PHILIP G. ZIMBARDO NIE�MIA�O�� scanned and edited by: pherens Spis tre�ci Wst�p Cz�� I: Co to jest nie�mia�o�� 1 Zrozumie� nie�mia�o�� 2 Osobisty �wiat nie�mia�ych 3 Dlaczego jest si� nie�mia�ym 4 Rodzice, nauczyciele i nie�mia�e dzieci 5 Przyjaciele, kochankowie i nie�miali nieznajomi 6 Od smutnego przez z�ego do troch� szalonego Cze�� II: Jak sobie radzi� z nie�mia�o�ci� 7 Zrozumie� siebie 8 Zrozumie� swoj� nie�mia�o�� 9 Zbudowa� poczucie w�asnej warto�ci 10 Rozwija� swoje umiej�tno�ci spo�eczne 11 Pomaga� innym przezwyci�y� nie�mia�o�� 12 Zapobiega� nie�mia�o�ci w spo�ecze�stwie Przypisy Wst�p Przez ostatnie cztery lata prowadzi�em badania psychologiczne, kt�rych celem by�o zrozumienie tego fascynuj�cego aspektu natury ludzkiej, jakim jest nie�mia�o��. Jako rodzic i nauczyciel od dawna by�em uwra�liwiony na hamuj�cy wp�yw, jaki nie�mia�o�� ma na dzieci i nastolatki. O tym jednak, �e zainteresowa�em si� systematyczn� analiz� nie�mia�o�ci jako badacz zjawisk spo�ecznych, zadecydowa� dziwny splot wydarze�. Prowadzi�em wyk�ady dla du�ej grupy student�w w Stanford University na temat si�y oddzia�ywania pewnych sytuacji spo�ecznych, kt�re s� w stanie zupe�nie zmieni� nasz spos�b my�lenia, odczuwania i dzia�ania. �eby zilustrowa� to zjawisko, opisa�em niedawny eksperyment, w kt�rym studenci wchodzili w role wi�ni�w i stra�nik�w wi�ziennych w symulowanych warunkach wi�zienia. 1 Cho� osoby te zosta�y wybrane do eksperymentu dlatego, �e we wszystkich testach psychologicznych osi�ga�y wyniki w granicach normy, to po zaledwie kilku dniach w owym symulowanym wi�zieniu zacz�y zachowywa� si� w spos�b dziwny i patologiczny. �Stra�nicy", pocz�tkowo tylko dominuj�cy, zacz�li traktowa� swoich �wi�ni�w" brutalnie, cz�sto z sadyzmem. �Wi�niowie" reagowali na ten pokaz si�y przygn�bieniem, poczuciem bezradno�ci i wreszcie boja�liwym podporz�dkowaniem si� wszystkim narzuconym im regu�om. Eksperyment, planowany pocz�tkowo na dwa tygodnie, trzeba by�o zako�czy� ju� po sze�ciu dniach z powodu dramatycznych zmian osobowo�ciowych i zmian w warto�ciach, jakie zachodzi�y w symulowanym wi�zieniu. Jak to mo�liwe, �e ci ch�opcy, o kt�rych przynale�no�ci do grupy �wi�ni�w" lub �stra�nik�w" zadecydowa� �lepy los, tak �atwo wczuli si� w swoje role? Nie mieli przecie� �adnego przygotowania. Z r�nych do�wiadcze� z si�� i niesprawiedliwo�ci� w swoich domach, w szko�ach, a tak�e ze �rodk�w przekazu, zd��yli si� jednak nauczy�, co to znaczy by� wi�niem lub stra�nikiem. Stra�nicy sprawuj� kontrol� poprzez tworzenie i podtrzymywanie regu� instytucji, regu�, kt�re zazwyczaj ograniczaj� swobod� dzia�ania. Regu�y okre�laj� to, czego nie wolno robi�, cho� mo�e mia�oby si� ochot� oraz to, co trzeba robi� cho� nie ma si� na to ochoty. Wi�niowie mog� reagowa� na ten przymus albo buntem, albo pos�usze�stwem. Niepos�usze�stwo powoduje kar� - dlatego wi�kszo�� wi�ni�w poddaje si� i robi to, czego oczekuje od nich stra�nik. W trakcie dyskusji, jaka odby�a si� w czasie zaj�� na temat mentalno�ci stra�nika i wi�nia, por�wnywano t� relacj� do zwi�zk�w, jakie ��cz� m��w i �ony, rodzic�w i dzieci, lekarzy i pacjent�w, itd. Zapyta�em wtedy student�w: �A czy mo�ecie sobie wyobrazi� te