Strona 1 TEATR POLSKI NA LITWIE, 1 784-1 906 Mieczysaw Rulikowski Digitized by Google Strona 2 HARVARD COLLEGE LIBRARY Bought withtheincome of THEKELLERFUND Bequeathed in Memory of JasperNewton Keller B et ty Scott Henshaw Keller Marian Mandell Keller Ralph Henshaw Keller CarlTilden Keller Strona 3 MIECZYSAW KULIKOWSKIE JEATR POItSKI na Wtwi, 1784 1906. WYDAWNICTWO „KURJERA LITEWSKIEGO." ]l WILNO DRUKIBM K. NOWICKIEGO 19 0 7 Digitized by Google Strona 4 Digitized by Google Strona 5 MIK CZYSAW RU LI KO WS K L * TEATR POLSKI NA LITWIE. » 1784—1906 * • * WYDAWNICTWO „KURJEflA LITEWSKIEGO." W I L N O Drukiem E. Nowickiego 19 0 7 Digitized by Google Strona 6 HARVARD UNIVERSITV LIBRARY jun w iy?o Digitized by Google Strona 7 L • Wstp. Dwiecie pidziesit lat sceny polskiej na Litwie. ..Procesje Jezuitów. Teatr dworski. 00, Djalogi. Widowiska po dworach szlacheckich. Teatra prywatne. Teatr w Niowieu. Teatr w Biaymstoku. V Sapiehów w Hóauie. U Ogiskich w Sonhnie. U Tyszkiewiczów w Swisluczy. W Zaborzu u Bujnic- kich. W Pleszczeuicach. Teatr inohylowski arcybi- skupa Siestrzericewicza. Teatr wWerkach. W Misku lisa dzieje teatru polskiego na Litwie — to kreli jedn z ii aj wdziczniej szych kart dziejów sceny polskiej wogóle. Litwa zawsze odznaczaa si wielkiem zamiowaniem do widowisk scenicznych. A cho w historji jej teatru napotykamy momenty ciemniejsze, cho po latach wietnoci przychodziy la- tawzgldnego upadku, — wzmiankowany rys charakterystyczny sprawia, e, jak z jednej strony przedmiot staje si przez to samo sympatycznym dla historyka, z drugiej pociga czytelnika przez t czno, któr wytwarza midzy nim, a laty prze- szemi. Bo te na pozór maomówice wspomnienia, te skrztnie pozbierane szczegóy, — to czstka ycia ojców naszych. Oni na to patrzyli, tern si przejmowali; losy tego teatru ywo ich ob- chodziy; niejednokrotnie za, grajc rol biernych widzów, dzia- alnoci sw, ku teatrowi skierowan, na te losy wpyw mieli. ile jednak przedsiwzicie O skrelenia historji sceny pol- skiej na Litwie z wyej wymienionych powodów wabi moe hi- storyka, o tyle ubóstwo materjaów wykonanie pracy tej utru- dnia, a sam czyni nierównomiern i zmusza piszcego do j traktowania pewnych okresów zbyt ogólnikowo, gdy, przeciwnie, o innych wicej da si powiedzie. Z materjaów rkopimiennych, sucych za podstaw do dziejów teatru na Litwie, a które si do naszych czasów prze- Digitized by (Google Strona 8 choway, istniej jedynie, o ile nam wiadomo, pamitniki Skibi- skiego, aktora, dugi czas w Wilnie przebywajcego. Z prac, drukiem ogoszonych, na pierwszem miejscu wymie- ni naley artyku, bezimiennie w „Wizerunkach roztrzsaniach i naukowych" zamieszczony, którego autorem by . p. dr, Titius, p. t. „Rys historyczny przedstawie teatralnych, mianowicie w jzyku polskim na Litwie". Duo szczegóów, odnoszcych si do lat 1829—1840, znaj- dujemy w III-cim tomie „Pamitnika sceny Warszawskiej", gdzie- korespondent z Wilna charakteryzuje ówczesny stan tamecznej sceny. — „Pamitniki umysowe" (t. II) zawieraj yciorys arty- stki wileskiej, Izabelli Górskiej, pióra Jana ze liwina (Adama Kirkora). Po za tern mamy jeszcze Dobrowolskiego F., „Przed- stawienie publicznoci interesu IP. Kayskiego o teatrze wi- leskim!,, Wodarskiego Pr. „Rocznik teatru w Kownie za rok 1860..." Dalszych szczegóów szuka naley w pamitnikach z tam- tej doby, w listach osób wspóczesnych,' przedewszystkiera zas- po czasopismach, które czem blisze naszej epoki, tern wiksz