Autorzy Janusz Czapiński Dariusz Doliński Helena Grzegołowska-Klarkowska Janusz Grzelak Maria Jarymowicz Mirosław Kofta Maria Lewicka Grzegorz Sędek Andrzej Szmajke Bogdan Wojciszke Złudzenia które pozwalają życ Szkice ze społecznej psychologii osobowości Praca zbiorowa pod redakcją Mirosława Kofty i Teresy Szustrowej Wydawnictwo Naukowe PWN WARSZAWA 2001 Okładkę i strony tytułowe projektowała Karolina Lijklema Redaktor Teresa Szustrowa Redaktor techniczny Teresa Skrzypkówska «35 30 Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2001 ISBN 83-0l-l3476-3 Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel: (022) 695-43-21 faks: (022) 826-71-63 e-mail: [email protected] http://www.pwn.cora.pl Spis treści Mirosław Kofta Wprowadzenie. Czy złudzenia pomagają, czy też przeszkadzają nam radzić sobie z wyzwaniami? ............................. 11 O czym mówią poszczególne rozdziały tej książku? .................... 20 Konkluzje .................................................... 24 Literatura cytowana ............................................ 26 Maria Lewicka Czy jesteśmy racjonalni? ..................................... 28 Racjonalny, czyli jaki? .......................................... 29 Czy jesteśmy racjonalni? ........................................ 41 Człowiek jako intuicyjny statystyk .............................. 42 Człowiek jako intuicyjny badacz przyczyn zdarzeń •.................. 49 Człowiek jako weryfikator hipotez .............................. 51 Człowiek - aktor czy obserwator zdarzeń? ........................... 57 Literatura cytowana ............................................ 62 Bbgdan Wojciszke -Dane i pseudodane w procesie spostrzegania ludzi ........... 65 Dane i pseudodane............................................. 65 Źródła pseudodanych............................................ 66 Schematy poznawcze ........................................ 66 Ukryte teorie osobowości ..................................... 74 Rola danych i pseudodanych w procesie formułowania sądu ............. 78 Teoretyczne modele kształtowania się sądu ........................ 78 Trafność modeli ............................................ 80 Kiedy pseudodane stają się danymi? ................................ 83 Tendencyjne potwierdzanie przekonań ........................... 84 Samospełniające się proroctwa ................................. 86 Uwagi końcowe ............................................... 89 Literatura cytowana ............................................ 89 Maria Jarymowicz Czy jesteśmy egoistami? ...................................... 91 O naturze egoizmu ............................................. 92 Paradoks egocentryzmu: prawdy ukryte przed samym sobą .............. 94 Ego zagrożone i słabe jako źródło egocentryzmu .................... 95 Egocentryzm „ja totalitarnego" ................................. 98 Czy jesteśmy altruistami? ........................................ 103 Motywy endocentryczne ...................................... 104 Motywy egzocentryczne ...................................... 107 Co chroni przed egoizmem? ...................................... 109 Literatura cytowana ............................................ 115 Janusz Ł. Grzelak Ja, my, oni? Interes własny a procesy poznawcze i zachowanie ludzi w sytuacji konfliktu ..................................... 117 Konflikt interesów ............................................. 118 Interes własny................................................. 120 Interes wielu interesów? ......................................... 122 Efekty orientacji społecznych ..................................... 125 Czy wiemy, co wiedzieć chcemy? ............................... 125 Postrzegana różnorodność świata społecznego...................... 128 Sytuacyjna zmienność percepcji intencji innych ludzi ................... 133 Odrobina spekulacji .......................................... 134 Orientacje a postawy wobec spraw publicznych .................... 136 Sytuacyjna zmienność orientacji ................................... 138 Co jest przedmiotem wymiany społecznej, czyli czym się dzielimy ...... 139 Buźki, numerki, zadowolenie .................................. 141 Im więcej nas, tym gorzej? .................................... 142 Zakończenie .................................................. 144 Literatura cytowana ............................................ 144 Andrzej Szmajke Autoprezentacja - niewinny spektakl dla innych i siebie..... 146 Co to jest autoprezentacja i czemu służy............................. 147 Skąd wiadomo, że dane zachowanie jest autoprezentacja? ............... 147 Motywy dla których podejmujemy autoprezentację .................... 148 Wyznaczniki siły motywacji do podejmowania zachowań autoprezentacyjnych 150 Przydatność odpowiedniego wizerunku własnej osoby do osiągania pożąda- nych celów społecznych ...................................... 150 Subiektywna wartość celów społecznych.......................... 151 Rozbieżność między aktualną impresją a impresją pożądaną ........... 152 Strategie autoprezentacji - najpopularniejsze wizerunki autoprezentacyjne . . . 154 Taksonomia Jonesa i Pittman .................................. 154 Taksonomia zachowań autoprezentacyjnych Schutz ................. 156 Co decyduje o stylu autoprezentacji podejmowanej przez jednostkę ........ 158 Samowiedza ............................................... 158 f r Wyobrażenie tożsamości pożądanej i niepożądanej .................. 159 Wymagania roli społecznej .................................... 159 Spostrzegane oczekiwania widowni .............................. 160 Aktualne i rzeczywiste oraz przyszłe i potencjalne konsekwencje publicznego wizerunku ....................................... 