dwa rodzaje mentalno�ci w jednej g�owie, jedn� osob�, kt�ra pos�uguje si� obydwoma tymi sposobami my�lenia?" Oczywistym przyk�adem by�a tu osoba skrajnie nie�mia�a. �Istniej� nie�mia�e osoby, kt�re maj� zar�wno pragnienie zrobienia czego�, jak i wiedz� o tym jak to zrobi�, ale co� je powstrzymuje od dzia�ania", powiedzia�em. �Taka osoba idzie na zabaw�, zna kroki taneczne, ale co� nie pozwala jej ani poprosi� kogo� do ta�ca, ani przyj�� zaproszenia. Podobnie zdarza si� w klasie - s� uczniowie, kt�rzy znaj� odpowied� na pytanie i chc� zrobi� dobre wra�enie na nauczycielu, ale co� nie pozwala im podnie�� r�ki i t�umi im g�os. Ich dzia�anie hamowane jest przez wewn�trzne rozkazy ze strony Ja-stra�nika: �B�dziesz wygl�da� �miesznie, ludzie b�d� si� z ciebie �mia�; to nie jest miejsce na robienie takich rzeczy; nie wolno ci pozwoli� sobie na bycie spontanicznym; nie podno� r�ki, nie zg�aszaj si� na ochotnika, nie ta�cz, nie �piewaj, nie rzucaj si� w oczy; b�dziesz bezpieczny tylko wtedy, kiedy nie b�dzie ci� wida� ani s�ycha�". I wewn�trzny wi�zie� decyduje si� nie podejmowa� ryzyka korzystania z niebezpiecznej wolno�ci, jak� niesie ze sob� spontaniczno��. Potulnie podporz�dkowuje si�. Po zaj�ciach kilku student�w przysz�o do mnie, �eby poprosi� o wi�cej informacji na temat swojego �problemu". Byli tak bardzo nie�miali, �e du�� cze�� swojego �ycia organizowali w taki spos�b, �eby unikn�� sytuacji, w kt�rych mogliby by� dostrze�eni. Zastanawiali�my si� razem nad tym, w jakim stopniu ich zachowanie jest nietypowe, a w jakim nie�mia�o�� jest w�r�d m�odych ludzi zjawiskiem powszechnym. Mog�em si� im zaofiarowa� jako wsp�czuj�cy s�uchacz, ale nie by�em w stanie im pom�c - nie wiedzia�em nic na temat przyczyn, konsekwencji i �leczenia" nie�mia�o�ci. W tym czasie w grupie rozesz�a si� pog�oska, �e spotykam si� nieformalnie ze studentami, �eby rozmawia� o nie�mia�o�ci. W nied�ugim czasie by� ju� tuzin student�w, kt�rzy regularnie ucz�szczali na seminarium po�wi�cone psychologii nie�mia�o�ci. Na pocz�tku nie by�o to oczywi�cie najbardziej b�yskotliwe z seminari�w, jakie zdarzy�o mi si� prowadzi�. Dwunastka nie�mia�ych, nie znanych sobie nawzajem ludzi nie jest najlepszym forum dla o�ywionej dyskusji, chyba �e temat dyskusji dotyczy czego� absolutnie pierwszoplanowego w ich umys�ach, czego�, w czym s� ekspertami - ich w�asnej nie�mia�o�ci. Kiedy ju� posun�li�my si� nieco dalej ni� dzielenie si� do�wiadczeniami z w�asn� nie�mia�o�ci� i zaj�li�my si� przegl�daniem tego, co �nauka" ma na ten temat do powiedzenia, odkryli�my, ku naszemu wsp�lnemu zdumieniu, jak niewiele przeprowadzono bada� nad nie�mia�o�ci� jako cech� osobowo�ci i nad niekt�rymi jej aspektami, takimi jak zak�opotanie, zachowywanie twarzy, trema, trudno�ci z wypowiadaniem si� itd. Nie by�o jednak �adnych systematycznych bada�, maj�cych na celu zrozumienie dynamiki nie�mia�o�ci. Potrzebowali�my bada� nad tym, co nie�mia�o�� oznacza dla osoby nie�mia�ej, dla ludzi, kt�rych spotyka i dla spo�ecze�stwa w og�le. W tym celu nasza grupa przygotowa�a kwestionariusz, w kt�rym prosili�my ludzi, �eby stwierdzili sami o sobie, czy s� nie�miali, czy te� nie. Pytania kwestionariusza wnika�y w