Strona 1 |C0 ilO -r- =00 =C0 =o Askenazy, Szymon Sto lat zarzdu w królestwie polskiem Wyd. 2, Strona 2 Piirchased for the LIBRARY of the UNIYERSITY OF TORONTO from the KATHLEEN MADILL BEQUEST Strona 3 SZYMON ASKENAZY STO LAT ZARZDU W KRÓLESTWIE POLSKIEM 1800 — 1900 WYDANIE DRUGIE PRZEJRZANE LWÓW NAKADEM KSIGARNI H. ALTENBERGA 1903 Strona 4 Tego autora: Die letzte polnische Konigswahi (Elekcya Stanisawa Aug-U8ta). Gotting-en. 1894. Studya historyczno-kryyczne (Wydanie drugie) Kra- ków — Warszawa 1897. Przymierze polsko - pruskie (W3'danie drugie). War- szawa 1901. Dwa stulecia XVIII i XIX (Serya I). Warszawa 1901. Wczasy historyczne. Warszawa. 1902. Strona 5 STO LAT ZARZDU W KRÓLESTWIE POLSKIEM 1800-1900 Strona 6 Tego autora: liti. k. Die letzte polnische Kbnigswahl (Elekcy;i Sta- nisawa Aii^iusta). Gotting'en. 1894 ... 2 — Studya historyczno-krytyczne (Wydanie drucie) Kraków - Warsza^^a 1897 2 40 Przymierze polsko - pruskie (Wydanie drugie). Warszawa 1901 1 50 Dwa stulecia XVIII XIX (Serya i I). Warszawa 1901 3 50 Wczasy historyczne. Warszawa. 1902 .... — — Strona 7 'folof^ SZYMON ASKENAZY STO LAT ZARZDU W KRÓLESTWIE POLSKIEM 1800-1900 WYDANIE DRUGIE PRZEJRZANE LWÓW NAKADEM KSIGARNI H. ALTENBERGA 1903 Strona 8 ^osBOJieHO nenaypoK). BapiiiaBa, 1 Majrra 1902 r. Krok<w. _ Druk W. L. Anciycal Spóki. Strona 9 I. CZASY PRUSKIE. Strona 10 Strona 11 Dzisiejsze Królestwo Polskie przed stu laty, w dniu 1-szym stycznia 1801 roku, na mocy traktatów petersburskich 1793, 1795, 1797, podzielone byo w caoci pomidzy Prusy i Austry. Podzielone sposobem czysto topograficznym, to zna- czy, e przy rozgraniczeniu liczono si tylko z zawarowan dla kadej strony przestrzeni kraju oraz z wzgldami czy- sto wojskowemi, nie biorc w rachub adnych warunków miejscoAvych. Do po- wiedzie, e kordon prusko-austryacki pod sam przebiega Prag. Naleao ono mia- nowiciew przewanej swojej czci pó- nocno-zachodniej, z Warszaw, — do Prus; w mniejszej swojej czci poudniowo- wschodniej — do Austryi. W })ierwszej czci panowa król pruski Fryderyk Wil- 1* Strona 12 — 4 STO LAT ZARZDU W KRÓLESTWIE POLSBOEM hem m.; w drugiej cesarz rzymski, a król wgierski i czeski Franciszek II., nast- pnie, jako cesarz austryacki, Franciszek I, Do Austryi naleaa wtedy mianowicie dzisiejsza gub. Kielecka, Radomska, Lu- belska, Siedlecka, znaczna cz dzisiej- szej gubernii Warszawskiej i niektóre drobniejsze skrawki pograniczne. Ta cz kraju austryacka, ^rraz z Krakowem, otrzy- maa nazw Galicyi Zachodni ej, lecz wkrótce zostaa jak najcilej zlana z Galicy Wscho- dni pod wzgldem administracyjnA^m. Za- rzd naczelny spoczywa w rku guber- nium galicj^jskiego we Lwowie z prezy- dentem na czele, jako waciwym wielko- rzdc kraju. W okresie niniejszjTn 1800 1809, póki ta cz dzisiejszego Króle- stwa naleaa do Austryi, prezydentami gubernium lwowskiego byli kolejno: Gais- ruck, Uermenyi i Wurmser, dwaj Niemcy i jeden zniemczony Wgier. Zaprowa- dzono podzia administracyjny na obwody Strona 13 STO LAT ZARZDU W KRÓLESTWIE POLSKIEM 5 (cyrkuy) jjod zarzdem starostów obwo- dowych (KreishauptUute) Niemców, z sie- dliskiem w miastach gównych, jak Lublin, Zamo i t. d. Kierunek i nadzór gówny nad ca administracy krajow nalea