s skarbnic wiadomoci, teatru dotyczcych. Dawniejsze mniej przysuy si pod tym wzgldem mog, bo nie naley zapomi- na, jak niewiele miejsca przed stu laty pisma teatrowi powi- cay. Wyjtek pod tym wzgldem stanowi „Tygodnik Wile- ski", nie poprzestajcy na suchych jedynie wzmiankach. Okres czasu, zamykajcy dzieje sceny polskiej na Litwie, to okres blisko 250-letni. Bo cho istnienie teatru takiego, jakim go dzi pojmujemy, t. j. teatru, w którym graj aktorzy z za- wodu, datuje si zaledwie od r. 1784, to wszake pocztków przedstawie teatralnych szuka naley daleko wczeniej. Do najpierwszych zapewne widowisk scenicznych na Litwie zalicza wypadnie to, które wyprawili Jezuici wilescy dla Zy- gmunta III po wziciu Smoleska, o czem znajdujemy wzmiank w dziele Wójcickiego „Teatr staroytny w Polsce", wzmiank, zaczerpnit z Rostkowskiego „Historji zgromadze jezuickich", jewieu charakter przedstawie teatralnych miay widowiska, o których powiada wzmiankowany ju Wójcicki: „Jezuici wilescy wymylili nowy rodzaj widowisk pobonych, nieznanych dawniej, co cigao tumy ciekawej gawiedzi, i dalimu nazw „procesji", ogaszajc je wczenie programem drukowanym". Otó proce- sie takie, bdce nowoci dla Wilna, znane byy bezwtpienia Digitized by Googl Strona 9 —m 5 — zagranic, a w Hiszpanji, z pewnemi tylko zmianami, bodaj czy nie przetrway do naszych czasów, suc do uwietnienia zwy- kych procesji w wita uroczyste. W Wilnie,„w tej wystawie teatralnej rzeczy witych, Je- zuici stawiali wabia na modzie, aby jciga do szkó swoich. Bili przepychem w oczy ludowi, aby ich zakon czci, i te proce- sje byy take niema pomoc do wzrastajcej ich potgi". Wójcicki, wraz z opisem trzech takich widowisk, przekaza nam ich tytuy na mocy drukowanych programów: 1) Summa proeesyi wileskiej, o czworakim bankiecie, który Chrystus Pan i Twórca wia- ta, z niewyslowionej hojnoci swojej, wystawi raczy stworzeniu swemu. Od akademików Societatis Jesu, na cztery czci rozdzielony 1627 r. 2) Summa procesyi na wznoszenie koci witych od akademików Soc. Jesu sporzdzonej r. 1631, 3) Procesya Wileska w wito Boego Cia- a 1638 od Akademików Soc. Jesu wystawiona. Tre powyszych widowisk, jak widzimy, zaczerpnita bya z Pisma witego, a aktorami byli uczniowie akademji wileskiej. Jezuici jednak, przeoeni tych ostatnich, nie poprzestawali na tylko co wzmiankowanym rodzaju widowisk. Modzie, jak po- wiada Wójcicki, trzeba byo ciga, aby nie wstpowaa do szkó, staraniem innych zakonów utrzymywanych. Doskona za atrakcj stanowiy rok rocznie niemal odprawiane djalogi i inter- medja, w których udzia, rzecz prosta, przyjmowali ci akade- micy, co do pozyskania których a takie zabiegi czyni wypa- dao. Tak wic powstay widowiska, po szkoach klasztornych wyprawiane, a które, stanowic zawizek teatru na Litwie, przez dugi czas byy jedynemi przedstawieniami teatralnemi w tej czci Pastwa. Zanim bowiem pod koniec wieku XVIII zorga- nizowa si w Wilnie pierwszy stay teatr polski na Litwie, dru- ga poowa tego wieku posiadaa na dworach monych panów kilka scen, o charakterze mniej wicej trwaym, póniej za roz- powszechni si zwyczaj czstych przedstawie amatorskich, urz- dzanych przy lada okazji, które jednak winny znale swkart w historji teatru na Litwie, gdy dosadnie maluj owo zamiowa- nie, o którem na wstpie wspomnielimy. Wracajc do djalogów, o których pomówi nam wypada, za- nim przejdziemy do opisu teatrów prywatnych, przypatrzmy si przedewszystkiem urzdzeniom, któremi przy wystawianiu