my�li, uczucia, dzia�ania i symptomy fizjologiczne zwi�zane z nie�mia�o�ci�. Pr�bowali�my te� dowiedzie� si�, jacy ludzie i sytuacje prawdopodobnie doprowadzi�y do tego, �e dana osoba okre�la siebie jako nie�mia��. Zbadali�my prawie 400 student�w, a nast�pnie dok�adnie przeanalizowali�my i poprawili�my kwestionariusz tak, by by� bardziej efektywny. Jak dot�d, kwestionariuszem nie�mia�o�ci przebadano prawie 5000 os�b. Uzyskali�my st�d poka�n� ilo�� informacji. Nasz zesp�l badawczy przeprowadzi� ponadto setki wnikliwych wywiad�w i obserwacji os�b nie�mia�ych i nie-nie�mia�ych w r�nych sytuacjach. Podj�li�my r�wnie� badania eksperymentalne w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych, �eby zbada� zwi�zki mi�dzy nie�mia�o�ci� i r�nymi innymi zachowaniami. Brakuj�ce ogniwa w naszej wiedzy ha temat z�o�ono�ci nie�mia�o�ci pomagaj� wype�nia� rozmowy z rodzicami i nauczycielami. Cho� wi�kszo�� naszych danych pochodzi od student�w ameryka�skich college'�w, starali�my si� tak�e uwzgl�dni� w naszych badaniach nie-student�w i osoby z innych kultur. Zebrali�my dane od �o�nierzy powo�anych do s�u�by w marynarce, pracownik�w przedsi�biorstw, pacjent�w klinik lecz�cych oty�o��, uczestnik�w grup spotkaniowych i uczni�w szk� podstawowych i �rednich. Nasi zagraniczni koledzy dostarczyli nam cennych informacji na temat natury nie�mia�o�ci w Japonii, na Tajwanie, w Chinach, na Hawajach, w Meksyku, Indiach, Niemczech i Izraelu. Wiele spo�r�d os�b, kt�re wype�ni�y kwestionariusz chcia�o wiedzie�, jak przezwyci�y� nie�mia�o��. Aby wypracowa� skuteczne sposoby radzenia sobie z nie�mia�o�ci�, za�o�yli�my w Stanford University Klinik� Nie�mia�o�ci, gdzie wypr�bowujemy r�ne techniki mog�ce pom�c nie�mia�ym. Poprzez t� klinik� mamy nadziej� pom�c ludziom przezwyci�y� nie�mia�o�� i dowiedzie� si� wi�cej o tym jak�e powszechnym problemie. Cho� wiemy ju� du�o wi�cej ni� wtedy, gdy zaczynali�my szuka� przyczyn i skutk�w nie�mia�o�ci, wiele pyta� pozostaje bez odpowiedzi. Nasz program badawczy jest w du�ym stopniu ci�g�ym wnikaniem w wiele aspekt�w tego subtelnego i cz�sto zadziwiaj�cego zjawiska. Z napisaniem ksi��ki - takiej, jak ta - badacze zazwyczaj czekaj�, a� zdob�d� wi�cej informacji. Ostro�no�� ta ust�pi�a jednak wobec usilnych b�aga� o natychmiastow� rad�, pomoc i informacje. Pojawi�y si� one w setkach list�w, telefon�w i osobistych pr�b ze strony os�b cierpi�cych z powodu niezno�nego ci�aru, jakim w codziennym �yciu przyt�acza ich nie�mia�o��. Mam nadziej�, �e ksi��ka ta dostarczy u�ytecznych informacji i praktycznych narz�dzi, kt�re pomog� ludziom rozpocz�� walk� ze swoj� nie�mia�o�ci�. Ksi��ka podzielona jest na dwie cz�ci. Cz�� I ma za zadanie wyja�ni�, czym tak naprawd� jest nie�mia�o��. Dowiecie si�, co oznacza do�wiadczanie r�nych rodzaj�w nie�mia�o�ci, jakie problemy staj� przed osob� nie�mia��, jakie s� przyczyny nie�mia�o�ci i jak mo�na j� analizowa�. Wnikniecie te� w role, jak� odgrywa rodzina, szko�a i spo�ecze�stwo w kszta�towaniu osoby nie�mia�ej i zobaczycie, w jaki spos�b nie�mia�o�� utrudnia bliskie kontakty z innymi lud�mi i cz�sto uniemo�liwia udane zwi�zki seksualne. Mimo �e nie�mia�o�� jest do�wiadczeniem osobistym, jej