do Zjednoczonej Kancelaryi Nadwornej w Wie- dniu. Przez cay niemal niniejszy okres dziewicioletni Austrya toczya cige wojny z Francy, w których cigle bya bijan od Francuzów. Te wojny wyma- gay coraz no^yych znacznych nakadów w pienidzach i ludziach. To te gówiie zadanie administracji austryackiej w tej czci kraju sprowadzao si w niniejszym okresie dla wydobycia std jak najwikszej iloci podatków i rekruta, co te nieba- wem doprowadzio do dotkliwego zubo- enia ludnoci miejscowej. Caa pozostaa cz dzisiejszego Kró- lestwa Polskiego A\Taz z Warszaw jarzy- pada w udziale Prusom. Król pruski Yry- deryk Wilhelm III. podwakro zjecha Strona 14 6 STO LAT ZAEZDU W KRÓLESTWIE POLSKIEM osobicie do Warszawy, raz wnet po wst- pieniu na tron, po^^-tórnie wanie latem 1801 dla odebrania hodu i poznania kraju. Kraj ten podzielony zosta na dwa \N'iel- Fryderyk Wilhelm in. kie okrgi administracyjne, czyK na dwie osobne prowincye: Prusy Poudniowe (Siidprenssen) i Prusy Nowo-Wschodnie fNeii-Ost-PreusfiPtj. Pierwsza, z siedli- skiem centralnych wadz i^rowincyonal- nych w Warszawie, obejmowaa regencye: Strona 15 STO LAT ZARZDU W KRÓLESTWIE POLSKIEM 7 warszawsk, kalisk, bydgosk i pozna- sk; druga, z siedliskiem wadz central- nych w Królewcu, obejmowaa regencye: pock i biaostock. Prusami Poudnio- wemi zarzdza minister Voss, majc so- bie zarazem przydan administracy Mar- chii i Pomeranii; Prusami Nowo-Wscho- dniemi zarzdza minister Schroetter, ma- jc sobie przydan równie administracy Prus Wschodnich (Ksicych) i Zacho- dnich (Królewskich). Pod ministrami rz- dzcymi, na czele kadej regencyi staa waciwa izba obwodowa (Departetnent- KriDiDier). majca pod sob radców kra- jowych (Laiidnitlir) jako ijorednie organa wykonawcze. Warszawa otrzymaa nadto oddzielnego gubernatora, czyli komendanta wojennego. Zreszt, niezalenie od swo- ich penomocnictw miejsco^\ych w War- szawie i Królewcu, dwaj rzdzcy mini- stro^\'ie prowincyonalni zasiadali obowiz- kowo, obok innych ministrów gabinetowy cli, Strona 16 8 STO LAT ZARZDU W KRÓLESTWIK POLSKIEM W GówTiem Dyrektoryum Generalnem w Berlinie, które tym sposobem cile centralistycznie ogniskowao w swoich rku dozór i kierownictwo naczelne nad oby- dwiema nowemi prowincyami. W rzeczach religijnych, unikajc za- targów i zarzutu nietolerancyi, kierowano si przecie naj konsekwentniej racy pa- stwow prusk. Pierwszym biskupem war- szawskim, mianowanym przez króla pru- skiego, by Miaskowski; po jego zgonie od 1804 obj administracy arcybiskup gnienieski Raczyski. Utworzono nowe biskupstwo katolickie w Wigrach i grecko- unickie w Supralu. W obu prowincyach zaprowadzono prawo materyalne, cyA^dlne i karne, oraz proce- dur prusk. Jzyk niemiecki, aczkolwiek nie bez pewnej chmejnoci w szczegóach, ze staym przecie, z góry powzit3mi pla- nem, do szybko uczyniono panujcym w sdownictwie i administracyi. Fundu- Strona 17 STO LAT ZABZDU W KRÓLESTWIE P0L8KIEM 9 sze edukacyjne zgoa zabrawszy do skarbu, w najskpszej atoli czci uyto na po- trzeby szkolnictwa krajowego. Istniejce ju szkoy niemczono bd w caoci, bd w poowie przez zaprowadzenie klas równolegych niemieckich. Pod wpywem konkurencyjnej obawy, na widok wzgl- dniejszych dla kultury polskiej rzdów