiła założyć między Kijowem a Morzem Czarnym „główne miasto | na całym południu Imperium Rosyjskiego". Pierwotnie miało leżeć rui I miejscu kozackiej słobody Połowica, ale lokację przeniesiono w okolice | dawnej polskiej twierdzy kresowej Ku-dak (ukr. Stari Kodaky; dziś podmiejska osada między lotniskiem a Dnieprem). Miejsce to było zamieszkałe od wczesnego średniowiecza. W XVIII w. przecinał się tu szlak Petersburn~ Chersoń z drogą wodną Dniepru, Miasto nazwano Ekaterynosławicm | na cześć carycy. Kolejny władca, Paweł I, zmienił nazwę na Noworosyjsk, I ale w 1802 r. przywrócono pierwotne | miano i umieszczono tu stolicę guberni obejmującej olbrzymie terytorium, /. powiatami m.in. w Azowie, Tagan-rogu i Rostowie nad Donem. Szybki rozwój awansujący Dniepropietrowsk ilo rangi czołowego ośrodka przemysłowego Ukrainy nastąpił po 1870 r., kiedy wzniesiono największe w ówczesnej Europie mosty kolejowe, łą-c/.ące zagłębie rud żelaza w Krzywym Rogu z kopalniami węgla w Zagłębiu ! lonieckim. W czasie zamętu po upadku caratu często kwaterowała tu armia anarchistyczna Nestora Machny (1917-1921). W 1918 r. zmieniono nazwę miasta w duchu niepodległościowym na Siczesław, ale wraz z przewagą sowietów powróciło miano z czasów carskich. W 1926 r. zmieniono nazwę na dzisiejszą, zbijając nazwę rzeki / nazwiskiem funkcjonariusza komunistycznej propagandy, Hryhorija Pe-uowśkoho (1878-1958), znanego /. objeżdżania Ukrainy ahitpojizdom im. Lenina (pociągiem agitacyjnym). Czasy stalinowskie przyniosły gwałtowny rozwój miasta jako jedne->-.<> z głównych sowieckich ośrodków przemysłu ciężkiego. Między 1926 .i 1939 r. liczba mieszkańców wzrosła / 233 do 501 tys. Agresja niemiecka spowodowała niemal całkowity upa-tlrk przemysłu. Fabryki ewakuowano liadź zniszczono przed nadejściem wroga. Po II wojnie światowej Dnie-piopietrowsk uznano za miasto zamknięte dla cudzoziemców. Status i ni uchylono dopiero po upadku ZSRR. W 1996 r. ruszyła pierwsza linia metra. Najlepszy pomysł na zwiedzanie I inicpropietrowska to spacer (choć tltugi) z dworca kolejowego Prospek-icm Marksa, do samej góry i po dzielnicy blisko Dniepru. Na zapoznanie mc z miastem i jego atrakcjami wy-•tarczy jeden dzień. I )niepropietrowsk zachowuje ukształ-Uiwany w chwili założenia podział na cześć górną i dolną (padół). Najstarsza mir ulic została zaprojektowana przy współudziale francuskiego architekta Claude'a Yuerois'go (koniec XVIII w.). Oś interesującej dla turysty części górnej stanowi Prospekt Marksa, historyczna Ekaterynosławska lub Wielka. Tu zachowało się najwięcej z nielicznych w Dniepropietrowsku zabytków architektury: dawna fabryka sukienna (sukonna fabrika, cy-KOHHa (jjaSpiłua; Prospekt Marksa 106) z 1794 r.; audytorium rosyjskiego towarzystwa naukowego (audytorija Naucznowo Obszczestwa, ay/iiiTopa HayiHoro O6mecTBa; Płechanowa 42) z XIX w. - za rogiem jednej z przecznic prospektu; efektowny teatr (TeaTp; Prospekt Marksa 97) z 1907 r., obecnie Rosyjski Teatr Dramatyczny im. Gorkiego; urząd miejski (miśka uprawa, MicbKa ynpaBa; Prospekt Marksa 47) z 1901 r.; wydział chemii (chimicznyj korpus, xiMiqHb]ft Kopnyc; Prospekt Marksa 36) z lat 1889-1890; wreszcie słynny w carskiej Rosji, wzniesiony 1900-1903 Instytut Górniczy (hirnycza akademija, ripHH^a aicafleMis; Prospekt Marksa 19). Dawną Wielką zamyka Plac Październikowy (pł. Żowtnewa, nnouja JKoBTHe-Ba), gdzie wznosi się lansowany jako symbol miasta sobór Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśkyj Sobór, npeo6paaceHCbKHH CoSop; pł. Zowtne-wa), ufundowany na pamiątkę pobytu Katarzyny II w 1776 r. (wmurowała osobiście kamień węgielny), w obecnej klasycystycznej postaci wedle projektu Aleksandra Zacharowa z lat 1830-1835, o odnowionym wnętrzu, z ładnym ikonostasem. Na tymże placu warto zwrócić uwagę na gmach gimnazjum męskiego (czołowicza himnazija, hojiob™ riMHa3ia; pł. Żowtnewa 2) z 1861 r. oraz szpital (likar-nia, jmKapHH; pł. Żowtnewa 14). Dwa ładne parki w centrum (wedle pierwotnych zamierzeń - sady), zostały założone pod koniec XVIII w. przez ostatniego zwierzchnika (esauła) Kozaków Zaporoskich, Łazaria Hłobę (zm. 1795). Park Hłoby (napK FjioSh; Prospekt Marksa 95) lcryje w sobie ¦O O 30 O N- ¦o c "O ii 271 "o O- 272 sztuczne jezioro. Na jego tyłach zachowała się zabytkowa szkoła handlowa (komercijne uczyłyszcze,- ko-MepuińHe ymnHme; Prospekt Kirowa 2) z lat 1909-1912. W leżącym na północ od pł. Żowtnewoj, Parku Szew-czenka (llapK IUeBMeHKa), znany w Rosji końca XVIII w. architekt Iwan Starów wzniósł w 1790 r. najstarszą budowlę miasta - Paląc Potiomkina (najmu IloTŁOMKiHa; park Szewczenka), przebudowany w 1952 r. na Dom Kultury Studentów. Z innych zabytków można wymienić jeszcze: gmachy przy ul. Lenina - dom oficerów (dim oficeriw, ąim oHuepiB; Lenina 3) z 1890 r., teatr (ieaTp; Lenina 5) z 1913 r., wreszcie dwie cerkwie na przedmieściach, obie pod tym samym wezwaniem. Cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, MracojiaiBCbica uepKBa; Żowteniat 108) w Nowym Ko-daku pochodzi z 1807 r., a cefkiew na Czaplach (Jarowoji 1) - z 1856 r. Z muzeów zwraca uwagę Muzeum Historyczne im. D. Jawornyćkoho (Istorycznyj Muzej, IcToptraHitó My3eń; Prospekt Marksa 16; s471705; 10.00-17.00; 2,60 hrn), ulokowane w gmachu z lat 1903-1904, z ekspo- zycją ukazującą historię miasta, baba- mi połowieckimi (posągami kultowy- mi sprzed ponad tysiąca lat), kolekcją armat i dioramą Bitwa o Dniepr (II wojna światowa). Osobliwą atrakcją jest kolejka lino- wa (kanatna doroha, KaHaTHa .nppora) zawieszona nad odnogą Dniepru. Warto się nią przejechać, chociaż nie spełnia europejskich standardów bezpieczeństwa - stoi się w niemal niezabezpieczonym wagoniku kilkadziesiąt metrów nad ziemią. Celem dziesięcio-minutowej przejażdżki jest Wyspa Monasterska (Monastyrskyj Ostriw, MoHacTHpcKHH OcTpiB), w czasach ZSRR przemianowany na Komsomol-ską - wyspa na Dnieprze, ulubione miejsce wypoczynku mieszkańców. W pierwotnych planach miała na niej powstać dzielnica uniwersytecka. Idąc główną aleją wyspy w górę rzeki, wy- chodzi się na most wiodący do parku Szewczenki. Stacja kolejki jest koło hotelu Rasswiet, przy zaułku Radianś kym, obok pętli marszrutki #78. Czynna 9.00-19.30, bilet w jedną stronę 1 hrn. ZA "E •863,1 tys. mieszkańców łn612 Jedno z głównych miast środkowej Ukrainy, Zaporoże (ukr. Zaporiżżija, 3anopiaoKa), stolica obwodu i wielki ośrodek przemysłowy, znane jest z produkcji samochodów (niegdyś za-porożców, obecnie daewoo) i ogromnej elektrowni wodnej Dniprohes. Leży na obu brzegach Dniepru, w miej scu, gdzie rzekę przegradzały niegdyś porohy i wyspa Chortyca. Historycz na nazwa miasta - Aleksandrow.sk (ukr. Ołeksandriwśk) została w marcu 1921 r. zmieniona na Zaporoże. Planując przyjazd czy wyjazd z Zapo róża, warto pamiętać, że niedaleki (75 km) Dniepropietrowsk jest jat-nym z największych węzłów komun i kacyjnych Ukrainy. Najwygodniej ku rzystać z odjeżdżających co chwilę od 6.00 do 20.30 z dworców kolejowych obu miast marszrutek. Mikrobusy przejeżdżają przez całą długość Pro spektu Lenina w Zaporożu do dworca Zaporoże 1. Podróż trwa 1 goik 30 min, bilet 7 hrn. !"< W mieście są dwa dworce Za poroże 1 i Zaporoże 2. Numeracja oil daje ich hierarchię. Dworzec Zaporoże 1 usytuowany jest w południowri części miasta, na początku Prospekt u Lenina, przy Prywokzalnij pł. Dojazd tramwajem #1 i 3. Wiele pociągów dalekobieżnych i międzynarodowych wymienionych w rozkładzie stacji Za poroże 1 kursuje po ogłoszeniu, w określone dni miesiąca. DłatcK" przy wyborze połączenia należy po twierdzić odjazd pociągu w informa cji. Pociągi do Eupatorii i Teodozji si| uiuchamiane tylko latem. Informa-i ja: &642509. Przedsprzedaż bile-low: na dworcach oraz w kasach przy Pmspekcie Lenina 135 i 151. Miasto utrzymuje połączenia międzynarodowe: Archangielsk, Brześć, Czelabińsk, I nta, Jekaterynburg, Kazań, Kirów Wiatka), Kostomuksza, Mińsk, Molowa, Murmańsk, Niżnij Tagił, iinsk, Perm, Petersburg, Ryga, Smo-l'-ńsk, Ufa, Wilno, Wołogda; dalekobieżne: Berdiańsk, Charków, Dnie-piopietrowsk, Donieck, Dżankoj, Eu-i utoną, Gieniczesk, Kercz, Kijów, r.nwel, Krzemieńczuk, Krzywy Róg, wów, Nowoołeksijiwka, Odessa, 'iwłogród, Sewastopol, Sumy, Symfe-mpol, Teodozja, Żytomierz; lokalne: Kurczak (13 dziennie), Dniepropie-liowsk, Dniprostroj, Enerhodar, Fedo-nwka, Kanceriwka, Melitopol, Niko-pol, Pryszyb (12 dziennie), Synelnyko-wc, Taszczenak, Wilnianśk. n Dworzec stoi niedaleko stacji Zaporoże 1, przy Prospekcie Lenina 22. Dojazd: tramwaje #1 i 3. 1'rzedsprzedaż biletów na dworcu uraz w kasie przy Prospekcie Lenina 151. Połączenia: Berdiańsk (13 il.-.icnnie), Charków, Chersoń, Dnieli rodzierżyńsk, Dniepropietrowsk (10 il.:tcnnie), Donieck, Humań, Jałta, Ki- iw, Kirowohrad, Krzywy Róg, Łu-,ańsk, Mariupol, Melitopol, Mikoła- w, Odessa, Sewastopol. Istnieją też i łączenie ekspresowe do Kijowa zez Boryspol. Lotnisko jest we wsi Tep-lyczne, 10 km od Zaporoża drogą na I >onieck. Przedsprzedaż biletów: Ky-i.iwia (Prospekt Lenina 179; 8.00-'0.00) oraz kasy przez Prospekcie Lenina 135 i bulwarze Centralnym 3. Połączenia: Kijów, Erewan (Armenia), Moskwa, Stambuł. l'o mieście kursują tramwaje, autobusy, trolejbusy i marszrutki. Warto ko-i.-ystać z tramwaju poprowadzonego równoległą do Prospektu Lenina ulicą Gor'koho. Linie #1 i 3 kursują z dworca do centrum. Aby szybko dostać się na dworzec Zaporoże 1, najlepiej skorzystać z marszrutki jadącej Prospektem Lenina, bo autobusy są zatłoczone i powolne. Marszrutki odjeżdżają z Prospektu Lenina (między Metałurhiw i Werch-nioji) oraz sprzed dworca Zaporoże 1. Bilety komunikacji miejskiej kosztują 0,50 hrn, przejazd marszrutką 0,60-1 hrn. Dzielnice Zaporoża leżą na obu brzegach Dniepru. Oddziela je wyspa Chortyca. Stalinowskie śródmieście rozciąga się na lewym brzegu między zaporą Dniprohes a jarem Kapustian-ki. Na południe odeń znajduje się historyczny Aleksandrowsk, obecnie zwany Żowtnewyj Rajon (Dzielnica Październikowa). Obejmuje okolicę stacji kolejowych Zaporoże 1 (hist. Aleksandrowsk Południowy) i Zaporoże 2 (hist. Aleksandrowsk kolei Katarzyny). Obie części centrum łączy Prospekt Lenina - główna arteria miasta. Dzielnice lewobrzeżne są młodsze. Zajmują częściowo teren historycznej osady Górna Chortyca. Miasto jest bardzo rozległe, odległości sięgają 25-30 km. Na zwiedzanie warto zarezerwować dzień, półtora dnia. Kilka niezłych hoteli grupuje się w ścisłym centrum. Warto pamiętać, że hotel oznaczony na mapach jako Dom Artystów Cyrku nie przyjmuje turystów indywidualnych. Diapazon (Minśka 9; h526400|. Drogi prywatny hotel z 2-osobowymi pokojami. Bar, bilard, sauna, ogródek letni, strzeżony parking. Dnipro (Prospekt Lenina 202; 1*330445, 342660). Jedynka 52-120 hrn, dwójka 120-146 hrn, luks 238-296 hrn. Średni standard, ale z wygodami - telefon, łazienka i TV. Inturyst Zaporiżżia (Prospekt Lenina 135; 7*337027, 341292, 332556, fax 333184, www.intoursit.com.ua, intout@express. O O isl- fs 01 -a o o N- ra 273 Jiiii ZAPOROŻE Zaporoże «;¦ 3ZO«OdVZ ¦IM O CC O o. (U ¦N O O o. 276 net.ua]. Pokoje od 150 hm. Najdroższy reprezentacyjny hotel w ścisłym centrum. 10-piętrowy blok z 500 miejscami, 5 restauracjami, barami, kasynem, salą bilardową, dyskoteką, sauną. W pokojach telewizja kablowa i satelitarna, telefon, łazienka. Dostęp do faksu i Intemetu. Kurs (Gor'koho 27/29; tt138401, 138426, 138443). Jedynka 53-67 hrn, dwójka 71-79 hrn, luks 132 hm. Niedaleko dworca Zaporoże 1. Europejski standard (TV, telefon, prysznic). Godzien polecenia, choć pokoje od ulicy są głośne. Przystanek tramwajów # 1 i 3 przy wejściu. Piwdennyj (Prawdy 53; srl31663). Jedynka 21 hrn, dwójka 38 hrn, trójka 48 hrn. Neon z rosyjską nazwą Jużnaja. Budynek z lat 50., wejście od podwórza. Wspólne umywalnie i toalety. Najtańszy i prymitywny. Jak twierdzi obsługa, nie dla kobiet. Dojazd tramwajami #1 i 3. Inne hotele: Teatralnyj (Czekistiw 23; 3642438, 643652), Ukrajina (Prospekt Lenina 162a; ra346673, 332558). Najlepszy jest irlandzki pub O'Bńen's (Prospekt Lenina 169; ^325723; 10.00-2.00). Personel zna angielski; śniadanie 15-24 hrn, zupy 4,50-6 hrn, dania irlandzkie i szkockie 34-63 hrn, ryby do 101 hrn; guinness 10-21 hrn, newcastle ale 10-19 hrn. Warto wymienić Damask (Prospekt Lenina 151; 8.00-21.00) i Art.-kafe Premiera (Prospekt Lenina 56; 8.00-24.00). Typ McDonald's reprezentuje McStake (Prospekt Lenina 56; 10.00-24.00), dobrą pizzerią jest Pau Wau (bulwar Centralnyj 4; n490476; 10.00-23.00). CyrkRekordna41. Filharmonia Prospekt Lenina 183. Kina Im. Dowżenka (Prospekt Lenina 145), Komsomołeć (Anhołenka 14a), Kosmos (Kosmiczna 79a), Zirka (Prospekt Lenina 91). Kluby nocne, kasyna Slobodka (Gor'ko-ho 115; sala bilardowa, automaty do gry), Sowa (40 rokiw Radianśkoji Ukrajiny 55; klub nocny, kasyno, sauna), Split (pł. Maja-kowśkoho; kasyno 18.00-7.00). Sport pałac sportu Junist' (Peremohy 66), ] łac sportu Spartak (Żukowśkoho 70b), i dion Metałurh (Sportiwna 21). Teatry Ukraiński Muzyczno-Dramatyezny ' (Prospekt Lenina 41), Humoru i Satyry „Wyś" (bulwar Szewczenka 1), Kolizej (Rii' bana 20), lalek (Gogola 60), Młodego Widz* (Patriotyczna 49), kabaret Ołeksandriwśkyi powit (Gogola 118). Apteki Prospekt Lenina 58 (dyżurna, całodn bowa; s641904), 40 rokiw Radjanśkoii Ukrajiny 51 (o349057), Piwnicznokikr wa 6 (h956378), Radgospna 36 (h95532.ii Prospekt Lenina HOa (dziecięca). Banki Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Dzn żynśkoho 23), Awtozazbank (Prospekt Lc nina 8). Biura podróży, agencje turystyczne Biu ro podorożej ta ekskursij (Prospekt Leni na 153; ^349521; pomimo zachęcającej n;i zwy specjalizuje się niemal wyłącznie w z;i łatwianiu wiz. Internet Czekistiw 37, Prospekt Lenina 1.1 > (w hotelu, 10.00-20.00), Prospekt Leni na 151 (10.00-23.00). Księgarnie Dumka (Kremliwśka 2), Kobz;n (Prospekt Lenina 150], Sławutycz (Prospekt Lenina 232), Suczasnyk (Prospekt Leni na 151). Mapy Oswita (Prospekt Lenina 171; d320082) Poczta, telefon Poczta Główna (Prospekt Lenina 133; tam też rozmównica między miastowa w cofniętym różowym budynku z tyłu soboru Pokrowskiego, obok teatru). Policja hO2. Pogotowie hO3. Przychodnie, kliniki Przychodnie miejskie kliniczne (bulwar Szewczenka 25, Stałewa riw 34), stomatologiczne (Prospekt Leni na 98; 8.00-20.00 bez nd.; Prospekt Leni na 157; 8.00-23.00), Rafael (Ukrajinśka 57; b603043), poliklinika (Perspektywna 35), klinika dziecięca (Prospekt Lenina 70). Straż pożarna n01. Targowiska Centralnyj (Peremohy 72), Kry-tyj (40 rokiw Radjanśkoji Ukrajiny 47). Serce Zaporoża, stanowiąca naturalną twierdzę wyspa Chortyca przyciągała ' adnictwo od najdawniejszych cza-iw. Podczas badań archeologicznych ul kryto tu ślady człowieka z okresu paleolitu i neolitu, 30 grobów scytyj-kich, 6 kurhanów sarmackich, 57 lanowisk przypisywanych Słowia-mmiii, a także „skarb Woznesenśkyj" ¦ VIII w. - 1,4 tys. przedmiotów ze . lota i srebra. Przez trzysta lat (XVI-XVIII w.) Chortyca była warowną osadą i stolicą Siczy, będącej w istocie państwem ukraińskim. Ale lądowy, lewy brzeg Dniepru, gdzie rozciąga się dziś śródmieście Zaporoża, został zamieszkany dopiero w 1770 r., kiedy to wokół wzniesionej wówczas twierdzy Aleksandrowskiej powstało osiedle zwane Ołeksandriwśkyj Forsztadt. W 1775 r., po likwidacji Siczy Zaporoskiej, w sąsiedztwie Forsztadtu osiadło wielu Kozaków, zakładając wioskę Karantynka. W 1798 r. fortecę zlikwidowano, a żołnierzy osiedlono w kolejnym osiedlu - Sołdatśkoj Słobidce. W 1806 r. wszystkie osady zjednoczono w miasteczko Aleksandrowsk (ukr. Ołeksandriwśk), w którym umieszczono siedzibę powiatu. Impulsem dla szybkiego rozwoju miasta były dwa wydarzenia: budowa w 1863 r. przez niemieckiego przemysłowca J. Koppa fabryki części do urządzeń rolniczych (późniejszy Ko-munar, a od 1960 r. fabryka samochodów zaporożec, dziś Daewoo/Awto-ZAZ) oraz przeprowadzenie w latach 1873-1875 linii kolejowej Moskwa-Krym (umieszczono tutaj lokomoty-wownię i warsztaty). Budowa kolei zbiegła się z uruchomieniem żeglugi parowej na Dnieprze, w której Aleksandrowsk był pierwszą przystanią za porohami i portem przeładunkowym. Początek XX w. to szybki rozwój przemysłu (zakłady części rolniczych Lepp&Walman, fabryki Menzisa i Ka-cena) i węzła kolejowego, do którego w 1902 r. doprowadzono linie z Zagłębia Donieckiego i Krzywego Rogu. Wydarzenia wojny i rewolucji zastały Aleksandrowsk jako miasto blisko 60-tysięczne, mające własną elektrownię, wodociąg, szkoły i niezły, jak na ówczesną Rosję, wskaźnik analfabetyzmu (40%). Władza sowiecka wygrała ostatecznie w lipcu 1920 r. W 1921 r. zmieniono nazwę na Zaporoże. Wedle spisu z 1926 r. mieszkało tu 56 tys. osób: 47% Ukraińców, 26% Rosjan, 20% Żydów i 3% Niemców. W 1927 r. rozpoczęto budowę zapory Dniprohes. W 1929 r. poczęto wznosić nowe śródmieście rozplanowane na 15 km między starym ośrodkiem wokół stacji Zaporoże 1 a zaporą. W latach trzydziestych powstała ogromna huta Za-poriżstal, produkująca 5 min ton stali rocznie. 4 X 1941 r. wkroczyli tu Niemcy. Po dwóch latach okupacji liczba mieszkańców spadła z 300 do 65 tys. Zniszczono Dniprohes. Pod koniec lat 40. XX w. wznowiono pracę zakładów przemysłowych: w 1947 r. uruchomiono zaporę, a w 1949 - tzw. przemysłową perłę południa, kombinat metalurgiczny Zaporiżstal. W 1967 i. zaprezentowano nowy model samochodu zaporożec, o charakterystycznej do dziś formie. Rozwój i rozbudowa miasta przypada na epokę stalinowską. Nie ma w nim więc części historycznej ani monumentalnych świątyń. Zwiedzać Zaporoże znaczy zatem: przespacerować się fragmentem Prospektu Lenina, przejść przez zaporę Dniprohes, a przede wszystkim - zwiedzić Chor-tycę, historyczną siedzibę Siczy Zaporoskiej. Półtora dnia to aż nadto na zrealizowanie wszystkich zamierzeń. Miasto robi dobre wrażenie dzięki zieleni i niskiej zabudowie. Jeśli ktoś chce zobaczyć tutejsze wielkie zakłady przemysłowe, to fabryka samochodów, mieści się w okolicach dworca Zaporoże 1, a ogromny zespół zakładów chemicznych i hut najlepiej widać z miejsca, w którym Prospekt Lenina przecina jar rzeczki Kapu-stianki. Można zwiedzić ekspozycję Muzeum Krajoznawczego (Kraje- ¦**.> , "r 277 o a. < N O- 278 znawczyj muzej, Czekistiw 29; b645535; wt.