161 Autoprezentacje negatywne ...................................... 164 Formy autoprezentacji - różne sposoby kreowania publicznych wizerunków . . 166 Autoprezentacja pośrednia: „pławienie się w cudzej chwale" .......... 166 Autoprezentacja „wprost" i „niewprost" .......................... 168 Powszechność autoprezentacji .................................... 170 Prawdziwe „ja" a autoprezentacja .................................. 171 Literatura cytowana ............................................ 172 Helena Grzegotówska-Klarkowska Samoobrona przez samooszukiwanie się ..................... 176 Dlaczego ludzie oszukują samych siebie? ............................ 177 Koncepcje psychoanalityczne .................................. 177 Inne koncepcje psychicznej samoobrony przez samooszukiwanie się: obrona poprzez ucieczkę od własnego prawdziwego „ja" ................... 180 Rola i narzędzia samoobrony. Wybrane przejawy samooszukiwania się ..... 182 Wybrane badania nad mechanizmami obronnymi ...................... 189 Nie wiedzą czy nie chcą powiedzieć? ............................ 190 Czy wyparcie istnieje? ........................................ 191 Co uruchamia mechanizmy obronne? ............................ 192 Skuteczność samooszukiwania się jako środka samoobrony psychicznej .... 194 Literatura cytowana ............................................ 197 Mirosław Kofta Poczucie kontroli, złudzenia na temat siebie, a adaptacja psychologiczna ................................................ 199 Czy człowiek ma potrzebę sprawstwa? .............................. 201 Badania nad wolnością wyboru ................................. 201 Badania nad percepcją wpływu na bieg wydarzeń ................... 202 Czynniki wpływające na percepcję kontroli .......................... 204 Czy ocena własnego sprawstwa jest realistyczna? ...................... 205 Iluzja kontroli .............................................. 205 Egotyzm atrybucyjny ........................................ 207 Racjonalizacja zdarzeń negatywnych ............................. 207 Myślenie życzeniowe przy planowaniu działań ..................... 208 Skąd bierze się „chciejstwo" ................................... 209 Czy podmiotowa kontrola służy adaptacji? ........................... 209 Badanie Schultza: podmiotowa kontrola a przystosowanie psychiczne u osób starszych .................................................. 210 Podmiotowa kontrola a adaptacja: mechanizmy psychologiczne ........... 211 Orientacja na działanie a poczucie kontroli ........................ 212 Samoodradzanie się poczucia kontroli ............................ 216 Osobowościowe wyznaczniki poczucia kontroli i samoodradzania się ...... 219 Styl eksplanacyjny .......................................... 219 Naiwne teorie inteligencji ..................................... 219 Siła woli .................................................. 220 Wnioski ..................................................... 221 Literatura cytowana ............................................ 222 Grzegorz Sędek Jak Judzie/adzą sobie z sjtuacjami, na które nie ma rady? 226 Niekontrolowalność w postaci nagłych, nieoczekiwanych i traumatycznych zdarzeń ...................................................... 227 Model Klingera ............................................. 227 Model Shontza ............................................. 228 Model Taylor .............................................. 229 Negatywne konsekwencje długotrwałych intensywnych prób wpływania na obiektywnie niemodyfikowalne sytuacje .......................... 233 Klasyczne doświadczenia laboratoryjne nad reakcjami zwierząt na niekontrolowalne wzmocnienia ............................... 234 Koncepcja Weissa ........................................... 236 Pierwotny model wyuczonej bezradności Seligmana ................. 237 Krytyczna analiza modelu egotystycznego......................... 238 Informacyjny model bezradności ................................ 241 Wnioski, konkluzje... i trochę spekulacji............................. 242 Literatura cytowana ............................................ 246 Dariusz Doliński Pozytywna rola negatywnych złudzeń ........................ 249 Optymalny margines iluzji, czyli co za dużo to nie zdrowo .............. 250 Negatywne iluzje .............................................. 255 Kiedy negatywne iluzje pozwalają (dobrze) żyć? ...................... 262 Literatura cytowana ............................................ 263 Janusz Czapiński Szczęście - złudzenie czy konieczność? Cebulowa teoria szczęścia w świetle nowych danych empirycznych ........... 266 Pojęcie szczęścia we współczesnej psychologii empirycznej .............. 268 Źródła poczucia szczęścia ........................................ 268 Warunki życia a szczęście ..................................... 270 Osobowość i temperament..................................... 278 Czynniki fizyczne i biologiczne................................. 280 Podsumowanie ............................................. 280 Po co ludziom poczucie szczęścia? ................................. 281 Powszechność poczucia szczęścia.................................. 284 Efekt negatywności ............................................ 286 Efekt feniksa ................................................. 287 Strategie i mechanizmy radzenia sobie ze stresem ..................... 289 Asymetria mózgowych ośrodków afektu pozytywnego i negatywnego ... 291 Mechanizmy pamięci ........................................ 292 Endogenny mechanizm znieczulający ............................ 293 Naturalne procesy adaptacji .................................... 294 Porównania społeczne ........................................ 295 Zmiana tożsamości .......................................... 