ich posikowano si. „Djalogi — powiada autor artykuu w 4 „Wizerunkach* — trwa- Digitized by Strona 10 Jy czasem dni kilka, a na sto, czsto na wicej scen, si roz- i dzielay. Przygotowania do tego czyniono nadzwyczajne, które pospolicie roku caego wymagay, a zwykle na to osobne teatry budowano, póki si nie zaprowadziy sale udzielne w murach kla- sztornych do wyprawiania djalogów, komedji, i t. p. przeznaczo- ne 44 Wszystkie szczegóy, dotyczce scenizacji i ubiorów., z gó- . ry byy przez autora djalogu okrelone tych pilnie przestrzega- i no, radzc sobie wszake, jak mona byo. Rkopis z XVI wieku djalogu o „Zmartwychwstaniu Chrystusa" takie zawiera uwagi: „Jeeliby trudniej o stroje byo na wsi, tedy do niemieckie- go stroju moe zuy na pludry, inde rkawów niewiecich, ob- winwszy a podszywszy dobrze: bdzie to czyciej, wygodno, jak przymuska. Peruki mog by z konopi albo ze lnu, tylko przy ogniu z niemi ostronie"...*) Zamiast dekoracji, których szuka naleao na teatrze królewskim, uywano, gdy si nie dao ina- czej, zason póciennych. Wszake po zamoniejszych kolegjach stale przechowywano kulisy — Pewien stopie doskonaoci osi- gany by pod wzgldem maszynerji teatralnej, lecz tu zacho- i dziy rónice, wzgldnie od tego, gdie teatr urzdzano. Ówcze- sna publiczno nie bya zapewne zbyt wymagajca, djalogi za tem j „najwicej zadawalniay, e zwykle nie udaway si; a im niezgrabniej która scena posza, im bardziej co si popsuo, tem wicej byo miechu wiksze rozweselenie publicznoci, mao i znajcej si na widowiskach scenicznych, a nic za ogldanie ich nie paccej".**). Treci djalogów, przedstawianych po wikszej czci w za- pusty, by jaki ustp z Pisma w. lub historji. Wyprawiano je po kolegjach jezuickich, pijarskich i bazyljaskich. Grodno. 1) Cafi.r memoriae e Cranio Srentoslai Kijouiensium Ducis.. 1688 r. 2) Artopagus DHs terresribus 1718. 3) Fulmen tonantis CryttaUi 1726.***) *) Wójcicki, Teatr Staroytny. **) Dr. Titius, Rys historyczny. ***) Estreicher (Teatru w Polsce i wspomina, i w r. 172" grano riyalog o Trojdanie. W. X. Lit. Digitized by Google Strona 11 Kroe. 4) Thesaurus orbis leckici 1743.*) Kowno. 5) Scipio Africanus Numantinae Urbis Triumphator 1690. Niewie. 6) Mors Mensae bacchanalis 1737. Nowogródek. 7) Violenta Yinolenta Bacchi Sacra 1627. 8) Jupiter alite tectus 1729. Pisk. 9) Tnrbator chor i olim inter choreos festivosque choraulus 1632. Poock. 10) Naufragium in sicco tideriei 1732, Sonim. 11) Alery. Drama albo toic Pasterka 1769. Suck. 12) Legatus a leere principum 1736 r. Wilno. 13) Vilna sedes Ducum Metropolis Lituaniae 1683 r. przez je- zuit Wacawa Narmunta. 14) Pacis foedeta hospitali 1688 r. przez Gralewskiego. 15) Capua post Campaniam 1690 r, 16) Balthasar extra Babylonem redioinus 1695 r. 17) Conviva dolus ad geniales Bacchi mensas 1709 r., przez Wadysawa Dauksz. 18) Maeror in Mero affuso sunguine temper atus 1715 r. przez Bogusawa Gizberta. 19) Alerander super mensas debeUatus in Aleocandro Rege Sco- tiae 1716 r. 20) Evi dio Themidis et Minervae in capitali Mauritaniae ca- pitis 1720 r. 21) Stella c cmcis firmamento Empyrium ascendens coelum 1722 r. *) Estreicher (tame) wymienia, jako grano w Kroach: Iragedy Daniel t.J, tragedj 1'eomer, król memtemki /176] r/ i sztuk: Uczniowie w Kroe (sic) 1812 roku. Digitized by Strona 12 22) Flaminia inrersae Romae amoris inter flammas 1723 T., przez Michaa Berzaskiego. 23) Hercules sub signo crucis triumphans 1724 r. przez Szpun- giaskiego. 