-pt. 9.00-17.00, sb. 9.00-16.00; 1-1,80 hrn), obejmującą dzieje regionu od znalezisk archeologicznych po II wojnę światową. Ciekawe są nowo urządzone sale poświęcone armii anarchistycznej Nestora Machny oraz Kozakom zaporoskim. Najlepiej przejść się Prospektem Lenina w stronę Dniepru. Prospekt jest podobno najdłuższą (15 km) ze wszystkich ulic tego miana na Ukrainie. Zwiedzanie można zacząć od wznoszonego soboru Opieki Matki Boskiej (Swiato-Pokrowśkyj kafedral-nyj sobór,- Cbhto-IIokpobcłkhm icacjie-.KpajibHiiH cofiop; Gor'koho 139). Nawiązuje on do głównej świątyni przedrewolucyjnego Aleksandrowska. W śródmieściu dominują monumentalne socrealistyczne gmachy w części inspirowane kijowskim Chreszczaty-kiem. Nie są one jednak przytłaczające. Z innych ulic interesująca jest ulica Peremohy. Stoi tu nieco domów przedrewolucyjnego Aleksandrowska, a dzielnica wokół ma już bardzo południowy charakter. Prospekt Lenina prowadzi nad Dniepr, gdzie znajduje się tama - symbol miasta. Budowę zapory Dnie-przańskiej Elektrowni Wodnej (hre-bla Dniprowśkoji hidroelektrostanciji, rpeSjia /JmnpoBCbKOi ri/ipoeneicrpocTaHiiii) zaczęto w 1927 r. Jej projektantem był Iwan Aleksadrow, a szefem budowy Ołeksandr Winter. Z jednej strony był to element stalinowskiego planu rozwoju przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego,- z drugiej - wielkie przedsięwzięcie propagandowe, dzięki któremu spodziewano się dowieść zwycięstwa człowieka nad naturą symbolizowaną przez potężny Dniepr. Zaporę nazwano chlubą planów pięcioletnich, a jej widok kolportowano na dziesiątkach ilustracji. Gdy Niemcy zaatakowali swojego niedawnego sojusznika, Stalin, obawiając się, że elektrownia trafi w ręce agresora, nakazał wysadzić ta- mę-symbol. W lipcu 1944 r. Sowici i przystąpili do odbudowy zapor> Ukończono ją w marcu 1947 r. Dzi.s Dniprohes ma znaczenie jako źródł* energii - elektrownia o mocj 1500 MW Ale „ujarzmiony" Dniep nie skapitulował i zupełnie realne jesi jego zwycięstwo. Zapora dosłowni! trzeszczy w posadach, nieprzewidywal ny przez projektantów ruch samochol dowy zagraża konstrukcji, stąd ograł niczenie np. ruchu autobusów do tyl| ko niektórych pasów. Warto przejś południową stroną Dniprohesu drugą stronę, i dalej ulicami Wintera Mychajłowa i Tahanśką, bo prowadź one do mostu na Chortycę. Rzeka Chortyca (ukr. Chorl tycia, Xop-rjms) była niegdyś większa! miała wyższe brzegi, a wokół wybrzef ży sterczały skały i skałki. Poza tym -co teraz zasłania Dniprohes - otwieraj się stąd widok na porohy i przełon Dniepru. Dzisiejsza wyspa (2,5 tys. haj i 12,5 km długości) jest zamieszkany (wieś Sicz). Wysoka część północna! obniża się z biegiem rzeki. Na obec-j nym południowym krańcu rozpoczy-I nał się niegdyś Wełykyj Łuh, ulubiona miejsce polowań Kozaków, dziś zala-j ny. Wyspa była zamieszkana od naj-j dawniejszych czasów. Najstarsze śla-j dy osadnictwa datowane są na 7 tys.j lat p.n.e. Jeszcze pod koniec IX w. by-l ło tu aż 139 kurhanów. Co oznaczy nazwa, nie wiadomo. Niektórzy wiążą ją z różnymi słowami greckimi i tu-j reckimi, inni - z słowiańskim bó-j stwem solarnym, Chorsem. Pierwsz wzmianki historyczne pochodzą! z 952 r., gdy źródła bizantyjskie opisu-| ją „wyspę św. Jerzego". Do historii Polski Chortyca wkracza! w 1556 r., gdy Dymitr WiśniowieckiJ zwany przez Kozaków hulaką („Baj-i da"), założył tu warownię chroniącą! granicę Rzeczypospolitej przed napa-J darni tatarskimi. Potem wyspa - okre-j ślana wraz z okolicą mianem „Niżu" -stała się ulubionym miejscem zimo-| wania Kozaków, dzięki czemu zyskała Htatus ich nieformalnej stolicy. Wraz z opanowaniem Zaporoża przez Ro-s|an losy Chortycy potoczyły się nietypowo. W 1789 r. sprowadzono tu / okolic Gdańska 18 rodzin osadników menonickich - stali się oni gospoda-izami wyspy, zmieniając ją w swoisty niemieckojęzyczny rezerwat. Czasy sowieckie pozostawiły ledwie wspomnienie dawnej świetności: menoni-lów wypędzono, porohy wysadzono w powietrze, spiętrzono wody Dniepru, niszcząc naturalną formę wyspy. Na położonym naprzeciw zapory brzegu skupiają się główne atrakcje: strome wzgórze zwieńczone krzyżem |wejście tu to symboliczne zdobycie (chortycy), szańce i armaty rosyjskiej twierdzy z XVII w., pomnik Dymitra Wiśniowieckiego, wreszcie wzniesione w czasach Breżniewa Muzeum Historii Miasta (Muzej Istoriji Mista, My3efi IcTopii MicTa; s527317; 10.00-16.00; 2 hrn), w którym wiele 0 tym, jak Kozacy zwyciężali polśkych bnobyteliw („polskich gnębicieli"). Na wyspie jest jeszcze wiele innych miejsc powiązanych z dziejami tej części Europy; właściwie każda skała, cmentarz, wał, a nawet jama, ma swoją historię czy legendę. Drobiazgowy opis Chortycy przekracza ramy tego przewodnika. W Zaporożu można kupić mapę Chortycia. Kmjeznawczo--turystyczna karta (8 hrn) - zawarto tam obszerny opis wyspy. Warto pamiętać, że wyspa jest duża 1 marsz po niej zajmuje sporo czasu (1 godz. z miasta do muzeum). Krótsze dojście wiedzie przez zaporę i dzielnicę nad Starym Dnieprem (ulicą Wintera). Dłuższe - przez most ko-lejowo-drogowy. Wyspę przecinają dziesiątki ścieżek, ale do dawnego serca Siczy najprościej dojść drogą asfaltową z zawieszoną trakcją trolejbusową - ul. Tahanśką (nie ma tablic). Przy wiacie przystanku Muzej Istoriji Mista należy skorzystać z ścieżki koło Nacionalnoho Kłubu Zaporiżśka Sicz (jest tu tablica z mapą wyspy). Do muzeum można także dojechać rzad- I &-. •"--;- ko kursującym trolejbusem #24, przystanek Muzej Istoriji Mista. Na wyspie stoi hotel Chortycia (*r605385). Jest tu także przystanek kolejowy „Zaporiźka Sicz", na którym stają pociągi lokalne relacji Zapo-roże-Kanceriwka (17 dziennie). •278,7 tys. mieszkańców "1*522 Głównym miastem na historycznych Dzikich Polach jest Kirowohrad (dawniej Elizabetgród; ukr. Kirowohrad, KipoBorpaa). Nie sposób przypisać go do któregoś z regionów historycznych, bo tereny te przez długi czas zajmowało płynne pogranicze Polski, Siczy Zaporoskiej, Tatarów, a potem -Rosji. Obecnie łączy się je zazwyczaj z powodów gospodarczych z regionem południowego Naddnieprza, czyli historycznego Zaporoża. Miasto leży nad Ingułem. Olbrzymi dworzec (ul. Popo-wycza 1; 3292253), usytuowany jest paradoksalnie przy drugorzędnej linii kolejowej Znamjanka-Odessa i za-pewnia tylko kilka połączeń - do Charkowa, Dniepropietrowska, Do-niecka, Lwowa i Odessy. Dojazd: marszrutką #10, 11 (15 min; 0,50 hrn). Informacja: a005. Przed-sprzedaż biletów: rezerwacja przez telefon hO55 lub na stacji. Większy wybór oferuje węzeł kole-jowy Znamjanka (3HaMaHKa), 32 km na północny zachód od miasta (drogą E5O/E577). Aby się tam dostać, najlepiej pojechać marszrutką z dworca autobusowego w Kirowohradzie (1 godz.; odjazdy 6.00, 6.30, 7.00, 8.00, 9.55, 10.30, 12.00, 13.00, 13.30, 15.10, 15.30, 16.30, 17.00, 18.30, 20.20), ewentualnie autobusem. Połączenia dalekobieżne: Charków, Chersoń, Dniepropietrowsk, Donieck, Humań, Kijów, Kowel, Krzywy Róg, Lwów, Łu-gańsk, Mariupol, Odessa, Sewastopol, Symferopol, Truskawiec, Zaporoże; mam o 279 UJ ¦N O te. O a. -o ro i_ O o 280 lokalne: Kosary, Kremieńczug, Myro-niwka, Pjatychatky, Pomiczna, Szew-czenko, Tymkowe. Aii Kirowohrad jest wielką stacją przelotową dla wszystkich autobusów dalekobieżnych jadących przez centrum Ukrainy. Dworzec usytuowany jest przy wjeździe do miasta od północnego zachodu, przy ul. Korołenka (e247986). Informacja: b004. Przedsprzedaż biletów: rezerwacja przez telefon o220727 lub w kasie przy Woło-darśkoho 43. Autobusy kursują stąd do miast: Charków, Chersoń, Chmiel-nicki, Czerkasy, Czerniowce, Dniepro-pietrowsk (20 dziennie), Humań, Jał- ta, Kijów (24 dziennie), Krzywy Róg, Lwów, Mariupol, Mikołajów, Sum' (12 dziennie), Tarnopol, Winnica, poroże, Znamjanka (11 dziennie). Miasto rozciąga się na obu brzegacl Ingułu. Śródmieście zajmuje prze strzeń na lewym brzegu między rze a linią kolejową oraz na prawym - olKeHCbKa uepicBa; Preobrażenśka 22) i dosyć rzadko dziś spotykaną Synagogę Główną (hołow-na synahoha, ronoBHa ciiHarora; Dzer-żynśkoho 90) - bejt kneset pochodzi z 1853 r. Z placu Kirowa koniecznie też trzeba pójść ulicą Lenina do parku na Kowalówce (Kowaliwśkyj park). Po prawej stronie parku zaczyna się główna ulica XIX-wiecznej dzielnicy przemysłowej, ulica Ordżonikidze. Na jej początku zachował się cały zespół budowli z XIX w.: pałac (najian; Ordżonikidze 2), gmachy uczelni wojskowej (wijśkowe uczyłyszcze, BiftctKOBe yiHjrame; Ordżonikidze 2) oraz maneż (MaHeac; Ordżonikidze 2). Także przy Ordżonilcidze - między Ky-jiwśką, Szczorsa i linią kolejową -w 1874 r. stanęła, słynna w carskiej Rosji fabryka braci Elworth (zawód Elworti, 3aBoa EntBopri), w czasach ZSRR przekształcona w równie znane zakłady Czerwona Zirka. Sukces przedsiębiorstwa, zatrudniającego j przed rewolucją 60% ludności miasta, zdecydował o rozwoju Kirowohradu. Dzieje fabryki ukazuje umieszczone i w zakładach muzeum. Angielscy przemysłowcy, Robert i Thomas Elworth, w kilka lat przekształcili niewielką fabryczkę w wielkie przedsiębiorstwo. Źródłem ich powodzenia było wprowadzanie na rynek wła- j snych, ulepszonych konstrukcji. Na drugim brzegu Ingułu można j zwiedzić cerkiew grecką (hrećka cer-kwa, rperjŁKa uepKBa; Marksa 72) wzniesioną w latach 1805-1812; dawną stację poczty konnej (kinno- j -posztowa stancija, Kimo-noinTOBa i cTamriji; Puszkina 40/9) z pocz." XIX w, przy sąsiadującej z cerkwią! ulicy Puszkina; wreszcie wejść na roz- [ ległe wzgórze na tyłach hotelu Tiuyst j - to niegdysiejsza twierdza św. Elżbiety (Jełysawetynśka fortecia, Ejraca- j BeTHHCbKa (JiopTeiia; Uszakowa). Był to I ostatni bastion Imperium Rosyjskie- j go. Dalej zaczynały się ziemie Tata-j rów i Turków. ?,f.«. ¦,-*>¦• Południe egion między ujściami Dunaju i Dniepru, Południe (ukr. Piw- 1 deń, niBfleHb) stanowi odrębną jednostkę historyczną i kulturową 0 innych od reszty kraju dziejach, leszcze dwieście lat temu były to ziemie niemal bez osiadłej ludności. Dziś większość mieszkańców uważa się za Ukraińców, ale mieszkańcy Południa są potomkami także Rosjan, Tatarów, Niemców, Francuzów, Żydów, Serbów, Bułgarów, Rumunów, Greków, Polaków, Gagauzów i wielu innych. Dominuje język rosyjski, uniwersalny dla potomków różnych lad tur i nacji. Mimo braku zabytków, miasta regionu mogą się podobać. Przypominają miasta południowoeuropejskie, przeważa w nich niska zabudowa i zieleń. Na Południe składają się trzy obwody: odeski (tworzą go jednostki historyczne: Besarabia, Budziak i skrawki Podola), mikoiajowski oraz chersoń-ski. W krajobrazie dominuje nizinny step. Uprawia się głównie kukurydzę 1 słonecznik. Step przecinają duże rzeki - Boh, Dniestr, Dniepr czy na południowym krańcu Dunaj. Charakterystyczne są limany, płytkie słone jeziora odcięte od morza mierzejami. Gospodarka koncentruje się wokół portów - Odessy, Mikołajowa i Chersonia. Panuje klimat umiarkowanie kontynentalny, z lekką, niemal bez-śaieżną zimą i długim suchym latem. Wybrzeże najlepiej zwiedzać późnq wiosną lub wczesną jesienią. Nizina czarnomorska, urodzajna i o łagodnym klimacie, przez tysiąclecia przechodziła z rąk do ri|k. Po epokach koczowników - Kiiuerfiw Scytów i Sarmatów, powstały piirw trwalsze organizmy - kolonie r.rec na wybrzeżu. Najwcześniej, w i>4' p.n.e., założono Borystenes (Boi vsi< na wyspie Berezań u ujścia Dmepi potem większe znaczenie zysk;ila I bia, dzisiejsze Parutine, 33 l (Preobrażenśka 36; =220310; kalino). Ogród botaniczny (wejście tylło zotrwii zowanych grup; 10.00, 12.00, 14.0(1 16.00). Sport Baseny (centrum): Astaszkini 6, Jcw rejśka 11, Szczepkina 2; hipodromFonmir *,,• . ka doroha 6; pałac sportu, Prospekt Szewczenka 38; stadion, Park Szewczenka. Teatry Opera (prowułok Czajkowśkoho 1), młodego widza im. M. Ostrowśkoho (Hreć-ka 50), rosyjski dramatyczny im. A. Iwanowa (Hrećka 48), ukraiński muzyczno-drama-tyczny im. W. Wasylka (Pastera 15), muzyki Jana Tabacznika (żydowski) (Trojićka 50), komedii muzycznej im. M. Wodijanoho (Pante-łejmoniwśka 3), lalek (Pastera 15). Apteki Informacja =067. Eldorado (Katerynynśka 19; 9.00-24.00), Farmacija (Katerynynśka 10; pn.-sb. 8.00-20.00, nd. 10.00-17.00), Katerynynśka róg Bazarnoji (pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-17.00, nd. 10.00-15.00), No. 1 (Sadowa 21; =222408), No. 2 (Pastera 22; =235478), No. 6 (Katerynynśka 8; =249693), Phar-macie Gajewskoho (Sadowa 41; całą dobę, nocą dzwonić). Banki Awal (Sadowa 10), Oszczadbank (Deribasiwśka 18), Oszczadbank (Mjasojedowś-ka 39), Prominwestbank (Puszkinśka 36), Ukrajina (Szewczenka 4a i Admirała Łaza-riewa 59). Biura podróży, agencje turystyczne Czorne Morę (Riszeljewśka 59; =242227, blacksea@te.net.ua), Intellect Service (Żu-kowa 7/2; =429310, intel_service@farlep. net; pn.-pt. 10.00-18.00, sb. 10.00-17.00), Nawigator (Uspenśka 77; ofis 9; =245045, 343887; 9.00-18.00). Informacja miejska =09. Internet Armijśka 10 (rógHoworowa), Czorne Morę (Riszeljewśka 59, w agencji turystycznej hotelu; 20 hrn/godz.), Internet Klub (Katerynynśka 75; 10.00-do ostatnie-K" klienta; 6 hrn/godz.), Kompjuternyj Kłub (Preobrażenśka 38; całą dobę), Planeta (So-lijśka 6), Welleks (Ołeksandrowśkyj prosp. 13; 4 hrn/godz.; całą dobę). Mapy Tiras, Preobrażenśka 48; =268838. Poczta Główna (Sadowa 10; =065; całą dobę); rozmównica (Preobrażenśka 40; hotel Centralny), 9.00-21.00, przerwa 13.00-13.30). 1'ogotowie ratunkowe =03. 1'olicja =02. 1'r^ychodnie Nr 1 (Bołharśka 38), nr 2 (Ob-ri-watomyj prowułok 6), nr 3 (Trojićka 38), nr 5 (Deribasiwśka 4), nr 12 (Pastera 56), nr 14 (Nieżynśka 79), nr 25 (Żukowśko- ho 20), stomatolog (Prymorśkyj Bulwar 6; =249448). Przychodnie dziecięce Nr 3 (Jewrejś- ka 11), nr 7 (Staroportofrankiwśka 46). Straż pożarna =290050. Szpitale Obwodowy (Akademika Zabołtno- ho 26/32), dziecięcy (Stepowa 52). Taksówki =070, 080. Targowiska (Centrum) książki (Hrećkyj majdan), Nowyj (Torhowa 20), Prywoz |Pry- wozna 14). Obszar dzisiejszej Odessy zamieszkiwano od starożytności. Później istniała tu mała osada grecka, Istrion. Na przełomie XIV i XV w. tereny te znalazły się przejściowo pod kontrolą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wówczas też powstała osada portowa ICaczybej (Kaczuba). Nazwę później sturczono na Hadżibej. Od końca XV w. pod władzą Krymu, a potem Turcji. Turcy wybudowali w 1764 r. twierdzę nazwaną Yeni Dtinya, którą w 1789 r. zdobyli działający na rzecz carów tzw. Kozacy czarnomorscy ata-manów Hołowatoho i Czepihy. Po pokoju w lassach (1791) w granicach Rosji. W 1795 r. założono port wojen-no-handlowy i zmieniono nazwę na obecną. Przy budowie miasta kluczową rolę odegrali emigranci polityczni z ogarniętej rewolucją Francji (dziś patroni głównych ulic śródmieścia); przede wszystkim książę Armand-Emanuel Richelieu de La Porte (1766-1822), nadto generał Louis Alexandre Andranault Langeron (1763-1831) i Joseph Deribas (1749-1800). Prawa miejskie uzyskała w 1803 r., a w 1805 r. została stolicą tzw. Kraju Noworosyjskiego. XIX w. był dla Odessy okresem rozwoju spowodowanego eksportem zboża. Liczba mieszkańców wzrosła z 9 tys. w 1803 do 500 tys. w 1904 r. Port stał się najważniejszy w całym imperium. Osadnicy stworzyli niebywały tygiel kulturowy z wyrazistym i O Q_ 291 a o OJ O 292 folklorem miejskim, szczególnie żydowskim. Miasto było celem emigracji politycznej z Bałkanów. Przybywali tu Grecy (organizacja Filiki Eteria od 1814) i Bułgarzy (1840-1860). W 1865 r. dotarła tu kolej. Wpierw do Bałty, a od 1870 r. - do Kijowa. Przed rewolucją działało około 500 przedsiębiorstw. Dojście bolszewików do władzy spowodowało masową emigrację. Wyjechało 40% mieszkańców. W 1920 r. Odessa znalazła się ostatecznie pod władzą Sowietów. W latach II wojny światowej okupowali ją Rumuni. Na przełomie XX i XXI w. liczba mieszkańców przekroczyła milion. Z Odessy pochodzi wiele światowych znakomitości, m.in. Kirk Doug-las (właściwie Issur Damskij), Szpil-bergowie - rodzice Stevena Spielberga oraz twórca syjonizmu, Włodzimierz Żabotyński. Odessa liczy ledwie 200 lat, więc nie ma tu nadzwyczajnych zabytków. Jest raczej miastem do spacerów niż do zwiedzania. W sezonie, warto, obok śródmieścia oraz pięknych ulic Łanże-roniwśkoji i Deribasiwśkoji, zobaczyć w letni wieczór czarnomorskie plaże Łanżeron i Arkadija. Zwiedzanie najlepiej zacząć od wysokiego brzegu ponad portem. Założony w początku XIX w. Prymorśkyj bulwar wytyczono w miejscu, gdzie niegdyś znajdowała się starożytna osada grecka. Wśród znakomitych architektonicznie budowli warto zwrócić uwagę na hotele: Londyński (Łon-donśkyj hotel, JlotmoHCbKHH roTeJib; Prymorśkyj bulwar 11) - w obecnej postaci z lat 1898-1899, wciąż czynny, jeden z symboli miasta; dawny Petersburski (Peterburgśkyj hotel, ITe-Tep6yprcbKnM roTejib; Prymorśkyj bulwar 8) z 1833 r. oraz pałace: z 1830 r. (Prymorśkyj bulwar 9), dziś dom kultury marynarzy, oraz przy sąsiedniej ulicy pałac Tołstoja (pałac Tołstoho, nanaij ToacToro; Sabonijiw Mist 4) z 1830 r., przebudowany 1890, zajęty przez Dom Uczonych. Integralną częścią Prymorśkoho bulwaru są wykonane w latach 1826-1828 miejsca widokowe jpri sudstwiennyje miesta, npHcyacTBen Hbie MecTa). Na półokrągłym placu wznosi się pomnik księcia Richelieu de La Porte (pamjatnyk hradonaczal-nykowi Riszelje), pierwszego gubernatora Odessy. Postawiono go w latach 1823-1828. Od placu do portu prowadzą monumentalne Schody Nadmorskie lub Potiomkinowskie (Prymorś-ki, Potiomkinśki schody; npiiMopcbKi, norbOMKiHcbici cxoah), zbudowane w latach 1834-1841 przez F. Boffa. Sławę zyskały dzięki filmowi S. Eisen-steina Pancernik Potiomkin. Schody liczą 192 stopnie, mają 136 m długości i 27 m wysokości. Skręcając stąd w lewo Prymorśkim bulwarem, dociera się do pałacu Woroncowa (Woroncowśkyj pałac, BopoHuoBCbKHH nanaij; Woroncowśkyj prowułok 2), 1826-1828. W skład kompleksu wchodzą m.in. dziesię-ciokolumnowy belweder oraz stajnie. Budowle są w fatalnym stanie i grożą zawaleniem. Dalej można pójść wybrzeżem, oglądając najlepiej stąd widoczny port, aż do ul. Sofijśkoji. Tutaj wznosi się klasycystyczny gmach pałacu Potockiego (Pałac Potoćkoho, IlajiaK IloToiibKoro; Sofijśka 5a) mieszczący dziś Odeskie Muzeum Malarstwa (Chudożnij muzej; ^237287, 238462; codz. 10.30-18.00, wt. zamkn.; 2 hrn). Przy pobliskiej ul. Pastera (Pasteura) zachowały się zabytkowy szpital (hospital, rocniTanb; Pastera 5) z lat 1806-1812 oraz dawna biblioteka publiczna (ny6jiiHHa 6i6nioTeKa; Pastera 13) z lat 1904-1906, dziś restaurowana dla teatru. Można stąd wrócić do Hrećkoho majdanu ulicami Pastera i Deribasiwśką. Idąc z kolei w drugą stronę Prymorśkoho bulwaru, dochodzi się do Dumśkoji pl, gdzie po lewej stronie, za pomnikiem Puszkina i armatą .-. fregaty „Tigr" (pamiątką wojny luymskiej 1853-1856), wznosi się Stara Giełda (Stara birża, CTapa Eip-,k;i; Dumśka pł. 1) z lat 1829-1834, przebudowana w 1873 r., obecnie sie-ilziba rady miejskiej. Po prawej stronie Klub Angielski (Anhlijśkyj klub, AHniińcbKira Kny6; Łanżeroniwśka 6), z 1841 r. według projektu G. Toricel-lego. Mieści się tu Muzeum Floty Morskiej Ukrainy (Muzej Morśkoho fłotu Ukrajiny; codz. 10.00-17.00, czw. zamkn.; 6 hrn). Najbardziej znane muzea Odessy są nieco dalej, na początku Łanżeroniwśkoji. W pałacu Gagarina (Ilajiaił rarapma; Łanżeroniwśka 2), wzniesionym po 1850 r., mieści się Muzeum Literatury (Literaturnyj muzej; s220002; 10.00-17.00 z wyj. pn.; 6 hrn). Obok - we własnym gmachu z 1883 r. -działa Muzeum Archeologiczne (Ar-cheołohicznyj muzej; Łanżeroniwśka 4) (o249255; 10.00-17.00; 6 hrn). Warto pójść dalej tą samą ulicą, aby zobaczyć u wylotu Riszeljewś-koji imponującą Operę (Onepa; prowułok Czajkowśkoho 1), wzniesioną 1884-1887 według projektu słynnych architektów wiedeńskich F. Fel-lnera i H. Helmera. Miejscowi uważają operę za najpiękniejszą na świecie [najkraszcza u switi). Gmach mieści 1560 widzów. Nieco bardziej na południowy wschód, na Puszkinś-kij, stoją jeszcze dwa interesujące zabytki. Na rogu Hrećkoji wznosi się pałac Platona Abazy (Ilajiau A6a3ii; Puszkinśka 9). Zbudował go carski generał, zarządca dóbr Potockich na Ukrainie w latach 1856-1858. Dziś zajmuje go Muzeum Sztuki Zachodu i Wschodu (Muzej zachidnoho ta schidnoho mystectwa,- s224815). Na rogu Bunina stoi gmach Nowej Giełdy (Nowa birża, HoBa 6ipa bornej (obecnie Lenina) nie widać n.i wet w południe żywej duszy. We dnu kurz, wieczorem komary trapią pr.u chodniów". Porównanie do „mi.