296 Atrybucja przyczynowa czyli niewdzięczne społeczeństwo ............ 298 Pułapki w radzeniu sobie z nieszczęściem ......................... 299 Szczęśliwy „atraktor" ........................................... 300 Jak pogodzić lewitację z uziemieniem? ............................. 303 Wnioski ..................................................... 303 Literatura cytowana ............................................ 304 Indeks nazwisk ................................................ 307 Indeks rzeczowy ............................................... 312 Autorzy książki ................................................ 316 Mirosław Kofta Wydział Psychologii Uniwersytet Warszawski Wprowadzenie Czy złudzenia pomagają, czy też przeszkadzają nam radzić sobie z wyzwaniami?1 Czy ludzie myślą na co dzień w sposób racjonalny, czy też nieracjonalny? Jakie są źródła nietrafnych sądów o sobie i o innych? Czy rozmaite złudzenia, jakie żywimy na temat samych siebie, są czymś powszechnym, czy też rzadkim? Jaka jest ich rola: czy są wyrazem aberracji psychicznej i złego przystosowania, czy też - przeciwnie — czymś, co pozwala utrzymać dobre samopoczucie i zdolność do twór- czej aktywności? Jaki jest związek złudzeń z egoizmem bądź działaniem na rzecz innych ludzi? Oto przykłady pytań, jakie stawiają sobie autorzy tej książki. Niewiele jest w psychologii - wydawałoby się - prawd bardziej oczywistych od prawdy, że zdrowie psychiczne wiąże się z realizmem w ocenie siebie i świata (brakiem zniekształceń percepcyjnych i interpretacyjnych), a więc zdolnością do trafnej samooceny, wglądem w samego siebie, realistyczną oceną innych ludzi itp. Jeszcze do niedawna przeświadczenie takie miało charakter konsensualny: podzie- lały je tak różne nurty nauki o człowieku jak psychiatria o orientacji biologicznej i nowoczesna psychiatria poznawcza, freudowska psychoanaliza i neopsychoanali- za, a nawet psychologia humanistyczna. Z punktu widzenia medycyny, towarzysząca urojeniom i halucynacjom głęboka utrata kontaktu z rzeczywistością jest istotnym aspektem choroby psychicznej, a brak takich objawów jest charakterystyczny dla osób nie cierpiących na zaburzenia psy- chotyczne. Nie jest więc przypadkiem, że psychiatria uznawała i nadal uznaje dobry kontakt z rzeczywistością za jeden z kluczowych wskaźników zdrowia psychiczne- go (por. np. Rosenhan i Seligman, 1994). Podobnie, SIgmund Freud i jego ucznio- wie (por. Hartmann, 1958; Horney, 1999; Thompson, 1965) utrzymywali, że dobry kontakt z rzeczywistością jest najważniejszym przejawem siły ego, a więc zdrowej, dobrze funkcjonującej, zintegrowanej osobowości, natomiast zakłócające ten kontakt mechanizmy obronne (takie jak wyparcie, racjonalizacja czy projekcja) są objawem neurotycznych zaburzeń osobowości (por. też Grzegołowska-Klarkowska, w tym 1 Przygotowanie tego opracowania było częściowo wspierane ze środków na Badania Statutowe (BST) Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. 11 tomie). Właśnie dlatego nadrzędnym celem terapii psychoanalitycznej było przy- wrócenie pacjentowi wglądu w swoje doświadczenia emocjonalne, ułatwienie mu poznania i zrozumienia samego siebie (Dollard i Miller, 1967). Jest rzeczą interesującą, że twórcy psychologii humanistycznej, Abraham Mas- low (1990) i Carl Rogers (1961) — mimo że ich idee pozostawały w jawnej opozycji zarówno do klasycznej psychiatrii jak i freudowskiej psychoanalizy — byli pod tym względem wiernymi kontynuatorami tradycji i uznawali realizm w ocenie siebie i świata za jedno z kluczowych kryteriów zdrowia psychicznego. Charakteryzując modelową osobę zdrową psychicznie, podkreśla Maslow jej otwartość na siebie i innych, zdolność do rozpoznania rzeczywistych motywów swoich działań, akcepto- wanie nie tylko silnych, ale i słabszych stron własnej osoby. Podzielając pogląd Mas- łowa, że otwartość na doświadczenie jest warunkiem zdrowia psychicznego, Rogers rozwijał ideę, zgodnie z którą podstawowym źródłem zaburzeń w rozwoju osobo- wości jest - uwarunkowana niewłaściwymi praktykami socjalizacyjnymi rodziców - niezdolność jednostki do trafnego symbolizowania swoich (tak pozytywnych jak i negatywnych) doświadczeń we własnym „ja", czyli rozbieżność między treścią obra- zu siebie a tym, co rzeczywiście przeżywamy w kontaktach ze światem i samym sobą. W podobnym duchu rozumuje też znany współczesny psychiatra i psychotera- peuta, twórca wpływowej, poznawczej teorii depresji Aaron Beck (por. Beck i in., 1979; por. też Rosenhan i Seligman, 1994, s. 387-392)2. Wedle niego - w odróżnie- niu od osób zdrowych, odznaczających się dużą dozą realizmu w ocenie siebie i swo- ich możliwości - ludzie w stanie depresji przejawiają nieuzasadnione, negatywne przekonania na temat swojej przeszłości, stanu aktualnego, i przyszłości, do czego przyczyniają się systematycznie przez nich popełniane błędy logiczne, takie jak nad- mierna generalizacja pojedynczych doświadczeń (np. porażki), wywołująca obniżenie globalnej samooceny, czy też personalizacja - błędne przypisywanie samemu sobie odpowiedzialności za różne, zachodzące wokół nas negatywne zdarzenia. Propono- wana przez Becka poznawcza terapia depresji ukierunkowana jest właśnie na syste- matyczne korygowanie owych błędnych, automatycznie stosowanych przez pacjen- tów, strategii wnioskowania. Jednakże postępy psychologii poznawczej, psychologii społecznej oraz ekspe- rymentalnej psychologii osobowości doprowadziły w latach 70. i 80. XX w. do zakwestionowania tego oczywistego z pozoru poglądu. Po pierwsze, psychologowie poznawczy wykazali, że nasz umysł nie jest bynaj- mniej biernym (ale wiernym) odbiorcą informacji. Poczynając od elementarnych procesów percepcyjnych, a na złożonych formach myślenia i podejmowania decyzji kończąc — poznawanie świata jest