24) Cithara in lucttim rersa Montignio Homensi comitiferalis 1725 r., przez Kossowskiego. 25) Caesar ex utrous divinus amor, in gemellorum fratrum cor- dihus dwisum exercens Imperium 1725 r., przez tego. 20) Regni sacra fames 1727 r. 27) Rhodus... splendidissima 1728 r. 28) Aurea ibertas praetertate aetcdis 1729. r. 29) Fulmen belli hostes Patriae in idu oculi feriens 1729 r. 30) Signaadum supra cor Lituaniae 1731 r., przez Waz- girda. 31) Sacra I amen inter profanos dapes 1732 r. przez Obrpal- skiego. 32)Lususin feria desinens 1733 r. 33)Ars lucis et umbrae 1733 r. 34) Scena post triste Dco et Angelis spectaculum ad eccitato* amoris di mii ignes in adolescente Japone in meins mutata 1737 r., przez Wazgirda. 35) Timon le Misanlropc, Comdic representee Van 1754... par Mesmeurs les jeunes Cataiers du College des nobles d Vihia de la com- pagnie de Je su. 36) Macedoniusz, Tragedja od IMciów Kawalerów uczcych si ivAkademii Wileskiey na publiczne}} sali wyprawiona... Roku 1770. 37) Cgrus zpierwa przezwany od Poety Alexys\ Traiedia... przez Akademików Akademii Wileskiej Soc. Jesu wyprawiona. Roku 1771 przez Konstantego Benisawskiego, Prof, Poetyki w Akad. Wil. Soc. Jesu. Pijarzy Lida: 38) Nieszcztiwo troskliwych zawsze i nieukontentowanych osób 1771 r., przez Ant. Mikuckiego. Wikomierz. Tragedya... od szlachetney modzi szkó pobonych Wilkomier- 39) skichpoezymy uczcey sic wyprawiona roku paskiogo 1768, przez X. Jerzego bikowskiego . P. Prof. Poesoes. [Tre zaczerpnita z ycia Jugurty]. Digitized by Google Strona 13 _ 9 — Witebsk. 40) Arfarar, tragedya oyczystym wierszem napisana... reprezento- wana rolni 1/05. Bazylianie. yro wice. 41) Cicoero, tragedia... 1752 r., przez Samuela Nowickiego, bazylianina. czstokro grane byy na cze monych panów lub Djalogi ich maonek, jak to naprzykad miao miejsce w roku 1729, w Brzeciu Litewskim, gdzie mód jezuicka graa na cze An- geli z Ogiskich Parissowej, stolnikowej bracawskiej, djalog, napisany przez M. Korzeniowskiego, p. „Szczliwa droga ho- t. norom tryumfom do Ksinej pod i krzyem bramy Ogiskich domu 4 '. Koniec roku szkolnego i zwizany z tern przyjazd po modzie rodziców, daway równie powód do urzdzania widowisk scenicz- nych" *). W „Gazetach Wileskich" znajdujemy nastpujc kore- spondencj: „Z Zodziszekd. 1 sierpnia. Szkoy tuteysze po odpra- wionych zwyczajnych Uxperimentach, zakoczyy roczne swe prace wyprawieniem nadniuonegdajszym Komedji od JX. Chodki, Prefekta tutejszego, umylnie zrobionej, na przyjcie X-cia Sapiehy, Gene- raa Artylerji Litewskiej, majcego pierwszy raz dobra te swoje podanym przybyciem uszczliwi. Rzecz sama naturalno i w udawaniu licznemu zgromadzeniu distyngwowanych Dam i Pa- nów powszechne sprawiy ukontentowanie, tak dalece, e do zu- penej satysfakcji samej tylko niedostawao przytomnoci X-cia Generaa, dla którego szczególnie ta atencja owiadczona by miaa". Podobnie, jak Zygmuntowi III -mu po wyprawie smoleskiej, tak Janowi Kazimierzowi, za jego w r. 1664 do Wilna przyby- i ciem, wyprawili tameczni jezuici djalog, apoteozujc zwycistwo, z czego jednak onierze urgali, mówic: „Najwikszy tryumf, e si ywo powrócilimy". **). Nie naley jednak przypuszcza, e przedstawienia teatralne stanowiy przywilej wycznie zgromadze zakonnych. Chtnie *) Nr. XXXIV z 1770 r. **) „Panowanie Jana Kazimierza", wyd. Edwarda hr. Raczyskiego; Wój- cicki, ,.Teatr staroytny. Digitized by^oogle Strona 14 je bopo wsiach nawet w dworach szlacheckich, urzdza