-r.i powiatowych" dotyczy Mikołajów i i Elizabetgrodu (Kirowohradu) rozwi jających się szybciej niż stolica gubri ni. Władze lokalne starały się znn< nić tę sytuację, dążąc do budowy po łączenia kolejowego. Przeciwdziałali temu „lobby mikołajowskie" starai.i ce się o poprowadzenie kolei z Miko łajowa do Kachowki z pominięcii n Chersonia. Wreszcie po 35 latach walki udało się w 1900 r. uzyskać decyzję korzystną, przekupując carskiego ministra transportu, księcia Chil-kowa. Pierwszy pociąg przybył w 1907 r. Inną inwestycją, która pozwoliła na ponowny rozwój miasta, było pogłębienie ujścia Dniepru, co umożliwiło wznowienie działalności portu morskiego. W 1902 r. uruchomiono stację radiową - było to pierwsze cywilne radio na Ukrainie. Przed rewolucją Chersoń był ośrodkiem drobnej przedsiębiorczości (zajmowali się nią Grecy i Żydzi), działała także stocznia. W latach 1918- 1920 stanowił bazę „białych" Rosjan, jedną z najdłużej opierających się Sowie-tom. Czasy radzieckie to z jednej strony nowe inwestycje (m.in. elewator, kombinat bawełniany), z drugiej - tragiczne wydarzenia o podłożu politycznym (dwukrotny głód: 1921, 1932-1933). Po okresie okupacji niemieckiej 1941-1944, w której nie poniósł wielkich strat, Chersoń powrócił do roli lokalnego ośrodka władzy i gospodarki. Najstarsze dzielnice leżą między Dnieprem a ulicami Perekopśką i Gor'koho. Warto przejść się Prospektem Uszakowa, Lenina, Perekopśką, Komsomolśką oraz deptakiem - ulicą Suworowa. Główna arteria miasta - Prospekt Uszakowa - ukształtowała się wzdłuż niegdysiejszej drogi łączącej stację kolejową i port. Do czasów rewolucji nosiła miano ulicy Howardowskiej, na cześć angielskiego lekarza i filantropa, lohna Howarda (1725-1790), który przyjechał do Chersonia w 1789 r, aby kierować walką z epidemią tyfusu. Warto pójść prospektem do sarne-ł',o brzegu rzeki. Rozciąga się stąd ładny widok na dolny bieg Dniepru. Tro-i hę zabytków znajduje się przy ., I siadujących z Uszakowa ulicach -przy Komsomolśkij kilka kamienic , -ytłowyj budynok) - pod nr. 14. (przed 1825); nr 23 (ok. 1850); nr 36 (koniec XVIII w). Przy ul. 21 Sicznia zachowała się biblioteka (6i6jiioTeKa; 21 Sicznia 24) z 1896 r, a przy Czer-wonofłotśkij - grecka cerkiew św. Zofii (Hreko-Sofijiwśka cerkwa, Tpe-KO-Coij)iiBCbKa uepKBa; Czerwonofłotś-ka 11) z 1780 r.; skład (składśke pry-miszczennia, CKjia/iCbKe npHMimeHHS; Czerwonofłotśka 29) sprzed 1800 r. oraz jeszcze jedna kamienica (żytło-wyj budynok, hchtjjobhh 6yAHHOK; Czerwonofłotśka 1) z 1820 r. Bardzo ciekawe są okolice Pere-kopśkoji. Stoją tu rezydencja gubernatora (rezydenci ja hubernatora, pe3H^eHL(ia ry6epHaTopa; Perekopśką 6/2) z 1905 r., dziś pałac młodzieży; sobór św. Katarzyny (Swiato-Ka-terynynśkyj sobór, CBaTO-KaTepn-HiiHCbKHił co6op; Perekopśka 13) z końca XVIII w, w którym pochowany został książę Potiomkin; oraz wiele pozostałości chersońskiej twierdzy: arsenał (apceHaji; Perekopśką 10) z 1784 r, z monumentalną kolumnadą; zachowane wały ziemne z dwiema bramami z końca XVIII w. - od wschodu (bliżej ulicy) Bramą Ocza-kowską (Oczakiwśka brama, Ona-KiBcbKa 6paMa; Perekopśką 13) i od północy Bramą Moskiewską (Moskowś-ka brama, MocKOBCbKa 6paMa; Perekopśką 13). Stare śródmieście przecina ul. Lenina. Zrekonstruowany w pierwszych latach XXI w. sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśkyj sobór, ycneHcbKiiS co6op; Lenina 5) był do czasów sowieckich jedną z najstarszych budowli miasta - wzniesiono go w 1798 r. dzięki fundacji kupców Sizariewa i Fendrikowa. Efektowny gmach na rogu Lenina i Kommunariw, niegdyś mieszczący sąd gubernialny (hu-bernśkyj sud, rySepHCbKH cya), zajmuje dziś Muzeum Krajoznawcze (Kraje-znawczyj muzej; ^24174; 10.00-16.00, pn. i wt. zamkn.; 2,80 hrn), o wielowątkowej ekspozycji, z ciekawą kolekcją wykopalisk archeologicznych i wystawą poświęconą niemiec- "k.- i O <= n rr ~\ o 3- 305 kim kolonistom, osiadłym na Cher-sońszczyźnie. Obok, w dawnej siedzibie dumy gubernialnej (hubernś-ka duma, ryóepHCbKa nyMU; Lenina 34), mieści się Muzeum Sztuki (Chudożnij muzej; ^243164; 10.00-18.00, wt. i pt. zamkn.; 2,80 hrn), z kolekcją malarstwa ukraińsldego i rosyjskiego XVII-XX w. Z zabytków mniejszej rangi można wymienić jeszcze dwie świątynie prawosławne: sobór św. Ducha (Swiatoduchiwśkyj sobór, CB9ToayxiBctKHH co6op; Deka-brystiw 36) z lat 1804-1836 oraz cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy (cerkwa Mykołaja-czudotworcia, uepKBa MHKonaa-HyflOTBopi;!!; Dobro-chotowa 31) z 1819 r. Krym o -sz o U 306 iczba atrakcji turystycznych Krymu, jak również obiektów infrastruktury turystycznej, skłoniła Wydawnictwo Pascal do umieszczenia ich w oddzielnym przewodniku Krym. W poniższym rozdziale zawarto jedynie wiadomości ogólne oraz charakterystyki dziesięciu największych ośrodków. Największy region turystyczny Ukrainy, Krym (ukr. Krym, KpiiM; ros. Krym, KptiM; krymsko -tatarski Qirim, KtbiptiM), stanowi pod względem krajobrazowym i kulturowym odrębny kraj o powierzchni 27 tys. km2. Starożytna nazwa półwyspu - Tauryda, wywodzi się od Taurów, autochtonicznego ludu sarmackiego. Nazwy obecnej używa się od XV w. Pochodzi ona od tureckiego keńm - „forteca". Mieszka tu 2,55 min ludzi. Najliczniejszą i zarazem najkrócej obecną na Krymie grupą są Rosjanie (1,6 min), usiedli tu dopiero w końcu XVIII w. Około 25% ludności stanowią Ukraińcy, odwieczny sąsiad i niejednokrotnie sojusznik Tatarów, którzy po MMetniej tułacze w Azji Środkowej, powrócili w ostatnich 15 latach w liczbie 258 tys. Uważani są za auto-i htonów, ale kilka nielicznych mniejszości ma jeszcze starszy rodowód: ()rmianie, Karaimi, Krymczacy (Żydzi krymscy), Grecy czy Bułgarzy. Językami urzędowymi są ukraiński i rosyjski. Praktycznie używa się tylko te- go drugiego. Często też można usłyszeć krymsko-tatarski. W tym rozdziale nazwy ulic, placów i obiektów podano w transkrypcji rosyjskiej. ¦ Eupatoria Meczet Chański i dzielnica karaimska. • Bakczysaraj Patac Chanów, skalne miasto Czufut-Kale. 1 Sewastopol Chersonez Taurydzki. • Jałta Surb Ripsime oraz największy kurort Europy Wschodniej. • Liwaclia Patac Mikołaja II, w którym odbyta się konferencja jałtańska. • Ałupka Patac Woroncowa. > Sudak Twierdza genueńska, Nowy Świat. 1 Teodozja Twierdza genueńska, kościoły ormiańskie, Galeria Ajwa- zowskiego. ¦ Stary Krym Meczety Mamluk Bej Barsa i Uzbeka, klasztor Surb Chacz. ¦ Kercz Cerkiew św. Jana Chrzciciela, Góra Mitrydatesa, Kurhan Cesarski. *& 307 308 Gdyby nie szeroki na 8 km przesmyk Perekop, Krym byłby wyspą otoczoną wodami Morza Czarnego i Azowskie-go. Ma kształt rombu, przy czym wyodrębniają się dwa wyraźne półwyspy — Tarchankut na zachodzie i Kerczeński na wschodzie. Dużą część wybrzeża azowskiego zajmuje płytki słony zalew Siwasz. W upalne pory roku zamienia się on w ogromne solnisko. Wnętrze półwyspu zajmuje bezkresna równina o skąpej ilości wody, którą trzeba dostarczać siecią kanałów irygacyjnych z Dniepru (przez Kanał Północnokrymski). Tam, gdzie słodka woda nie dociera, np. w południowej części Półwyspu Kerczeńskiego, praktycznie nie ma osiadłej ludności. Jedyną większą rzeką jest uchodzący do Morza Azowskiego Sałgir. Na południe od linii Eupatoria-Teodozja krajobraz zaczyna się zmieniać. Najpierw pojawiają się pasma coraz wyższych wzgórz (tzw. Krymskie Przedgórza), a potem same Góry Krymskie z najwyższym wzniesieniem Roman Kosz (1545 m n.p.m.). Krym oferuje wyjątkowe warunki dla turystyki. Poza obfitością pamiątek historii i pięknym krajobrazem, półwysep wyróżnia także klimat. Południowe wybrzeże znajduje się w strefie klimatu podzwrotnikowego typu śródziemnomorskiego, co oznacza, że nawet w miesiącach zimowych nie ma mrozów, a temperatura morza nie spada poniżej 7°C. Tylko w górach przez trzy tygodnie lutego zalega gruba na 40 cm warstwa śniegu. Lato na Krymie trwa aż pięć miesięcy - od połowy maja do połowy października. Średnia temperatura powietrza w dzień w Jałcie wynosi wtedy od 17°C w maju po 24° w lipcu i sierpniu do 15°C w październiku, a temperatura morza odpowiednio 18, 23-25 i 18°C. Krym można zwiedzać przez cały rok, ale warto zwrócić uwagę na maj, szczególnie okres 15 V-l VI. Jest już wtedy wystarczająco ciepło, dni są długie, remonty w hotelach się skończyły, a ceny pozostają zimowe. Historii Dzieje Krymu są o wiele dłuższe niż innych części Ukrainy. W starożytności był siedzibą wspominanych przez Homera Kimmeryjczy-ków oraz irańskich Taurów, znanych Grekom z kultu bogini utożsamianej z Artemidą. W VII w. p.n.e. Taurów wyparli Scytowie, a w VII i VI w. p.n.e. zaczęła się kolonizacja grecka, z ośrodkami w Chersonezie (obecny Sewastopol) i Teodozji. Najstarszą i jednocześnie główną kolonią grecką na Krymie położoną nad Bosforem Kimmeryjskim (Cieśnina Kerczeńska) był Pantikapajon (Kercz). Około 480 r. p.n.e. osiedla greckie zjednoczyły się pod wodzą Pantikapajonu, dając początek Królestwu Bosforańskiemu. Z plemionami Scytów kolonie greckie utrzymywały przyjazne stosunki. Z czasem doszło nawet do wytworzenia wspólnej oryginalnej kultury. W III w. p.n.e. Scytowie, wyparci przez Sarmatów na przedgórza, utworzyli własne państwo z ośrodkiem w Neapolu Scytyjskim (Symferopol). W 63 r. Bosfor podbili Rzymianie. W III w. część Krymu opanowali Goci (mieszkali w Mangup-ka-le aż do 1475 r.), a w 375 r. wtargnęli Hunowie. Od IV w. był celem ekspansji Bi- ?ę zancjum. Następnie zjawili się Cha- ^ zarowie i Słowianie. Mimo najazdów, 2 w południowej części półwyspu trwały ciągle miasta rzymsko-bizantyjskie, m.in. Chersonez Taurydzki (Sewastopol), metropolia o 50 kościołach. W jednym z nich w 988 r. Włodzimierz Kijowski dokonał chrztu Rusi. W XIII w. Krym wszedł w skład tatarskiej Złotej Ordy. Pod koniec tegoż stulecia kupcy genueńscy nabyli od chana pozwolenie na założenie faktorii w Kaffie (Teodozja). Wenecjanie osiedlili się w Sugdei (Sudak). Wlcrót-ce Genua wygrała z Wenecją walkę o kolonie czarnomorskie, zdobywając greckie miasta na wybrzeżu: Chersonez (Sewastopol), Sugdeję (Sudak), Cembalo (Bałakława) i Czerkio (Kercz). 309 cc ii o CL o O) 4— I c/1 310 W 1443 r. Tatarzy utworzyli chanat krymski, wkrótce uzależniony od Turcji (1475-1774). Założycielem chanatu był Hadżi Girej, a stolicą od ok. 1525 r. - Bachczysaraj. Kres chanatu nastąpił wraz z najazdami rosyjskimi wiatach 1736-1737 i w 1771 r. Od 1774 r. Krym był formalnie niepodległy, ale już w 1783 r. został przyłączony do Rosji. W latach 1853-1856 na półwyspie rozgorzała wojna zwana krymską, w której Rosja walczyła z Turcją, Anglią, Francją i Sardynią. Aneksja do Rosji całkowicie zmieniła oblicze Krymu. Zdobywcy wznieśli nowe wielkie miasta (Symferopol, Sewastopol), zmodernizowali rolnictwo (uprawa winorośli), rozwinęli porty (Kercz), wybudowali zakłady przemysłowe, wreszcie połączyli półwysep z resztą Europy liniami kolejowymi. Zmieniła się też radykalnie struktura ludności. Rosjanie stali się grupą dominującą. Inne, wcześniej tu mieszkające narody chrześcijańskie - Greków i Ormian, wysiedlono na tereny Azowa. Grecy założyli m.in. Melito-poł i Mariupol, a Ormianie trafili do Rostowa nad Donem. W XIX w. Krym stał się ulubionym miejscem rosyjskich elit, czerpiących tu jakoby ze „spuścizny św. Włodzimierza". Spotykane na Krymie pozostałości architektury greckiej zainspirowały architektów Pałacu Taurydzkiego księcia Potiomkina w Petersburgu. Od tej budowli rozpoczął się „rodzimy klasy-cyzm" rosyjski, styl absolutnie dominujący w budowlach użyteczności publicznej caratu, potem przeinaczony w socrealizm. W 1917 r. powołano Republikę Krymską, której niepodległość tatarski organ ustawodawczy kurułtaj ogłosił w grudniu tego roku w Bakczy-saraju. Prezydentem został lider ruchu niepodległościowego Numan Ce-lebicihan. W latach 1918-1920 półwysep był siedzibą „białej" armii barona Wrangla. W nadmorskich willach przebywały dziesiątki rodzin ro- syjskich arystokratów i przemysłów-1 ców wyzutych z posiadłości na „kon-1 tynencie". Stąd też odpływali na Za-1 chód pod osłoną floty francuskiej) i angielskiej. Pod kontrolą Sowietów Krym zna-1 lazł się ostatecznie dopiero w listopa-1 dzie 1920 r. jako ostatni skrawek opa- j nowanej przez nich europejskiej części 1 dawnego imperium. Charakterystycz- j ne, że nie stracił pozycji ulubionego] miejsca elit. Bonzowie sowieccy zajęli J te same pałace i wille, w których nie-1 gdyś mieszkali zausznicy cara. W la-1 tach 1920-1941 funkcjonowała autonomiczna republika Tatarów Krym- j skich. W 1941 r. półwysep podbili Niemcy, a Hitler przygotował specjał-1 ny plan kolonizacyjny Gothengau, 1 który przewidywał sprowadzenie tu i germańskich kolonistów i przywrócę-1 nie w ten sposób przerwanego I w 1475 r. „władztwa Gotów". Po od- [ wróceniu się losów wojny, w maju I 1944 r. Stalin wygnał Tatarów do Uz- j bekistanu. W 1954 r, z okazji trzech-setnej rocznicy ugody perejasławskiej, I Krym przekazano pod administracje I Ukraińskiej SRR. Po odzyskaniu | przez Ukrainę niepodległości, w sierpniu 1991 r., dawny obwód krymski I przekształcono w autonomiczną Rc- [ publikę Krymu. Zaznaczyły się wówczas dążenia do przyłączenia do Rosji, | ale stłumił je rząd w Kijowie. •356 tys. mieszkańców °s652 Stolica Krymu Symferopol (ukr. Sini-feropol, CiMcJiepononb; ros. Simfiero- I poi, CHM 3ZEWA ¦MMII ¦ 'ICTSKOJ [i:TITuriJ PARK '^ SAŁGIRKA . Neapol Scytyjski Podmiejska rezydencja hrabiego Woroncowa MI 3 —H CD -s O T3 O 313 o o. o L. '**:•¦ 314 dwójka 56-175 hm, trójka 75 hrn. Największy, w kamienicy w centrum miasta. Dojazd z dworca kolejowego trolejbusem #2, 5, 6, 7 do przystanku Gostinica Ukraina. Inne hotele: Kolos (Subchi 4; ^272384), Tawńja (Biespałowa 21; B232024, 233929). Na dworcu można także bez trudu (przy kasach podmiejskich), znaleźć osoby oferujące kwatery prywatne (ok. 20 hrn). Kawiarnie skupiają się przy bulwarze Lenina i przy ul. Rozy Luksiemburg. Najlepsze restauracje - koło Central- nowo Uniwiermagu, na Prospekcie Kirowa i ul. Odiesskoj. Falstaff (Odiesskaja 1, 3278998; 12.00-23.00). Efektowne wejście, stylizowane na fragment okrętu, prowadzi do przyjemnego baru o standardzie europejskim. W karcie duży wybór ryb, króliki, napoje alkoholowe i bezalkoholowe (ceny 7-30 hrn). Dla osób lubiących przeżycia - nutria w sosie piwnym (10 hrn). Flaming (Odiesskaja 2; 3278998; 12.00-23.00). Obok Fahtaffa. Zgodnie z nazwą, wnętrze w tonacji różowej, elegancko. W karcie frutti di marę (5-25 hrn). Parfienon (Żukowskowo, róg Rozy Luksiemburg; a258381; od 10.00 do ostatniego klienta). Wnętrze w tonacji bialo-zielonej, muzyka klasyczna i filmowa. W karcie m.in. wybór owoców morza oraz bliny (ceny 10-20 hrn). Moro Marę (Odiesskaja róg Prospiektu Kirowa; 9.00-22.00). Pizzeria w ładnym wnętrzu o żółtych ścianach i kamiennej posadzce. 22 rodzaje pizzy. Gierman (Gogola 11; 9.00-21.00). Ciemne wnętrze, wiele rodzajów alkoholu [ceny ok. 10 hm). Łąki (Marksa 34; 3229353). W białym pawilonie w głębi ulicy, wygląda jak bar. Kuchnia tatarska: szaszłyk (4-6 hrn), Ijulja-kebab (6 hrn), kumaty, wieprzowina w formie kiełbaski (5 hrn), chaszłama, baranina z ziemniakami (4 hrn), ze słodyczy pachława (2 hrn). Zniżka ISIC. Okiean (Prospekt Kirowa 27; 3295664; 9.00-19.00). W dużym budynku na ron- dzie, muzyka Britney Spears, na telebimic pokazy mody, miejsce bardzo popularne. Ceny jednocyfrowe. Apteki Informacja: s067. Bulwar Lenina 1/3 (3274124; pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-16.00), centralna (Miczurina 14; 3220362); Chmielnickowo 11 (3245747), Jewpatorij-skaja 3 (3223389), Gagarina 34 (3222221), Gogola 3 (3271372), Tałtinskaja 4 (¦B230239), Kijewskaja 44 |s271527), Kry-łowa 33 (3273419), Marksa 6 (3275460), Marksa 36 (3273306), Prospiekt Kirowa 43 (3275298), Puszkina 13 (3274067; pn.-sb. 8.00-20.00, nd. 10.00-17.00), Samoki-sza 2/3 (3273135), Skripniczienko 30/13 (3290265), Szkolnaja 3 (3263273), Worow-skowo 65 (3232140). Banki Awal (Nabierieżnaja 32), Jugbank (Diekabristow 21), Krymbank (Kryłowa 37), Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Gor'kowo 4), Priwatbank (Puszkina 15), Prominwestbank (Siewastopolskaja 10), Ukrajina (Pierwo-majskaja 16), Ukrsocbank (Gor'kowo 4). Biura podróży, agencje turystyczne Aj--Sofija (Marksa 30/9; 3255154), Alfard (Se-wastopolskaja 8; 3259254), Ałan (Oktiabr-skaja 15; 3274601), Ałan-tur (Prospiekt Kirowa 32/1; 3251559), Anton (Puszldna 36; 3254749), Arkon |Prospiekt Kirowa 43; 3251215), Azymut-tur (Turieckaja 2; ii272285), Bosfor-Krym (Puszkina 8; 3290292), Czatyr-dag (Nabierieżnaja 19; 3272606), Elkor-Tur (Puszkina 3; 3251398), Jewropa-94 (bulwar Franko 30; 3275503), Fintrast (Molodych Podpolszczi-kow 7; n261691), Inturist-Simfieropol (Rozy Luksiemburg 29a; 3247640), Isztar (Prospiekt Kirowa 68; 3271033), Ita-2 (Prospiekt Kirowa 43a; 3245505), Junona (Dar-wina 2; 3225430), Krym Grin (Czecho-wa 4; 3259351), Krym-tur (Lejtienanta Szmidta 9; 3270533), Krymintur (Czecho-wa 2; 3292319), Krymturbiuro (Kijewska-ja 92-64; 3222087), Mieridian (Siewastopolskaja 8; 3275628), Mida (Prospiekt Kirowa 49a; s51O15O), Monblan-I (Prospiekt Kirowa 43a; 3510155), Palma (Kijewskaja 133; 3253470), Panorama (Czechowa 2; 3279155), Płanieta (Prospiekt Kirowa 34; ^275609), Proftur (Siewastopolskaja 8; 3251462), Sata (bulwar Lenina 12; 3251219), Skifija (Kijewskaja 76; 3250300), Sputnik (Gogola 9; 3275212), Tawrija (Gagarina 14a/112-114; 3262368). Domy towarowe Centralnyj Uniwiermag (Prospekt Kirowa 19), Krym (Kieczkiemiet-skaja 1). Internet Awiakassy (bulwar Lenina 1/7; 10.00-20.00; 6 hrn za godz.). Książki Na pl. Lenina jest najlepszy antykwariat na półwyspie; można tam dostać ciekawe lokalne przewodniki. Mapy Tawriczieskaja kniga (Gor'kowo 8; 3259946), Znanije (Puszldna 6; 3275468). Poczta Główna Rozy Luksiemburg 1 (pn.-śr., pt. 7.00-19.00, czw. 8.00-19.00, sb. 8.00-18.00, nd. 8.00-17.00); rozmównice: bulwar Lenina 2a, Rozy Luksiemburg 9, dworzec kolejowy. Zamawianie rozmów z Ukrainą i WNP 3070; inne 3072. Straż pożarna 301. Szpitale Centralny (Ługowaja 73; 3257278), Gogola 4 (3273290), Żukowskowo 23 (3276533), szpital pogotowia ratunkowego (Gagarina 15; b220322). Taksówki 3058. Targowiska Centralnyj Rynok (Iwana Kozłowa 11); Tawrija (Puszkina 35). Symferopol wkroczył na arenę dziejów w III w. p.n.e. jako stolica państwa scytyjskiego zwana przez greckich sąsiadów Neapolem Scytyjskim (istnieje zresztą spór, czy w istocie chodzi o to miejsce). Miasto zniszczyli Hunowie w IV w. n.e. We wczesnym średniowieczu istniała tu grecka wioska. W XV w. powstała tatarska twierdza Kermenczyk, a obok niej - pod koniec stulecia - osada Akmescit (Biały Meczet), w której ulokowano siedzibę kajmakanatu (odpowiednika powiatu w strukturze państwa chanów). Po podboju Krymu przez Rosję, w miejscu osady kolonizator wybrzeży czarnomorskich, książę Potiomkin, założył 18 II 1785 r. miasto Symferopol, od razu przewidziane, z racji korzystnego położenia geograficznego, na centrum „obwodu taurydzkiego". W 1802 r. Symferopol stał się stolicą guberni. Ale zastój trwał dziesięciolecia (powstawało średnio 1-2 domy na rok). Przełom przyniosło, jak i w innych ośrodkach dzisiejszej Ukrainy, wybudowanie sieci kolejowej, która dotarła tu w 1874 r. Po upadku caratu aż do listopada 1920 r. miasto znajdowało się w rękach tzw. białych Rosjan, a także oddziałów angielskich i francuskich. W 1921 r. Symferopol został proklamowany stolicą Krym-skiej ASRR. W czasie wojny miasto okupowali Niemcy. Od 1954 r. wraz z całym Krymem należał do Ukraińskiej SRR jako stolica obwodu, a od 1991 r. jest miastem niepodległej Ukrainy, w roli stolicy autonomicznej republiki. Najcenniejszym zabytkiem jest najstarsza budowla miasta, meczet Ke-bir-Dżami (miecziet Kiebir-Dżami, MeneTb Ke6Hp-fl»:aMH; Kurczatowa 4). Wzniósł go w 1508 r. Abdarachman--bek-Ali na chwałę chana Mengli-Gi-reja. W 1736 r. budowlę spalili Rosjanie, ale została odbudowana w 1740 r. oraz przebudowany w 1907 i 1993-1994. Dziś otwierany jest tylko w celach kultowych, ale warto porozmawiać ze stróżem. Aby tu dotrzeć, najlepiej pójść sprzed restauracji Okiean ul. Oktiabr'ską, potem Wołodarskowo i przed niebieskim kioskiem skręcić w lewo - stąd widać już minaret nad dachami. Z innych atrakcji można wymienić zabytkowy kompleks wzdłuż ul. Jałtin-skoj, na który składają się podmiejska rezydencja hrabiego Woroncowa (za-gorodnyj dom grafa Woroncowa, 3aropo/iHbiH flOM rpacjja BopoHupBa; Jał-tinskaja 2), wzniesiona przez F. Elsona w stylu klasycystycznym w 1826 r. oraz pochodzący z I poł. XIX w. pobliski park Sałgirka (napić CajirapKa). Świątynie prawosławne wzniesiono w okresie wzmożonych inwestycji na początku lat 70. XIX w. Sobór katedralny św. Trójcy (Swiato-Troickij Ka- -< o T3 O 315 2 >¦ o. fiedralnyj sobór, Cbjito-Tpohii.khh KacjieflpaubHHH coSop; Odesskaja 12) powstał w 1868 r., sobór śś. Piotra i Pawła (Pietro-Pawłowskij sobór, neTpo-riaBjioBCKHH co6op Oktiabr'ska-ja 16) ukończono w 1870 r., a cerkiew Trzech Świętych Hierarchów (cer-kow' Trioch Swiatitielej, uepKOBb Tpex CBaTHTeneH; Gogola 16) - w 1871 r.; notabene ta trzecia jest jedyną w mieście zależną od patriarchatu kijowskiego. Zachowały się także gubernialne gimnazjum męskie (gubiernskaja mużskaja gimnazija, rySepHCKaa Myac-CKaa rHMHa3Ha,- Marksa 32) z I poł. XIX w., w którym nauczał w wieku 22 lat słynny potem chemik rosyjski, Dymitr Mendelejew (1834-1907); tzw. dom Taranowa-Biełozijerowa (aom Ta-paHOBa-Eejio3HepoBa; Marksa 28) z 1826 r., dawny przytułek, niegdyś zwany oficjalnie „domem otwartym dla jednookich i chorych żołnierzy", dziś siedziba uczelni medycznej; ziemstwo (zdanije dworianskowo so-branija, 3flaHne /iBopaHcicoro co6paHna; Gor'kowo 10), wzniesione w 1826 r. wedle proj. I. Goniajewa, dziś biblioteka; teatr (Teaxp; Gor'kowo 8), zbudowany wedle projektu A. Bekietowa w 1911 r., odrestaurowany 1980-1996; wreszcie bank (6aHK; Gor'ko-wo 4) wedle projektu N. Krasnowa z II poł. XIX w. Neapol Scytyjski (Neapol Skifskij, Heanojit CkhiJickhh; Archieołogiczie-skaja), w południowo-wschodniej części miasta, to ruiny scytyjskiej stolicy z okresu III w. p.n.e.