procesem aktywnym, wysoce selektywnym, ten- dencyjnym: jest, krótko mówiąc, przetwarzaniem kierowanym przez hipotezy (por. np. Bower i Nakamura, 1984; Fiske i Taylor, 1991; Rumelhart, 1984; Wojciszke 1986; por. też Wojciszke, w tym tomie). Nasz mózg nieustannie - świadomie i nie- 2 Trzeba jednak przyznać, że w późniejszych pracach (por. Beck, 1991) skorygował swoje stano- wisko dopuszczając możliwość, że dobremu przystosowaniu towarzyszyć mogą pewne pozytywne ilu- zje, dyskutowane w szerokim zakresie m.in. przez Taylor i Browna (1988). świadc treść n danych jakie w rzyszyć myślem Tyszka Jui tezą, że cechuje Krytycy i poznan funkcjon niać naji mywaniu 1993). W dził, że , niejszymi dostarcza (jak wykć Dążenie d ludziach i siłą, leżąc Aronson, jawiamy n okolicznoś Tendencyj pozytywne man, 1979 że „zwykli wpływu na i Abramsor, Jak się wy do tego i ma niezwyk wań oraz za nego czy z: o wyjaśnieni Richarda Ni: typowych, gi czywistością 1980)dosfoi zachodzącyci procesów (w 12 świadomie - generuje oczekiwania, które ukierunkowują naszą uwagę, wpływają na treść naszych spostrzeżeń i ich interpretację, zapewniają dostęp do określonych danych pamięciowych (zarazem blokując do innych), determinują rodzaj wniosków, jakie wyciągamy z napływającej informacji itp. Tej aktywnej pracy umysłu towa- rzyszyć mogą rozmaite zniekształcenia poznawcze (cognitive biases), co sprawia, że myślenie często odchyla się od modelu myślenia racjonalnego (Lewicka, 1993; Tyszka 1999; por. też Lewicka, w tym tomie). Już same te fakty zaczęły skłaniać psychologów osobowości do refleksji nad tezą, że dobry kontakt z rzeczywistością jest czymś naturalnym i pożądanym, cechuje ludzi dobrze przystosowanych, cieszących się zdrowiem psychicznym. Krytycyzm wobec omawianej tu tezy nasilił się, kiedy badania nad motywacją i poznaniem społecznym - prowadzone najczęściej na osobach młodych i dobrze funkcjonujących psychologiczne (na ogół — studentach college'u) - zaczęły ujaw- niać najrozmaitsze tendencyjności w ich myśleniu, służące najwyraźniej podtrzy- mywaniu dobrego samopoczucia i pozytywnego mniemania o sobie (por. Doliński, 1993). Wymieńmy tu trzy przykłady. Jeszcze w latach 60. Eliott Aronson stwier- dził, że „zwykli" ludzie — kiedy postąpią w sposób niezgodny ze swoimi wcześ- niejszymi zapatrywaniami - „dopasowują" je potem do swojego zachowania, dostarczając sobie tym samym wiarygodnego uzasadnienia swojego postępowania (jak wykazały dalsze badania, nie zdają sobie sprawy z tego, że zmienili zdanie). Dążenie do tego, by uzasadnić to, co robimy - pozwalające nam myśleć o sobie jako ludziach racjonalnych, podejmujących przemyślane decyzje - okazało się potężną siłą, leżącą u podłoża licznych zniekształceń w myśleniu o sobie i innych (por. Aronson, 1997). Z kolei badania nad atrybucją przyczynowości ujawniły, że prze- jawiamy nagminną skłonność do przypisywania sukcesów sobie, zaś niepowodzeń okolicznościom zewnętrznym (nazywana ona bywa egotyzmem atrybucyjnym). Tendencyjność ta służy najprawdopodobniej podtrzymaniu lub podwyższeniu pozytywnej samooceny i wiary w swoje możliwości (por. Gilbert, 1995; Zucker- man, 1979). Wreszcie, badania eksperymentalne nad percepcją kontroli dowiodły, że „zwykli" ludzie nierzadko ulegają iluzji kontroli, to znaczy mają poczucie wpływu na zdarzenia losowe, niezależne od ich woli czy wysiłku (por. Alloy i Abramson, 1979; Langer, 1975; por. też Kofta, w tym tomie). Jak się okazało, to że ludzie nie zdają sobie sprawy, iż naginają własne posta- wy do tego co robią, jest tylko przejawem bardziej ogólnej prawidłowości: człowiek ma niezwykle ograniczoną wiedzę na temat rzeczywistych przyczyn swoich zacho- wań oraz zachodzących w jego umyśle procesów (np. wnioskowania psychologicz- nego czy zmiany postaw) wyznaczających jego sądy, oceny i decyzje. Pytani o wyjaśnienie, dlaczego postąpili w taki a nie inny sposób, badani z eksperymentów Richarda Nisbetta i Timothy Wilsona (1977) z upodobaniem uciekali się do stereo- typowych, gotowych „teorii" przyczynowych, mających niewiele wspólnego z rze- czywistością. Taki stan rzeczy skłonił wspomnianych autorów (por. też Wojciszke, 1980) do sformułowania radykalnej tezy że, zasadniczo, ludzie nie mają dostępu do zachodzących w ich głowach procesów poznawczych, a jedynie do produktów tych procesów (w postaci sądów i ocen): ich samoświadomość jest bardzo ograniczona. 13 W opisanym klimacie intelektualnym Anthony Greenwald (1980), po dokonaniu przeglądu większej liczby odpowiednich badań, zaproponował nową metaforę dla naszego „ja", nazywając je „totalitarnym ego". Jego funkcja — podobna do funkcji his- toryka w państwie totalitarnym - polega zasadniczo na nieustannym zniekształcaniu (czy nawet fabrykowaniu) zapisu pamięciowego naszych ubiegłych doświadczeń w taki sposób, by pasowały one do aktualnej „linii partii", podtrzymywały nasze ogól- ne - pozytywne - przekonania na temat siebie (np. przeświadczenia o własnej war- tości, moralności, racjonalności, wolności, możliwości wywierania pożądanego wpływu na rzeczywistość itp.)