Strona 1 Ksiêga mediów Strona 2 Allan Kardec Ksiêga mediów Z jêzyka francuskiego, na podstawie wydania jedenastego (nak³adem Librairie de La Revue Spirite, Paris 1869), prze³o¿y³, opatruj¹c przedmow¹, przypisami i aneksami Przemys³aw Grzybowski Pierwsze kompletne wydanie po polsku KATOWICE 2003 Strona 3 Tytu³ orygina³u: Le Livre des médiums T³umaczenie: Przemys³aw Grzybowski Projekt ok³adki: Wydawnictwo „KOS” Korekta, sk³ad i ³amanie: Ryszard Liebich – Wydawnictwo „KOS” All Rights reserved Wszelkie prawa zastrze¿one. ¯adna czêœæ niniejszej publikacji nie mo¿e byæ reproduko- wana, przechowywana jako Ÿród³o danych, przekazywana w jakiejkolwiek elektronicznej, mechanicznej, fotograficznej lub innej formie zapisu bez pisemnej zgody posiadacza praw. Copyright © for polish translation by Przemys³aw Grzybowski 2003 Copyright © by Wydawnictwo KOS 2003 ISBN 83-89375-06-0 Wydawnictwo „KOS” ul. Agnieszki 13 40-110 Katowice tel./fax (032) 2584-045 tel. (032) 2582-648, (032) 2582-720 e-mail: [email protected] Druk: „TRIADAPRESS”, 40-861 Katowice, ul. Gliwicka 224, tel. (032) 2541-790 Strona 4 Strona 5 Spis treœci Przedmowa t³umacza ................................................................ 15 KSIÊGA MEDIÓW ................................................... 41 Wprowadzenie ............................................................................. 43 CZÊŒÆ PIERWSZA POJÊCIA WSTÊPNE ....................................................... 49 Rozdzia³ I Czy istniej¹ duchy? ................................................................... 51 Rozdzia³ II Cudowne i nadnaturalne .......................................................... 58 Rozdzia³ III Metoda ........................................................................................ 72 Rozdzia³ IV Koncepcje ................................................................................... 85 CZÊŒÆ DRUGA MANIFESTACJE DUCHÓW .......................................... 105 Rozdzia³ I Oddzia³ywanie Duchów na materiê ........................................ 107 Strona 6 & Ksiêga mediów Rozdzia³ II Manifestacje fizyczne. Wiruj¹ce sto³y ..................................... 114 Rozdzia³ III Manifestacje inteligentne .......................................................... 118 Rozdzia³ IV Teoria manifestacji fizycznych ................................................. 122 Ruchy i unoszenia. Ha³asy ..................................................... 122 Przyrost i ubytek wagi cia³ .................................................... 134 Rozdzia³ V Spontaniczne manifestacje fizyczne ........................................ 136 Ha³asy, ³oskot i rwetes ........................................................... 136 Rzucanie przedmiotami .......................................................... 143 Zjawisko przyniesienia ........................................................... 149 WypowiedŸ pewnego Ducha o przyniesieniach .................... 150 Rozdzia³ VI Manifestacje widzialne ............................................................. 160 Pytania o zjawienia ................................................................ 160 Zarys teorii zjawieñ................................................................ 168 Duchy-kó³eczka ...................................................................... 173 Teoria halucynacji .................................................................. 175 Rozdzia³ VII Dwucielesnoœæ i transfiguracja ................................................ 181 Zjawienia Duchów osób ¿yj¹cych ......................................... 181 Podwójni ludzie. Œwiêty Alfons Liguori i œwiêty Antoni z Padwy .................................................... 185 Wespazjan ............................................................................... 187 Transfiguracja ......................................................................... 188 Niewidzialnoœæ ....................................................................... 190 Rozdzia³ VIII Pracownia œwiata niewidzialnego ............................................ 