-IV w. n.e. Aby tam dotrzeć, można skorzystać z dwóch dróg. Pierwszą, zalecaną, jest dojazd do końca trasy marszmtką #85, odjeżdżającą z ul. Siewastopol-skoj albo autobusem #4. Drugi sposób to męczące dojście pieszo sprzed hotelu Moskwa. Ruiny odkryto w 1827 r., a przekopano w latach 1945-1946. Znaleziono m.in. trzy marmurowe płyty z inskrypcjami scytyjskiego władcy Skilura oraz świetnie zachowany relief. Głównym elementem tego archeologicznego cudu jest prostokątny budynek kamienny (według niektórych mauzoleum) na szczycie, resztę rozebrali osadnicy rosyjscy podczas budowy pierwszych domów Symferopola. •113,5 tys. mieszkańców "B6569 Na północny zachód od Symferopola, nad Morzem Czarnym leży Eupato-ria (ula. Jewpatorija, GBnaTopia; ros. Jewpatorija, EBnaTopHH; krymsko-ta-tarskie Gózleve, re3JieB). Po dziś dzień w Eupatorii spotkać można Ormian, Tatarów, Greków, a na pierwszy plan wybija się wyjątkowa kultura karaim-ska. Zdumiewającym reliktem są też eupatoryjskie linie tramwajowe: stare niemieckie wagony zbudowane chyba w połowie lat 40., jeżdżą wyłącznie po jednym torze, trzeba więc niezwykłych przesiadek i mijanek, by dotrzeć na drugi koniec miasta. Udająca historyczną, oficjalna od 1784 r., nazwa zaczerpnięta została z greki, oznacza „dobrze urodzona", ale pochodzi od przydomku władcy Pontu Mitrydatesa VI Eupatora. Prawdziwe starożytne miano miasta to Kerkini- tyda, a nowożytne - Gózleve (u Słowian „Kozłów" - tej formy używał Mickiewicz). Niemal każde miasto na Krymie ma swoją starówkę. Jest to labirynt pozbawionych nawierzchni uliczek z parterowymi domami. Wchodząc do takiej dzielnicy, należy pamiętać, by wyjść z niej przed zmrokiem, i to z dwóch powodów: po pierwsze, z reguty nie ma latarń ulicznych, tatwo więc się zgubić, a po drugie, w okresie II wojny światowej i po niej osiedlano tu ludzi z marginesu społecznego - są to więc najbardziej niebezpieczne dzielnice miasta. 316 aciąy Stacja Eupatoria-Kurort na północy miasta, przy Priwokzalnoj pł. zapewnia połączenia do Dżankoja i Symferopola (10 dziennie). W sezonie kursują także pociągi do Dniepro-pietrowska, Mińska i Moskwy. Przechowalnia bagażu w budynku obok dworca. Rezerwacja biletów: s055, 51411. Dworzec autobusowy stoi po lewej stronie stacji kolejowej przy ul. Intiernacyonalnoj 124 (^33224, 33125). Połączenia: Armiańsk, Bachczysaraj, Czernomorsk (18 dziennie), Dżankoj, Jałta, Kercz, Krasnopere-kopsk, Mikołajów, Mirnyj, Mischor, Niżniegorskoje, Nowo-Oziornyj (13 dziennie), Razdolnoje, Saki (35 dziennie), Sewastopol-Siewierna-ja (19 dzienie), Symferopol (51 dziennie), Teodozja. Komunikacja miejska opiera się na tramwajach kursujących 6.00-23.00. Z początku trudno się połapać w przebiegu linii i w przystankach, tym bardziej że drzwi otwierają się po obu stronach pojazdu. Aby przejechać z dworca do centrum, trzeba najpierw wsiąść do #3 i pojechać nim aż do pł. Tieatralnoj. Tam powinien czekać tramwaj #1, który powiezie ulicą Rie-wolucyi. Bilet 0,30 hrn. Miasto, stosunkowo niewielkie, jest rozplanowane wokół kilku osi. Centralny punkt wyznacza Teatralnaja płoszczad'. Na zachód od niej leżą nowe dzielnice. Na południe - kurort, a historyczny G6zleve - na północ od ul. Riewolucyi - głównej alei miasta, na wschód od placu. Na zwiedzanie wystarczy jeden dzień. Informacja miejska: s30224. Noclegi i gastronomia Przenocować można w hotelu Apogjej (Frunze 28/41; ra61488, 33562). W tym zwykłym bloku kryje się niezły hotel o przystępnych cenach - luks (dwójka z TV, lodówką, prysznicem i toaletą) kosztuje 40 hrn, skromniejszy pokój 21 hrn. Dojazd od dworca tramwajem #3. Drugi hotel, Jewpatorija (vel Turisticzieskaja, Prospiekt Po-biedy 1/64, dojście Prospektem Lenina; ¦s51548, 51418) oferuje pokoje od jedynek do trójek (45-100 hrn, poza sezonem taniej). W sezonie otwierane są jeszcze hotele: Jużnaja (Kirowa 50; &30407, 36004), Krym (Rewolucyi 46; pokoje od 2- do 4-os.; 15-20 hrn), Ukrajina (Prospiekt Lenina 42/19; B30290; 20-50 hrn). Restauracje: Riwiera (Frunze 1), Tichij (Prospekt Lenina 48/4), Ukrajina (Prospekt Lenina 40/19), Zołotojplaż (Urickowo 5). rmat Apteki 9 Maja 86, Intiernacyonalnaja 71, Intiernacyonalnaja 124, Lenina 54, Niekra-sowa 55, Riewolucyi 61, Sowietskij pierieu-lok 44. Banki Grant (Kirowa 86), Krym-bank (Demy-szewa 112), Krymkriedit (Gagarina 12/1), Priwatbank (Frunze 28/41), Ukrajina (Po-biedy 36), Ukrsocbank (Karaimskaja 15). Biura turystyczne Donator (13-go Nojabria 83/90; s62295), Jewpatorija-Intur (pierieu-lok Łukicziewa 3; s31432), Jewpatorijaku-rort (Gor'kowo 16; s30234), Jug-92 (Timi-riaziewa 27a; s55609), Krym (Czapajewa 2; h51488), Krymtur (Prospiekt Pobiedy 47; s54555), Kurortnyje Usługi (Intiernacyonalnaja 99; 7TĆ0227), Legienda (Pohipano-wa 54a; ^60703), Liga (Intiernacyonalnaja 115; =58535), Otdych (Uljanowa la; BĆ1745), Soż (Kirowa 29; »61510), Sputnik (Diemyszewa 111; tt62719), Transturist (Lenina 54; h61073). Mapy Knigi (Riewolucyi 57; tt30583). Poczta Bratiew Buslajewych 3/5. Szpitale, kliniki Pogotowia ratunkowe);" (Niekrasowa 39), miejski (Prospiekt Pobie-dy 22), dziecięcy (Niekrasowa 85), punkt natychmiastowej pomocy (Kirowa 33), centrum stomatologiczne (Sanatornaja 36). 75 33 C. "O Oj r-+ O 5' 317 •-.*; s cc (0 o. 318 i er O Iii . i! ^ euizoni „ JpC i*lj«,l,sz»»'' Q_D_ Isf ij ;| «.' *, ^u 1 ic u,, c/)C3 itr eH(O "*'¦•, ¦®" ® f Fv '^^ IF I pfe5/'>, »v ° v a. M % Taksówki n33567. Targowisko Dmitrija Uljanowa 11. W VI-V w. p.n.e. powstała kolonia grecka Kerkinityda, powiązana z Cher-sonezem Taurydzkim. W II w. p.n.e. podbili ją Scytowie, ale niebawem została przyłączona do państwa króla Pontu, Mitrydatesa VI Eupatora. Potem miasto dzieliło koleje losu całego Krymu: przynależność do Rzymu (I—III w), zniszczenie przez Gotów, najazdy Hunów i Połowców. Ponownie rozkwitło pod rządami Turków (od 1475), którzy założyli twierdzę Gózleve. W czasach chanatu krymskiego było drugim na półwyspie i największym ośrodkiem handlu niewolnikami. Po podboju Krymu przez Rosję w 1783 r. ulokowano tu powiat. W 1825 r. trafił tutaj przebywający na zesłaniu Mickiewicz. W połowie XIX w. przybyli tu Karaimi z Czufut-Kale. Podczas wojny krymskiej Eupatorię zdobyli alianci w 1854 r. i zamienili w umocnioną bazę wojsk walczących z Rosjanami. Przez cały XIX i pierwsze dekady XX w. miasto się rozwijało i było głównym ośrodkiem północno-zachodniego Krymu. Rozbudowano port i kurort, wybudowano linię tramwajową (1913) i połączenie kolejowe (1915). W rękach bolszewików znalazła się ostatecznie dopiero 13 XI 1920 r. W czasach sowieckich zaczęła się przekształcać w wielki ośrodek sanatoryjny dla dzieci związany z lokalnymi solinami, szczególnie jeziorem Mojnaki. Okupacja hitlerowska (1941-1944) przyniosła miastu duże straty, szczególnie jej ostatnia faza z zaciętymi walkami o port. Hitlerowcy zamierzali wysadzić w powietrze najważniejsze budynki centrum, m.in. teatr. Po wyzwoleniu podjęto odbudowę, wznosząc zarazem w części wypoczynkowej wiele nowych, socrealistycznych sanatoriów. Szczególnie ciekawe są dwie dzielnice Eupatorii: historyczny G6zleve (na północ od ul. Riewolucyi) oraz Kurort (Duwanowskaja i równoległe ulice, biegnące ku Nabierieżnoj Gor'kowo). Zwiedzanie części historycznej najlepiej zacząć od Meczetu Chańskiego tzw. Piątkowego (miecziet' Dżuma--/Chan-Dżami, MeneTb XaH-/J:>KaMH; Riewolucyi 36) górującego nad skwerem, zwanym pł. Primorskaja. Wzniesiono go w 1552 r., na cześć koronacji Dewlet-Gireja I. Autorem projektu był wielki turecki architekt, Hodża Si-nan. Meczet wzorowany jest na kon-stantynopolskiej Hagii Sophii. Czynny dla celów kultowych ponownie od 1990 r. Niedaleko stoi sobór św. Mikołaja Cudotwórcy (sobór Swiatitie-la-Czudotworca Nikołaja, co6op CBaraTejiji-HyflOTBopua HnKOJiax; Tuczi-na 2), wzniesiony w 1898 r., na pamiątkę oswobodzenia miasta podczas wojny krymskiej. Jedzie tu tramwaj #1, wysiada się na przystanku Sad im. Karajewa. Stąd warto udać się w głąb Starego Miasta, najlepiej ulicą Krasnoarmiej-ską, którą przegradza budynek niegdysiejszej XVI-wiecznych łaźni tureckiej (turieckaja bania, Typeuicaa 6aHa; Krasnoarmiejskaja 20). Skręcając z Krasnoarmiejskiej w jedną z jej przecznic, ul. Wodorazborną, można dojść do ul. Karaimskiej, przy której, co najistotniejsze, mieszkają wciąż Karaimi. Można tu zobaczyć m.in. typowy XVIII-wieczny dom karaimski (dom karaimskij, aom KapaHMCKHń; Karaim-skaja 53). Najciekawsze są jednak kenesy, czyli domy modlitwy (^33035; Karaimskoj 68; od 11.00 do zmroku,- 2 hrn) za lewymi wrotami zabytkowej podwójnej bramy. Na kompleks składają się Wielka Kenesa, Mała Kenesa oraz budynki towarzyszące - całość pochodzi z XIX w. Naprzeciw bramy wznosi się dawna XIX--wieczna biblioteka Karaj-Bitikligi (6ii6jinoTeKa Kapaii-BHTHKjiHrH; Karaim-skaja 57). Trzeba też koniecznie wejść za prawe wrota. Jest tam mała restauracyjka oferująca smaczne dania kuchni karaimskiej (12.00-22.00). ffi C 319 "Ji?*-.*', bA *•» r* SfcdP 113 rt3 Oglądając Meczet Piątkowy w Eupatorii warto pamiętać o tym, że jest dziełem jednego z najwybitniejszych architektów świata islamu i świata w ogóle. Hodża mimar Sinan (1489-1588), z pochodzenia Grek spod Kayseri, był prawdziwą skarbnicą wiedzy i talentów - zajmował się architekturą, matematyką, inżynierią, astronomią. Krytycy zarzucają Sinanowi, że nie stworzył odrębnego stylu, pozostając pod wpływem architektury bizantyjskiej i syryjskiej. Jednak budowle, które pozostawił po sobie: 131 meczetów, 35 medres, 19 mauzoleów, 5 akweduktów, 17 karawanserajów, 31 pałaców, 35 łaźni, robią niebywałe wrażenie. Najsłynniejsze dzieła Sinana to meczety Szach-Zade i Soleima-niye w Stambule oraz meczet Selimiye w Adrianopolu. Na uwagę zasługują czir-czir (spokrewniony z czeburekami) za 3 hrn, kiefta za 5 hrn i rewelacyjny, choć już nie karaimski, płow za 3 hrn. Do tego można zamówić kawę po grecku (1 hrn) i zachwycać się niezwykłą urodą karaimskich kelnerek. Wycieczkę warto kontynuować, wracając na Krasnoarmiejską i idąc nią dalej na północ do Intiernacyonalnoj. Prowadzi ona do kwartałów zamieszkiwanych przez Ormian i ludność muzułmańską. Ci pierwsi skupiają się przy pochodzącej z 1885 r. cerkwi Surb Nikopos (armianskaja cerkow', apinaHCKas uepKOBt; Intiernacyonalna-ja 44). Jest to niski budynek stojący na terenie należącym do Domu Inwalidów (trzeba pytać stróża). Dalej Intier-nacyonalnaja prowadzi do rozległego rynku zwanego ul. Karajewa, którym, kierując się w lewo, dochodzi się do ul. Tatarskoj. Głównym zabytkiem są tu pozostałości tekę derwiszów (tekije derwiszej, Terae aepBimieii; Tatarskaja 54). Tekę to rodzaj klasztoru; jego budowle można oglądać przy ul. Tatarskoj 54, Karajewa 16 i Pietriczienko 54. Budynki wznoszone od XIV do XVIII w. zostały zamienione na domy mieszkalne. W jednym z nich mieścił się wzniesiony w XVII w., służący tekę, meczet Szukułaj-efendi Dłuższego spaceru wymaga dzielnica kurortowa. Jej główną ulicą jest Duwanowskaja poddana w ostatnich 320 latach gruntownemu remontowi. Właściwie niemal wszystkie budynki przy tej ulicy to zabytkowe wille i rezydencje z przełomu XIX i XX w. W willi Gielełowicza z 1910 r. (dom Gielełowicza, JS,om renejioBiiHa; Duwanowskaja 11), mieści się Muzeum Krajoznawcze (Krajewiedczieskij mu-ziej, s62727; 10.00-17.00, śr. i sb. zamkn.; 3 hrn) m.in. z obszerną ekspozycją archeologiczną. Warto zajrzeć do „szklanej piramidy" przed muzeum. Kryje ona wykopaliska starożytnej Kerkinitydy. Zwiedzanie można zakończyć spacerem po Nabiereż-noj Gor'kowo. •28,5 tys. mieszkańców *s6554 „Rozchodzą się z dżamidów pobożni mieszkance, odgłos izanu w cichym gubi się wieczorze". Takim ujrzał Bakczysaraj (ukr. Bachczysaraj, EaxHncapań; ros. Bachczisa-raj, BaxHHcapaft; krymsko-tatarski Bakcesaray, EaKHe-capaii) Mickiewicz niemal 180 lat temu. Do dziś miasto pozostaje pełne orientalnej lewantyń-skiej atmosfery. Tłumaczenie tatarskiej nazwy miasta oddaje istotę rzeczy - to rzeczywiście „pałac w sadzie". Miasto zajmuje wąską dolinę rzeki Czuruk-su, jego mieszkańcy to w znacznym stopniu Tatarzy. Warto odwiedzić Bakczysaraj we wrześniu, kiedy na stadionie odbywa się jesienne święto urodzaju, Derwiza. munikacja ciąg Bakczysaraj skiego dworca nie sposób ominąć, gdyż praktycznie wszystkie środld komunikacji, kierujące się do miasta, trafiają tutaj. Połączenia: Sewastopol, Symferopol, Kijów, Donieck, Moskwa, Petersburg. Informacja: ?r42637, kasy b25086. Dworzec czynny 5.20-22.30. Odjeżdżają sprzed dworca albo z przystanku na końcu uliczki łączące.) plac przed dworcem z miastem. Dawny dworzec autobusowy przy ul. Simfieropolskoj został zamknięty. Połączenia: Jałta (przez Symferopol), Sewastopol, Symferopol (31 dziennie), Kercz, Krasnodar, No-worosyjsk. Bilety warto kupować wcześniej (kasy na prawo od dworca), ponieważ często brakuje ich przed samym odjazdem. likac iejska Działają cztery linie autobusowe, tzw. ekspress oraz marszrutki. Wszystkie zaczynają trasy sprzed dworca. Dla zwiedzającego znaczenie ma przede wszystkim ekspress, który jest najszybszym środkiem komunikacji na trasie dworzec-Stare Miasto. Ważna jest też marszrutka jeżdżąca do pętli Starosielje, gdyż można nią dojechać do monastyru Uspieńskiego i Czufut--Kale. Warto pamiętać też o autobusach #1 (do Pałacu Chanów) i #2 (do Pałacu Chanów i Starosielja) - ale kursują one bardzo rzadko (0,30 hrn ekspress; 0,50 hrn marszrutka). Stare Miasto ulokowane jest w głębi doliny. Aby tam trafić, trzeba po prostu cały czas iść główną drogą doliny, ul. Rieczną (Riecznaja; wszystkie tablice podają dawną nazwę ulicy: Lenina). Do tej ulicy z dworca idzie się cały czas prosto, koło przystanku, ronda i dalej ul. Rakitskowo, koło stadionu. Część miasta warta obejrzenia zaczyna się mniej więcej od pomnika Puszkina. Bliżej torów i szo- sy Sewastopol-Symferopol leży nowa, mało interesująca dzielnica. Usługi skupiają się na niewielkim placu przed dworcem. Na spokojne zwiedzenie Bakczysaraju i okolicy warto mieć najmniej 2 dni. Hotel Bachczysaraj |Siinfieropolskaja 3; B42598). Jedynka 15 hrn, dwójka 24 hrn; luks z telefonem 20-30 hm. Mieści się w białym, nieco schowanym za drzewami budynku. Pokoje bez toalety. Turotel Priwał (Szmidta 43; h47846, 32441). Przyzwoite i czyste schronisko prywatne położone wysoko ponad doliną Czuruk-su, 500 m od Pałacu Chanów. Miejsce w jedynce 25 hrn, w dwójce 20 hrn, w trójce 15 hrn, w czwórce 10 hrn, w domku letnim 10 hrn. Dla spragnionych luksusu pokoje hotelowe z TV, lodówką i toaletą - 50 hrn za dobę. Dojście od Pałacu Chanów ul. Zoi Kosmodiemianskoj i dalej według znaków. Restauracje Bachczysaraj (Fmnze 40; 325500; 11.00-23.00). Styl ZSRR lat 70., tanio. Giilfidan (Riecznaja 85). Nastawiona głównie na turystów. Jesma (Simfieropolskaja 5; n42557; 9.00-24.00). Disko-bar z akwariami, ale można tu dostać smaczne dania kuchni lokalnej . Krymskije Czieburieki (Riecznaja 104, naprzeciw Pałacu Chanów; w47742; 10.00-15.00 oraz 16.00-20.00). Restaura-cja-legenda podająca tylko jedną potrawę -tatarskie czieburieki. Porcja kosztuje 5 hrn, liczy 6 sztuk. Sława firmowego dania nie jest przesadzona - rzeczywiście tutejsze czieburieki przewyższają wszystkie inne: mięso doprawione ziołami i cebulą, pyszne ciasto. tatoi Apteki Centralna (Sowietskaja 15; b43477), Fmnze 44 (h25292), Rakitskowo 13 (s-26206), Riecznaja 69 (»42524). Banki Awal (Sowietskaja 7), Priwat-Bank (Frunze 92), Ukrajina (Kalinina 1 i Simfieropolskaja 5). OT 01 TT n 2 te. (O CD 322 Biura turystyczne Bachczisarajskoje biuro putieszestwij i ekskursij (Riecznaja 106; ¦42436). Dom towarowy Frunze 40. Poczta Sowietskaja 7, Zoi Kosmodiemian- skoj 20 (pn.-pt 9.00-17.00, sb. 8.00- 13.00). Szpitale, przychodnie Sowietskaja 13 (n41685), stomatolog (Simfieropolskaja 8; H42624). Taksówki ^43879. Targowisko Budionnowo 1. W średniowieczu istniała tu tatarska wieś Eski-Jurt. Była punktem etapowym karawan na szlaku Cherso-nez-Perekop. Na jej miejscu założono w XV w. miasto (pierwsza wzmianka 1502), od razu jako siedzibę władców, przeniesioną z Sołchatu (Stary Krym) via Kyrk-Er (Czufut Kale). Lata świetności przypadają na okres od XV do XVIII w., kiedy stanowił stolicę chanatu krymskiego. Powstał wówczas pałac władców na lewym brzegu Czu-ruk-Su oraz niezachowane do dziś śródmieście - na brzegu prawym. Po wcieleniu w 1783 r. do Rosji podupadł, nie będąc nawet centrum powiatu w guberni taurydzkiej. W czasach wojny krymskiej miasteczko (włącznie z Pałacem Chanów) stanowiło ogromny lazaret dla rannych żołnierzy rosyjskich. Mimo wybudowania stacji na linii kolejowej Char-ków-Sewastopol (1874), nie zmieniło swojego rzemieślniczo-kupieckiego charakteru. W grudniu 1917 r. zebrał się tu parlament Republiki Krymskiej (kuruhaj), który uchwalił pierwszą w dziejach kraju konstytucję. W rękach bolszewików od 14 XI 1920 r. W granicach Rosji 1920-1954, od 1954 r. wraz z całym Krymem włączony do Ukraińskiej SRR. Zwiedzanie Pałac Chan Pałac (Chanskij dwo-riec, XaHCKnii ^Bopeu,- Riecznaja 133), przez Tatarów zwany Chan-saraj, na- leży do największych atrakcji tury- stycznych półwyspu. Pałac służył jedynej krymskiej dynastii - Girejów. Obecna postać kompleksu to efekt odbudowy po 1736 r., po podpaleniu miasta przez żołnierzy rosyjskich. Na lewo od wejścia, na pierwszym dziedzińcu (tzw. gospodarczym), wznosi się Wielki Meczet Chański (Bijuk--chan-dżami). Powstał w latach 1736-1740 wedle projektu Omera -genialnego twórcy pochodzącego z Persji, „głównego malarza nadwornego". Jest to główna świątynia muzułmańska Krymu, od 1991 r. ponownie czynna. Obowiązują tu odpowiednie reguły zachowania (nie zawsze respektowane poza porami modlitwy), jak zakaz wstępu dla kobiet oraz obowiązek zdjęcia obuwia przed wejściem. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na mihrab (wnękę w murze od strony Mekki), mimbar (ambonę) oraz drewnianą lożę chanów. Za meczetem - cmentarz chanów (mezarłyk), miejsce spoczynku szesnastu władców Krymu. Boczna furta cmentarza wiedzie na tyły Wielkiego Meczetu, skąd widać charakterystyczne kopuły łaźni Żółtej Piękności (Sary-Gjuzel) z 1532 r. Jest to budowla starsza niż pałac, zapewne dawna łaźnia miejska przyłączona do rezydencji; była czynna do 1924 r. Po prawej stronie pierwszego dziedzińca stoi właściwy pałac (saraj). O okolicznościach jego budowy niewiele wiadomo. Zapewne trwała za panowania Adil-Sahib-Gireja (1521-1551). Nieznany, ale dużej klasy architekt fascynuje historyków sztuki: niewątpliwie znał pałac sułtanów Topkapi w Stambule (wzniesiony niewiele wcześniej), skąd przejął wiele rozwiązań, ale czerpał także z architektury arabskiej, perskiej, bizantyjskiej i europejskiej. Pałac, poważnie zniszczony przez Rosjan w 1736 r., został odbudowany dzięki dotacjom Porty przysyłającej materiały budowlane, architektów i malarzy. Większe jednak spustoszenie poczynił książę Potiomkin szykujący w 1783 r. pałac dla wizyty carycy Katarzyny II. Podczas dokonanej wówczas „renowacji" stracił wiele ze swojego uroku. Kolejne działania Rosjan w pałacu (przede wszystkim tzw. remont Kołodina, 1820-1831), niemających pojęcia ani o smaku, ani o technologiach architektury wschodniej nawet rosyjscy historycy sztuki określają jako pieczalnoje (bolesne). W XIX w. zatarto m.in. słynne zdobienia pędzla wspomnianego Omera, dziś dopiero wydobywane spod późniejszych warstw. Na wyposażenie pałacu składa się wiele obiektów. Szczególną uwagę warto zwrócić na: Bramę Poselską (Portal Alewiza; Portal Alewiza) z 1503 r., dzieło Włocha Alevize No-viego, przeniesioną tu z innej chań-skiej rezydencji (artysta jechał tędy z Włoch do Moskwy, aby zdobić Kreml; Tatarzy zatrzymali poselstwo rosyjskie aż na 15 miesięcy); Salę Dywanu (Zał Diwana) z XVI-XVIII w, czyli miejsce gdzie odbywano narady i sądy (elementy barokowe i empirowe są dziełem Rosjan); Dziedziniec Fontann (Fontanny) Dworik) ze Złotą Fontanną (Magzub) z 1733 r. (Zołotoj Fontan) i najsłynniejszym zabytkiem Pałacu Chanów - Fontanną Łez (Sel-sebil) (Fontan Sloz), budowaną w latach 1734-1764. Piękna fontanna, której tatarska nazwa oznacza Rajskie Źródło, jest kolejnym dziełem Omera. Nawiązuje ona do przekazu Koranu o źródle, które w raju napoi poległych za wiarę. W obecnym miejscu stoi od 1787 r., wcześniej znajdowała się wedle jednej z wersji przy mauzoleum Diljary Bikecz (Przepięknej Księżnej), ukochanej żony ostatniego chana, Krym-Gireja. Historia Diljary Bikecz, Greczynki czy też Polki (Marii Potockiej), którą z ochotą opowiadają w pałacu przewodnicy, jest niejasna i bardzo słabo osadzona w źródłach. Autorką nazwy, pod którą fontanna znana jest dziś na całym świecie, jest prawdopodobnie Polka, Zofia Kisiele-wa (z domu Potocka), opisująca w ro- mantycznym uniesieniu zabytek Puszkinowi jako la fontaine des lar-mes. Żona chana spoczywa w mauzoleum - diurbe Diljary Bikecz z 1764 r., zachowanym na północ od pałacu. Inne obiekty pałacu to m.in. harem, pomieszczenia mieszkalne oraz baszta zwana Sokolą. W pałacu powstała ekspozycja muzealna (s47640, 8.00-16.30, wt. za-mkn.; 14 hrn, studenci 7 hrn), podzielona na Muzeum Archeologii Miast Pieczar (m.in. z zabytkami ka-raimskimi) i Muzeum Historii i Kultury Tatarów Krymskich. Dojazd z dworca: ekspress, autobusy #1, 2. Warto poświęcić trochę czasu na spacery po miasteczku. Są tu trzy kompleksy zabytków, odpowiednio do trzech niegdyś istniejących osad: wokół pałacu (Stary Bakczysaraj), Eski-Jurt i Sałaczik (Starosielje). W Starym Bakczysaraju można znaleźć (np. przy Puszkina) tradycyjną zabudowę otoczoną ogrodami z fontannami (tzw. czeszme). Z niegdyś licznych reprezentacyjnych budowli zachowały się najlepiej: ponownie czynny od 1990 r. Meczet Drewniany (Tachtały-Dżami) z 1707 r. (MeieTt TaxTajiti-fl>KaMH; Ismaiła Gasprinsko-wo 7), zwany tak od drewnianej konstrukcji wewnątrz ścian; efektowne, choć zrujnowane Stare Mauzoleum (Eski-Diurbe) z XV w. lub nieco wcześniejsze (EcKH-^K>p6e; Zoi Kosmodie-mianskoj), kryjące wedle niesprawdzalnej legendy szczątki dere-bej (księcia doliny), zapewne tatarskiego władyki z rodziny Jaszłau, rządzącej tu przed przeniesieniem rezydencji chanów, oraz meczet Ismi-chan (MeneTb Hcinn-xaH; Siewastopolskaja). Na przedmieściu Eski-Jurt, między ulicami Frunze, Budionnowo i Zado-rożną, zwraca uwagę grupa mauzoleów (tzw. diurbe), składająca się niegdyś na cmentarz zwany Azis lub Kyrk-Azis (Czterdziestu Świętych) -w sąsiedztwie dzisiejszego Uniwier- 30 -< s w 01 7T n 323 ':>- ¦ >-cc >^ N U 324 magu. Najstarsze jest diurbe Ben-Ju-de-Sułtan z przełomu XIV i XV w. (aiop6e Eee-IOfle-CyjiTaH; Frunze), wzniesione przez Muhammeda-Szah--beja dla jego matki. Niewiele młodsze jest przypominające jurtę diurbe Mohamed-beja z początku XVI w. (AK>p6e MyxaMefl-6eiia; pierieułok Pier-womajskij). Mauzoleum Ahmed-beja (aiop6e AxMea-6eiia; Budionnowo) pochodzi z 1577 r.; obok stoi na świeżym powietrzu mimbar (kazalnica) z przełomu XVI i XVII w, jedyna pamiątka po tutejszym tekę (klasztorze derwiszów). Najmłodsze jest zajmujące centralną pozycję diurbe Muha-med-Gireja II (,njop6e MyxaMeA-rn-pea II; Budionnowo) z przełomu XVI i XVII w, kojarzone zazwyczaj z jednym z chanów, ale sama budowla może być wcześniejsza. W dawnej dzielnicy Sałaczik (dziś przemianowanej na Starosielje) Ha-dżi-Girej, przenosząc stolicę z Soł-chatu (Starego Krymu), założył pierwszą rezydencję chanów zwaną Aszła-ma-saraj. Z tego okresu zachowały się dwie interesujące budowle: diurbe Hadżi-Gireja (aropóe Xagmi-rHpea; Basienko) z 1501 r., wzniesione dla założyciela państwa przez jego syna, chana Mengli-Gireja (także w nim pochowanego), oraz medresa Zin-dżirli (3HHA«uipjra-Meflpecce, Basienko) z 1500 r., niegdysiejsza muzułmańska szkoła religijna, wzniesiona również przez Mengli-Gireja. Nazwa znaczy dosłownie „Szkoła Łańcucha", od łańcucha zawieszonego w poprzek wejścia, który zmuszał wchodzących do pochylania głowy przed nauką islamu. Wspaniały klasztor Zaśnięcia NMP (Uspien-skij monastyr', ycneHCKHH Monac-Ttipt) usytuowany jest na obu zboczach doliny, którą biegnie droga ze Sałacziku (Starosielja) do Czufut-Kale. Przypuszcza się, że zaczęli go ryć pod koniec VIII w. greccy mnisi, którzy opuścili Bizancjum w czasach ikonoklazmu. Monastyr funkcjonował bez przeszkód przez cały okres rządów tureckich i tatarskich - wzrosła nawet jego ranga, bo był siedzibą metropolity i głównym ośrodkiem chrześcijaństwa na Krymie. Przed święta ikoną monastyru modlił się nawet muzułmanin Hadżi-Girej, założyciel państwa krymskiego. Klasztor przyciągał uwagę Moskwy, która hojnymi darowiznami (już w czasach Borysa Godunowa), starała się wpływać na krymskich chrześcijan. Paradoksalnie kres jego działaniu położyli sami Rosjanie w 1778 r., wysiedlając Greków na tereny Azowa. Osadnicy ze wsi Mariampol, leżącej w dolinie koło klasztoru, założyli dzisiejszy Mariupol. Klasztor, odnowiony już jako rosyjski w 1850 r., miał świadczyć o związkach Rosji z mieszkańcami półwyspu sprzed czasów tatarskich. Ponownie zamknięty w 1921 r., został znów otwarty w 1993 r. Zachowała się jaskiniowa cerkiew z XIV w. i cele mnichów (XV-XVI w). Monastyr (wstęp bezpł.) stanowi obecnie ważne centrum pielgrzymkowe. Wewnątrz obowiązuje zakaz robienia zdjęć. Dojazd jak do Czufut-Kale: mcuszrutką z napisem Czufut-Kale albo Starosielje; autobusem #2 (co 90 min). Na niezwykły zabytek, skalne miasto Czufut-Kale (HyijjyT-Kane), składają się pieczary mieszkalne i ruiny kilku budowli. Skalne miasto, funkcjonujące od VI do XIX w., jest jednym z kilku zachowanych na Krymie (obok Mangup-Kale i Eski-Ker-men). Mieszkanie w wysokogórskich pieczarach dawało szansę przeżycia w niespokojnych czasach. Początki miasta są mało znane. Być może założyli je pogańscy Alanowie ochrzczeni tu przez św. Cyryla około 860 r. Potem przyjmuje się tureckie miano Kyrk-Er, którego używa wspominający je jako pierwszy na piśmie arabski geograf Abulfeda (1321). Pojawianie się kolejnych grup ludności - Ormian, Kara- imów i Greków - nie jest do końca wyjaśnione. Kres Czufut-Kale był dziełem Rosjan, którzy usunęli stąd w XVIII w. ludność grecką do późniejszego Melitopolu, a w XIX w. - ludność karaimską do Eupatorii. Wejście przez Bramę Południową (Jużnyje worota). Za pieczarami przy wejściu można pójść drogą w prawo, potem jeszcze raz w prawo, aby obejrzeć karaimskie domy modlitwy przy tzw. ulicy kenes. Po lewej stronie Wielka Kenesa z XIV w., po prawej Mała Kenesa z XVIII w. Dalej za strzałkami prodolżenije osmotra dochodzi się do mauzoleum Dżanike--chanym, diurbe zbudowanego w 1437 r. dla córki chana Totachmy-sza, która, według legendy, została przyłapana in flagranti z kochankiem, po czym rzuciła się ze skały z obawy przed ojcem. Warto przyjrzeć się powierzchni drogi; równoległe żłobienia to ślady arb, wozów sprzed kilkuset lat. Kamienny budynek z posterunkiem milicji to dawny dom Abrahama Firkowicza (1786-1874), najsłynniejszego karaimskiego uczonego. Na samym szczycie góry stoi twierdza. W końcu dochodzi się do Bramy Wschodniej, którą warto wyjść przed umocnienia miasta. Na prawo rozciąga się tzw. Dolina Jozafata. Droga na prawo w dół, po około 150 metrach doprowadzi do dużego cmentarza karaimskiego. Do kamiennego miasta najlepiej dojechać marszrutką z napisem Czufut-Kale albo Starosielje; można także pojechać autobusem #2, ale kursuje on co 90 min. Od pętli idzie się drogą do góry (tą samą, co do monastyru Uspieńskiego). Od kasy trzeba jeszcze przejść 1,5 km najpierw drogą dnem doliny, potem dróżką, przy czym na rozstajach należy wybrać ścieżkę środkową, wyłożoną kamieniami. Wchodzi się przez drewniane wrota na samym szczycie. Otwarte 9.00-17.00, ale bramę wschodnią zamyka się o 16.00 (8 hrn, studenci 5 hrn). •356 tys. mieszkańców Wielki port wojenny i siedziba ukraińskiej oraz rosyjskiej Floty Czarnomorskiej Sewastopol (ukr. Sewastopol, CeBacTononb; ros. Siewastopol, CeBa-CTononb; krymsko-tatarski Akjar, Ak--ilp) leży na zboczach wzgórz nad zatokami Siewastopolskaja Buchta i Jużnaja Buchta. Jak powiadają miejscowi, Sewastopol to już nie Krym, ani nawet nie Ukraina, tylko prawdziwie rasskij gorod. Miasto rzeczywiście nie należy do Autonomicznej Republiki Krymu (podlega bezpośrednio Kijowowi), ale kontrowersje co do jego przynależności państwowej dawno zostały ucięte. Piękne za dnia, bywa straszne nocą: z powodów finansowych wyłączono latarnie, nawet na głównych ulicach. Nie wolno zapominać o środkach ostrożności: jak w każdym porcie, szczególnie wojennym, plagą są gwałty. Nazwa oznacza „miasto chwały", została nadana przez Rosjan w 1784 r. Dworzec stoi u krańca Zatoki Południowej, pł. Wokzalnaja 3. Przechowalnia bagażu mieści się w piętrowym budynku za kładką (5.00-23.00). Informacja: s366074. Rezerwacja: b590081, 590089. Przedsprzedaż biletów: w kasie na Wokzal-noj 10 oraz •B'523077. Połączenia: Symferopol, Inkerman II, Kijów, Do-nieck, Moskwa, Petersburg. Dworzec usytuowany jest po '.. tej samej stronie, co budynki stacji kolejowej, na lewo od portu, przy ul. Riewiakina 2 (s524546). Czynny 6.00-19.00. Przejście ze stacji jest skomplikowane. Można wejść na kładkę prowadzącą w stronę przeciwną do dworca autobusowego (w prawo), wejść nią na górę, za kładką skręcić w lewo, minąć przystanek i iść cały czas wzdłuż opuszczającej się w dół drogi, tak by przejść nad torami. Spo- 325 326 sób drugi jest niebezpieczny i, niestety, powszechnie wykorzystywany -idzie się za stację w lewo, potem przechodzi przez tory postojowe i dochodzi do żelaznej bramy, za którą znajduje się dworzec autobusowy. Pół biedy, jeśli tory są puste, ale kiedy stoją na nich pociągi, nie należy naśladować miejscowych przechodzących pod stojącymi wagonami - jest to śmiertelnie niebezpieczne, więc lepiej pójść naokoło. Dworzec oferuje połączenia do miast: Foros, Jałta (11-12 dziennie), Kercz, Krasnodar, Mikołajów, Nowo-rosyjsk, Rostów nad Donem, Symferopol, Teodozja. Na dworcu autobusowym stoją prywatne samochody. Ich kierowcy oferują kursy w różne miejsca. Warto wynająć taki samochód, gdy jest się w grupie kilku osób, wtedy koszty się rozłożą. Stosuje się przelicznik 1 hrn/km. Do Bakczysaraju jedzie się 45 min, do Symferopola -1 godz. 15 min. Jedynym regularnym połączeniem, jakie obecnie utrzymuje Dworzec Morski, pł. Nachimowa 5 (&524082 informacja; ^540522 kasa), są rejsy do Stambułu. Statki „Pro-fiessor Wodianickij" (wypływa sb. 17.00) i „Gieroi Siewastopola" oferują kabiny luksusowe - 2800 hrn w obie strony, kajuty I klasy - 1120 hrn w obie strony, kajuty II klasy -1008 hrn w obie strony. Bilet w jedną stronę kosztuje 55% sumy dla osoby dorosłej i 50% dla dziecka. Kasy 9.00-17.00, śr. i czw. zamkn. Podstawowym środkiem komunikacji są trolejbusy. Jeden przejazd kosztuje 0,30 hrn. Oprócz trolejbusów są też nieliczne autobusy i częściej spotykane marszrutki (1 hrn). W poprzek Zatoki Sewastopolskiej, z Przystani Hrabiowskiej, kursuje prom, zwany tu z rosyjska kańer. Łączy centrum mia- sta z dzielnicą Siewiernaja; kursuje co pół godziny, bilet kosztuje 0,50 hrn. Głównymi ulicami Sewastopola są Bolszaja Morskaja i Prospiekt Nachimowa. Od Prospektu Nachimowa eleganckie podwójne schody prowadzą ku górze, do najlepszej dzielnicy miasta. Funkcje deptaku z kafejkami pełni umocnione nabrzeże, zwane Nabierieżnaja Korniłowa. Na zwiedzanie warto zarezerwować przynajmniej jeden pełny dzień. Hotele Krym (6-aja Bastionnaja 46, w praktyce na pl. Wosstawszych; a522215, 523181]. Jedynka 85 hrn, dwójka 120 hrn, trójka 165 hrn, jedynka luks 205 hrn, dwójka luks 230 hrn. Wieżowiec, ponury sowiecki hotel na prowincji. Bar, restauracja z klubem nocnym, dyskoteka, biblioteka, bilard, kort tenisowy, fitness klub, dowóz na plażę, wycieczki. Primorskaja (Partizanskaja 4). Dwójka 60-150 hrn, czwórka 90 hrn, piątka 110 hrn. W centrum miasta, ale naprzeciwko hałaśliwego targowiska. Pokoje o niskim standardzie, toalety wyłącznie na korytarzu. Dojazd trolejbusem #6 i 10 i marszrutkanń z tablicą „Centralny) Rynok" - trzeba wysiąść przed bramą targowiska i pójść Parti-zanską około 50 m. Sewastopol (Prospiekt Nachimowa 10; H523682, 523671). Jedynka 55-170 hm, dwójka 80-140 hrn, luks 155-400 hrn. Najlepszy hotel w mieście ulokowany w monumentalnym żółtym gmachu z kolumnami. W pokojach TV i lodówka. Sputnik (Woronina 10; b520591). Dwójki 55-80 hrn, luks 140 hrn. W bardzo dobrym miejscu, na wzgórzu nad ścisłym centrum. Można rezerwować telefonicznie, ale podnosi to cenę o 50%. W Sewastopolu najlepiej nocować na prywatnych kwaterach. Trzeba zagadnąć kogoś na dworcu, trzymającego tekturową tabliczkę. Nocleg kosztuje 15-25 hrn. Warto też zajrzeć do specjalnego kwartirno-posriedniczie- skoje biuro (Prospiekt Nachimowa 2; s522772). Restauracje Dialog (Bolszaja Morskaja 11; s455655). W kompleksie handlowo-usługowym, ceny zróżnicowane: od bulionu z pielmieniami (3 hrn) i barszczu (5 hrn) do firmowej kaczki faszerowanej (65 hrn) i indyka faszerowanego (85 hrn). Bardzo dobra zupa lapsza gńbnaja za 7 hrn. Korona (Nachimowa 4; h543699; 12.00-4.00). Zejście po schodach. Ozdobne wnętrze w zielonej tonacji. Dania mięsne i rybne 5-50 hrn. Tri Pieskaria (pł. Łazariewa róg Majakowsko-wo; »555581). Klimatyzowana piwniczka oferująca szaszłyki, owoce morza i sałatki (10-25 hm). Można płacić kartą kredytową. Apteki Informacja: w454099. Bolszaja Morskaja 48 (w520220), Gedeon Richter (Lenina 3; n522996), Gienierała Piętrowa 17 |h524175), Gogola 29 (ir523984), Istomi-na 29 (b366495), Jefriemowa 1 (b247282), Kamanina 5 (*r716265), Muzyki 52a (s443696), Nowikowa 31 (w531203), Po-biedy 12 (o362560), Proletarskaja 25 (s427640), Prospekt Oktiabr'skoj Riewolu-cyi 33 (s425263), Raboczaja 2 (b372207), Tołstowo 8a (s524101), Uljanowa 2 |h240269). Banki Awal (Wołodarskowo 10), Krym-bank (Chrustalowa 52), Praweks-bank (Wakulen-czuka 22), Priwatbank (Gienierała Ostria-kowa 15), Prominwestbank (Sowietskaja 9), Ukrinbank (Gienierała Ostriakowa 52), Ukrsocbank (Lenina 15). Biura podróży, agencje turystyczne Achtiar Bolszaja Morskaja 39 (b523641), Ałan (Prospiekt Nachimowa 11; ^591645), Biuro putieszestwij i ekskursij (pierieułok Panoramnyj 13; s522557), Gamaleja-Krym (Prospiekt Nachimowa 8; =444350), Giera-kleja (Sieniawina 1; =444632), Intertran-skontakt (Raboczaja 2; =372655), Inturser-wis (Partizanskaja 4; =520364), Łaspi (Admirała Oktiabr'skowo 4; =520142), Pałakion (Kalicza 2a; =530342), Priczierno-morje-Tur (Sieniawina 3; =524405), Ra-mudt-Siewastopol-Tur (Prospiekt Nachimo- wa 4; =444878), Tetis Tur (Sowietskaja 65; =522065), Tur Trewel (Jefriemowa 2; =247288), Tur-Etno (Wokzalnaja 10; =453518); Turspo (Jefriemowa 28; =232298), Złata (6-aja Bastionnaja 46; =591473]. Dom towarowy Centralnyj (Wakulenczu-ka 2; =241367). Poczta Główna (Bolszaja Morskaja 21; pn.-pt. 8.00-19.00, sb.-nd. 8.00-18.00); rozmównica: hotel Kiym [6-aja Bastionnaja 46; 9.00-20.00). Policja =02. Straż pożarna =01. Szpitale Pł. Wosstawszych 19 (=591859), dziecięcy (Prospiekt Gienierała Ostriakowa 21 la; =447986), stomatolog [Bolszaja Morskaja 34; =544389). Taksówki =058, 061. Targowisko Centralnyj Rynok (Szczierbaka 1). W V w. p.n.e. powstała tu kolonia grecka - Chersonez Taurydzki. Kolonia szybko urosła do rangi jednego z największych ośrodków na wybrzeżu Morza Czarnego. Około 480 r. p.n.e. weszła w skład Królestwa Bos-forańskiego. Grecy wybudowali potężne umocnienia, rozbudowane jeszcze przez Rzymian, którzy w 63 r. podbili miasto. Mimo najazdów Hunów, Chazarów i Słowian, podlegający Bizancjum Chersonez trwał aż do XIII w., będąc wielkim ośrodkiem handlowym i metropolią religijną. To tu w 988 r. Włodzimierz Kijowski dokonał chrztu Rusi. Upadł wraz z podbiciem Krymu przez Tatarów. Istniała wtedy tutaj tylko niewielka wioseczka Akjar. W 1783 r. wcielony do Rosji. O budowie w tym miejscu nowego wielkiego portu zdecydował ten sam czynnik, co i w starożytności - znakomite naturalne przystanie w zatokach. W 1784 r. nazwę Achtiar (rosyjska wersja Akjar) zmieniono na Sewastopol. W czasie wojny krymskiej Sewastopol był przez rok (od września 1854 do września 1855 r.) oblegany przez siły angielskie, francuskie i sar-dyńskie. Mimo bohaterskiej obrony, O) l/l O "O o 327 ¦:--¦#., %* o o. o ¦ł-J (O tu 1/1 328 został zdobyty szturmem. W 1875 r. połączony linią kolejową z resztą kraju. Mimo kilkakrotnego przechodzenia z rąk do rąk, zajęty ostatecznie przez bolszewików dopiero 15 XI 1920 r., był jednym z najdłużej istniejących bastionów „białych" Rosjan. Podczas II wojny światowej Sewastopol okupowali Niemcy. W czasach sowieckich stanowił miasto zamknięte. Od 1954 r. wraz z całym Krymem znalazł się w Ukraińskiej SRR. Od 1991 r. stanowi część niepodległej Ukrainy. .