- Co ważne, owe zniekształcenia dokonują się całkowi- cie nieświadomie. Totalitarne zapędy naszego „ja", twierdzi Greenwald, są wysoce funkcjonalne: służą nie tylko zachowaniu pozytywnej samooceny i dobrego samopo- czucia, ale zapewniają utrzymanie stabilnego, spójnego poglądu na samego siebie, warunkując tym samym naszą zdolność do podejmowania decyzji i zintegrowanego działania. Deformacje poznawcze są w pewnym sensie nieuniknionym kosztem, jaki płacimy za utrzymywanie istnienia tak rozległej organizacji poznawczej, jaką jest sys- tem „ja", zachowanie poczucia własnej tożsamości i odrębności, oraz możliwość spra- wowania podmiotowej kontroli nad naszym zachowaniem. Bardzo zbieżne z tezami Greenwalda okazały się — narastające w szybkim tempie - wyniki badań eksperymentalnych nad studentami depresyjnymi (por. np. Alloy i Abramson, 1979). Okazywali oni więcej niż osoby niedepresyjne realizmu w ocenie samych siebie (bardziej zrównoważoną samoocenę), swoich możliwości wpływu na bieg zdarzeń (brak iluzji kontroli i egotyzmu atrybucyjnego), oraz własnej przyszłości (zanik nierealistycznego optymizmu). Zauważmy, że w swojej metaforze totalitarnego ego mówi Greenwald nie 0 osobach zaburzonych, ale o normalnym funkcjonowaniu naszego umysłu i jego ważnego składnika - samowiedzy człowieka. Jeżeli jego opis zasadniczo oddaje istotę rzeczy, powstaje pytanie, na czym tak naprawdę polega zdrowie psychiczne? Czy wymaga ono utrzymywania dobrego kontaktu z rzeczywistością (jak chcieliby cytowani wcześniej klasycy psychoanalizy i psychologii humanistycznej), czy może wręcz przeciwnie — systematycznego samooszukiwania się? Ta ostatnia, radykalna, przyznajmy, konkluzja została w pełni wyartykułowana 1 uzasadniona wynikami licznych badań przez Shelley Taylor i Jonathona Browna w ich sławnym artykule zatytułowanym Illusions and well-being. A social psycho- logicalperspective on mental health (Taylor i Brown, 1988). Sformułowali oni tezę, że „normalni", dobrze funkcjonujący psychologicznie ludzie przejawiają trzy rodzaje pozytywnych złudzeń na swój własny temat: po pierwsze, zawyżone prze- konanie o swojej wartości (np. wyraźnie wyższe, niż wynikałoby z opinii innych ludzi, przeświadczenie o własnej inteligencji, umiejętnościach społecznych, moral- ności, czy też wyglądzie), po drugie, iluzję kontroli (a więc tendencję do dostrze- gania wpływu na zdarzenia nawet wtedy, kiedy są one niezależne od własnych wysiłków, występującą w stosunku do zdarzeń pozytywnych ale nie negatywnych), wreszcie, nierealistyczny optymizm (przeświadczenie człowieka, że zdarzenia pozytywne są w jego życiu znacznie bardziej, zaś zdarzenia negatywne znacznie mniej prawdopodobne, niż w życiu „większości innych ludzi"). 14 Taylor i Brown nie ograniczyli się do udokumentowania powszechności wymie- nionych tu, pozytywnych złudzeń, ale sformułowali znacznie dalej idącą tezę, że stano- wią one tak naprawdę podstawę zdrowia psychicznego człowieka, decydując o jego zdolności do cieszenia się życiem, twórczej aktywności, i utrzymywania pozytywnych związków z innymi ludźmi (por. też Czapiński, w tym tomie). Dzieje się tak, zasadni- czo, dzięki temu, że owe złudzenia działają jako samospełniające się przepowiednie. Przydając wiary w siebie, skłaniają do inicjowania działań ryzykownych, o niepewnym wyniku (a taki przecież charakter ma wszelka twórcza aktywność); sprzyjają wytrwa- łości w działaniu, a więc nie zrażaniu się chwilowymi kłopotami czy trudnościami; wreszcie, sprzyjają otwartości i pokonywaniu lęków społecznych (np. nieśmiałości) w kontaktach z ludźmi. Co istotne - rzecz wydobyta już wcześniej przez Taylor w jej teorii adaptacji poznawczej (Taylor, 1983; por. Sędek, w tym tomie) - pozytywne złu- dzenia pomagają radzić sobie z krytycznymi, urazowymi doświadczeniami osobistymi, takimi jak niepowodzenie życiowe, groźna choroba, czy śmierć osoby bliskiej, sprzyja- jąc stopniowej poprawie samopoczucia i odzyskiwaniu zaufania do swoich możliwości i pozwalając — mimo wszystko - optymistyczne spojrzeć w przyszłość. Pozytywne złu- dzenia nie tylko więc skłaniają do podejmowania konstruktywnych działań, ale też - w przypadku niepowodzenia czy innych negatywnych doświadczeń - sprzyjają psycho- logicznemu „odradzaniu się": działają po trosze jak system immunologiczny, aktywnie broniący człowieka przed infekcją (por. Kofta, w tym tomie). Radykalna teza Taylor i Browna nie była jednak nigdy „głupio" radykalna. Nie twierdzili oni, że wszelkie nieracjonalności w myśleniu na swój własny temat — na przykład urojenia, że jacyś ludzie kierują zdalnie naszymi myślami, bądź też uroje- nia wielkościowe (spotykane na przykład w schizofrenii paranoidalnej) - są świa- dectwem zdrowia psychicznego. Oczywiście nie: pozytywne złudzenia nie są prze- świadczeniami, biorącymi jawny rozbrat z rzeczywistością, a jedynie czymś, co „podkolorowuje" nasze sądy na swój własny temat, czyni je tylko nieco bardziej optymistycznymi i pozytywnymi niżby należało. Czy, generalnie rzecz biorąc, dyskutowana tu teza wytrzymała próbę czasu? Czy w ciągu dziesięciu lat, jakie upłynęły od pierwszego wydania naszej książki, pojawiły się nowe fakty potwierdzające, że „złudzenia pozwalają żyć", bądź prze- ciwnie - skłaniające do odrzucenia tego poglądu? Wypada rozpocząć od stwierdzenia, że artykuł Taylor i Browna (1988) stał się jedną z najczęściej cytowanych prac w psychologii osobowości lat dziewięćdziesią- tych. Skłonił do podjęcia wielu nowych badań (przynoszących niekiedy nieoczeki- wane wyniki), jak i pobudził żywą dyskusję teoretyczną na temat natury zdrowia psychicznego człowieka, nie wolną od krytycyzmu i ostrych polemik (por. np. Col- vin i Błock, 1994). Przyczynił się też do wyłonienia się ważnego nurtu w psycholo- gii osobowości i klinicznej, zwanego psychologią pozytywną, który skupiony jest nie na lęku, agresji, stresie, depresji, nerwicy, i innych zaburzeniach naszego funkcjono- wania (dominujące zainteresowanie tradycyjnej psychologii klinicznej), ale na uwa- runkowaniach poczucia szczęścia, zadowolenia z siebie, optymizmu, twórczości, miłości, przyjaźni, mądrości życiowej itp. (por. Seligman i Csikszentmihalyi, 2000). Jakie zatem zastrzeżenia podnosi się w stosunku do tezy o korzyściach z pozy- tywnych złudzeń? Pogrupujmy je w kilka punktów. 