192 Ubiór Duchów. Spontaniczne formowanie dotykalnych przedmiotów ....................................................................... 192 Zmienianie w³aœciwoœci materii ............................................ 196 Lecznicze oddzia³ywanie magnetyczne ................................. 199 Strona 7 Spis treœci ' Rozdzia³ IX Miejsca nawiedzone .................................................................. 201 Rozdzia³ X Charakter komunikatów .......................................................... 206 Komunikaty grubiañskie ........................................................ 207 Komunikaty frywolne ............................................................ 207 Komunikaty powa¿ne ............................................................. 208 Komunikaty kszta³c¹ce .......................................................... 208 Rozdzia³ XI Sematologia i typtologia ........................................................... 210 Jêzyk znaków i stukniêæ. Typtologia alfabetyczna ................ 210 Rozdzia³ XII Pneumatografia lub pismo bezpoœrednie. Pneumatofonia ... 216 Pismo bezpoœrednie ................................................................ 216 Pneumatofonia ........................................................................ 220 Rozdzia³ XIII Psychografia ............................................................................... 222 Psychografia poœrednia: koszyki i deseczki .......................... 222 Psychografia bezpoœrednia lub rêczna ................................... 224 Rozdzia³ XIV Media .......................................................................................... 227 Media do efektów fizycznych ................................................ 228 Osoby elektryczne .................................................................. 231 Media wyczuwaj¹ce lub wra¿liwe ......................................... 232 Media s³ysz¹ce ....................................................................... 233 Media mówi¹ce ...................................................................... 233 Media widz¹ce ....................................................................... 234 Media somnambuliczne ......................................................... 238 Media lecz¹ce ......................................................................... 240 Media pneumatograficzne ...................................................... 242 Rozdzia³ XV Media pisz¹ce lub psychograficzne ......................................... 243 Media mechaniczne ................................................................ 243 Media intuicyjne .................................................................... 244 Strona 8  Ksiêga mediów Media pó³mechaniczne ........................................................... 245 Media inspirowane ................................................................. 245 Media przeczuwaj¹ce ............................................................. 247 Rozdzia³ XVI Media specjalne ......................................................................... 248 Specjalne zdolnoœci mediów .................................................. 248 Tablica pogl¹dowa ró¿nych rodzajów mediów ..................... 250 Odmiany mediów pisz¹cych .................................................. 255 Rozdzia³ XVII Kszta³towanie mediów .............................................................. 266 Rozwijanie medialnoœci ......................................................... 266 Zmiana charakteru pisma ....................................................... 277 Utrata i przerwy w medialnoœci ............................................. 278 Rozdzia³ XVIII Problemy i zagro¿enia wi¹¿¹ce siê z medialnoœci¹ ................ 282 Wp³yw praktycznego wykorzystywania medialnoœci na zdrowie, mózg oraz dzieci ............................................ 282 Rozdzia³ XIX Rola medium w komunikacji spirytystycznej ........................ 286 Wp³yw w³asnego Ducha medium .......................................... 286 Teoria mediów bezw³adnych ................................................. 289 WypowiedŸ pewnego Ducha o roli mediów .......................... 