mu i siano, skorouwagi dla grajcych, przez nas powyej przytoczo- ne, przewidyway trudnoci, przy wystawianiu djalogów zwiza- ne z oddaleniem od miasta. Niezwykle pod tym wzgldem cie- kawy jest urywek rkopisu, przytoczony przez dr. Titiusa w „Ry- sie historycznym". „...W somsiedzkiej odrynie osobliwe zrobiono textrum: beczki i ule paliy si wokoo, e jakoby we dnie przechadza si tam- tdy, tam za przybyciem naszym zaczto udawa komedje, jako- by w pewnem miecie pijanica sdzi, e królem by; a tak gad- ko ten towarzysz pijanego udawa, e si wszyscy za boki brali, jam si te take umia, bo komedja bya co si zowie, do i rzeczy!... Potem uk&zaa si cyfra, kwieciem i wstgami przy- strojona, wysza osoba caa w bieli, z wosem utrefionym, za- i cza oracje, wywodzc kolligacje domu, oraz herb, gwiazdy i miesic do porównywajc; kiedy koczc, od- sfer niebieskich daje koperdyment cudnie wykuty, a tu z niezmiernem wszy- ig stkich zadowoleniem ukaza si Belphinus, niby wród morza py- wajcy, na nim za kupidyna przebrany pan Korejwa, koniuszy JW. Solenizanta, a chocia to by wsal snisty, tak jednakowo gracko udawa, e mi zazdro jego dworszczyzny braa; lecz kiedy wypynwszy na rodek, wymierzy uk na solenizanta, i prosto pod nogi wyrzuci mu cukrow strza, tak si rozrze- wni JW. Starosta, e mu par sukien darowa; a tu rónej i kondycji ludzie zbiera si poczli zapiewano kantat inwencji i ksidza Juniewicza, kapelana jegomocinego, w której powtarza- no chórem: Krzyczmy wiwat dla naszego Antoniego! Antoniego! „Ja nie przy kocu, bo wybiegem za bram patrze, byem jak z modzierzy (sic) strzelano, z któremi potem przenielimy si pod okna jadalnej sali, i na tern skoczy si cay dnia tego czyniony applauz". Z pocztkowych sów autora powyszego urywka wniosko- wa mona, i grano cieszc si wielk popularnoci od chwili powstania (t. j. od r. 1637) komedj Piotra Baryki p. t. „Z cho- pa król". Imieniny wszelkie wogóle uroczystoci czsto suyy za i powód do urzdzania przedstawie teatralnych. Tak np. lTss. r. grano w Mohylowie tragedje Ora, „w pici aktach, w czasie oktawy narodzenia Nayjaniejszej Katarzyny II Imperatorowej, Digitized by Google Strona 15 — 11 — a w dzie imienin Nayjaniejszego Stanisawa Augusta, Króla Polskiego, Wielkiego Xicia Litewskiego. rok przed tern, w dn. 27 lutego 1787 r., grano w Bo- Na remlu, na urodziny Kunegundy z Sanguszków Ciskiej, dramat pasterski p. t. „Przesd dziecinny poprawiony". „Osada wieyska, czyli ssiedztwo dobrane", komedja orygi- nalna, w trzech aktach, przedstawiona bya w Pawowie w 1793 r., a utwór ksidza Krzysztofa Korzeniowskiego p. t. „Cnota uwie- czona", grany „z powodu Imienin Janie Wielmonego Em Pana Józefa Wereszczyskiego. przez dzieci yczliwych roku 1800 19 marca w Lanxodziach". Przedstawienia powysze, urzdzane dorywczo, posiada*' te musiay wszystkie cechy widowisk amatorskich. Z togo przeto wzgldu krok ju tylko jeden do teatrów „prywatnych", stano- wicych jakby faz przejciow midzy szkolnemi, a teatrami w cisem tego sowa znaczeniu, t. j. z aktorami zawodowymi. W teatrach bowiem, które prywatnemi nazwalimy, wystpoway czstokro, obok amatorów, osoby, powicajce si nastpnie sztuce dramatycznej, nierzadko za nawet i aktorzy fachowi. * Przez okrelenie: sceny, czy teatry prywatne, naley tutaj pojmowa wszystkie te, które stale przez duszy lub krótszy przecig czasu utrzymywane byy kosztem rónych osób, najcz- ciej po dworach monych panów. Sam ju fakt, widowiska, e na takich scenach