15 Pierwsze z nich mają charakter metodologiczny (por. np. Colvin i Błock, 1994). W przypadku większości badań, na których opierali się Taylor i Brown, brak było obiektywnych wskaźników pozwalających rozstrzygnąć, czy przeświadczenia ludzi na swój własny temat są, czy też nie są realistyczne, co czyni wyniki owych badań trudnymi do interpretacji. Na przykład fakt, że zdecydowana większość bada- nych twierdzi, iż szansa wystąpienia w ich życiu zdarzeń pozytywnych jest więk- sza, a zdarzeń negatywnych - mniejsza „niż u większości ludzi" (uznawana za wskaźnik nierealistycznego optymizmu, por. Weinstein, 1980), w przypadku częś- ci badanych może wcale nie być iluzją (to, że pewni ludzie cieszą się szczególnym zaufaniem do siebie i swoich możliwości, może obiektywnie zwiększać ich wpływ na swój los sprawiając, że zdarzenia pozytywne będą się w ich życiu rzeczywiście pojawiały częściej, niż w życiu większości innych ludzi!). Że wprowadzenie obiektywnych kryteriów oceny realizmu naszych przeświad- czeń może zmieniać obraz badanej rzeczywistości, dowodzą tego badania. W jednym z nich (Dunning i Story, 1991) proszono depresyjnych i niedepresyjnych studentów o przewidywanie, na ile prawdopodobne jest wystąpienie w ich życiu (w najbliższych miesiącach) rozmaitych zdarzeń, i uzyskano wynik typowy: depresyjni byli usposobie- ni mniej optymistycznie. W badaniu tym sprawdzano po jakimś czasie, czy przewidy- wania te potwierdziły się. Okazało się, że, w porównaniu z osobami niedepresyjnymi, osobom depresyjnym przydarzyło się znacznie więcej doświadczeń negatywnych, ale — co ciekawe — ich przewidywania były mimo wszystko „niewystarczająco pesymistycz- ne". Co więcej, w stosunku do tego, co faktycznie miało miejsce, przeceniali oni szan- sę wystąpienia wydarzeń pozytywnych w większym stopniu niż niedepresyjni! Generalnie rzecz biorąc, wiadomo że skłonność do pozytywnych złudzeń nasi- la się, kiedy przechodzimy od „myśli do czynu", czyli angażujemy się w aktywność ukierunkowaną na osiągnięcie konkretnego celu (Gollwitzer, 1996; por. też Kofta, w tym tomie). Jeżeli jednak skłonność do przeceniania własnych kompetencji występuje już nieco wcześniej, w fazie wybom działania ze zbioru alternatyw, to może sprawić, że zdecydujemy się na zachowanie ryzykowne, o niewielkiej szansie na sukces (por. Gollwitzer i Kinney, 1989). O tym, że nie jest to niebezpieczeństwo wydumane, świadczy na przykład fakt, że motocykliści o dużym wskaźniku opty- mizmu rzadziej zakładają kask! (cyt. za Pelham i Taylor, 1991). Wyraża się także wątpliwości, czy zawsze nierealistycznie pozytywne myśle- nie na temat siebie i własnej przyszłości (nawet jeżeli nie przyjmuje postaci urojeń wielkościowych) jest korzystne z punktu widzenia zdrowia i adaptacji psycholo- gicznej. Psychologowie kliniczni zajmujący się osobami cierpiącymi na raka — przyznając, że iluzja kontroli może pobudzać motywację do działania i doraźnie poprawiać nastrój pacjentów - podkreślają zarazem, że naraża ona ich na załama- nie emocjonalne i poczucie winy w przypadku, gdy wysiłki zmierzające do popra- wy swojego stanu zdrowia okażą się nieskuteczne (Doan i Gray, 1992). Do podob- nych konkluzji dochodzi obecnie wielu innych badaczy, zajmujących się kwestią adaptacji psychologicznej ludzi do negatywnych wydarzeń: jeżeli brak jest rzeczy- wistych możliwości wywierania wpływu, wówczas nadmierny optymizm i niere- alistyczne oczekiwanie kontroli mogą narażać nas na „czołowe zderzenie" z nie- 16 f przychylną nam rzeczywistością, prowadząc nierzadko do rozczarowania, samoob- winiania się, lęku i depresji, utrudniając radzenie sobie ze skutkami negatywnych doświadczeń (por. np. Affleck i in., 1987; Diener i in., 1991). To, czy nierealistyczne wysokie przeświadczenia o własnej kontroli - ważny przejaw dyskutowanych tu pozytywnych iluzji - są adaptacyjnie korzystne, czy też nie, może też zależeć od tego, czy dotyczą naszej przyszłości, czy też przeszłości. W pierw- szym przypadku ich rola jest na ogół konstruktywna (z zastrzeżeniami, jakie wcześniej poczyniliśmy), gdyż sprzyjają mobilizacji wysiłku, kreatywności działania, i wytrwa- łości w zmierzaniu do celu. Kiedy jednak człowiek ma przesadne poczucie kontroli nad czymś, co już się zdarzyło, a zarazem zdarzenie jest bardzo negatywne i ze swej istoty nieodwracalne (np. śmierć osoby bliskiej), przekonanie o naszym w nim udziale jest bardzo destruktywne. W swoich badanich Camille Wortman i jej współpracownicy (Davis i in., 1995) wykryli, że część rodziców, których dzieci zmarły w niemowlęctwie w sposób nagły, bez widocznego powodu (tzw. syndrom śmierci łóżeczkowej), czuje się jakoś odpowiedzialna za takie zdarzenie i angażuje się w myślenie „co by było gdyby" (np. „gdybym nad ranem zajrzała do dziecka, może zauważyłabym jakieś nie- pokojące objawy i zdążyła wezwać lekarza"). To całkowicie irracjonalne poczucie odpowiedzialności - wywołane być może pragnieniem nadania sensu tragicznemu doświadczeniu, znalezienia jakiegoś jego wyjaśnienia - owocuje poczuciem winy i długotrwałą reakcją depresyjną. Wątpliwości co do adaptacyjnej wartości pozytywnych złudzeń nasuwają też obserwacje dotyczące terapeutycznych następstw pracy naszej wyobraźni. Badania Gabrielle Oettingen (1996) wykazały, że plastyczne wyobrażanie sobie przyszłego sukcesu (prawdopodobnie sprzyjające iluzorycznemu przekonaniu o jego łatwej dostępności) mniej motywują do walki z własną otyłością niż wyobrażanie sobie możliwego niepowodzenia swoich wysiłków. Z kolei, Shelley Taylor i Lien Pham (1996) stwierdziły, że (antycypacyjne) angażowanie się w wyobrażanie sobie suk- cesu na egzaminie polepszało samopoczucie studentów, ale nie poprawiało ich wyników, natomiast koncentracja w wyobraźni na czynnościach służących dobre- mu przygotowaniu do egzaminu nie poprawiała co prawda samopoczucia, zwięk- szała natomiast szansę sukcesu. Oba te badania zdają się wskazywać, że nasz opty- mizm musi być wspomagany przez orientację bardziej realistyczną (dopuszczanie możliwości niepowodzenia, myślenie nie tylko o tym „co" ale i „jak", czyli kon- centracja na budowaniu praktycznych programów działań). Wreszcie, jak się okazuje, w przypadku niektórych osób — przejawiających tzw. obronny pesymizm (por. Cantor i Norem, 1989) - to negatywne (a nie pozy- tywne) złudzenia na swój własny temat przynoszą najwyraźniej pożytki adaptacyj- ne. Osoby takie na jakiś czas przed konfrontacją ze stresem (np. egzaminem) wyróżniają się „czarnowidztwem", straszą siebie możliwością porażki odczuwając nierzadko lęk i napady przygnębienia, co jednak nie tylko nie prowadzi u nich do załamania, ale przeciwnie, motywuje do zwiększonych wysiłków i zapobiega nie- powodzeniu. W miejsce przepowiedni samo-spełniającej się mielibyśmy tu więc do czynienia z przepowiednią samo-falsyfikującą się. Szerzej o możliwej, roli negatywnych złudzeń — pisze Dariusz Doliński (w tym tomie). 