efekty odczuwa ca�e spo�ecze�stwo. Dlatego te� Cz�� I ko�czy si� spojrzeniem na wp�yw, jaki wywiera nie�mia�o�� na powstawanie problem�w spo�ecznych, na jej nieoczywisty zwi�zek z agresj�, alkoholizmem, ruchami spo�ecznymi, prostytucj� i wandalizmem. W Cz�ci II koncentrujemy si� na pytaniu praktycznym: jak radzi� sobie z wyzwaniami stawianymi przez nie�mia�o��? Znajdziecie tu konstruktywne rady na temat tego, jak zmieni� sw�j spos�b my�lenia o nie�mia�o�ci i o samym sobie. Nie�mia�o�� cz�sto nie wynika po prostu z braku wiary w siebie lub nieuzasadnionego l�ku o swoj� sytuacj� spo�eczn�. Mo�e raczej polega� na nieposiadaniu pewnych umiej�tno�ci spo�ecznych lub niepos�ugiwaniu si� nimi. A�eby dopom�c Wam w rozwijaniu tych umiej�tno�ci, podali�my proste sposoby i strategie, kt�re mog� podnie�� efektywno�� waszego spo�ecznego funkcjonowania. Ale gdyby nawet istnia�a magiczna kuracja dla wszystkich, kt�rzy w tej chwili s� nie�miali, w jaki spos�b mo�na ustrzec przysz�e pokolenia przed do�wiadczeniem l�k�w zwi�zanych z nie�mia�o�ci�? Ostatni rozdzia� po�wi�cony jest najbardziej kontrowersyjnemu z temat�w - terapii, kt�rej potrzebuje spo�ecze�stwo generuj�ce nie�mia�o��. Terapia retrospektywna, kt�rej celem jest pom�c ludziom ju� cierpi�cym to zbyt ma�o. Musimy zrobi� wszystko, co mo�liwe i zmieni� nasze spo�ecze�stwo tak, aby przede wszystkim zapobiega� cierpieniu. Nie�mia�o�� jest podst�pnym problemem osobistym, kt�ry urasta do rozmiar�w epidemii - mo�na go w uzasadniony spos�b nazwa� chorob� spo�eczn�. Tendencje rozwojowe w naszym spo�ecze�stwie sk�aniaj� do wniosku, �e sytuacja pogorszy si� jeszcze w nadchodz�cych latach, poniewa� wzrasta nasza izolacja, wsp�zawodnictwo i samotno��. Je�eli szybko czego� nie zrobimy, wiele naszych dzieci i wnuk�w zostanie wi�niami w�asnej nie�mia�o�ci. �eby temu zapobiec, musimy zrozumie�, czym jest nie�mia�o��, po to, by zapewni� osobie nie�mia�ej wsparcie, kt�re pozwoli jej pozby� si� swojego prywatnego wi�zienia i odzyska� utracon� wolno�� s�owa, dzia�ania i zwi�zk�w mi�dzyludzkich. Hawthorne, pisz�c: �Kt�ry loch jest r�wnie mroczny jak ludzkie serce? Kt�ry stra�nik wi�zienny jest r�wnie nieub�agany jak w�asne Ja?", m�g� mie� na my�li nie�mia�ych. Mo�emy nauczy� si�, w jaki spos�b zmieni� piek�o skrajnej nie�mia�o�ci w raj. Nie jest to �atwe, ale jest mo�liwe. Zobaczmy jak. Cz�� I: Co to jest nie�mia�o�� 1 Zrozumie� nie�mia�o�� �Pami�tam jak mia�am cztery lata - czego ja nie robi�am �eby unikn�� spotkania z lud�mi, kt�rzy przychodzili do nas w odwiedziny. Zna�am ich - byli to moi kuzyni, ciotki, wujowie, przyjaciele rodziny, a nawet moi bracia i siostry. Chowa�am si� w koszach na bielizn�, w szafach, w �piworach, pod ��kami. Ta lista nie ma ko�ca, a wszystko dlatego, �e ba�am si� ludzi. Kiedy podros�am, zrobi�o si� jeszcze gorzej". Gorzej? Trudno powstrzyma� si� od u�miechu, czytaj�c co�, co wygl�da na pocz�tek typowego scenariusza Woody Allena. Ale nasz �miech jest w oczywisty spos�b obron� przed zbyt g��bokim wczuciem si� w bolesne wspomnienia tej studentki. Chcieliby�my s�dzi�, �e przesadza-�ycie po prostu nie mo�e by� a� tak straszne. Lecz dla wielu nie�mia�ych na pewno jest. M�j brat, kt�ry