¦•¦¦ • ¦ ,a Genueńczycy, a w 1475 r. zdobył1 Turcy. Pozostałości twierdzy star>owia obecme muzeum (&241415). •86 tys. mieszkańców *s654 Wspaniałe, amfiteatralHe P°łozeme -nad rzeką Uczan-su - ^szukana architektura, drogie resta*11^ resztki imperialnego blasku, establishment z całego dawnego ZSRR ~ wszystko to składa się na najzamo^6'8^1™™1 czarnomorskiego wybfzeza, ' c (ukr, ros. Jałta, Ana, pymsko-tatar-ska Dżalita, /lacaJiHTa). iomunika wtobus Dworzec, kłuć20*? dla ko" munikacji w Jałcie, zr>a'du>e sl? na północy miasta, pł. 6^leti'a SSSR< u krańca ul. MoskowĆk°I- Przechowalnia bagażu w bud^H™ (8.00-20.00). Informaćf1 342092. Rezerwacja b*leto ^ 325777. Uwaga: prowa(Jzaca Przecho; walnie potrafi nieoczeki^anle °Pf °f stanowisko pracy, idąc nP' na oblad,-Dlatego należy na ws^elki wyPadek wyraźnie określić porę v^)azdu- Połs>-czenia: Bakczysaraj, C^erson< Dnle" 329 m propietrowsk (dni parz.), Donieck (dni parz.), Eupatoria, Kercz, Kirowohrad, Krasnopieriekopsk, Krzywy Róg, Ma-riupol, Mischor, Niżniegorsk, Odessa, Sewastopol (22 dziennie), Sokolinoje, Symferopol (57 dziennie), Teodozja, Winnica (dni parz.). Dla poruszania się po wybrzeżu najdogodniejsze są marszrutki, których przystanki znajdują się po drugiej stronie dworca,- kursują one do miejscowości wzdłuż dróg Jałta-Foros oraz Jałta-Gurzuf: Ałupka (33 dziennie), Foros (28 dziennie), Gurzuf (70 dziennie), Simeiz (40 dziennie), wodospad Uczan-su (35 dziennie). Stacja na Moskowskoj 8 (a327994), koło dworca autobusowego. Linia #52 do Symferopolu przez Ałusztę, 30 dziennie (2 godz. 30 min; 5.30-20.00); linia #53 do Ałuszty, 23 dziennie (1 godz.; 6.10-19.30). Bilety kupuje się jak w autobusach dalekobieżnych (przedsprzedaż b323015), numerowane miejsca itp. , '• ??. Dworzec Morski zlokalizowany jest na nabrzeżu przy ul. Ru-zwielta 5 (^327535, 320094, 323064). Z Jałty odpływa tylko jeden regularny statek (wt.), prom „Omega" do Stambułu. Ceny miejsc w kajutach 165-250 $. W lecie uruchamia się wiele połączeń turystycznych i linii przybrzeżnych (informacja ^325622) obsługujących przystanie na wybrzeżu (np. Jałta-Foros). Organizowane są też rejsy z Jałty wokół Jaskółczego Gniazda (6-7 hrn). Węzłowa stacja dla wszystkich rodzajów komunikacji znajduje się na pł. 60-letija SSSR, u końca Moskowskoj. Po właściwej Jałcie jeżdżą trzy linie trolejbusowe, najwygodniejsza jest #1. W centrum miasta, w bezimiennym pierwszym zaułku za 330 skrzyżowaniem Kirowa z Nabierieżną Lenina, po lewej stronie, patrząc w stronę portu, znajduje się dolna stacja wyciągu łączącego miasto ze wzgórzem Darsan. Kolejka ta ma znaczenie turystyczne - na szczycie wzgórza jest restauracja i punkt widokowy (przejazd 5 hrn; kursy 10.00-19.00, latem dłużej). W skład wielkiej Jałty wchodzą od zachodu: Foros, Sanatorne, Berehowe, Parkowe, Ponyziwka, Kaciweli, Simeiz, Ałupka, Koreiz, Gaspra, Kurpaty, Oreanda, Liwadia, Jałta, Masandra i najdalej na wschodzie - Gurzuf z Ar-tekiem, oparty o masyw Ajudah. Orientacja w samych osiedlach nie jest rzeczą trudną: górną granicę stanowi zawsze Jużnobierieżnoje szosse, dolną - brzeg morski. Osady mieszczą się w pasie między nimi, połączone czasami dolną drogą, mniej wygodną i bliższą wybrzeża. Główne atrakcje turystyczne znajdują się we właściwej Jałcie i wokół niej - w Ałupce, Liwa-dii, Massandrze i Gurzufie. Na zwiedzanie warto poświęcić kilka dni, tak by oprócz przemieszczania się po okolicy mieć czas na rozkoszowanie się wakacjami. Awangard (Pirogowskaja 2/4; h328777). Miej sce w dwój ce z umywalką 16 hrn, w pokoju kategorii luks 40 hrn. Hotel o standardzie schroniska, należy do sąsiedniego klubu sportowego. Dojazd trolejbusem #1, przystanek Kjasnoarmiejskaja; potem należy się cofnąć do położonej naprzeciw stadionu przecznicy w prawo, ul. Pirogowskoj. Bristol-Jużnaja (Ruzwielta 10; ^325860, of-fice@hotel-bristol.com.ua). Jedynka 149-157 hrn, dwójka 222 hm; w sezonie VI-IX ceny plus 100 hrn. Porządny portowy hotel. Atutem jest położenie. Dojazd trolejbusem #1, przystanek Centr. Jatta (Drażynskowo 52; ra350150, 353033], Miejsce w zwykłej dwójce poza sezonem 19-28 $, dwójka luks poza sezonem 70-100 $; miejsce w zwykłej dwójce w sezonie 20-30 $, dwójka luks w sezonie 100-140 $. Ten przygniatający moloch (2,5 tys. miejsc) stoi w parku w Massandrze. Ma kilka restauracji, kino, vańśtes, trzy baseny, korty, fitness klub, plażę. Dojazd marszrutką #54. Krym (Moskowskaja 1/6; h326001). Jedynka 31 hrn, dwójka 100-160 hrn, luks 156 hrn. W przedrewolucyjnej kamienicy w centrum Jałty. Dojazd trolejbusem #1, przystanek Centr. Pałas (Czechowa 8; b324380, 325731). Tylko dwójki po 250 hrn, w sezonie 300, oraz luksy po 360 i 530 hrn. Budowla z kolumnami i balkonami od frontu. Oreanda (Nabierieżnaja Lenina 35/2; 5T328286, 390609, oreanda@mail.ylt.cri-mea.com). Jedynka 30 $, dwójka 45 $, apartament 2-osobowy 140 $. Najlepszy hotel w mieście, nad samym morzem, z restauracją, barem, business centre z dostępem do Internetu. W pokojach TV, lodówka, wanna, telefon. Latem ceny mogą być wyższe nawet o 50 $. Schroniska Kasztany (Sadowaja 6; h327675). Nocleg 15 hrn; za 15 hrn można dokupić wyżywienie. Spartańska turbaza w dobrym punkcie, pokoje 4-os., prysznice na korytarzu. Dojazd trolejbusem #1, wysiada się na przystanku Sadowaja. Magnolija (Łomonosowa 25; sr395478, 394852). Miejsce w pokoju bez wygód 30 hrn, w pokoju kategorii luks 80 hrn. Wchodzi się od dołu (ul. Łomonosowa) i od góry [Kirowa 11), przez zieloną bramę, i od razu skręca w lewo. Turbaza o standardzie hotelu. Basen dla dzieci, domki kempingowe, stołówka z dobrą kuchnią, sklep, warsztat samochodowy, strzeżony parking. Noclegi proponują również kwatery prywatne. Oferowane są na dworcu autobusowym, Moskowskaja 8, 15 hrn za noc. Jest także biuro pośredniczące, na Dzierżynskowo 4 (^342679). Jałta ma chyba najsłynniejszy kemping w granicach dawnego ZSRR, tzw. Polanę Skazok (Polana Bajek; &395219, 397439, www.pskaz. crimea.com), ale nie należy się spodziewać, że pozwolą tu rozbić namiot. Zabroniła tego policja, motywując to bezpieczeństwem turystów. Obecnie działa tylko fantastycznie położony niewielki hotel, przypominający luksusowe schronisko górskie. Jedynka kosztuje, zależnie od standardu, 50-160 hrn, dwójka 120-240 hrn. Latem udostępniane są także domki w cenie 40 hrn. Dojazd marszrutkami #26, 27, 28, 39, 41, 43 oraz autobusami #8 i 27 do przystanku Polana Skazok. Za przystankiem trzeba się cofnąć i iść kwadrans asfaltową drogą do góry (jeszcze 400 m za muzeum Polana Skazok). Na głównym deptaku miasta, Nabie-rieżnoj Lenina, restauracje zajmują niemal wszystkie partery domów. Lokale są podobne: te same kuszące bielą obrusy, podobni do siebie, gnący się w ukłonach kelnerzy, rosyjskie piosenki i co najważniejsze - dobra kuchnia. Argo/Zototoje Runo (Nabierieżnaja Lenina; w328272; od 10.00 do ostatniego klienta). W zadaszeniu jałtańskiego molo. Iluminowana, ma kształt betonowej łodzi z uniesionymi wiosłami; jest to tylko niewielki bar, oferujący krewetki, kalmary i małże (19 hrn). Biełyj Lew (Nabierieżnaja Lenina; 12.00-3.00). W kształcie pałacu. Elegancja wzorowana na lokalach carskiej Rosji, świeczniki, nawet oddzielna czytelnia. Kawa (1,40 hrn} i piwo (3,50 hrn) drogie, ale już dania główne w przystępnej cenie -w bogatym menu np. szaszłyk (10 hrn) i godna polecenia baranina z owocami (15 hm). Bristol {Ruzwielta 10). Znana niegdyś restauracja, obecnie wskrzeszona po generalnym remoncie. Kuchnia dalekowschodnia (m.in. sushi oraz potrawy chińskie). Edem (Nabierieżnaja Lenina i róg Jekatieri-ninskoj; b323826; 11.00-23.00). Wnętrze biało-czarne, szyby przyciemnione, Elton John w tle. W menu m.in. kawior (28 hrn) i bardzo dobry jesiotr pieczony z orzechami (22 hrn). Espańola (na plaży koło hotelu Oreanda; n390631; 11.00-22.00). Wbudowli nawią- 01 331 ¦ '-. w w M Jałta KRYM \ ~^9y A\% ^ś0M SKWIER IM. N. A.^^ LENINA NIEKRASOWĄ m Dom III Czechowa X, Kościół Ntepokal?,. Y Poczęcia NMP ł Patac emira Bucbary MORZE CZARNE zuj ącej do okrętu „Hispaniola"; bardzo przyjemne miejsce przy ładnej pogodzie. W karcie min. różne rodzaje blinów (5-19 hrn), kurczak po kalifornijsku (30 hm). Kaktus (Ruzwielta 5; „321614). Na piętrze dworca morskiego. Bardzo dobra restauracja meksykańska, wśród dań firmowych - que-saMlas (22 hrn) i cucabuna (24 hrn). Kebdb (Puszkinskaja; „327883; 9.00-23.00). Oferuje „wycieczkę historyczną po dziejach kuchni" - min. mięso po carsku (19 hrn), kalmary (22,50 hrn), kupaty po abchasku (14,50 hrn). Elegancko, muzyka Apteki Informacja: „067. Botkinskaja 3 („323352), Gribojedowa 4 („325084), Kirowa 59 („325077; 9.00-20.00), Leningrad-skaja 2 (h324384), Moskowskaja 21 („327810), Ruzwielta 2 („325951; 8.00-19.00, latem 21.00), Swierdlowa 69 („378830). Banki Awal (Moskowskaja 47/2), Interkont-bank (Czechowa 26), łałtabank (Rudansko-wo 8), Prominwestbank (Wasiliewa 16), Tawnija-Bank (Wasiliewa 19), Ukrajina (Na-bierieżnaja Lenina 17 i Wiergasowa 1). Biura turystyczne Charaks (Drażinsko-wo <*6; „353166), Interkontakt-Jaka (Zago-rodriaja 7; »326315). Jaltatur (Zarieczna-ja 12/3; H329721), [alta-Wojaż (Moskowskaja 1/6, w hotelu; „326019), Judżinija Trewieł (Łomonosowa 13; „317593), Krym-tur (Czechowa 8; „396953). Poczta Główna (pł. Lenina 1; 8.00-20.00). Rozmównica (Moskowskaja 9, po lewej stronie skweru). Szpitale Dziecięcy (Łomonosowa 9), miejski (Sieirastopolskoje szosse 2); kliniki: Miedi-cynskij Centr Astra (Gogola 16; „326357), Kirowa 2; Palmiro Toljatti 13; stomatolog (Czechowa 26; „321626). Taksówki „058, 343333. Targowiska Kijewskaja 24. Pierwsze osiedle, nazwane Jalita, założyli koloniści greccy, którzy pojawili się tutaj w V i IV w. p.n.e. Potem osada dzieliła koleje losów tej części Kry-334 mu, trafiając m.in. w ręce bizantyjskie oraz despotatu Teodoro. W XII w. arabski geograf Idrisi wspomniał o istniejącym w tym miejscu osiedlu Po-łowców, pod nazwą Dżalita. W XIV w. Jałta należała do Genui, a od 1475 r. do imperium osmańskiego. W 1783 r. znalazła się w granicach Rosji. W 1837 r. otrzymała prawa miejskie. Wtedy też zbudowano drogę do Symferopola. Od lat 60. XIX w. zaczęła przekształcać się w kurort; w latach 1884—1887 otwarto pierwsze zakłady przyrodolecznicze. Moda „na Jałtę" była w dużej mierze podyktowana snobizmem na przebywanie w sąsiedztwie rodziny carskiej, wyjeżdżającej na letnisko do Liwadii. W 1898 r. do Jałty sprowadził się Antoni Czechów. Od listopada 1920 r. znalazła się w składzie Rosji Radzieckiej, a w latach 1941-1944 okupowali ją Niemcy. W dniach od 4 do 11 II 1945 r. odbywała się w Liwadii konferencja jałtańska z udziałem USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR. Od 1954 r. w granicach Ukrainy sowieckiej, a obecnie niepodległej. ¦¦¦zanii vłaśd Zachowało się wiele przedrewolucyjnych budowli, będących zabytkami tak architektury, jak i miejscami powiązanymi ze sławnymi gośćmi Jałty. Najwyższą klasę artystyczną reprezentuje ormiańska cerkiew Surb Ripsime (cerkow' sw. Ripsimie, uepicoBb cb. PiincuMe; Zago-rodnaja 3). Wzniesiona na stromym stoku doliny rzeczki Derekojki, powstała w latach 1884-1916, według projektu G. Ter-Mikiełowa, który wzorował się na słynnej cerkwi w Ecz-miadzynie (Armenia). Autorem wybitnych fresków wypełniających kopułę jest ormiański malarz, Wardges Surenianc (1860-1921), pochowany w świątyni. Dziś budowla prezentuje się wewnątrz skromniej niż z zewnątrz, ale trudno się dziwić - odebrano ją Ormianom po ledwie czterech latach użytkowania, umieszczając w środku atelier filmowe, a potem - muzeum archeologiczne. Świątynię zwrócono w 1992 r., ale dziś parafia nie liczy nawet tysiąca osób. Na nabrzeżu można obejrzeć przywracany obecnie do dawnej funkcji hotel Marino (gastinica Marino, rocTHHinia MapHHO; Nabierieżnaja Lenina 21), gdzie mieszkali m.in. Czechów, Górki i Majakowski. Ciekawą budowlą jest pochodzący z 1912 r. niegdysiejszy pałac emira Buchary (dwo-riec emira bucharskowo, ABopeii eiuiipa 6yxapcKoro; Siewastopolskaja 12/43), obecnie zajmowany przez rosyjskie sanatorium wojskowe Jałta. Najlepiej widać go sprzed wilii na rogu Wołodar-skowo i Kommunarow. Z kolei na Kirowa zachował się otoczony palmami dom Antoniego Czechowa (dom An-tona Czechowa, aom AmoHa 4exoBa; Kirowa 112), mieszczący obecnie muzeum (s325042; 9.00-17.00; 10 hrn). Można zobaczyć, gdzie sławny pisarz tworzył swoje dzieła. Nad Uczan-su stoi rzymskokatolicki kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (kostioł Neporocznowo Zacza-tija Prieswiatoj Bogorodicy, KOCTeji HenopowHOro 3aiaTHs npecBaTOH Eoro-pofliiiibi; Puszkinskaja 25), wzniesiony w 1906 r. według projektu N. Krasno-wa, autora pałacu w Liwadii. Zamknięty w 1927 r., ponownie otwarty w 1993, obecnie służy dominikanom. Aż trudno uwierzyć, ale jest tu wspólnota polska, dla której odprawiane są msze po polsku (w sb. i nd. o 9.00). Osiedle liczy 1,9 tys. mieszkańców. Leży na zachód od Jałty. Li-wadia odegrała niedobrą rolę we współczesnych dziejach naszego kraju - to tutaj jest ów pałac, w którym w 1945 r. odbyła się konferencja jałtańska. Pałac, dawna letnia rezydencja cara Mikołaja II, został zbudowany (1910-1911) na miej scu rezydencj i należącej w latach 1834-1860 do Leona Potockiego, po którego śmierci rodzina sprzedała posiadłość żonie cara Aleksandra II. Wstęp do odnowionej na śnieżnobiały kolor budowli kosztu- je 18 hrn (*r315581, 315579). W pobliskim parku krajobrazowym z XIX w. o 15.30 i 20.00 odbywają się koncerty. Dojazd z Jałty: ze stacji autobusowej trolejbusem #1 do przystanku Spartak, a stamtąd 25 min marszrutką #5 do samej Liwadii. Po wyjściu z marszrutki idzie się ul. Ba-turina wprost przed siebie, by po dwóch minutach dojść do bramy. Miasteczko leży 17 km na południowy zachód od właściwej Jałty i oprócz tego, że jest znanym uzdrowiskiem morskim, warto do niej przyjechać ze względu na słynny Pałac Ałupkiński (Ałupkinskij dworiec, AnymcHCKHii aBopeii). Pałac zbudowano z szarego kamienia w tzw. stylu mauretańskim w 1848 r. dla hr. M. Woron-cowa, generała-gubernatora Kraju No-worosyjskiego. Aby tam wejść, trzeba od bramy przejść jeszcze około 900 metrów. Zwiedzanie odbywa się w zorganizowanych grupach - sam pałac w 1 godz. 8 min (jak podają organizatorzy), a pałac i park - w 2 godz. 15 min. Przy pałacu znajduje się urządzony w I poł. XIX w. park krajobrazowy z pawilonami (wstęp tylko z biletem; 9.00-17.00; B722951, 722372; 15 hrn bilet do pałacu, 18 hrn do pałacu i parku; fotografowanie 10 hrn, filmowanie 25 hrn). Z pałacu od razu można pójść do kolejki linowej na Aj Petri (15 min drogą od bramy). Będąc w Ałupce, warto zwiedzić skalisty przylądek Aj Todor (Aii-Toflop), wznoszący się do około 90 m nad morzem. Między I a III w. n.e. był tu rzymski obóz wojskowy. Obecnie wznosi się słynny neogotycki zamek Jaskółcze Gniazdo (Łastoczkino Gniezdo, JlacToiraHo n^ao), efekt szaleństw bakijskiego barona naftowego B. Sznejgela, zbudowany w latach 1911-1912. Jak widać, ten kaprys służył bogaczowi ledwie pięć lat. Dojazd marszrutką, dalej według strzałek. Dojazd do Ałupki zapewnia marszrutką #27', odjeżdżająca ze stacji autobusowej; przejazd kosztuje 2 hrn 335 > * &&**&3>& «¦-' i trwa 35-40 min. Jeździ też, ale co godzina, autobus linii #27 - także ze stacji autobusowej, pierwszy o 6.19, ostatni o 19.15. Usytuowane 5 km na północ od Jałty muzeum na wolnym powietrzu Polana Bajek (Polana Ska-zok, nojwHa CKa3OK; b395303; 9.00-17.00; 5 hrn, dzieci do 12 lat - 3 hrn, dzieci do 6 lat - bezpł., fotografowanie i filmowanie - 1 hrn), jest jednym z bardziej osobliwych miejsc, jakie można spotkać na Ukrainie. Już samo dotarcie tam - po dojechaniu mar-szrutkanń #26, 27, 28, 39, 41, 43 oraz autobusami #8 i 27 do przystanku Polana Skazok, trzeba jeszcze pójść od górnej szosy wychodzącą nieco z tyłu asfaltową drogą do góry - może spowodować lekką konfuzję u podróżującego, z lasu dochodzą głosy istot bajecznych i nadnaturalnych. Na miejscu okazuje się, że są one generowane przez aparaturę elektroniczną, by nadać otoczeniu odpowiednią oprawę. Sama Polana to połączenie muzeum, galerii rzeźby i zoo; zgromadzono tu ponad 300 rzeźb, wykonanych w kamieniu i drewnie metodą tzw. floryzmu, tzn. przy wykorzystaniu naturalnych kształtów pni i korzeni, prezentujących postaci z bajek i motywy bajeczne. Dodatkowo odbywa się tu przedstawienie, określane przez obsługę jako teatralizowane [tieatrahzo-wannoje). Massandra leży tak blisko Jałty, że zlała się z nią niemal w jeden organizm. Ma jeden interesujący zabytek - pałac Aleksandra III (dworiec Aleksandra Trietjewo, ABopeii AneK-caimpa III) w górnej Massandrze. Wyszukana bryła rezydencji, wzniesionej w 1881 r., kojarzy się ze śródziemnomorską Riwierą. W czasach ZSRR służyła jako dacza (oczywiście zamknięta) dla genseków KPZR, i z tamtych chyba czasów pochodzi obowiązujący tu niezwykły dryl, który zaskakuje każde-336 go turystę - np. za wejście na łąkę przed pałacem płaci się karę w wysokości ceny 20 biletów, a więc prawie 300 hrn (latem 9.00-16.30, zimą 9.30-15.30; ostatni pn. miesiąca zamkn.; -b321728; wstęp 15 hrn, fotografowanie 10 hrn, filmowanie 25 hrn). Dojazd autobusem #3 do pętli albo trolejbusem #2 do przystanku Wierchnij Massandrowskij Park; potem idzie się ok. 15-20 minut prawym poboczem górnej szosy w stronę Ałuszty, a dalej trzeba na rozstajach wybrać najbardziej skrajną z dróg prowadzącą w lewo do góry i pójść za strzałkami ścieżką przez lasek. Na północny wschód od Jałty, w stronę Gurzufu, obok osiedla Nikita jest słynny Nikic-ki Ogród Botaniczny (Nikitskij Bota-niczieskij sad, Hhkhtckhh EoTaHH-¦jecKHH caa), założony w 1812 r. Obecnie rośnie tu ponad 15 tys. gatunków na terenie 1 tys. ha. W skład ogrodu wchodzi rezerwat Przylądek Martjan (Mys Martjan, Mbic MapTbjm), z zachowanym pierwotnym lasem śródziemnomorskim. Dojazd do ogrodu trolejbusem #2, autobusami i marszmtka-mi #29 i 34. Jest to przemiłe i pięknie usytuowane miasteczko, leżące 10 km na wschód od Jałty. Najwygodniejszy dojazd zapewnia maiszruika #31 kursująca z dworca autobusowego w Jałcie aż 70 razy dziennie, od 6.00 do 23.50, oraz autobus #31, wyruszający z tego samego miejsca. Warto wybrać się wycieczkę nie tylko dla miejscowych zabytków, ale i po to, by nacieszyć się lewantyńską atmosferą w starej, dolnej części miasta. Szczególnie przyjemne są letnie wieczory, które można spędzić w jakiejś restauracyjce na nabrzeżu, gdzie podaje się takie specjały, jak efach-asz (rodzaj pielmieni w bulionie; 6 hrn), łat-man (tłusta zupa z ziemniakami, ryżem, makaronem i kawałkami mięsa; 7,50 hrn), czy jak zwykle najsmaczniejszy plow (5,50 hrn). Z zabytków na uwagę zasługuje Dom Richelieu (J\om Pninejibe), zwany także Domem Puszkina. Zbudowany został w 1811 r. jako dacza dla ówczesnego generał-gubernatora taurydzkie-go, hrabiego Richelieu de La Porte. W 1820 r. przebywał w nim Aleksander Puszkin, dlatego urządzono tu muzeum poety (b363886). Wejście od strony nabrzeża przez bramę z napisem Sanatorij Puszkino (10.00-18.00, kasa 10.00-17.00, w ostatni dzień miesiąca zamkn.; 2,50 hrn). Dużą atrakcją jest stojąca na samym brzegu morza, we wschodniej części starego Gurzufu, dacza Czechowa (Dacza-muziej A.P. Czechowa, flana--My3efi A.n. MexoBa; Czechowa 22). Obecnie w odnowionym na biało budynku mieści się muzeum z nijaką ekspozycją Krymskij wernisaż. Najatrakcyjniejszy jest taras, skąd można popatrzeć na bijące o skały fale morskie; tutaj właśnie obmyślał Czechów Trzy siostry (10.00-18.00; 10 hrn, fotografowanie 3 hrn, filmowanie 6 hrn). Widywani w miasteczku przybysze w biało-niebieskich ubiorach to goście słynnego obozu młodzieżowego Artek (dietskij centr Artiek), leżącego na wschód od starego Gurzufu. Obóz położony jest na 7-kilometrowym pasie wybrzeża, u podnóża Ajudahu. Dietskij centr przyjmuje latem 5 tys. dzieci, a zimą - 2,5 tys. Chcąc się rozejrzeć po dziecięcym terytorium, warto wsiąść do autobusu #2 (kursuje co 90 min), jadącego Leningradską. Można próbować też znaleźć nocleg; w tym celu należy poprosić kierowcę, aby zatrzymał się na przystanku uprawlenije łagieńa i w pobliskim budynku recepcji porozumieć się z administratorem (w soboty i niedziele może być nieobecny). (ukr., ros., krymsko-tatarskie Ałuszta, Ajryurra) poniżej przełęczy Angar-Bo-gaz, u ujścia rzeczki Ułu-Uzeń do Morza Czarnego. Jest to przyjemny, zaciszny kurort o piękniejszej plaży niż w sąsiedniej Jałcie. Nazwa pochodzi z greki, jest sens jest trudny do zrozumienia - słówko Aluston oznacza dosłownie „nieumyte" lub „nie-wykąpane". Dworzec kolejowy przy Sim-fieropolskoj 1. Dojazd: trolejbusem #51, 52, 53. Informacja: u32296. Połączenia: Chersoń, Eupatoria, Gie-nieralskoje (pn.-śr., pt.), Jałta, Kercz, Kirowohrad, Krasnopieriekopsk, Krzywy Róg, Mariupol, Niżniegorsk, Odessa, Priwietnoje (pn., śr., pt.), Rybaczje (raz dziennie plus marszrutki), Sewastopol, Sudak, Symferopol (13 dziennie), Teodozja. Stacja na Gor'kowo 4 (tr31214). Linia #51 do Symferopola (29 dziennie; 1 godz. 30 min; 3 hrn); linia #53 do Jałty, 23 dziennie (1 godz.; 6.10-19.30); linia #54 do Zaprudnoje (11 dziennie). Bilety kupuje się jak w autobusach dalekobieżnych (przedsprzedaż, numerowane miejsca itp.). Ałuszta ma dosyć prosty plan: ciągnie się od szosy do morza, z osią wzdłuż ul. Gor'kowo. Centrum leży na wschód od Gor'kowo, wokół pł. So-wieckoj. Najlepszy spacer to przejście Nabierieżnoj w stronę Jałty, do włączonego w granice Ałuszty letniska Profiessorskij Ugołok (w czasach sowieckich i potocznie Raboczij ugołok). Można tam także dojechać lokalnym trolejbusem #2. Na poznanie miasta wystarczy jeden dzień. 