17 Czy wszystko to oznacza, że dyskutowana teza - o korzyściach płynących z pozytywnych złudzeń na swój temat — została odrzucona? Chyba nie, chociaż z pewnością uległa ona pewnemu (rozsądnemu) ograniczeniu. Po pierwsze, pojawiły się nowe fakty, wysoce zgodne z tezą Greenwalda, oraz Taylor i Browna, że aktywnie bronimy dobrego mniemania o sobie i swoich możliwościach, co prowadzi niejednokrotnie do wystąpienia iluzji poznawczych. Tak na przykład Brown i jego współpracownicy stwierdzili, że osoby o ugruntowanym, pozytywnym obrazie własnej osoby reagują na informację o niepowodzeniu bądź braku uzdolnień paradoksalnym podniesieniem się poziomu globalnej samooceny! (por. Brown, Collins i Schmidt, 1988; Brown i Smart, 1991). Podobne następstwa może też mieć indukowanie negatywnego nastroju (Brown i Mankowski, 1993), a także dostarczanie informacji przywołujących lęk przed śmiercią (Greenberg, Solo- mon i Pyszczynski, 1997). Reakcje o których mowa - zachodzące najpewniej w spo- sób automatyczny - są przejawami jednej z fundamentalnych motywacji człowieka, dążenia do autoafirmacji (Steele, 1988). Wyniki wspomnianych tu badań doskonale pasują do tezy, iż pozytywne złudzenia działają analogicznie do systemu immunolo- gicznego, aktywizują się w odpowiedzi na informacje zagrażające ego. Po drugie, szereg nowszych badań - zwłaszcza z obszaru psychologii zdrowia — wskazuje na generalnie pozytywne konsekwencje optymizmu i oczekiwań kontro- li dla adaptacji psychologicznej, jak i dla walki z chorobą, na poziomie funkcjono- wania organizmu (por. np. Peterson, 2000; Salovey i in., 2000; Salovey, Rothman i Rodin, 1998; Taylor i in., 2000). Badania te rzucają też światło na możliwe „ścieżki", za pośrednictwem których ów pozytywny wpływ może się realizować. W płaszczyźnie psychologicznej, ważne na przykład może być to, że pozytyw- ne przekonania na swój temat promują zachowania pro-zdrowotne (np. optymizm ułatwia skupienie się na odległych, pozytywnych celach pooperacyjnych, co sprzyja zmianie trybu życia na bardziej zdrowy; por. Scheier i Carver, 1992), pozwalają utrzymać dobre relacje z innymi ludźmi zwiększając szansę na uzyskanie wsparcia społecznego, wreszcie, skłaniają ludzi do podejmowania aktywnych prób walki z dodatkowymi stresami, na jakie nieuchronnie narażone są osoby chore (np. w pracy). Istotnym, choć na pewno nie jedynym, mediatorem tych pozytywnych efektów może być to, że pozytywnym oczekiwaniom towarzyszy dobry nastrój i skłonność do odczuwania pozytywnych emocji (Salovey i in., 2000). Dobry nastrój zaś sprzyja przekonaniu, że człowiek jest w stanie skutecznie zaangażować się w zachowania pro-zdrowotne i że takie działania zapobiegną chorobie lub przyczy- nią się do jej ustąpienia (podnosi więc poczucie własnej skuteczności). Istnieją też dowody, że - mający częstokroć pozytywne następstwa - żywiony przez pacjentów optymizm jest nierealistycznie wysoki (por. Taylor i in., 2000). Nie znaczy to wcale, że sam proces konstruktywnej adaptacji przebiega „miło, łatwo i przyjemnie". Coraz więcej badaczy i teoretyków osobowości (por. Epstein, 1998; Janoff-Bulman, 1992; Taylor, 1983; Taylor i in., 2000) podkreśla, że skupie- nie uwagi na doświadczeniach negatywnych, traumatycznych (co niewątpliwie sprzyja czasowemu pobudzeniu negatywnych emocji) - może być wręcz warun- kiem adaptacji osobowości do ekstremalnego zagrożenia, jakim jest na przykład 18 ciężka (być może nieuleczalna) choroba, utrata partnera życiowego itp. Dzieje się tak dlatego, że konfrontacja myślowa z takim zdarzeniem (jego przypominanie sobie i ponowne przeżywanie, analizowanie jego przyczyn i implikacji, związków z innymi doświadczeniami) pozwala często lepiej zrozumieć siebie, dokonać prze- wartościowania własnego życia, i wprowadzić w nim ważne zmiany, takie jak sfor- mułowanie nowych celów, zmiana trybu życia, wytworzenie sobie nowego stosun- ku do kwestii życia i śmierci. Krótko mówiąc, pozwala nadać sens (znaczenie) takiemu doświadczeniu i je zasymilować. Najprawdopodobniej, owo poszukiwanie sensu tragicznych wydarzeń jest nie tylko sposobem na odzyskanie równowagi psy- chicznej i doświadczeniem sprzyjającym własnemu rozwojowi, ale czymś, co przy- czynia się do poprawy (lub przynajmniej do nie pogarszania się) stanu zdrowia. Tak na przykład, u osób cierpiących na AIDS (por. Taylor i in., 2000), fakt odnalezie- nia sensu w doświadczeniu traumatycznym, wywołanym śmiercią partnera, sprzyja relatywnie lepszemu funkcjonowaniu systemu immunologicznego chorych, a także znacznie zmniejsza prawdopodobieństwo szybkiego zgonu. Powstaje pytanie, co sprawia, że jedni ludzie odnajdują sens takich tragicz- nych wydarzeń i wracają na drogę dobrego funkcjonowania i osobistego rozwoju, inni zaś — popadają w rozpacz, depresję, i poczucie beznadziejności? Shelley Tay- lor i in. (2000) - uwzględniając wyniki wielu nowych badań - proponują nastę- pującą perspektywę. Skłonność do zachowania optymizmu, poczucia kontroli, i