urzdzane, nie byy zjawiskiem efemerycznem, jak to miao miejsce z poprzednio opisanemi, zniewala nas do bliszego zapoznania si z niemi, tembardziej. przez swój re- e pertuar, siy wykonawcze wpyw pedagogiczno estetyczny same i sobie wywalczyy powane stanowisko w historji teatru pol- , skiego. Pierwsze miejsce susznie naley si teatrowi w Niewieu- Zaoony przez ksin Franciszk Urszul z Winiowieckich Ra- dziwiow, wojewodzin wilesk, teatr ten przez dugi czas sze- rzy wród wyszych sfer spoeczestwa na Litwie zamiowanie do widowisk scenicznych. Jak powstanie s\v<\ tak równie i egzystencj zawdzicza cakowicie tej niezwykle wiatej na swój wiek kobiecie, ksina Urszula bowiem wci zasilaa jego repertuar ju to sztukami tómaczonemi (a trzeba doda, tóma- Digitized by Google Strona 16 — 12 — * ozonem i ju to utworami oryginalnemi, wtek do któ- doskonale), rych, co prawda, czerpaa z dzie innych autorów. Wszystkie prace dramatyczne ks. Radzi wiowej, zebrane w jeden tom, wyda w Poznaniu, 1754 r., Jan Pobóg Fryczyski, zatytuowawszy to dzieo: „Komedye tragedye przednio dowci- i pnym wynalazkiem, wybornym wiersza ksztatem, bujnoci rze- czy powyszym przykadem znamienite, przez janie owiecony i ksin z Winiowieckich Kory butów Kadziwiow, wojewodzin wilesk, hetmanow W. W. Ks. L. zoone. Na wspaniaem tea- trum w Niewieu, spraw najzacniejszych dam i najzacniejszych kawalerów, na widok nieraz pokazane. Zawsze jednostajnem, najgodniejszych widzów suchaczów zdaniem wychwalone. Te- i raz przez przytomnego wiadka wiernego domu ksicego su- i g, do druku podane". Na cao ksiki skadaj si nastpujce prace: 1) „Mio dowcipna", komedja w l akcie, przedstawiona dnia 13 czerwca 1776 r. 2) „Opatrznoci boskiej dzieo", komedja, przedstawiona 1746 r. 3) „Interessowany sdzia mioci", komedja w 6 aktach przed st. 3 sierpnia 1747 r. 4) „Sdzia bez rozsdku", kom. w 3 aktach, grana 4 marca 1748 r. 5) „Przejrzenie nie mija", sztuka tomaczona z francuskiego, wystawiona po raz pierwszy w d. 24 marca 1749 r. 0) „Z oczu si rodzi", kom.mio w 2 aktach, grana d. 24 czerwca 1750 r. 7) „Igrzysko fortuny", sztuka w ó aktach, przedstawiona dnia 24 grudnia 1750 r. 8) „Konsolacya po kopotach", sztuka w 4 akt., grana d. 3 wrzenia 1750 r. 9) „Zoto w ogniu", sztuka w 5 akt., grana d. 13 stycznia 1750 r. 10) „Niecnota w sidach", sztuka w 2 akt., przedstawiona d. 27 lutego 1751 r. 11) „Sdzia od rozumu odsdzony", sztuka w 4 aktach, gra- na d. 9 marca 1751 r. 12) „lepa mio nie patrzy na koniec", opera, grana d. 20 ilstopada 1752 r. Digitized by Googe Strona 17 18 13) „Kawalerowie wzgardzeni ", kom. (tlomaczona z Moliere'a) r grana 1752 r. 14) „Doktor mimo chci", kom. (tomaczona z Molierea), gra- na 1752 r. 15) „Szczliwe nieszczcie", opera w 5 akt., grana 1752 r. 16) „Mio mistrzyni doskonaa", sztuka w 5 akt., grana dnia 15 sierpnia 1752 r. Aktorami teatru niewieskiego bya modzie, skadajca dwór ksinej, panny z fraucymeru, a czstokro i jej dzieci. Okoo 1750 r. grano w Niewieu oper „Agatka", z muzyk ka- pelmistrza nadwornego, Holland'a, do której libretto ksi: uoy Maciej Radziwi. Znacznie póniej, w 1784 r., gdy wskutek wewntrznych za- targów teatr w Warszawie zosta zamknity, dyrektor sceny niewieskiej zawezwa stamtd Owsiskiego dla przygotowania widowiska na przyjcie Stanisawa Augusta, który po drodze na sejm grodzieski mia odwiedzi ks. Karola „Panie Kochanku". Wkrótce potem teatr w Niewieu przesta istnie. Niektórzy z jego artystów grywali w r. 1786 w