294 Rozdzia³ XX Wp³yw moralny medium .......................................................... 300 Rozmaite problemy ................................................................ 300 WypowiedŸ pewnego Ducha o wp³ywie moralnym .............. 306 Rozdzia³ XXI Wp³yw otoczenia ........................................................................ 310 Rozdzia³ XXII Medianimicznoœæ u zwierz¹t .................................................... 313 WypowiedŸ pewnego Ducha na ten temat ............................. 313 Rozdzia³ XXIII O opêtaniach .............................................................................. 320 Opêtanie zwyczajne ............................................................... 320 Strona 9 Spis treœci  Fascynacja .............................................................................. 321 Zaw³adniêcie .......................................................................... 323 Przyczyny opêtania ................................................................ 324 Œrodki zaradcze ...................................................................... 329 Rozdzia³ XXIV To¿samoœæ Duchów .................................................................... 338 Mo¿liwe dowody to¿samoœci ................................................. 338 Rozró¿nianie Duchów dobrych i z³ych.................................. 344 Pytania o naturê i to¿samoœæ Duchów ................................... 351 Rozdzia³ XXV O wywo³aniach .......................................................................... 360 Rozwa¿ania ogólne ................................................................ 360 Duchy, które mo¿na wywo³ywaæ ........................................... 364 Sposób rozmawiania z Duchami ............................................ 366 Po¿ytek z wywo³añ szczególnych .......................................... 368 Pytania o wywo³ania .............................................................. 370 Wywo³ywanie zwierz¹t .......................................................... 380 Wywo³ywanie osób ¿yj¹cych ................................................. 381 Ludzka telegrafia .................................................................... 388 Rozdzia³ XXVI Pytania, które mo¿na zadawaæ Duchom ................................. 389 Uwagi wstêpne ....................................................................... 389 Pytania przyjemne i nieprzyjemne dla Duchów .................... 391 Pytania o przysz³oœæ ............................................................... 393 Pytania o przysz³e i przesz³e istnienia ................................... 395 Pytania o sprawy moralne i materialne ................................. 397 Pytania o los Duchów ............................................................ 400 Pytania o zdrowie ................................................................... 401 Pytania o wynalazki i odkrycia .............................................. 402 Pytania o ukryte skarby .......................................................... 404 Pytania o inne œwiaty ............................................................. 405 Rozdzia³ XXVII Rozbie¿noœci i wprowadzenia w b³¹d ...................................... 407 Rozbie¿noœci .......................................................................... 407 Strona 10  Ksiêga mediów Wprowadzenia w b³¹d ............................................................ 415 Rozdzia³ XXVIII Szarlatañstwo i fa³szerstwa ...................................................... 418 Media ¿¹dne zysku ................................................................. 418 Oszustwa spirytystyczne ........................................................ 423 Rozdzia³ XXIX Grupy i stowarzyszenia spirytystyczne ................................... 430 Ogólnie o grupach .................................................................. 430 O formalnych stowarzyszeniach ............................................ 437 Tematy studiów ...................................................................... 444 Rywalizowanie stowarzyszeñ ................................................. 