ssiedzkich cesarza Aleksandra I., zdobyto si i ze strony pruskiej na niektóre dru- gorzdne ustpstwa: udzielono zezwolenia na Towarzystwo Przyjació Nauk war- szawskie, utworzono w Warszawie wysze liceum, napoy jednak niemieckie, i zre- szt, w dodatku, natychmiast zrównowa- one przez gimnazyum niemieckie w Po- znaniu. Odmówiono przecie Uniwersytetu w Warszawie, fundujc w zamian kate- dry z wykadem aciskim przy wszech- nicach pruskich w Królewcu, Wrocawiu, Frankfurcie nad Odr, przeznaczone spe- cyalnie dla cigania modziey polskiej. Strona 18 10 STO LAT ZARZDU W KRÓLESTWIE P0LSKIE5I Trzymano si w ogólnoci tej zasady wy- tycznej,i naley przedewszystkiem zy- ska sobie ziemiastwo polskie, skaptowa w pierwszym rzdzie przedstawicieli m- kszej wasnoci ziemskiej przez okazj-wan im od rzdu uprzedzajc przychylno pod wzgldem administracyjnym i nawet towarzj^skim, hojn uczynno pod wzgl- dem ekonomicznjTii. Tak uic, midzy in- nemi, cofnito pierwotn myl grutownej rewizyi podatkowej dla wikszej wasno- ci ziemskiej w prowincyach polskich. Uatwiono zbyt produktów rolnych, co przychodzio tem acniej, i ówczesny trway stan pokój o\vy pastwa pruskiego, po- rodku okólnych zewszd wojen, wpyn niemao na wzmoenie wj'wozu i podnie- sienie cen zboa krajowego. Otworzono polskim wacicielom ziemskim atwj^, a niebezpieczny kredyt w instvi;ucyach finansowych berliskich. Niezaradni, nie- przewidujcy, bogacili si tylko pozornie, .'*ri 'fjVm\sJi^^ Strona 19 STO LAT ZAB.ZDU W KRÓLESTWIE POLSKIEM 11 gdy równolegle z dochodami mnoyli wydatki nieprodukcyjne, nie podnieli istotnej wartoci ziemi, a obciyli j lekk rk przez ogromne zapisy hipoteczne na rzecz hojnego skarbu pruskiego, albo pod- stawionych przez niego instytucyi kredy- towych, lub kapitalistów niemieckich. Tym sposobem, kaptujc sobie ziemiastwo, z góry gotowano jego usunicie i wyzu- cie go z ojcowizny. Tymczasem ju usu- wano szlacht zagonow z dóbr narodo- wych i starostw, zabranych do skarbu pruskiego , wbrew solennej zapowiedzi przeciwnej, a wydzierawianych dziera- wcom generalnjan niemieckim, którzy z ko- lei poddzierawców Niem- osadzali tutaj ców. Co gówna, starannie utrzymywano podan w interesie rzdowym pruskim przepa pomidzy panem a chopem pol- skim, nie kwapiono si z uregulowaniem stosunków paszczynianych, powstrzymy- wano pierwotn myl uwaszczenia wo- Strona 20 12 STO LAT ZARZDU W KRÓLESTWIE POLSKIEM cian, niebawem cakiem j porzucono, skutkiem stanowczej, osobistej opozycyi królewskiej. Wstrzynwwano równie z roz- wanym rozmysem rozwój miast, zazdro- nie strzegc przewagi pruskiego przemy- su i zalewajc kraj nowonabyty liciemi wj^robami pruskiej produkcyi wytwórczej. Nareszcie, bardzo wczenie, a z du energi i znacznym nakadem pieninym, wzito si do zaszczepienia kolonizacyi niemieckiej w obu nowych prowincyach polskich. Sprowadzono kolonistów z Me- klemburga. Wirtembergii i a z Holan- dyi. Pod tym wzgldem gÓAvnie cz\Tmym objawi si Schroetter w Prusach Nowo- Wschodnich, kiedy natomiast Voss w Po- udniowcach okazywa raczej pewn nie- ch dla polityki kolonizacyjnej, uznajc j za niepraktyczn i nazbyt kosztown. Wszake, na w}'^rane yczenie osobiste Fryderyka Wilhelma III., oraz skutkiem zalecenia Dyrektoryum Generalnego ber-