Grodnie, w czasie letniej kadencji Trybunau, mianowicie Nacewicz i dwie panny Iwaskie,- z których starsza syna gr piknoci. i Póniej, ni w Niewieu, powsta teatr na dworze hetmana Branickiego w Biaymstoku. Nieco szczegóów posiadamy o przed- stawieniu, które urzdzono tam z okazji przyjazdu nuncjusza papieskiego. Grano wówczas oper; „Comparsi, woch z Rosji wracajcy, piewa buffo— tenorem, towarzyszya mu moda pol- ka, nie umiejca po wosku. Poczem grano komedj Destoucha,. „Dobosz nocny". Gray panny z fraucymeru hetmanowej, które, lubo nie umiay po francusku, odday role w tym jzyku bardzo dokadnie. Dziwi si temu Kotzebae, wiadek naoczny tego wi- dowiska." Jakie byo urzdzenie teatru w wietnej rezydencji hetma na—niestety, nie wiemy. Dosza nas jedynie wiadomo, e na po- cztku zeszego stulecia, po objciu Biaegostoku przez cesarza Aleksandra komisja, wyznaczona do przerobienia paacu na le- I, tni rezydencj dla tego Monarchy, kosztown kurtyn, pocit na cztery czci, sprzedaa przez ydów do Anglji. Sapiehowie utrzymywali teatr wRóanie, nastpnie za w Dereczynie, odkd paac w pierwszej z tych miejscowoci sprzedany zosta na fabryk sukna. Teatr w Róanie liczy 60- Digitized by Google Strona 18 - 14 — aktorów tancerzy. Z tych jeden, mianowicie Pieczyski, z cza- i sem bykierownikiem baletu w Wilnie. WSonimie, rezydencji Michaa Ogiskiego, pod koniec XVIII stulecia, w pobliu paacu wznosiy si: teatr, warsztaty rzemiel- nicza, gmachy mieszkalne dla artystów opery baletników. De- i koracje malowa Antoni Dbrowski*). Póniej ju nieco, bo w pierwszej wierci wieku XIX, cz- ste widowiska sceniczne urzdzano w wisoczy, w teatrzyku, zaoonym przez referendarza Tyszkiewicza. Wystpowali tam uczniowie gimnazjalni „i niele im si czstokro udawao, zwa- szcza midzy r. 1814 — 1818". Na czas jarmarków zjedali do wisoczy aktorzy, podejmowani na koszt zaoyciela sceny, który paci im pensje „dawa niektórym kosztowne prezenty, za co i obowizani byli przedstawia sztuki, nic nie wymagajc od pu- blicznoci". W Zaborzu. majtnoci marszaka powiatowego Aloizego Inijnickiego, teatr by urzdzony w szopie. Tam rok rocznie, przez lat kilkanacie, urzdzano przedstawienia teatralne, trwa- jce nieraz przez kilka tygodni— tyle, „ile ochoty do zabaw star- czy", poczone bowiem zwykle byway w „zam- z przyjciami ku", popiesznie z chróstu i gliny wystawionym. Repertuar ska- da sie z dzie wartociowych: z tómacze Rasyna, Woltera. Kotzebuego; z dzie za oryginalnych dawano: „Ludgard * Kro- 4 piskiego. „Barbar" Feliskiego, „Wadysawa pod Warn" Niem- cewicza t. d. A wszystko to siami amatorskiemi, gdy dopie- i ro po 1812. gdy tych nie stao, a maruderzy armji, wracajcej r. z Moskwy, garderob dekoracje zniszczyli, gospodarz zawezwa i aktorów fachowych. Przedtem jednak jeszcze niejednokrotnie wystawiano w Zaborzu opery, jak: „Axur". „Familja Szwajcar- i ska" inne. i Próbowano nawet si swojskich, wprowadzajc na i repertuar operetki amatora-kompozytora, marszaka poockiego; Roszkowskiego. Roszkowski, sam „doskonay aktor" bra w przed- stawieniach czynny udzia, nadto za obejmowa kierownictwo nad oporami. Miaa scena zaborska drugiego nadwornego kompozytora i w osobie „nader doskonaego, a mao dla rzadkiej skromnoci znajomego rodakom Karbowskiego, którego utwory, szczególniej Koaczkowski: „Wiadomoci, tyczce si przemysu i sztuki w dawnej ) J. Polsce. Digitized by Google Strona 19 I I L5 polonezy, do Wilna ledwo doszy, a tam wnet przez znawców z zapaem przyjmowane