447 Rozdzia³ XXX Regulamin Paryskiego Towarzystwa Studiów Spirytystycznych ........................................................ 450 Rozdzia³ XXXI Rozprawy Duchów .................................................................... 460 O spirytyzmie ......................................................................... 460 O mediach .............................................................................. 467 O spotkaniach spirytystów ..................................................... 473 Komunikaty apokryficzne ...................................................... 484 Rozdzia³ XXXII S³owniczek spirytystyczny ........................................................ 492 ANEKSY Aneks I Fragmenty Ksiêgi Duchów Allana Kardeca ........................... 497 Ksiêga Duchów: Wprowadzenie, § XII ...................................... 497 Ksiêga Duchów: Wprowadzenie, § XIII ..................................... 500 Ksiêga Duchów: Wprowadzenie, § XV ..................................... 502 Ksiêga Duchów: Wprowadzenie, § XVI .................................... 504 Ksiêga Duchów: § 17 .................................................................. 508 Ksiêga Duchów: § 23 .................................................................. 509 Ksiêga Duchów: § 49 .................................................................. 509 Ksiêga Duchów: § 82 .................................................................. 509 Strona 11 Spis treœci ! Ksiêga Duchów: § 93 .................................................................. 510 Ksiêga Duchów: § 100–113 ........................................................ 510 Ksiêga Duchów: § 128–131 ........................................................ 517 Ksiêga Duchów: § 257 ................................................................ 520 Ksiêga Duchów: § 344 ................................................................ 526 Ksiêga Duchów: § 392 ................................................................ 526 Ksiêga Duchów: § 400–418 ........................................................ 526 Ksiêga Duchów: § 425 ................................................................ 533 Ksiêga Duchów: § 447 ................................................................ 534 Ksiêga Duchów: § 624 ................................................................ 534 Ksiêga Duchów: § 868 ................................................................ 535 Ksiêga Duchów: Konkluzja, § IX ............................................... 535 Aneks II Streszczenia artyku³ów z Przegl¹du Spirytystycznego .... 539 Media pod kontrol¹ – styczeñ 1858 ............................................ 539 Historia Ducha Panny Clairon – luty 1858 ................................ 540 Pan Home – luty 1858 ................................................................ 543 Stukaj¹cy Duch z Bergzabern; Uwagi o stukaj¹cym Duchu z Bergzabern – maj 1858 ........................................................ 545 Stukaj¹cy Duch z Bergzabern (artyku³ drugi) – czerwiec 1858 549 Stukaj¹cy Duch z Bergzabern (artyku³ trzeci) – lipiec 1858 ..... 553 Stukaj¹cy Duch z Dibbelsdorfu – sierpieñ 1858 ........................ 555 Uwagi na temat rysunków Jowisza; Mieszkañcy Jowisza – sierpieñ 1858 ........................................................................ 557 Duszek z Bayonne – styczeñ 1859 ............................................. 559 Agenerycy – luty 1859 ................................................................ 564 Mój przyjaciel Hermann – luty 1859 ......................................... 567 £¹cznik miêdzy Duchem i cia³em materialnym – maj 1859 ...... 568 Trzeszcz¹cy miêsieñ – czerwiec 1859 ........................................ 569 ¯uaw z Magenty; Oficer w³oskiej armii – lipiec 1859 .............. 571 B³¹kaj¹ca siê dusza – listopad 1859 ........................................... 574 Duch z jednej strony, cia³o materialne z drugiej – spotkanie z Duchem osoby ¿yj¹cej – styczeñ 1860 ................................ 