751 =0 < • 35,9 tys. mieszkańców '36560 Drugi oprócz Jałty kompleks letnisk i sanatoriów południowego brzegu mu skupia się wokół Ałuszty Krymśki Zori (Oktiabr'skaja 5; «30300, zori@alushta.ylt.crimea.com). Jedynka 41-73 $, dwójka 64-151 $, luks 58-99 $, >-cc 338 apartamenty 80-120 $. Luksusowy hotel, blisko morza, na dobrym europejskim poziomie. Tawrida (Lenina 22; s35553, olgatourism@ mail.ru). Miejsce 60 hrn, latem 120 hrn. W centrum miasta, blisko morza. Turgostinica Czajka (Krasnoarmiejskaja 11; s30586). Poza sezonem - jedynka 25 hrn, dwójka 61 hrn; w sezonie odpowiednio 72 i 100 hrn. Duży blok z balkonami. Woschod (Oktiabr'skaja 11; h33328). Tylko dwójki - miejsce 48 hrn (V], 63 hm (VI), 80 hrn (VII-VIII). Trzeba wspinać się na dosyć wysokie wzgórze, ale za to - widoki. Apteki Centralna (Partizanskaja 13), Lenina 53, 60-letija SSSR 8, Glazkrickowo 8 (Raboczij Ugotok). Banki Krym-bank (Lenina 8a), Sbierbank (Komsomolskaja 20); Sbierbank (Wladimira Chromych 11), Ukrsocbank (Lenina 44). Biura podróży, agencje turystyczne Biuro putieszestwij i ekskursij (Krasnoarmiejskaja 11), Krugozor (Lenina 5). Internet Lenina 15. Mapy Knigi (Chromych 27; s34746). Poczta Główna Lenina 15. Pogotowie eO3; stacja pogotowia (Partizanskaja 1). Policja bO2. Przychodnie, szpital Klinika dziecięca (Par-tizantskaja 11), stomatologiczna (Sudakska-ja 18), szpital (Partizantskaja 13). Straż pożarna n01. Pierwsza pisemna wzmianka o Ałusz-cie pochodzi z VI w., gdy Prokopiusz z Cezarei odnotował istnienie bizantyjskiej fortecy Ałuston, zamykającej drogę na południowe wybrzeże od strony przełęczy Angar-Bogaz. Wokół twierdzy rozwinęła się duża osada, zniszczona przez najazd mongolski w 1239 r. Ok. 1380 r. powstała chroniona przez warownię genueńska faktoria handlowa, która w 1475 r. wraz z całym Krymem wpadła w ręce Turków. Odtąd do czasów aneksj i przez Rosję była tu mała wioska o góra 40 domach. W czasach rosyjskich zaczął się powolny rozwój osady, będącej lokalnym ośrodkiem administracyjnym dla części wybrzeża. W 1825 r. trafił tu Mickiewicz, który upamiętnił to sonetami Aluszta dniem i Aluszta nocą. Szybszy rozwój zaczął się wraz z rozkwitem Jałty. W 1902 r. uzyskała prawa miejskie. Miała wówczas ironiczną opinię „kurortu dla tych, których nie stać na Jałtę", ale zmieniło się to jeszcze przed rewolucją, gdy popularność uzyskało letnisko Profies-sorskij Ugołok (Zakątek Profesorski) - popularne miejsce wypoczynku rosyjskiej elity naukowej. W listopadzie 1920 r. opanowana przez bolszewików; skonfiskowano wówczas wszystkie wille, zamieniając je na sanatoria. Najcenniejszą historyczną pamiątką Ałuszty są pozostałości genueńskiej twierdzy Ałuston (kriepost' Ałuston, KpenocTt AnycroH; 15 apriela 15). Powstała ona w miejscu wcześniejszych umocnień bizantyjskich, ale zachowały się fragmenty rozbudowy z czasów genueńskich (1380-1390). Twierdzę zniszczyli Turcy w 1475 r. Do dziś zachowała się efektownie wyglądająca z przodu (z tyłu na wpół zawalona) kamienna baszta zwana Aszaga-Kule (Baszta Dolna) oraz kilkudziesięciometrowy odcinek muru obudowany szczelnie ogródkami i domkami. Ciekawostką architektoniczną jest pochodząca z 1842 r. cerkiew Wszystkich Krymskich Świętych (iiepKOBt Bcex KptiMCKHX Cb>itmx; Władimira Chromych 16), zrealizowana według oryginalnego projektu, wyraźnie inspirowanego zachodnioeuropejskim neogotykiem. Warto odbyć przechadzkę nabrzeżem do letniska zwanego Profiessor-skij Ugołok (w czasach ZSRR - Raboczij Ugołok). Stoi tam wiele ładnie położonych, zabytkowych willi z początku XX w. Najpiękniejsze są te wchodzące w skład sanatorium Raboczij Ugołok: Anna, Lindena, Marina - wszystkie przy Nabierieżnoj 6. W trzech z nich są muzea: muzeum pisarza S. Siergiejewa-Censkowo (Siergiejewa-Censkowo 5; ®30664; 9.00-17.00, nd. i pn. zamkn.); muzeum architekta A. Biekietowa w zaprojektowanej przez niego willi (Komsomolskaja 4; q35043; 9.00-17.00, nd. i pn. zamkn.); sąsiadujące z ostatnim muzeum pisarza I. Szmielowa (Komsomolskaja 4; ct30570; 9.00-17.00, nd. i pn. zamkn.). Ciekawą postacią był Iwan Szmielow (1873-1950), jeden z czołowych rosyjskich pisarzy emigracyjnych. Wydał m.in. Słońce martwych (Paryż 1926), wstrząsający autobiograficzny opis rewolucji rosyjskiej (nietłumaczony na jęz. polski). Powrócić można marszrutką relacji Ałuszta-Łazurnoje bądź trolejbusem #2 (pętla na Komsomolskoj). •18,8 tys. mieszkańców 's6566 Pierwsze wrażenie może być nieco rozczarowujące: rzędy wielkopłytowych bloków wzdłuż asfaltowych ulic, także nabrzeże trudno nazwać czarującym. Ale trzeba tu przyjechać, bo i główna atrakcja miasta - twierdza genueńska, i okolica (Nowy Świat), nie mają sobie równych na całym Krymie. Sudak (ukr. i ros. Sudak, Cyziaic i krymsko-tatarska Kapisxor). Nazwa pochodzi z języka Alanów, którzy przeszczepili tu środkowoazja-tycką nazwę Sogd. Stacja autobusowa przy ul. Ałusztin-skoj 1 (czasami zjeżdżają też na przystanek przy Majakowskowo). Dojście: z centrum ulicą Lenina w kierunku wschodnim do końca i potem w prawo szeroko wydeptaną drogą wiodącą w poprzek pola na tył stacji. Informacja: ^21506. Połączenia: Symferopol - dziennie 8 autobusów na Centralny Dworzec Autobusowy i 10-11 mar-szrutek na dworzec kolejowy, Ałuszta, Sewastopol, Sowieckoje, Szczołkino, Teodozja. Osią jest ul. Lenina wiodącą od stacji autobusowej do twierdzy. Odbiega od niej Kurortnaja alleja - deptak, obudowany sezonowymi kawiarenkami. Duża część miasteczka zajęta jest przez ogromne „pensjonaty", będące w istocie kompleksami kilkudziesięciu budynków hotelowych. Szczególnie duży jest 18-hektarowy Sudak, zajmujący niemal połowę części miasta bliższej wybrzeża. Komunikację utrzymują marszrutki kursujące z dworca autobusowego do Ujutnowo (stąd do twierdzy) oraz Nowego Światu. Jest tu tak pięknie, że warto zarezerwować dwa pełne dni. Gorizont (Szosse Turistow 8; h21179, 22179, commerc@krymtur.kiyavia.com). Jedynka 70 hrn, dwójka 126 hm, luks 140 hrn. Potężna budowla na zboczu, pięknie położona, blisko twierdzy, ale daleko od dworca autobusowego. Wszystkie udogodnienia poza ciepłą wodą. Suroż (Lenina 75; =21137, 21136). Jedynka od 29 hrn, dwójka od 41 hrn. W miarę, choć fasada prezentuje się efektowniej niż wnętrze, a przed oknami zdumiewająca kompozycja: morze, góry, bloki mieszkalne, a na pierwszym planie slumsy i hałaśliwy kurnik. Ale to jedyny hotel w Sudaku na kieszeń zwykłego turysty. Nawet w najtańszych pokojach umywalki i telewizory. Kwatery prywatne można wynająć już od ich właścicieli, oczekujących na dworcu autobusowym. Ale, jeżeli chcemy wybrać atrakcyjne miejsce, to najlepiej udać się na ulicę Morskuju u podnóża twierdzy - tu we wszystkich niemal domach są wolne pokoje. Większość lokali ma charakter sezonowy. Wszystkie niemal działają przy Kurortnoj Allei - deptaku łączącym ul. Lenina z nabrzeżem. Warto znaleźć wśród budynków kompleksu l/l C O. ¦u 339 T3 340 pensjonatów Sudak (wejście z nabrzeża), tatarską restaurację Fortecija (10.00-22.00; danie główne - ok. 10 hrn, pełny obiad - 15 hrn), z niziutkimi stołami, przy których siedzi się po turecku na poduszkach. W menu wybór kuchni tatarskiej - manty, czebuńeki, plow. Apteka Lenina 36 (b21252). Banki Krym-Bank (Lenina 44), Krymkredit (Lenina 85a), Tawrija (Oktiabr'skaja 36), Ukrajina (Lenina 71). Biura podróży, agencje turystyczne Arzy (Ajwazowskowo 4; ^22439), Biuro pu-tieszestwij i ekskursij (Lenina 79a; b21486), Liena (Ałusztinskaja 31a; n22708), Liudeor (Marszała Biriuzo-wa 2/31; b22055), Montażnik (Firejnaja góra 10; ¦ni 1413), Wienbonis (Siemyj pierieu-łok 5/28; n21580). Mapy Knigi (Lenina 70; s21181). Poczta Lenina 82. Stomatolog Lenina 79 (h23224). Okolica była zasiedlona w głębokiej starożytności, archeologowie znaleźli tutaj materialne ślady Taurów - najstarszych mieszkańców Krymu. Dzię- ki greckiemu zapiskowi, zachowane- mu w jednym z tureckich archiwów, znamy datę przesiedlenia się Alanów, a zatem i założenia miasta - było to w 212 r. Port, który powstał wraz z osadą, był największą przystanią na- leżącą do tego plemienia. Niebawem Sudak opanowali Bizantyjczycy, a w połowie VII w. Chazarzy. W czasach chazarskich miasto rozwinęło się w duży ośrodek polityczny i handlowy - rezydował tu tudun (zarządca). Liczba ludności szybko rosła dzięki emigracji Greków uciekających z Bizancjum w czasach ikonoklazmu. Zamożny port stał się łakomym kąskiem dla najeźdźców z Rusi Kijowskiej, którzy podbili go na początku ostatniej dekady X w. Słowiański „Su-roż" był jednym z największych ośrodków handlowych Słowiańszczy- zny - tutejsi kupcy, zwani na Rusi „gośćmi z Suroża", pośredniczyli w handlu na szlaku morskim Ruś-Eu-ropa Zachodnia. Działały też faktorie Wenecji i Pizy. Epoka największego rozkwitu to przełom XII i XIII w. W 1299 r. zniszczyli go Mongołowie. Od 1365 r. zajęli Genueńczycy. Stanowił twierdzę w łańcuchu nadmorskich fortec od Czembalo (Bałakława) do Czerkio (Kercz). W 1475 r. zdobyty przez Turków, przez następne stulecia stracił znaczenie. Od 1783 r. w granicach Rosji. Przez XIX w. był centrum uprawy winorośli i lokalnym portem, liczył ledwie ok. 300 mieszkańców. Rozwój kurortu rozpoczął się dopiero w początku XX w. wraz z budową dróg do Teodozji, Symferopola i Ałuszty. Od listopada 1920 r. w rękach Sowietów, w czasach ZSRR został rozbudowany i stał się głównym ośrodkiem centralnej części wschodniego odcinka południowego brzegu Krymu. ledzanie ¦tiierdza gen . Zabytki Sudaku znajdują się poza współczesnym osiedlem, na zachodnich krańcach miasteczka. Najważniejszym jest słynna, jakby zawieszona nad morzem, twierdza genueńska (kriepost', KpenocTb; 9.00-21.00 VI-X, 9.00-18.00 XI-V; 4 hrn, jeśli obsługa dostrzeże obcokrajowców - zażąda 10 hrn). Nietrudno do niej trafić - trzeba po prostu iść cały czas ulicą Lenina (szosą) do przysiółka Ujutnoje; jest tam przystanek z pętlą marszrutek. Dojazd marszrut-kami z tablicą „Ujutnoje" bądź „No-wyj Swiet". Wejście do twierdzy jest za pętlą. Jest to, poza Genuą, najlepiej zachowany zabytek czasów rozkwitu i ekspansji średniowiecznej Republiki Genueńskiej. Wzniesiona w końcu XIV w., zajęła 30 ha, które otoczono ze wszystkich stron murami, o wysokości 6-8 m i grubości 2 m. Wewnątrz mieściła się duża osada; jeśli trafimy tu o zachodzie słońca, to cienie na pofałdowanej powierzchni wnętrza ułożą się w zarysy dawnych kwartałów i ulic. Zachowały się dwa ciągi murów obronnych z 14 basztami. Najwygodniej obejrzeć je, skręciwszy za bramą w lewo, idąc kamienną ścieżką, wzdłuż muru do góry. Na niektórych zachowały się tablice inskrypcyjne. Warto zajrzeć do zachowanych w centrum cysterny i składów, zaskakująco obszernych i głębokich. Resztki jeszcze jednej budowli to pozostałości rosyjskich koszar (XVIII w.), a ogrodzony dół służył jako zbiornik na deszczówkę. Ścieżka dochodzi do meczetu, wcześniejszego niż sama twierdza, będącego pamiątką krótkotrwałej podległości Sudaku Turkom z Ikonium (ok. 1220). Co ciekawe w jednym z okresów swoich długich dziejów meczet ten służył jako kościół luterański sprowadzonym tu przez Rosjan niemieckim kolonistom. Za meczetem zaczyna się najefektowniejsza część trasy, ze wspaniałymi panoramami morza. W najwyższym punkcie murów od wewnątrz wznosił się zamek konsula. Warto wyjść przez furtkę z twierdzy. Dzisiejszy taras widokowy dawał w średniowieczu podporę opuszczanym pomostom i schodom. Jeżeli ktoś zamierza wejść na Kyz-Kule, to na tarasie zaczyna się najwygodniej szy skrót - do góry wzdłuż murów do końca, potem dalej prosto po skałach, należy przejść nad liną i dalej do końca muru, skąd po skałach na wierzchołek, w kierunku widocznego znaku triangulacyjnego. Na samym szczycie wznosi się strażnica twierdzy genueńskiej, XV--wieczna Baszta Dziewicza, wzniesiona na Kyz-Kule (Skale Dziewiczej). Wejście tutaj stanowi kulminacyjny punkt wycieczki do twierdzy. Nazwa pochodzi od kaplicy Najświętszej Marii Panny, której zdobione freskami mury można było podziwiać jeszcze w XIX w. Potem osunęły się do morza. Z samej baszty zostały dziś także ledwie resztki, ale widok, nawet na pełnym wspaniałych krajobrazów połu- dniowym wybrzeżu Krymu, nie ma sobie równych. Szczególnie pięknie jest w południe, gdy słońce odbija się od lśniącej tafli morza. Jeżeli ktoś wybierze nie opisany wyżej skrót, lecz drogę wprost z dołu (miejscami bardzo stromo, trzeba się trzymać liny), przejdzie obok tzw. świątyni na konsolach (chram na konsolach), bizantyjskiej budowli z X w. Sprzed cerkwi rozpościera się znakomita panorama pasma górskiego Suguł Oba. Po wyjściu z twierdzy warto jeszcze przejść się w stronę Nowego Światu. Po chwili ukaże się cerkiew ormiańska z 1887 r. (armianskaja cerkow', apiuaHCKaa uepKOBb; Gienuezskaja Kriepost' 13). Idąc dalej jeszcze, trzeba dojść do wiszącego ponad drogą pieszego wiaduktu, ale zakręcić przed nim w prawo na wylaną betonem drogę wzdłuż ogrodzenia. Wiedzie ona nad morze, z powrotem w stronę twierdzy, do kolejnej świątyni ormiańskiej, cerkwi Dwunastu Apostołów z X-XII w. (cerkow' Dwienadcati Apostołów, LjepKOBb ,/jBeHązwaTH Aikktojiob) i świetnie zachowanej Baszty Portowej (Por-towaja basznia, IIopTOBaa SaiiiHa), strzegącej niegdyś przystani twierdzy. ; Świa Wycieczka do odległego ts, 0 7 km od twierdzy Nowego Światu ^ (Nowyj swiet) jest drugim ważnym 2 elementem zwiedzania Sudaku. Jedy- ____ ny dojazd do miejsca, gdzie powstaje ^ Sowieckoje Igństoje, to maiszrutka jj^ z Sudaku, kursująca co 30 min (za- cu zwyczaj do 18.00, w sezonie dłużej; 1,50 hrn), zatrzymująca się na pętli „Ujutnoje" (przy twierdzy). Niezwykła jest już sama droga, wąska, na wysokiej półce ponad stromym brzegiem morskim. Nowy Świat to dawna posiadłość Paradiz, słynnego oryginała 1 skandalisty, księcia Lwa Golicyna. Jest to najcieplejsze miejsce Krymu, przez cały rok wyróżniające się łagodnym klimatem (różnicę można stwierdzić nawet wobec pogody w Sudaku). Warto zejść na nabrzeża i skręciwszy w prawo (na zachód) pójść az 341 N O "D O Ol Lew Golicyn (1845-1916) położył wielkie zasługi dla uprawy winorośli na Krymie Podczas długiego pobytu we Francji, oryginalny arystokrata doszedł do wniosku, że tradycyjną rosyjską kulturę picia wódki, należy zastąpić konsumpcją szampana. Po powrocie do Rosji kupił winnice na Krymie i zaczął wcielać w życie swoje idee. Co ciekawe, działalność Golicyna nie miała charakteru komercyjnego - szampany z Nowego Światu sprzedawano na targowiskach w Moskwie po zaniżonych cenach. Książę był także wielkim kolekcjonerem win - zgromadził aż 32 tys. butelek rozmaitych gatunków, niektóre jeszcze z XVIII w. (kolekcja ta przetrwała do dziś, nie można jej oglądać; znajduje się w piwnicach winnicy w Massandrze). 342 do jego końca. Jest tu wejście do rezerwatu botanicznego (botaniczieskij zakaznik,- 9.00-18.00, w sezonie dłużej; bilet 3 hrn), w istocie najładniejszego parku krajobrazowego Krymu. Idzie się ułożoną podobno jeszcze w starożytności ścieżką po wysokim zboczu nad morzem. Prowadzi ona do jaskini, zwanej grotą Golicyna. Konstrukcja tu wzniesiona służyła niegdyś do przechowywania win. Zatoki, które widać z góry, zwą się po kolei: Zielona, Niebieska i Błękitna. Warto zejść na odnogę głównego szlaku ku widocznemu na zboczu od strony Zatoki Błękitnej, kamiennemu ogrodzeniu. Okaże się, że pod półwyspem biegnie kamienna jaskinia, tworząca 77-metrowy tunel, przebijający skały na wylot (nietoperze). •80,9 tys. mieszkańców »b6562 Turystyczny region południowego brzegu Krymu zamyka od wschodu Teodozja (ukr. Feodosija, eoaocia); ros. Fieodosija, (Peoflocna; krymsko--tatarska Kefe, Keihe), port u nasady Półwyspu Kerczeńskiego. To wyciszone, a zdaniem wielu najprzyjemniejsze na Krymie miasto jest wymarzonym celem dla poszukujących odosobnienia i spokoju. Zainteresuje też z pewnością miłośników genueńskich twierdz nad Morzem Czarnym oraz wielbicieli szybownictwa i lotniarstwa - jest tu jedno z dwóch na świecie muzeum tego sportu. Starożytna i zarazem współczesna nazwa miasta oznacza „od bogów dana". Komui Pociąg Dworzec usytuowany w samym środku miasta przy ul. Gor'ko-wo 1 (s005). Kasa czynna całą dobę. Przechowalnia bagażu jest na końcu dworca; trzeba iść wzdłuż peronu, w stronę portu. Połączenia: Kirow-skoje, Wadim, Władysławowka. Stacja w Teodozji skomunikowana jest z węzłem Władysławowka, skąd są przesiadki na następujące połączenia: Chersoń, Dżankoj, Kercz, Kirowskoje, Symferopol, Wadim. Zaś z powrotem do z Władysławowki do Teodozji - 7 kursów dziennie. W sezonie uruchamiane są pociągi sypialne do Charkowa, Dniepropietrowska, Kijowa, Łu-hańska i Moskwy. l\K: Dworzec stoi dość daleko od centrum, przy ul. Engielsa 28 (s71052, 73400); dojazd autobusami #2 i 4. Połączenia: Ałuszta (pn., pt.-nd.), Chersoń, Dżankoj, Eupato-ria, Jałta, Kercz (13 dziennie), Kirowskoje, Koktebel (tylko w sezonie), Mikołajów, Sewastopol, Stary Krym (30 dziennie), Sudak, Symferopol (16 dziennie), Szczołkino. Marszrutki i autobusy podmiejskie odjeżdżają też z przystanku przy Nazukina 13, m.in. połączenia do Koktebel (2 hrn), Szcziebietowki i Biostancyi (pod Kara-dahem) - po 3,50 hrn. Z przystani na nabrzeżu, na tyłach stacji kolejowej, odpływa w sezonie statek wycieczkowy kursujący do Sudaku bądź opływający Karadah. Informacja: s393345. '.:¦ Miejska pętla autobusów i marszrutek znajduje się przy ul. Nazukina 13. Można tu znaleźć także połączenia z terenami podmiejskimi i Sudakiem. Dworzec autobusowy z centrum łączy linia autobusowa #2. Bilet 0,60 hrn. Życie miasta koncentruje się na Prospekcie Lenina, który w teodozyjskiej wersji jest przyjemnym nadmorskim bulwarem. Dzielnica kurortowa miasta rozciąga się wokół skrzyżowania Prospektu Lenina i Galeriejnoj. Do starszej dzielnicy trzeba pójść od stacji na południe - skromna w pierwszej chwili ul. Gor'kowo zaraz rozwinie się w główny bulwar wiodący do stacji do twierdzy. Astorija (Lenina 9; h32316, 32325). Jedynka 26-68 hm, dwójka 38-86 hrn, luks 84-100 hrn. Nie należy spodziewać się luksusów, ale atutem jest doskonałe położenie. U siestry (Galeriejnaja 8; h30235). Tylko trzy pokoje: dwójka 180 hm (ale dla jednej osoby 90 hrn], pólluks 240 hrn, luks 340 hrn; ze śniadaniem plus 20 hrn. Hotel Fieodosija uparcie nanoszony na ukraińskie mapy turystyczne, równie konsekwentnie pozostaje od wielu lat nieczynny. Grinwicz (Galeriejnaja 7; restauracja 10.00-20.00, bar 14.00-24.00]. Ma część barową i restauracyjną (w stylu McDo-nald'sa)} najlepsza jest pizza (od 4,20 hrn). Odissej (Lenina 9, u32352; od 12.00 do ostatniego klienta]. Styl schyłkowosowiecki. W karcie sztuki mięsa (2,47 hrn), kotlety, zrazy i wódki. Ogródki letnie i kawiarenki zgrupowane są w dwóch miejscach - na Le- nina w okolicy hotelu Astońja oraz na rogu Lenina i Gienierała Gor-bacziowa. Apteki Dzierżynskowo 3, Fied'ko 64 (b72764), Krymskaja 13 (h76674), Lib-kniechta 18, Rewołucyonnaja 2 (h32232). Banki Objedinionnyj kommierczieskij (8-go Marta 3), Tawrija (Witi Korobkowa 9). Biura podróży, agencje turystyczne So-drażestwo (Wojkowa 8), Sputnik (Wojko-wa3). Internet Intemet-Klub (Galeriejnaja 10; 5,40 hrn/godz.; kafa.crimea.ua). Mapy Knigi |Nazukina 1; ^30454]. Poczta Galeriejnaja 9 (8.00-20.00, sb. do 19.00, nd. do 18.00). Polikliniki, szpitale Poliklinika miejska (Gienierała Gorbacziowa 4), stomatolog (Desantnikow 5), szpital centralny (Kora-bielnaja 33), szpital dziecięcy (Grina 25). Taksówki hO54, 41430; główny postój - Nazukina 13. Targowisko Bazarnaja 1. Kolonia grecka założona w VI w. p.n.e. przez osadników z Miletu szybko osiągnęła dobrobyt, bogacąc się na handlu zbożem. Prowadziła odrębną politykę gospodarczą, biła własne monety. Doprowadziło to niebawem do konfliktu z Pantikapa-jonem (Kercz), którego wojska zdobyły Teodozję w 380 p.n.e. Odtąd była głównym miastem zachodniej części Królestwa Bosforańskiego. Około 60 r. p.n.e. podbita przez Rzym. Wczesne średniowiecze to okres słabo zbadany: zapewne zniszczona przez Hunów, być może należała potem do Alanów. Od IX w. nazwa Teodozja została zastąpiona nazwą Kafa albo Kaffa. Od 1266 r. była główną faktorią handlową Genui na Krymie; był to okres rozwoju miasta, bronionego przez rozbudowywaną twierdzę. W 1475 r. zdobyta przez Turków. Była wówczas głównym miastem Krymu zamieszkanym przez ponad 80 tys. mieszkańców. 