byy*). Teatr w Zaborzu przetrwa do r. 1830. Obszern dosy teatraln, „we wszystko opatrzon sal i oporzdzon, nawet garderob", znajdujemy w Zelwie, skd w aktorzy zazwyczaj jedzili do wzmiankowanej ju wisoczy. W majtnoci Tyszkiewiczów, Pleszczenicach, urzdzony by staraniem tyche teatr, „opatrzony kilku zmianami areygusto- wnych Warszawy, tudzie garderob dekoracji, sprowadzonych z kosztown-. cae to urzdzenie podarowane zostao Z czasem teatrowi w Misku, gdy przebywajcy tam artyci ponieli straty skutkiem poaru w r. 1835. W Pleszczenicach amatorzy grywali sztuki „wycznie wszy- umylnie dobierane, ukadane lub tó- stkie prawie dla tej sceny maczone z „Theatre de Madame' Z oryginalnych rzeczy wysta- 4 . wiono: „Barbar Zapolsk", „Modo Henryka V", „Pugila- res" i t. d. W Mohylowie arcybiskup Siestrzecewicz posiada teatr pry- watny, dyrektorem którego by ukowski. Przedstawienia odbyway si w jzykach polskim rosyj- i skim. ukowski prócz tego kierowa teatrem generaa Zorycza w Szkowie, gdzie w r. L705 zatrzyma si w przejedzie do Mo- hylowa -Jan Szymaski ze wieo zorganizowan kompanj da i par przedstawie. Repertuar wówczas skada si z tych sztuk: „Pustelnik na wyspie Formentera", „Henryk VI" „Trbacz obo- i zowy". Dekoracji dla teatru w Szkowie dostarcza Antoni Go- wacki. Trudno wreszcie nie wspomnie o teatrze w Werkach, urz- dzonym przez marszaka, Stanisawa Jasiskiego. Scena sala i teatralna mieciy si w jednym z pawilonów paacu, zbudowane- go w r. 1782 wedug planów Wawrzyca Gucewicza, przez bisku- pa wileskiego. Ignacego Massalskiego. Na zakoczenie tych notatek o teatrach prywatnych sów par jeszcze powiemy o przedstawieniach amatorskich, urzdza- nych na deskach sceny miskiej. W Misku, w pierw.-zej wierci wieku XIX, adne wybory czy kontrakty nie mogy si obej licz teatru amatorskiego! ') Titiu.-: „Rys hletoryczny Digitized by Coogle Strona 20 16 — Grano stale przez przecig kilku tygodni, wprowadzajc na repertuar arcydziea literatury dramatycznej, jak: „Cyda", „Ata- ,? lis „Fedr", „Alzyrj". „Zair" , t. p.,inie cofajc si równie przed wystawieniem oper, wymagajcych liczniejszego skadu grajcych. Udzia w tych przedstawieniach przyjmowaa „naj- pierwszych domów pci obojej modzie", a zebrane t drog pie- nidze przeznaczano na cele dobroczynne lub te na rzecz kom- panji artystów dramatycznych. Barwny opis jednego z takich wi- dowisk pozostawia nam w swych pamitnikach Ewa Feliska *). Grano dnia 12 marca 1811 r. tragedj „Kurjacjusze". Role byy rozebrane w nastpujcy sposób: Mody Horacjusz — p. Kossow- ski; Kurjacjusz — p. Stanisaw witorzecki; Stary Horacjusz — Pawe Jeleski; Walery — Gierard Feliski (m Ewy); Kamilla hr. Michaowa Przedziecka; Sabina — Ewa Feliska; Powiernica — Sabiny prezydentowa Chodko wa. M tej ostatniej, prezydent Jan Chodko, znany pisarz, by gównym organizatorem opisywa- nych widowisk, do naj celniej szych za si wykonawczych liczya si wymieniona ju przez nas, hr. Michaowa Przedziecka, z do- mu Radziszewska. Przedstawienia amatorskie, a gównie koncerty, urzdzane w teatrze wileskim, zbyt cile zwizane s z losami tej sceny,, abymy mogli w tem miejscu pokrótce cokolwiek o nich po- wiedzie. Uczyni to wypadnie, kiedy z kolei zajmiemy si historj teatru wileskiego. Wyczerpawszy, o ile na to pozwoliy szczupe ramy niniej- szego artykuu, rzecz o widowiskach szkolnych, nastpnie za prywatnych, przejdmy do opisu scen, na których wystpowali ju artyci fachowi. *) Serja 2, tom 1-szy. « Digitized by Googl