575 Strona 12 " Ksiêga mediów Historia potêpieñca – luty 1860 .................................................. 577 Spontaniczne manifestacje fizyczne – marzec 1860 .................. 580 Studium Duchów osób ¿yj¹cych: Doktor V. i Panna I. – marzec 1860 ......................................................................... 581 Dotykalna zjawa – kwiecieñ 1860 .............................................. 583 Fabrykant z Sankt Petersburga – kwiecieñ 1860 ....................... 584 Frenologia i Fizjonomika – lipiec 1860 ........................................ 585 £achmaniarz z ulicy Noyers – sierpieñ 1860 ............................. 586 Maria z Agredy. Zjawisko dwucielesnoœci – listopad 1860 ....... 587 Zjawa opatrznoœciowa – lipiec 1861 ........................................... 588 Strona 13 Przedmowa t³umacza Ksiêga mediów Allana Kardeca stanowi kontynuacjê Ksiêgi Du- chów – pierwszej z serii klasycznych publikacji, które z³o¿y³y siê na kanon lektur mi³oœników spirytyzmu oraz badaczy zjawisk mediumicz- nych. Podobnie jak poprzedniczkê, Ksiêgê mediów przet³umaczono na kilkadziesi¹t jêzyków, a jej wydania wznawiano w ró¿nych krajach wielokrotnie. O ogromnym zainteresowaniu, jakim ksi¹¿ka ta cieszy³a siê w samej tylko Francji w pierwszych latach istnienia spirytyzmu, œwiadczy fakt, ¿e od chwili, gdy w 1861 roku trafi³ na pó³ki ksiêgarskie jej pierwszy egzemplarz, tylko do roku 1869 Ksiêgê mediów wznowio- no jedenaœcie razy. Niniejsza wersja polskojêzyczna opiera siê w³aœnie na wydaniu jedenastym, jako najbardziej kompletnym, to jest zawiera- j¹cym wszelkie uzupe³nienia i poprawki wprowadzone przez Autora przed œmierci¹. W Polsce jak dot¹d ukaza³y siê tylko niewielkie fragmenty Ksiêgi mediów. Podobnie, jak by³o to w przypadku Ksiêgi Duchów, publiko- wa³ je w okresie miêdzywojennym Jan Chobot, cytuj¹c na przyk³ad w Hejnale – czasopiœmie ezoterycznym wydawanym w Wiœle na Œl¹- sku Cieszyñskim. Poza tym dostêp do Ksiêgi mediów by³ niegdyœ ogra- niczony, tym bardziej ¿e – jak pozosta³e prace A. Kardeca – znajdowa³a siê na koœcielnym indeksie ksi¹g zakazanych, a jako zawieraj¹ca szereg Strona 14 $ Ksiêga mediów treœci dotycz¹cych bezpoœrednio praktyki spirytystycznej, stanowi³a „owoc zakazany” szczególnego rodzaju. Autorów ewentualnych przek³adów czy opracowañ zniechêca³ do pracy równie¿ fakt, ¿e dzie³o to jest jesz- cze trudniejsze od Ksiêgi Duchów, zarówno pod wzglêdem s³ownictwa (które tutaj jest bardziej „techniczne” z uwagi na przedmiot), jak i wobec wymogu umieszczenia go podczas prac redakcyjnych w szerokiej per- spektywie idei, miejsca oraz czasów, w których tworzy³ A. Kardec. Niezbêdne okazuje siê wiêc nie tylko stworzenie polskiej wersji termi- nologii spirytystycznej, ale opatrzenie pracy komentarzami – nieodzow- nymi zw³aszcza dziœ, prawie sto piêædziesi¹t lat po pierwszym wydaniu. Dlatego te¿ Czytelnik otrzymuje Ksiêgê mediów uzupe³nion¹ o uwagi pozwalaj¹ce usytuowaæ lekturê w odpowiednim kontekœcie historycz- no-kulturowym. Pozwala to wype³niæ niew¹tpliw¹ lukê w polskojêzycz- nej literaturze ezoterycznej. O ile bowiem zachodnioeuropejscy i ame- rykañscy mi³oœnicy spirytyzmu, parapsychologii, filozofii, religii i dziedzin pokrewnych od dawna mogli studiowaæ dzie³a A. Kardeca nie tylko w wersji oryginalnej, ale tak¿e w licznych dostêpnych opracowaniach, to w przypadku Polski brak takiej mo¿liwoœci pozbawi³ Czytelnika dostê- pu do Ÿród³a wiedzy, która swego czasu stanowi³a wa¿ny element ¿ycia spo³ecznego, a o jej wartoœci œwiadczy fakt, ¿e i dziœ grono jej mi³oœni- ków nie maleje. Lektura Ksiêgi mediów powinna wiêc mieæ charakter studiów po- równawczych, w których niema³¹ rolê odgrywa refleksja z perspekty- wy czasu i miejsca. Pozwoli ona Czytelnikowi na wejrzenie w mental- noœæ pierwszych badaczy zjawisk mediumicznych, zorientowanie siê w drêcz¹cych ich obawach i problemach oraz przybli¿y do korzeni nauki o pozamaterialnej sferze bytu. Tajemnicza biografia Ustalenie szczegó³owej biografii twórcy Ksiêgi mediów jest przed- siêwziêciem bardzo skomplikowanym. On sam bowiem unika³ wypo- wiadania siê na temat ¿ycia osobistego, chc¹c uchroniæ cz³onków swej rodziny przed ewentualnymi