7SI 30 < n> o o. o 343 cc O O , ¦-}¦ 344 W początku XVII w. w porcie odprawiano jednocześnie aż 150 statków. Kaffę zwano nawet „małym Stambułem". W 1783 r. anektowana wraz całym półwyspem przez Rosję; przywrócono jej nazwę Teodozja. Od 1787 r. pełniła rolę stolicy namiestnictwa, a potem guberni taurydzkiej. Kolejny okres prosperity przeżywała po przeniesieniu w 1899 r. do Teodozji portu handlowego z Sewastopola i dzięki zbudowaniu linii kolejowej. W 1905 r. cumował tu słynny zbuntowany pancernik „Potiomkin". Od 1920 r. była pod władzą Sowietów, od 1954 r. stanowi część Ukrainy. Część śródmiejska Teodozji rozwinęła się w XIX i XX w. wzdłuż linii kolejowej łączącej port z wnętrzem kraju. Osie dzielnicy stanowią biegnąca wybrzeżem ul. Lenina oraz równoległa do niej ul. Marksa w głębi lądu. Spacer ulicą Lenina wzdłuż toru kolejowego pozwala zobaczyć modny do dziś kurort. Wznoszą się tu przedre-wolucyjne wille, po rewolucji przejęte przez państwo. Warto wejść na otwarte (5.00-22.00) terytoria sanatoriów Wolna i Woschod by obejrzeć owe dawne rezydencje wypoczynkowe. Wiele z nich prezentuje wysoki kunszt architektoniczny, zwłaszcza dacza Josifa Stamboli (aaia Hocmjia CTaMSojiH; Lenina 23) z początku XX w, rezydencja miejscowego fabrykanta tabaki, dzisiejszy „korpus sypialny nr 6 sanatorium Woschod". Warto przy okazji wspiąć się na któreś ze schodów i popatrzeć stąd na panoramę twierdzy genueńskiej. Z muzeów największą atrakcją jest Galeria Ajwazowskiego (Galerieja Ajwazowskowo, Galeriejnaja 2; *r30279; 10.00-17.00, wt. 10.00-14.00, śr. zamkn.; bilet 3 hrn, fotografowanie 5 hrn, filmowanie 10 hrn) z liczącą 400 prac ekspozycją prac najsłynniejszego marynisty w dziejach malarstwa. W tym budynku malarz mieszkał i pracował w latach 1848-1900, bywali tu A. Czechów i nasz rodak, Henryk Wieniawski. Warto także zobaczyć oryginalne Muzeum Lotniarstwa i Paralotniarstwa (Muziej Deltapłanierizma i Parapła-nierizma; Kujbyszewa 12/1, s32028, 76470; VI-VIII pn.-pt. 9.00-16.00, IX-V po uprzednim anonsie telefonicznym; 1 hrn). Trudno tu trafić; trzeba znaleźć drzwi między antykwariatem Oazis kolekcyoniera a bramą - tabliczka w oknie. Ulica Gor'kowo na południe prowadzi do starej dzielnicy, od razu napotyka się ślad obecności Genueńczyków w Teodozji - wzniesioną w latach 1382-1448 basztę Konstantyna (basznia Konstantina, 6aniHa KoHCTaH-THHa; Gor'kowo). Warto zajrzeć do parku na tyłach baszty; stoi tam fontanna Ajwazowskiego (Fontan Ajwazowskowo, OoHTaH AHBa3OBCKoro), zaprojektowana i ufundowana przez malarza w 1888 r. Dalej idąc ulicą Gor'kowo, trzeba znaleźć prawą przecznicę, ul. Diesantnikow i dojść nią do Krasnoarmiejskiej. Tu zachowała się jakoby bizantyjska cerkiew Ofiarowania Matki Boskiej (Wwiedien-skaja cerkow', BBeaeHcicaa ifepKOBb; Krasnoarmiejskaja 11). Nic wewnątrz budowli nie wskazuje, by rzeczywiście Iwan Ajwazowski (1817-1900), urodzony i mieszkający w Teodozji ormiański malarz (właściwie - Gajwazjan), cate swoje życie poświęcił jednemu tematowi - morzu. Namalował około 6 tys. obrazów o tematyce marynistycznej, co otworzyło mu drogę do pięciu europejskich akademii sztuki. Swojemu miastu byt oddany całym sercem. W 1845 r. zbudował galerię, którą w testamencie przekazał Teodozji. 30 rt> O O. O N 345 - jak podają lokalne źródła - pochodziła z VIII w. Obecny wygląd jest efektem XIX-wiecznej przebudowy. Warto zwrócić uwagę na pobliski zabytkowy dom mieszkalny (Krasnoar-miejskaja 19) z XIX w. Krasnoarmiejskaja dochodzi do Ti: miriaziewa, głównej ulicy dzielnicy ormiańskiej, gdzie stoi jeden z najwspanialszych zabytków miasta, pochodząca z XIV w. ormiańska cerkiew Surb Sarkis (św. Sergiusza, cer-kow' Surb Sarkis, rjepKOBb Cyp6 CapKiic; Timiriaziewa 1). Niestety, wnętrze jest zamknięte z powodu trwającego remontu. Obok cerkwi widać ogromny grobowiec Iwana Ajwa-zowskiego - malarz należał do tej właśnie ormiańskiej parafii. Warto jeszcze pójść 100 m do góry, by zobaczyć inną ormiańską cerkiew, Archaniołów Michała i Gabriela (cerkow' Archangiełow Michaiła i Gawriiła, uepKOBb ApxaHrejiOB Minanna u FaBpHHna; Timiraziewa 11) z 1403 r., za murem, zamkniętą do czasu zakończenia remontu cerkwi Surb Sarkis (jest druga w kolejce do renowacji). Można wejść przez płot na zarośnięty trawą dziedziniec. Świątynia, choć opuszczona i otwarta, znajduje się w dobrym stanie: pod ścianami poustawiano epitafia, zachowała się posadzka. Zwraca uwagę piękna bryła z wysoką kopułą i lelddmi słupami. W głębi dzielnicy stoi trzecia ormiańska świątynia - cerkiew św. Jerzego (cerkow' światowo Gieorgija, uepKOBb cb. reopruH; Nachimowa 32) z 1385 r. Z zewnątrz dobrze zachowana, z odnowioną wieżyczką, w środku jest zaśmiecona i zaniedbana. Pamiątką czasów tureckich jest meczet Mufti Dżami (Meie-n. My^ra-flacaMH; Lenina 6) z 1623 r., jedyny zachowany z 70 niegdyś istniejących - dzięki zajęciu w czasach rosyjskich przez ormiańską cerkiew Zaśnięcia NMP. Obecnie został odnowiony przez miejscowych muzułmanów, ale jest zamknięty dla zwiedzających (modlitwa w piątek o 12.00). Wspaniałym zabytkiem Teodozji są mury twierdzy genueńskiej (gienuez-skaja kriepost', reHy33cicaa KpenocTb) z XIV-XV w., zachowane wraz z basztami, na końcu ulicy Gor'kowo (róg Starokarantinnoj). Twierdzę zbudowano na wzgórzu, gdzie w V w. p.n.e. było centrum starożytnego miasta. W murach znajdują się kolejno, patrząc od końca ulicy Gor'kowo: brama z XIV w, baszta Klemensa (basznia Klimienta) z 1348 r., baszta Crisco z XIV w. i nad samym morzem baszta dokowa, także z XIV w. Przechodząc przez bramę twierdzy, ul. Starokaran-tinnaja poprowadzi nas wzdłuż jej muru - po kilkudziesięciu metrach wychodzi się na górę umocnień. Na tyłach twierdzy (należy iść wzdłuż murów, na zewnątrz), między murami a slumsem zwanym eufemi-stycznie Raboczij Gorodok, zachował się kolejny kompleks ormiańskich cerkwi i kaplic. XIV-wieczna cerkiew św. Jana Chrzciciela (cerkow' sw. Io-anna Priedtieczi, rjepicoBb cb. HoaHHa ripe^ieiH; Portowaja), uderza archaiczną atmosferą. W środku warto obejrzeć przepiękny portal wokół carskich wrót, a na zewnątrz kamienną, niewielką studnię ze świętym źródłem. Cerkiew zamykana jest o 17.30. Stojąc przy świątyni, warto popatrzeć w stronę przeciwną niż twierdza. Są tam jeszcze dwie małe cerkwie ormiańskie - jedna po lewej stronie, przy ogrodzeniu rosyjskiej bazy wojskowej, druga po prawej, przy schodach. Patrząc z tego miejsca, można sobie wyobrazić, jak mogła wyglądać historyczna Kafa, gdy między cerkwiami stały rzędy drewnianych, nietrwałych budynków. ¦ .¦ ' WM •11 tys. mieszkańców »s6255 Będąc w Teodozji warto zrobić wypad do odległego o kilkadziesiąt minut jazdy autobusem miasteczka Stary Krym (ukr. Staryj Krym, CTapira ros. Staryj Krym, KpbiM; krymsko-tatarski Eski-Qirim, EcKH-K-bbipuM) w średniowieczu zwanego Sołchat. Jest to stary ośrodek, już w VI-VII w. znany z handlu i rzemiosła. Apogeum znaczenia przypadło na początek XIV w., kiedy istniał tu ośrodek „jurty" (okręgu) Złotej Ordy, z którego potem wyodrębnił się chanat krymski. Eski-Ky-rym, czyli dosłownie „stara twierdza", dała początek nowej nazwie całego półwyspu. W mieście dominują Tatarzy i ich język. Kobiety noszą chusty i charakterystyczne spódnice. Rolę mniejszości pełnią Ormianie, Słowian jest niewielu. Stary Krym, z racji zabudowy pojedynczymi domami w ogrodach, jest rozległy, dlatego na zwiedzanie trzeba zarezerwować cały dzień. Jedynym sposobem dotarcia do Starego Krymu jest autobus. Dworzec autobusowy znajduje się przy drodze przelotowej (ul. Czapajewa), na rogu ul. Swobody. Połączenia: Dżankoj, Eupatoria, Jałta, Kercz, Kirowskoje, Sewastopol, Sudak, Symferopol (15 dziennie), Szczołkino, Teodozja (14 dziennie). Przy odrobinie szczęścia można także złapać przy ul. Lenina w Starym Krymie lokalny autobus do Teodozji, ale kursują one bez ustalonego porządku. W Starym Krymie nie ma w ogóle hoteli. Nocleg można znaleźć na kwaterach u właścicieli muzeum kultury Tatarów Krymskich (Kalinina 29; E22096), kosztują 10-20 hrn. Restauracja Gornyj, przy Lenina, jest ciemna i nieprzewietrzona (skromne menu: czebuńeki, bieliasze itp.; czynna 11.00-22.00). Warto szczególną uwagę poświęcić dwóm miejscom. Pierwsza to grupa zabytkowych budowli u zbiegu ulic Ługowoj, Krasnoarmiejskoj i Chałtu-rina. Ta zrujnowana, pochodzący z 1288 r. meczet Mamluk Bej Barsa (miecziet' Mamluk Biej Barsa, MaMnyK EeB Bapca; Krasnoarmiejskaja 61) to miejsce o zupełnie fundamentalnym znaczeniu dla dziejów Tatarów Krymskich. Mianowicie, w 1277 r. Zahir Sejf-ad-Din as-Salihi Bej Barsa, legendarny sułtan Egiptu, ale pochodzący z Połowców (czyli Tatar), rozpoczął wśród rodaków akcję misyjną dla nawrócenia na islam. Meczet ten budowano aż dziesięć lat, wypełniając wnętrze marmurami i porfirami; jego wspaniałość miała olśnić wątpiących. Był to pierwszy tatarski meczet na Krymie. Do dziś pozostała, niestety, tylko ściana z portalem oraz ściany boczne do wysokości 5-6 m. Dzieło islamizacyjne Egipcjanina kontynuował chan Złotej Ordy Uzbek, gorliwy neofita, który nową religię przyjął już po wstąpieniu na tron w 1312 r. Jemu to zawdzięczamy dominującą nad okolicą strzelistą budowlę - meczet Uzbeka (miecziet' Uzbieka, Meie-n. y36eica; Ługowaj a 1) z 1314 r. Budowla ta jest słabo zbadana, przypuszcza się, że być może datowany portal został użyty ponownie w później wzniesionej budowli. Dziś świątynia jest otwierana tylko w piątki. Do wnętrza wchodzić nie wolno, uchylają tylko drzwi (i tylko mężczyznom). W środku zwraca uwagę znakomite rozplanowanie przestrzeni (położenie mihrabu - wnęki), widoczne są ślady wspaniałych zdobień. Z tyłu meczetu znajdują się ruiny szkoły religijnej - medre-sy z 1338 r. (miedriesse, Me^pecce; Ługowaj a 1), niezabezpieczone i grożące zawaleniem. Ten zespół budowli to chyba najbardziej „orientalny" zakątek Krymu. Drugie miejsce o równie wielkim znaczeniu to ormiański klasztor św. Krzyża - Surb Chacz (Cyp6 Xai). Monastyr znajduje się 4 km od miasta, w niezwykle urodziwej okolicy. Dla Ormian ma wielkie znaczenie - jako miejsce długotrwałego pobytu narodowej relikwii oraz jako jedyny czynny klasztor ormiański na Krymie. O jego randze może świadczyć fakt, że star- 30 347 348 sza nazwa miasta - Sołchat, pochodzi od miana klasztoru. Surb Chacz został założony w 1338 r. dla pomieszczenia Świętego Krzyża - narodowej relikwii Ormian. Ów Święty Krzyż (Surb Chacz) był to kamień, zwany też Pyrg Chaczkar (Kamieniem Zbawiciela). Pierwotnie znajdował się od V w. w katedrze w Ani, ale w XII w. został wywieziony na Krym w obawie przed najeźdźcami. Krzyż był przechowywany w klasztorze do 1778 r, kiedy to wraz z deportowanymi przez Rosjan z Krymu Ormianami trafił do swej obecnej siedziby, cerkwi Surb Ka-rapet w Rostowie nad Donem. Sam klasztor działał do 1924 r. W 1992 r. zwrócony Ormianom. Obecnie znów jest prowadzony nabór nowicjuszy. Od 2003 r. będzie to jedyny czynny ormiański monastyr na Krymie. Budowla jest w dużym stopniu zrujnowana, ale ma być odbudowana. Można oglądać refektarz z potężnymi piwnicami, korpus klasztorny i świątynię monastyru - cerkiew Surb Nszan, niewielką, kamienną, z zachowanymi fragmentami fresków w przedsionku (XV w.) i XIV-wiecznym Barankiem Bożym w kopule. Warto zwrócić uwagę na średniowieczny system źródeł. Na górze znajduje się zbiornik, z którego woda prowadzona jest ceramicznymi rurami do „źródeł" - każdemu z ujęć wody przypisywana jest właściwość przysparzania jakiejś cechy: rozsądku, siły, mądrości itp. Wstęp bezpłatny, ale tylko z przewodnikiem, mieszkającym w budynku obok klasztoru. Aby dojść do Surb Chacz, należy pójść główną ul. Lenina na zachód, skręcić w prostopadle biegnącą Pionierską, iść nią w stronę gór, aż do końca, gdzie skręca w prawo i przecina potok. Dalej drogą polną, która później zmieni się w leśną, wyłożoną betonowymi płytami. Napotykane po drodze oplecione wstążkami drzewa to ormiańskie znaki pątnicze. Marsz w jedną stronę zajmuje 30 min od najbliższych zabudowań, 45 min od szosy. W miasteczku jest kilka ciekawych muzeów. Muzeum Literacko-Arty-styczne (Litieraturno-Chudożestwien-nyj Muziej; Swobody 17, ©21244; 9.00-16.00; 2 hrn) prezentuje kilka wystaw tematycznych: „literacko-ma-larska Kimeria" (min. Ajwazowski, Wołoszyn, siostry Cwietajewe); średniowieczny Sołchat; historia miasta - II poł. XIX i XX w.; współcześni miejscowi malarze. Muzeum kultury Tatarów Krymskich (Muziej Krym-skotatarskoj kultury,- Kalinina 29, ©22096; 3 hrn) to niewielka ekspozycja przedstawiająca typowy dom tatarski (m.in. z pokojem panieńskim), są tu też unikatowe stare książki. Wreszcie Muzeum A.S. Grina (Libkniech-ta 52; ©21244; 9.00-16.00; 1 hrn) to rodzinny dom pisarza, z ekspozycją jemu poświęconą. Aleksander Grin (1880-1932) jest pisarzem dosyć popularnym w świecie języka rosyjskiego, lubianym za swą oryginalną fanta-styczno-liryczną twórczość. Co ciekawe, był Polakiem z pochodzenia i naprawdę nazywał się Griniewski. Pisarz spoczywa na miejscowym cmentarzu prawosławnym. •167,4tys. mieszkańców *©6561 Chociaż Kercz (ukr. Kercz, Kep 354 Agnon, S.J. 180 Ajwazowski Iwan, malarz-marynista 345 Ałuszta 337 Bakczysaraj 320 Bałakława 329 Bełz 157 Berdyczów 94 Bereh219 Beresteczko 118 Biała Cerkiew 86 Białogród nad Dniestrem 294 Białokiernica 240 Bieszczady, góry 166 Bolesław Chrobry, król 57 Brody 158 Brzeżany 177 Buczacz 179 Bukowina 229 Burkut 206 Chersoń 302 Chmielnicki (Płoskirów) 254 Chocim 239 Chortyca, rzeka 278 Chust 222 Czarnohora, góry 206 Czarnohorskie, pasmo 199 Czechów Antoni, pisarz 334, 337, 345 Czerkasy 97 Czernihów 78 Czerniowce 231 Indeks Czerwonohrad 155 Czortków 183 Dniepropietrowsk 266 Dniestr, rzeka 294 Drohobycz 163 Dubno 124 Eupatoria 316 Franko Iwan, poeta i prozaik 191 Gorgany, góry 197 Góra Bony 128 Góra Jelecka 83 Góry Bołdyne 84 Halicz 192 Hemar Marian 139 Hliboka 240 Horiany 216 Horodecki Władysław 65 Howerla (Howyrła), szczyt 207, 225 Hryniawa 206 Huculszczyzna 202 Humań 100 Husiatyn 184 Iwano-Frankiwśk 188 Izmaił 296 Jabłonica 204 Jabłonicka przełęcz 204 Jałta 329 Jaremcze 203 Jarosław Mądry, lcsiążę 57, 59, 60, 66, 87 Jaworów 205 Jazłowiec 181 Kamieniec Podolski 247 Kaniów 99 Karpacki Rezerwat Biosfery 225 Kercz 348 Kijów 43 Akademia Kijowsko- -Mohylańska 74 Babi Jar 76 Bliskie Pieczary 72 cerkiew Bogurodzicy Dziesięcinna 59 cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego 72 cerkiew św. Andrzeja 62 cerkiew św. Cyryla 76 cerkiew św. Eliasza 75 cerkiew św. Jerzego 73 cerkiew św. Mikołaja 71 cerkiew św. Mikołaja na Nabrzeżu 76 cerkiew św. Mikołaja Prytyska 75 cerkiew Świętej Trójcy 70 cerkiew Trzech Świętych Hierarchów 61 cerkiew Muzeum-pracownia Iwana Lwów 134 Wniebowstąpienia 75 Kawaleridze 62 cerkiew Przemienienia cerkiew Wszystkich Narodowe Muzeum Pańskiego 144 Świętych 72 Historii Ukrainy 59 cerkiew Zaśnięcia Matki cerkiew Zbawiciela Narodowe Muzeum Boskiej (cerkiew na Berestowie 72 Naukowo- Wołoska] 144 cerkiew -Przyrodnicze 67 cmentarz Zmartwychwstania 75 Opera 66 Łyczakowski 150 cerkiew Zwiastowania Pałac Kłowski 65 cmentarz Orląt NMP 75 Pałac Maryjski 69 Lwowskich 150 Cmentarz Bajkowy 67 pomnik Bohdana Grand Hotel 146 Cmentarz Łukianowski 68 Chmielnickiego 61 katedra łacińska Dalekie Pieczary 72 pomnik księcia Jarosława Wniebowzięcia Dom z Chimerami 65 Mądrego 66 NMP 142 Fontanna Samson 74 pomnik księżnej Olgi 62 katedra ormiańska Gościnny Dwór 74 pomnik Wniebowzięcia Grób Jurija Matki-Ojczyzny 69 Najświętszej Maryi Dołgomkiego 72 pomnik Michała Panny 144 Kenesa karaimska 66 Hmszewśkiego 66 katedra św. Jura 147 Kijowslde Muzeum Sztuki pomnik Ofiar Głodu 62 klasztor Benedyktynek Rosyjskiej 67 pomnik łacińskich 145 kościół św. Aleksandra 64 św. Włodzimierza 68 kościół Bernardynów 147 kościół św. Mikołaja 67 sobór katedralny Świętego kościół Ławra Księcia Dominikanów 143 Kijowsko-Peczerska 69 Włodzimierza 66 kościół Jezuitów 144 Mogiła Askolda 68 sobór Patriarszy Zaśnięcia kościół Matki Bożej monastyr o Złotych Matki Boskiej Śnieżnej 145 Kopułach św. Michała Pyrohosta 75 kościół św. Marii Archanioła 61 sobór Sofijski 59 Magdaleny 148 monastyr św. Flora 75 sobór św. Michała Lwowska Galeria monastyr Wydubicki 73 Archanioła 73 Sztuki 146 Muzeum Architektury sobór św. Michała Muzeum Etnografii Ludowej i Tradycji Archanioła o Złotych i Przemysłu Ukrainy 76 Kopułach 61 Artystycznego 146 Muzeum Historii sobór św. Mikołaja 67 Muzeum Historii Kijowa 65 sobór Zaśnięcia Matki Religii 143 Muzeum Historii Wielkiej Boskiej 71 Muzeum Historyczne 141 Wojny Ojczyźnianej Sofia Kijowska 59 Muzeum Oręża 144 1941-1945 69 Twierdza Peczerska 69 Muzeum Zabytków _ Muzeum Jednej Uniwersytet im. Tarasa Starożytnego • Ulicy 63 Szewczenki 66 Lwowa 145 ~! Muzeum Książki Wielka Dzwonnica 70 Ossolineum 146 m i Drukarstwa Zjazd św. Andrzeja 62 pomnik Adama ** Ukrainy 72 Złota Brama 65 Mickiewicza 145 Muzeum Literatury Kirowohrad 279 ratusz 141 i Sztuki 61 Kołomyja 195 rynek 141 Muzeum Michała Korolow, Sergiej 94 Wysoki Zamek 145 Bułhakowa 63 Kosmacz 206 Muzeum Skarbów Historii Kosów 205 "¦!. Utaainy 72 Krym, półwysep 307 Muzeum Sztuk Krym, region 307 Łebedyn, jezioro .'Od im. Bohdana i Warwary Krzemieniec 126 Łuck 110 Chanenkiw 67 Krzyworównia 205 Łużany 23H Muzeum Tarasa Kuncewicz Jozafat, Szewczenki 67 bazylianin, biskup Muzeum Ukraińskich Smoleńska 117 Sztuk Plastycznych 69 Mickiewicz Ail.nu, |nrl« Muzeum Ukraińskiej 319, .120, .I.IH Ludowej Sztuki Micd.-yltfK 2S7 Dekoracyjnej 71 Latyczów 258 Mu d.yi/ci (Mtogtkl 1 t • ¦ Mikołajów 298 U Mukaczewo 217 Rachów 224 Użhorod211 Rarańcza 238 Rohatyn 194 W Oczaków 302 Równe 120 Odessa 285 Werchowyna cerkiew św. Trójcy 294 (Żabie) 204 Muzeum Winnica 258 Archeologiczne 293 Sambor 161 Wiśniowiec 176 Muzeum Filiki Eteria 294 Schulz, Bruno 163, 164 Wittowa Potocka Z. 107 Muzeum Floty Morskiej Sewastopol 325 Włodzimierz Wielki, Ukrainy 293 Sławsko 167 święty 57, 58, 59, Muzeum Literatury 293 Słowacki Juliusz, 309, 327 Muzeum Sztuki Zachodu poeta 127 Włodzimierz i Wschodu 293 Sokal 156 Wołyński 117 Odeskie Muzeum Stary Krym 346 Wołyń 108 Malarstwa 292 Storożyniec 241 Worochta 203 Opera 293 Stryj 165 Wynohradiw 221 pałac Gagarina 293 Sudak 339 Wyżnica 241 pałac Platona Abazy 293 Symferopol 310 Wyżnicki Park pałac Tołstoja 292 Szeszory 206 Narodowy 242 paląc Woroncowa 292 Szewczenko Taras, pomnik księcia Richelieu poeta 99 de La Porte 292 Światopełek II, książę 61 Olesko 159 Świdowiec, pasmo Zakarpacie 209 Ołyka 119 górskie 225 Zaporoże, Ostróg 130 region 265 Zaporoże, 1 miasto 272 1 Targowica 102 Zbaraż 174 1 Petro Mohyła, metropolita Tarnopol 170 ziemia halicka 186 1 kijowski 58, 59, 60, 70, 75 Tarnopolszczyzna 169 ziemia kijowska 77 I Poczajów 129 Tatarów 203 ziemia lwowska 151 ¦ Podhajce 179 Teodozja 342 Zimno 118 I _ Podhorce 159 Teterwa, rzeka 94 Złoczów 160 1 B Podole 245 Tiaczów 223 1 ¦^ Pokucie 188 Toporowce 238 1 y, Południe, region 283 Trembowla 181 >t Potiomkin Grigorij, Truskawiec 164 Żółkiew 153 1 Z Tulczyn 263 Żytomierz 90 1 Z o 356 Praktyczny przewodnik Ameryka Południowa (cz. 1 i 2) • Amsterdam • Anglia • Australia • Austria • Belgia Berlin • Bliski Wschód • Bułgaria • Chiny • Chorwacja • Cypr • Czechy • Dania • Egipt -Finlandia Francja (cz. potudniowa i cz. pótnocna) • Grecja • Grecja pótwysep • Grecja wyspy Hiszpania (cz. wschodnia i cz. zachodnia) • Holandia • Indie Północne i Nepal • Irlandia • Izrael Kanada • Kenia i Tanzania • Kresy • Krym • Litwa, Łotwa, Estonia oraz obwód kaliningradzki Majorka i Minorka • Maroko • Meksyk • Moskwa • Niemcy • Norwegia Paryż • Portugalia RPA • Rumunia • Słowacja • Słowenia • Sydney • Szkocja • Szwajcaria • Szwecja • Tajlandia Tunezja • Turcja • Ukraina • USA (cz. wschodnia i cz. zachodnia) • Węgry • Wiedeń Włochy (cz. południowa, cz. północna i cz. środkowa) • Wyspy Kanaryjskie ¦¦¦¦ zmtrt . • .«¦¦«;¦¦<;.. Alpy • Chorwacja • Francja cz. potudniowa • Grecja Skandynawia cz. południowa • Wtochy (cz. potudniowa i cz. północna) Rock ¦¦ '