musia� nosi� na nodze specjalny aparat, �eby skorygowa� skutki parali�u dzieci�cego, rozwin�� w sobie taki sam chorobliwy strach przed lud�mi. Gdy tylko kto� puka� do drzwi, George szybko liczy�, czy ca�a rodzina jest w domu. Je�eli wszyscy byli w domu, pospiesznie zajmowa� swoj� pozycj� pod ��kiem lub p�dzi� w jeszcze bezpieczniejsze schronienie za zamkni�tymi drzwiami �azienki. Dopiero po wielu pro�bach i b�aganiach ust�powa� i wychodzi�, �eby przywita� si� z s�siadem, czy krewnym spoza miasta. Moja matka, kobieta wsp�czuj�ca i obdarzona wgl�dem w zawi�o�ci natury ludzkiej, zdecydowa�a, �e musi pom�c George'owi zanim jego nie�mia�o�� zupe�nie wyniknie si� spod kontroli. Jego l�ki nie min�y nawet wtedy, gdy nie musia� ju� nosi� aparatu na nodze. Matka, uwa�aj�ca, �e George powinien by� z innymi dzie�mi w jego wieku, przekona�a szko�� pa�stwow�, �eby go przyj�a, cho� mia� tylko cztery i p� roku i by�a to po�owa semestru. Moja matka wspomina: �P�aka� i szlocha� bez przerwy przez prawie ca�y pierwszy dzie�, w przera�eniu trzymaj�c si� mojej sukni. Gdy tylko nauczycielka lub jakie� dziecko spojrza�o w jego stron�, chowa� g�ow� na moich kolanach lub patrzy� w sufit. Ale kiedy nauczycielka co� opowiada�a lub klasa gra�a na instrumentach, ciekawo�� bra�a g�r� i nie m�g� si� powstrzyma� od patrzenia i s�uchania. Przysz�o mi do g�owy, �e George nie czu�by si� taki skr�powany, gdyby m�g� si� sta� niewidzialny, gdyby m�g� obserwowa�, co robi� dzieci i w��czy� si� do ich dzia�a� nie b�d�c przez nie widzianym. Nie m�g� oczywi�cie znikn��, ale m�g� zrobi� r�wnie dobr� rzecz - zamaskowa� si�, tak jak jego radiowy bohater, Lone Ranger. Po kolacji zach�ci�am George'a, �eby pom�g� mi zrobi� mask� z papierowej torby. Wyci�li�my oczy, nos, usta i trocheja pokolorowali�my, �eby �adniej wygl�da�a. Przymierzy� j�, spodoba�a mu si� i kaza� mi wci�� powtarza�: �Kim jest to zamaskowane dziecko?�. Rozradowany odpowiada�: �Lone Ranger� albo �Pan Nikt�, albo �Nie twoja sprawa�, albo po prostu rycza� jak lew. Czasami zdejmowa� kaptur, �eby upewni� mnie, �e to wci�� on. Nauczycielka George'a zgodzi�a si� wypr�bowa� m�j plan, a tak naprawd� zrobi�a o wiele wi�cej - sprawi�a, �e zacz�� si� sprawdza�. Powiedzia�a klasie, �e nowe dziecko b�dzie nosi� specjaln� mask� i dzieci maj� nie pr�bowa� jej zdejmowa�, a po prostu bawi� si� z zamaskowanym dzieckiem. Ku mojemu zdziwieniu, to niezwyk�e podej�cie zadzia�a�o. George m�g� by� cz�ci� klasy, chocia� troch� z boku. M�g� sobie wyobra�a�, �e jest nie rozpoznany, je�eli tego chcia� i nie musia� si� chowa�. Stopniowo zbli�y� si� do innych dzieci i wreszcie, po kilku tygodniach, wci�gn�a go zabawa. Pozosta� w klasie przedszkolnej jeszcze jeden rok i jego pewno�� siebie wzrasta�a w miar� jak przywyka� do tamtejszych zwyczaj�w. Mimo to ci�gle jeszcze zak�ada� mask� ka�dego ranka przed zaj�ciami i zdejmowa� j� dopiero wtedy, gdy brat przychodzi� zabra� go do domu. Wielki dzie� nadszed�, gdy pod koniec roku dzieci ko�cz�ce swoj� edukacj� w przedszkolu mia�y przedstawi� rodzicom w�asne przedstawienie - cyrk.� Poniewa� George uczestniczy� ju� w czym� podobnym w poprzednim roku, dobrze wiedzia�, jak wygl�da ca�a uroczysto��. �Czy chcia�by� by� gospodarzem cyrku?