szykanami ze strony przeciwników spiry- Strona 15 Przedmowa t³umacza % tyzmu. Naprawdê nazywa³ siê Hippolyte Léon-Denizard Rivail i swego czasu by³ znanym wychowawc¹ i dydaktykiem. Przyjêcie pseudonimu Allan Kardec wi¹za³o siê z faktem, ¿e z jednej strony H.L.D. Rivail pocz¹tkowo pragn¹³ zachowaæ anonimowoœæ, zdaj¹c sobie sprawê, jak wielkie zamieszanie mog³oby wywo³aæ wydanie ksi¹¿ki o Duchach przez kogoœ, kto odpowiada³ za wychowanie i kszta³cenie tysiêcy m³o- dych ludzi. Z drugiej zaœ, zdawa³ sobie sprawê, jak wa¿n¹ zmianê wnios³y w jego ¿ycie badania nad zjawiskami mediumicznymi – a poniewa¿ w epoce romantycznej wiele osób zmienia³o nazwiska czy przybiera³o pseudonimy „narodziwszy siê powtórnie” pod wp³ywem nowych idei, dlatego te¿ nie by³o w tym kroku nic nadzwyczajnego. Przyjêcie takie- go w³aœnie pseudonimu – imienia i nazwiska, które rzekomo nosi³ w jednym z poprzednich wcieleñ (o czym zosta³ poinformowany przez jednego z Duchów w czasie seansu) – œwiadczy³o o uto¿samianiu siê ze œwiatem bezcielesnych istot, od których wywodzi siê idea nauki spiry- tystycznej. Istniej¹ce biografie A. Kardeca (bowiem biografia H.L.D. Rivaila jeszcze nie powsta³a) oparte s¹ wiêc na dokumentach pisanych oraz na relacjach osób znaj¹cych go i wspó³pracuj¹cych z nim w ró¿nych okre- sach. Autorzy najbardziej kompletnych opracowañ to: _ Henri Sausse – Biografia Allana Kardeca _ André Moreil – Allan Kardec – jego ¿ycie, jego dzie³o _ Zeus Wantuil i Francisco Thiesen – Allan Kardec – studium bibliograficzne. H. Sausse opiera³ siê na bogatych materia³ach, które udostêpni³ mu Pierre-Gaétan Leymarie (1827–1901) – polityk, pisarz, pierwszy redak- tor naczelny Przegl¹du Spirytystycznego i wspó³za³o¿yciel Naukowego Towarzystwa Studiów Psychologicznych, które bezpoœrednio kontynu- uj¹c prace A. Kardeca, opracowa³o pierwsze t³umaczenia jego tekstów na kilka jêzyków europejskich. Ksi¹¿ka H. Sausse’a stanowi w³aœciwie przedruk tekstu jego prelekcji wyg³oszonej w 1896 roku w Lyonie. A. Moreil, który sw¹ wersjê biografii opublikowa³ w 1981 roku, korzy- sta³ z pracy H. Sausse’a, uzupe³niaj¹c j¹ informacjami zgromadzonymi g³ównie w bibliotekach i archiwach organizacji spirytystycznych. Strona 16 & Ksiêga mediów Opracowania ich autorstwa uznawane s¹ jednak za ma³o kompletne, a niektóre z opisywanych entuzjastycznie faktów wymagaj¹ dok³adne- go sprawdzenia i uzasadnienia. Z. Wantuil i F. Thiesen zebrali w trzech tomach (wydanych w latach 1979–1980) ogromn¹ iloœæ informacji na temat dzia³alnoœci ich bohate- ra zarówno w okresie sprzed powstania spirytyzmu, jak i jego prac od chwili zainteresowania siê zjawiskiem wiruj¹cych stolików. Opierali siê na tekstach z archiwalnych numerów Przegl¹du Spirytystycznego, a tak¿e wszelkiego rodzaju publikacjach i dokumentach zgromadzo- nych w zasobnych archiwach i bibliotekach Brazylijskiej Federacji Spi- rytystycznej oraz Biblioteki Narodowej Francji. Przeprowadzili te¿ skru- pulatne badania w Lyonie, Pary¿u i innych miejscach, w których przebywa³ H.L.D. Rivail. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e ich opracowanie jest najbardziej kompletne, choæ – jak twierdz¹ sami autorzy – wiele w¹tków wymaga jeszcze dalszych poszukiwañ. Informacje biograficzne na temat A. Kardeca zawieraj¹ równie¿ teksty innego rodzaju. Kilka faktów opisa³a w przedmowie do portugal- skojêzycznej wersji Ksiêgi Duchów t³umaczka Anna Blackwell, która osobiœcie zna³a jej autora. Marion Aubrée i François Laplantine wy- mieniaj¹ te¿ antyspirytystyczne opracowania, których autorami byli Claude Varéze i Jean Vartier – jednak nie wnosz¹ one ¿adnych rewela- cji. Pozostaje wiêc prezentacja zarysu biografii autora Ksiêgi Duchów w oparciu o wspomniane trzy najs³ynniejsze prace, z których mimo wszystko wy³ania siê obraz postaci niew¹tpliwie wyj¹tkowej... Dzieciñstwo i m³odoœæ Nazwisko Rivail pojawi³o siê po raz pierwszy w XV-wiecznych kronikach. Wywodzi siê od w³oskiego nazwiska Rivalnio, a spotykane jest tak¿e w formach Durivail i Rivaux. Pierwszym znanym przodkiem naszego bohatera by³ Aymard Rivail – prawnik i dyplomata, urodzony w Saint-Marcellin we Francji oko³o 1490 