przeświadczenia o własnej wartości nawet w warunkach, wystawiających te prze- świadczenia ma próbę (a więc skłonność do podtrzymywania pozytywnych złudzeń na swój temat) - to zasoby osobiste, które ułatwiają nam walkę z ekstremalnymi zagrożeniami. Dysponując takimi zasobami, człowiek nie ucieka od myśli o nega- tywnych doświadczeniach, jest zdolny stawić im czoła, zaangażować się w - boles- ny emocjonalnie — proces poszukiwania ich znaczenia. Do jakich zatem konkluzji prowadzi współczesna psychologia osobowości w kwestii roli złudzeń? Wydaje się, że poniższe uogólnienia akceptowane są przez większość (choć z pewnością nie przez wszystkich) badaczy. Pozytywne złudzenia na temat siebie i swojej przyszłości służą adaptacji wtedy, gdy 1) nie są skrajnie pozytywne (a więc nie odchylają się zanadto od rzeczywis- tości); 2) nie są sztywne (tzn. nie jest tak, że osoba jest niezdolna do ich modyfiko- wania, żywi je bez względu na okoliczności); 3) rzeczywistość, której dotyczą, jest modyfikował na (tzn. ma taką naturę, że można coś zrobić żeby ją zmienić, a my sami dysponujemy odpowiednimi po temu kompetencjami — wiedzą, umiejętnościami, zdolnościami). Przy spełnieniu tych warunków, pozytywne złudzenia wydają się sprzyjać lepsze- mu wykorzystaniu naszych możliwości intelektualnych i społecznych, kreatywności w działaniu, a także - rzecz niebagatelna - naszemu rozwojowi (by osiągnąć coś wię- cej, niż osiągnęliśmy kiedyś, trzeba niewątpliwie wykazywać pewien „brak realizmu" w tym sensie, że trzeba formułować cele ambitne, przekraczające nasze dokonania). Jeżeli jednak warunki te nie są spełnione, pozytywne złudzenia na temat siebie mogą 19 mieć wręcz fatalne następstwa dla naszego zdrowia psychicznego i fizycznego, a nawet możliwości przetrwania (jak dowodzi przykład hiper-optymistycznych motocyklistów). W gruncie rzeczy, dyskutowane tu warunki oznaczają, że w — tajemniczy spo- sób - nierealistycznemu „podkolorowaniu" naszego ego towarzyszyć musi wrażliwość na wymogi rzeczywistości, poczucie realizmu! (por. zwłaszcza Peterson, 2000). Tezę taką rozwija na przykład Martin Seligman (1991), twierdząc, że opty- mizm nie może być bezgraniczny, niemodyfikowalny: musi wykazywać się gięt- kością. Optymizm giętki (złożony) zapewnia dobre samopoczucie i wiarę w siebie, zarazem jednak dopuszcza istotną korektę naszych oczekiwań, kiedy na przykład natrafiamy na obiektywne, niepokonalne przeszkody, bądź też okazuje się, że brak nam odpowiednich kompetencji. Na pewno nie rozumiemy jeszcze do końca, jak złudzenia mogą iść w parze z poczuciem realizmu, a więc z otwartością na doświadczenie, wrażliwością nie tylko na pozytywne, ale i negatywne sygnały dotyczące własnej osoby. Taylor i in. (2000) sugerują - o czym wspominaliśmy przed chwilą - że pozytywne złudzenia mogą uła- twiać psychologiczną konfrontację z wydarzeniem traumatycznym, sprzyjając poszu- kiwaniu jego sensu. W podobnym duchu, inne badania (por. przegląd u Salovey'a i in., 2000) wskazują, że osoby mające optymistyczny stosunek do własnego zdrowia nie tylko nie unikają informacji o zagrożeniach zdrowotnych, ale przeciwnie, są bardziej na nie otwarte niż pesymiści (optymiści zwracają na te informacje większą uwagę i lepiej je zapamiętują); wiara we własne zdrowie sprzyja też aktywnemu poszukiwa- niu wiedzy o negatywnych następstwach pewnych niepożądanych zachowań (np. pale- nia). Wydaje się więc, że optymizm życiowy nie tylko nie prowadzi do obronnego zaprzeczania rzeczywistości, ale jest wręcz jego antytezą. Pozostaje kwestią otwartą, czy optymistycznie nastawione osoby, o których tu mowa, okazują zwiększoną (pozy- tywną) tendencyjność w myśleniu na swój własny temat czy też nie, choć kwestia taka jest na ogół niełatwa do empirycznego rozstrzygnięcia. O czym mówią poszczególne rozdziały tej książki? Chociaż deformacje poznawcze, a zwłaszcza złudzenia na swój własny temat, są motywem przewodnim tej książki, to nie jest przecież tak, że autorzy zawartych w niej opracowań skupiają się na nich całkowicie. Często bowiem ich nadrzędnym celem nie była systematyczna analiza błędów poznawczych, ale przedstawienie fas- cynującego dorobku psychologii społecznej i psychologii osobowości w wybranych dziedzinach, dorobku ciągle mało znanego, mimo rosnącej dziś w Polsce popular- ności psychologii. Przyjrzyjmy się zatem, co będzie przedmiotem rozważań w poszczególnych rozdziałach. W otwierającej nasz tom pracy Czy jesteśmy racjonalni? Maria Lewicka szuka odpowiedzi na pytanie, co psychologie poznawcza i społeczna mówią o racjonal- ności myślenia człowieka. Okazuje się, że samo pojęcie racjonalności jest niełatwe \ 20 do jednoznacznego zdefiniowania i może mieć wiele znaczeń. Współczesne bada- nia psychologiczne, w tak różnych obszarach jak prace nad „intuicyjnym statysty- kiem" (a więc regułami wnioskowania statystycznego używanymi przez zwykłych ludzi), atrybucją (przypisywaniem) przyczyn oraz weryfikowaniem hipotez, zgod- nie wskazują, że myślenie ludzkie odchyla się od norm formalnej poprawności, tj. nie spełnia w żadnej z tych dziedzin wymogów racjonalności. Autorka proponuje oryginalną tezę, że owe „nieracjonalności" nasilają się, gdy człowiek staje się akto- rem zdarzeń (a więc działa i ma nadzieję osiągnąć sukces), słabną natomiast, gdy człowiek analizuje zdarzenia z pozycji ich obserwatora. Deformacje poznawcze, występujące szczególnie silnie u aktora, mogą — zdaniem Lewickiej - dobrze służyć organizowaniu i podtrzymywaniu sensownej, celowej aktywności. Bogdan Wojciszke w opracowaniu Dane i pseudodane w procesie spostrzega- nia ludzi zajął się interesującym zjawiskiem. Oto okazuje się, że — spostrzegając lub oceniając innych - ludzie często odbiegają od danych dostarczonych przez rzeczy- wiste zachowania tych osób i posługują się wyprodukowanymi