�, zapyta�a nauczycielka. George podskoczy� z rado�ci. �George, wiesz o tym, �e gospodarz cyrku nosi melonik i kolorowy kostium, ale nie ma maski�, roztropnie ci�gn�a nauczycielka. �Tak, �e je�eli chcesz by� gospodarzem cyrku, b�dziesz musia� zamieni� mask� na ten str�j. Zgoda?� I tak oto George sta� si� nie tylko cz�ci� grupy, ale wiod�c� postaci� w cyrku, zach�caj�c� publiczno��, �eby patrzy�a na scen� i na niego. Nie potrzebowa� ju� maski. Stopniowo stawa� si� szcz�liwszym i zdrowszym dzieckiem. I chocia� nigdy nie by� tak naprawd� ekstrawertykiem, wybrano go p�niej do rady uczniowskiej w szkole �redniej. " Potrzeba noszenia na g�owie przez p�tora roku papierowej torby mo�e si� wydawa� dziwaczna. Ale to genialne rozwi�zanie pozwoli�o George'owi stopniowo nawi�za� kontakt z innymi i doprowadzi�o do tego, �e pewnego dnia m�g� zdj�� mask� i by� sob�. Papierowa torba okaza�a si� skutecznym ratunkiem dla skrajnie nie�mia�ego dziecka. Inni nie maj� tyle szcz�cia - dorastaj� nigdy nie nauczywszy si�, jak sobie radzi� z tym dr�cz�cym problemem. Nie�mia�o�� jest rodzajem upo�ledzenia psychicznego, kt�re mo�e okaleczy� cz�owieka w takim samym stopniu, jak kalectwo fizyczne, a jego skutki mog� by� niszczycielskie. * Nie�mia�o�� utrudnia poznawanie nowych ludzi, zawieranie przyja�ni, czy rado�� z potencjalnie pozytywnych prze�y�. * Przeszkadza w publicznej obronie w�asnych praw i wyra�aniu swoich opinii i warto�ci. * Nie�mia�o�� sprawia, �e inni nie doceniaj� naszych mocnych stron. * Nie�mia�o�� przyczynia si� do zak�opotania i nadmiernego przejmowania si� swoimi w�asnymi reakcjami. * Utrudnia precyzyjne my�lenie i skuteczne porozumiewanie si�. * Nie�mia�o�ci zazwyczaj towarzysz� takie negatywne stany, jak depresja, l�k i samotno��. By� nie�mia�ym to ba� si� ludzi, szczeg�lnie tych, kt�rzy z jakiego� powodu s� emocjonalnie zagra�aj�cy: obcych, z powodu ich nowo�ci i nieprzewidywalno�ci, os�b posiadaj�cych w�adz�, os�b odmiennej p�ci, kt�re przywodz� na my�l mo�liwo�ci zwi�zk�w intymnych. Zar�wno George, jak i m�oda dziewczyna, kt�rej zwierzenia rozpocz�y ten rozdzia�, czuli si� zagro�eni ze strony dos�ownie wszystkich. Stanowi� oni do�� dramatyczne przyk�ady nie�mia�o�ci. Jednak r�norodne, mo�e nieco mniej ostre, formy tego problemu utrudniaj� �ycie nam wszystkim. Czy kiedykolwiek zdarzy�o wam si� przyj�� na przyj�cie, kt�re toczy�o si� ju� w najlepsze, i odkry�, �e jedyn� osob�, kt�r� tam znacie jest gospodyni, a na domiar z�ego nie ma jej w polu widzenia? �Kim pan jest?", pyta kto�, a wy nie potraficie z siebie wydoby� g�osu. Albo, czy znale�li�cie si� kiedy� w grupie, kt�rej przyw�dca ochoczo zaproponowa�: �Poznajmy si� lepiej - niech ka�dy si� przedstawi i powie co� o sobie". Natychmiast czujecie si� jak na pr�bie generalnej: �Nazywam si�... (o cholera, no dobra)... Phil Zimbardo. Jestem... eh... osob� (nie, to nie jest wystarczaj�co osobiste - dlaczego nie poszed�em do kina?)". Jeszcze raz, bez zapa�u: �Nazywam si�, uff... !!" Takie powszechne do�wiadczenia umo�liwiaj� osobom, kt�re nie s� nie�mia�e, cho� cz�ciowo zrozumie� udr�k�, jak� prze�ywaj� nie�miali. 