roku. Król Francji Franciszek I czêsto wysy³a³ go z misjami dyplomatycznymi do W³och, a królowa Anna Bretoñska, doceniaj¹c jego wychowawcze umiejêtnoœci, powie- Strona 17 Przedmowa t³umacza ' rzy³a mu w opiekê sw¹ córkê Renée. Wielu Rivailów pracowa³o póŸniej g³ównie jako urzêdnicy i prawnicy. H.L.D. Rivail urodzi³ siê 3 paŸdziernika 1804 roku w Lyonie – co potwierdza zachowany akt urodzenia: „12 vendémiaire’a roku XIII, akt urodzin Denizarda Hippolyte-Léona Rivail, urodzonego wczoraj o godzinie 7, syna Jean-Babtiste-Antoine’a Rivail prawnika, sêdziego, i Jeanne Duhamel, jego ma³¿onki, zamiesz- ka³ych w Lyonie, ulica Sala ¹ 76. P³eæ dziecka zosta³a rozpoznana jako mêska. G³ówni œwiadkowie: Syriaque-Frederic Dittmar, dyrektor przedsiê- biorstwa wód mineralnych przy ulicy Sala, i Jean-François Targe, rów- nie¿ ulica Sala, na ¿¹danie lekarza Pierre Radamel ulica Saint-Domini- que ¹ 78. Akt odczytano, œwiadkowie podpisali, równie¿ Mer dzielnicy du Midi. Przewodnicz¹cy Trybuna³u, Podpisano: MATHIOU. Wypis sporz¹dzi³: Kancelista Trybuna³u, Podpisano: MALHUIN”. Dom, w którym urodzi³ siê H.L.D. Rivail, zosta³ zburzony w trakcie prac przy poszerzaniu ulicy w latach 1840–1852, przeprowadzanych po powodzi w roku 1840. Pañstwo Rivailowie ochrzcili syna w koœciele Saint-Denis de la Croix-Rousse, który w tamtych czasach znajdowa³ siê poza granicami Lyonu. Oto wypis z aktu chrztu, wystawiony na druku skarbowym wartoœci 25 centymów: „Wypis z Rejestru Chrztów parafii Saint-Denis en Bresse, diecezji Lyon. Piêtnastego dnia miesi¹ca czerwca roku tysi¹c osiemset pi¹tego w tej¿e parafii zosta³ ochrzczony Hippolyte-Léon Denizard, urodzony w Lyonie, syn Jean-Babtiste’a Antoine’a Rivail, prawnika, i Jeanne Louise Duhamel, ojciec chrzestny Pierre Louis Perrin, matka chrzestna Strona 18  Ksiêga mediów Suzanne Gabrielle Marie Vernier, zamieszka³a w mieœcie Bourg – podpi- sano Barthe proboszcz, kopia wypisu wydana dwudziestego ósmego paŸdziernika tysi¹c osiemset trzynaœcie. Podpisano: CHASSIN, proboszcz”. Godne zauwa¿enia jest, ¿e w akcie chrztu wystêpuje inny uk³ad imion dziecka, ni¿ w dokumencie stwierdzaj¹cym urodzenie – co wy- wo³uje dyskusje wœród badaczy. Rozwi¹zaniem problemu mo¿e byæ jednak fakt, ¿e sam zainteresowany pos³ugiwa³ siê form¹ Hyppolyte Léon Denizard. Podobnie mo¿na rozwi¹zaæ spory wokó³ formy jedne- go z imion: Denizart, Denisart czy w koñcu: Denizard. Na temat pierwszego okresu edukacji H.L.D. Rivaila nie ma pew- nych danych. Mo¿na jedynie przypuszczaæ, ¿e w latach 1810–1814 z racji wieku uczêszcza³ do szko³y podstawowej – byæ mo¿e w Pary¿u. Najprawdopodobniej burzliwe wydarzenia polityczne we Francji na prze³omie lat 1814–1815 sk³oni³y Rivailów do wys³ania syna w jakieœ spokojniejsze miejsce, gdzie móg³by kontynuowaæ naukê. Wybór pad³ na oœrodek Johanna Heinricha Pestalozziego (1746–1827) w Yverdon, w szwajcarskim kantonie Vaud – szko³ê renomowan¹ i o wiele pewniej- sz¹ pod wzglêdem bezpieczeñstwa uczniów od, le¿¹cych w samym centrum zawirowañ politycznych, podobnych placówek paryskich. Na decyzjê tê mog³a te¿ wp³yn¹æ broszura autorstwa innego znamieni- tego pedagoga. Marc-Antoine Jullien de Paris (1775–1848), prekursor pedagogiki porównawczej, by³ od 1806 roku wychowankiem szko³y w Yverdon oraz autorem wydanego szeœæ lat póŸniej opracowania: „Wyk³ad metody wychowawczej Pestalozziego”. Jest rzecz¹ prawdo- podobn¹, ¿e Rivailowie znali tê ksi¹¿kê – tym bardziej ¿e jej autor te¿ by³ lyoñczykiem. H.L.D. Rivail, jako jeden z najzdolniejszych i ulubionych uczniów J.H. Pestalozziego, zacz¹³ wkrótce pomagaæ w lekcjach m³odszym kole- gom – co zreszt¹ by³o elementem metody edukacyjnej stosowanej przez s³ynnego Szwajcara. Gdy mistrz wyje¿d¿a³, H.L.D. Rivail – jak twierdzi H. Sausse – zastêpowa³ go w instytucie. Informacja ta jest jednak najwy- raŸniej przesadzona, bowiem jeœli wzi¹æ pod uwagê napiêt¹ atmosferê panuj¹c¹ wœród sk³óconych ze sob¹ (zw³aszcza na tle œwiatopogl¹do- Strona 19 Przedmowa t³umacza  wym) pracowników oœrodka w Yverdon, to trudno jest sobie wyobraziæ, by zezwolili na powierzenie odpowiedzialnych funkcji jednemu z wy- chowanków. Poza tym H.L.D. Rivail, jako praktykuj¹cy katolik, czêsto by³ w protestanckim œrodowisku nara¿ony na przejawy niechêci. Rzuto- wa³o to niew¹tpliwie na jego sytuacjê w szkole, a tak¿e nie pozosta³o bez wp³ywu na charakter m³odzieñca i przyczyni³o siê do ukszta³towania jego g³êbokiego przekonania o potrzebie tolerancji. Trudno powiedzieæ, co siê dzia³o z H.L.D. Rivailem w latach 1818–1822. H. Sausse, opieraj¹c siê na deklaracji P.G. Leymeriego stwierdza, ¿e interesuj¹c siê fizyk¹, chemi¹, geologi¹ i biologi¹, wybra³ w koñcu studia medyczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu w Lyonie, gdzie uzyska³ doktorat, otrzymuj¹c najwy¿sz¹ notê za jego obronê. Biograf wspomina te¿ o dyplomie z prawa – lecz informacji tej nie potwierdzaj¹ ¿adne zachowane dokumenty. Byæ mo¿e wiêc H.L.D. Rivail udziela³ siê nadal w Yverdon – na przyk³ad jako wychowawca, a wkrótce zapewne zosta³ te¿ objêty obowi¹zkiem s³u¿by wojskowej. Kariera nauczycielska NajpóŸniej w styczniu 1823 roku H.L.D. Rivail przeprowadzi³ siê do Pary¿a, gdzie zacz¹³ pracowaæ jako nauczyciel oraz t³umaczyæ nie- miecko- i angielskojêzyczne teksty. Dwa lata póŸniej zosta³ za³o¿ycielem i dyrektorem szko³y podstawowej, a w 1826 roku przy ulicy de Sèvres ¹ 35 za³o¿y³ Inst ytut Rivail (zwany tak¿e Instytutem Technicznym) – placówkê wychowawcz¹ zorganizowan¹ na wzorach pestalozziañskich. W tym celu wszed³ do spó³ki ze swym wujem, który wniós³ kapita³ konieczny do rozpoczêcia dzia³alnoœci. Jego uczniowie poza przedmio- tami zawodowymi zajmowali siê naukami œcis³ymi, literatur¹, sztuk¹ i wychowaniem fizycznym. Szko³a ta dzia³a³a przez dziewiêæ lat. Wuj by³ jednak notorycznym hazardzist¹. Przegrawszy ogromne sumy w Spa i Aix-la-Chapelle, w koñcu zmusi³ siostrzeñca do likwidacji Instytutu. Po sprzeda¿y maj¹tku wspólnicy uzyskali po czterdzieœci piêæ tysiêcy franków, jednak i te pieni¹dze, powierzone jednemu z przyjació³ – han- dlowcowi, przepad³y, gdy ten zbankrutowa³. Strona 20 Ksiêga mediów W œrodowisku literatów i wychowawców, w którym siê obraca³, H.L.D. Rivail pozna³ pannê Amélie Gabrielle Boudet (1795–1883), tak¿e nauczycielkê. H. Sausse charakteryzuje j¹ tak: „Drobna, dobro- duszna, mi³a i poci¹gaj¹ca, bogata jedynaczka, inteligentna i ¿ywa, dziêki swemu uœmiechowi i zaletom zosta³a zauwa¿ona przez pana Rivaila, w którym pod postaci¹ cz³owieka weso³ego i komunikatywne- go dostrzega³a wykszta³conego oraz przyjaznego myœliciela, pe³nego godnoœci i doœwiadczenia. (...) Panna Amélie Boudet by³a wiêc o dzie- wiêæ lat starsza od pana Rivaila, lecz z wygl¹du dawano jej dziesiêæ lat mniej, gdy 6 lutego 1832 roku w Pary¿u podpisywali swój akt ma³¿eñ- stwa: Hippolyte-Léon-Denizard Rivail, szef Instytutu Technicznego, ulica de Sèvres (Metoda Pestalozziego), syn Jean-Baptiste Antoine’a i pani Jeanne Duhamel, zamieszka³ych w Château-du-Loir, z Amélie- Gabrielle Boudet, córk¹ Juliena Louisa i pani Julie-Louise Seigneat de Lacombe, zamieszka³ych w Pary¿u, ¹ 35, ulica de Sèvres”. O ich po¿yciu wiadomo bardzo niewiele. Biografowie i przyjaciele zgodnie zwracaj¹ jednak uwagê na wspó³pracê ma³¿onków w dzia³alnoœci peda- gogicznej i naukowej – miêdzy innymi w zak³adzie wychowawczym dla dziewcz¹t, kierowanym na przedmieœciach Pary¿a przez pani¹ Rivail. H.L.D. Rivail by³ cz³onkiem wielu towarzystw naukowych, wspó³- pracownikiem rozmaitych instytucji i laureatem wielu nagród. W ró¿- nych Ÿród³ach pojawiaj¹ siê nastêpuj¹ce: Akademia Przemys³u Rolnic- twa Manufaktur i Handlu, Francuskie Towarzystwo Nauk Naturalnych, Francuskie Towarzystwo Powszechnej Statystyki, Instytut Historii, In- stytut Lingwistyczny, Królewskie Towarzystwo Inicjatyw, Rolnictwa, Nauki, Literatury i Sztuk Piêknych departamentu Ain, Paryskie Towa- rzystwo Frenologiczne, Paryskie Towarzystwo Ubezpieczeniowe Sze- fów Instytutów i Mistrzów Pensji, Towarzystwo Edukacji Narodowej, Towarzystwo Gramatyczne, Towarzystwo Kszta³cenia Podstawowego, Towarzystwo Rozwoju Krajowego Przemys³u, Królewska Akademia w Arras. Ta ostatnia w 1831 roku uhonorowa³a H.L.D. Rivaila pierwsz¹ nagrod¹ za pracê konkursow¹ „Jaki system kszta³cenia najlepiej odpo- wiada potrzebom epoki?”.