1 Pomimo jej negatywnych skutk�w i intensywno�ci, nie�mia�o�� mo�na przezwyci�y�. Ale �eby m�c to zrobi�, trzeba pozna� natur� nie�mia�o�ci i zastosowa� odpowiedni� metod� wykorzenienia jej przyczyn. Co to jest nie�mia�o��? Nie�mia�o�� jest poj�ciem nieostrym - im bli�ej mu si� przygl�damy, tym wi�cej odkrywamy odmian nie�mia�o�ci. Zanim wi�c zaczniemy si� zastanawia�, co z ni� zrobi�, musimy wiedzie� wi�cej o tym, czym ona w�a�ciwie jest. S�ownik oksfordzki podaje, �e najstarsze udokumentowane u�ycie tego s�owa odnotowano w anglosakso�skim wierszu, napisanym oko�o 1000 roku naszej ery. S�owo to oznacza�o tam ��atwy do przestraszenia". �By� nie�mia�ym" to znaczy by� �trudnym w kontakcie z powodu boja�liwo�ci, ostro�no�ci lub nieufno�ci". Osoba nie�mia�a jest �ostro�na i niech�tna w kontaktach z pewnymi osobami i przedmiotami". �Ostro�na w kontaktach i dzia�aniu, wzdragaj�ca si� przed okazywaniem pewno�ci siebie, przewra�liwiona i boja�liwa"; osoba nie�mia�a mo�e by� �skromna i pe�na rezerwy z powodu braku wiary we w�asne si�y" lub te�, wed�ug innego schematu, �o niejasnym charakterze, podejrzana, o w�tpliwej uczciwo�ci". S�ownik Webstera definiuje nie�mia�o�� jako odczucie �skr�powania w obecno�ci innych ludzi". Takie definicje niewiele chyba jednak wnosz� poza zupe�nie zdroworozs�dkow� wiedz�. �adna pojedyncza definicja nie mo�e by� adekwatna, gdy� nie�mia�o�� oznacza r�ne rzeczy dla r�nych os�b. Jest to z�o�ona przypad�o��, kt�ra poci�ga za sob� ca�� gam� skutk�w - od lekkiego uczucia skr�powania, przez nieuzasadniony l�k przed lud�mi, a� do skrajnej nerwicy. �eby lepiej zrozumie� to zjawisko, dali�my do wype�nienia Stanfordzki kwestionariusz nie�mia�o�ci prawie pi�ciu tysi�com os�b. Czy obecnie uwa�asz siebie za osob� nie�mia��? tak nie (Naprawd�?) Je�eli odpowiedzia�e� �nie", to czy by� kiedykolwiek w twoim �yciu okres, w kt�rym uwa�a�e� si� za nie�mia�ego? tak nie W naszych badaniach odsun�li�my na bok kwesti� dok�adnej definicji nie�mia�o�ci. Zamiast tego pozwolili�my ka�demu przyj�� swoj� w�asn� definicj�. Najpierw prosili�my o akceptacj� lub odrzucenie okre�lenia �nie�mia�y". Nast�pnie chcieli�my si� dowiedzie�, co z�o�y�o si� na t� decyzj�. Pytali�my badanych, jacy ludzie i sytuacje sprawiaj�, �e czuj� si� oni nie�miali, a tak�e jakie my�li, uczucia, dzia�ania i objawy fizjologiczne towarzysz� ich nie�mia�o�ci. Jak wida� z naszego kwestionariusza, zamieszczonego na str. 167, pr�bowali�my te� dotrze� do innych aspekt�w nie�mia�o�ci. Jest to do�wiadczenie uniwersalne Najbardziej podstawowym wnioskiem z naszych bada� jest to, �e nie�mia�o�� jest zjawiskiem pospolitym, szeroko rozpowszechnionym i uniwersalnym. Ponad 80% naszych badanych twierdzi�o, �e byli �nie�miali w jakim� okresie swojego �ycia", albo teraz, albo w przesz�o�ci, albo zawsze. Ponad 40% spo�r�d nich uwa�a�o siebie za �obecnie nie�mia�ych", co oznacza, �e cztery z dziesi�ciu os�b, kt�re spotykamy, lub 84 miliony Amerykan�w, to nie�miali. Dla niekt�rych nie�mia�o�� od dawna jest sta�ym intruzem w ich codziennym �yciu. Oko�o 25% okre�la�a siebie mianem �chronicznie nie�mia�y", teraz i zawsze. Spo�r�d nich samotne 4%, prawdziwi �niezawodni" nie�miali, stwierdzi�o, �e ich samookre�lenie si� jako �nie�mia�y" oparte jest na tym, �e s� nie�miali ca�y czas, we wszystkich sytuacjach i praktycznie wobec ka�dego. Powszechno�� nie�mia�o�ci jest r�na w r�nych kulturach i u r�nych typ�w os�b. Nie znale�li�my jednak grupy ludzi, w kt�rej mniej ni� 25% opisywa�oby siebie jako �obecnie nie�mia�y", a tak naprawd� w niekt�rych grupach, np. w�r�d uczennic m�odszych klas szk� �rednich lub student�w wywodz�cych si� z niekt�rych kultur Dalekiego Wschodu, ta liczba wzrasta do 60%. Proporcja �absolutnie" nie�mia�ych nigdy nie spada poni�ej 2%, w �adnej z grup, kt�re badali�my, a w niekt�rych, np. w�r�d Japo�czyk�w, mo�e osi�gn�� a� 10%. Jednym z kryteri�w, jakie osoby badane mia�y do dyspozycji podejmuj�c decyzj� nazwania siebie nie�mia�ym by�o to, jak cz�sto czuj� si� nie�miali. Oko�o jedna trzecia badanych uzna�a, �e czuj� si� nie�miali co najmniej przez po�ow� czasu, w wi�cej ni� po�owie sytuacji. Ponad 60% twierdzi�o, �e s� nie�miali tylko czasami, ale uwa�ali te przypadki za wystarczaj�co znacz�ce, �eby okre�li� siebie jako �nie�mia�y". Mo�na na przyk�ad by� nie�mia�ym tylko w sytuacji, gdy zabiera si� publicznie g�os. Wystarcza to jednak, by spowodowa� powa�ne problemy, je�li jest si� zmuszonym do publicznego sk�adania raport�w, tak jak wielu student�w i ludzi biznesu. Mniej ni� 20% badanych stwierdzi�o, �e nie okre�laj� siebie jako nie�mia�ych. Cokolwiek nie�mia�o�� dla ka�dego z nich znaczy�a, czuli, �e nie jest ona ich osobist� cech�. Co jednak ciekawe, wi�kszo�� tych os�b przyznawa�a, �e na pewne sytuacje spo�eczne reaguje takimi objawami nie�mia�o�ci, jak czerwienienie si�, bicie serca i zdenerwowanie. Innymi s�owy, w niekt�rych sytuacjach i w obecno�ci niekt�rych os�b badani ci reagowali tak, jak osoba nie�mia�a - podobnymi my�lami, odczuciami i dzia�aniami. Osoby te, nie�mia�e sytuacyjnie, nie postrzegaj� siebie jako nie�mia�ych. Uwa�aj� raczej, �e niekt�re sytuacje, np. wej�cie do pokoju pe�nego nieznajomych, wywo�uj� chwilowe zak�opotanie. To rozr�nienie pomi�dzy tymi, kt�rzy nazywaj� siebie nie�mia�ymi, a tymi, kt�rzy opisuj� jedynie swoje reakcje w pewnych sytuacjach s�owem �nie�mia�y", jest do�� istotne. Przyjrzymy mu si� bli�ej w nast�pnym rozdziale. Stwierdzenie, �e nie�mia�o�� jest do�wiadczeniem uniwersalnym, jest do�� szerokim uog�lnieniem, ale posiada solidne podstawy. Zaledwie 7% badanych Amerykan�w twierdzi�o, �e nigdy w �yciu nie doznali uczucia nie�mia�o�ci. Podobnie w innych kulturach, jedynie niewielka mniejszo�� twierdzi, �e nigdy osobi�cie nie do�wiadczy�a nie�mia�o�ci. Kto jest nie�mia�y? Nie�mia�o�� jest bardziej powszechna w�r�d dzieci w wieku szkolnym ni� w�r�d doros�ych, gdy� wielu doros�ych potrafi�o przezwyci�y� swoj� dzieci�c� nie�mia�o��. Tym niemniej, nasze badania zdecydowanie obalaj� mit, �e nie�mia�o�� jest przypad�o�ci� jedynie dzieci�c�. By� mo�e wydaje nam si� ona bardziej oczywista u dzieci, gdy� podlegaj� one na og� dok�adniejszej codziennej obserwacji ni� doro�li. Ale ca�kiem poka�na cz�� doros�ej populacji pozostaje nie�mia�a. W�r�d nich Robert Young, telewizyjny ulubieniec publiczno�ci (Dr Marcus Welby): �Zawsze by�em nie�mia�y. Jako dziecko nawet ba�em si� nauczyciela. Potem wyros�em na jednego z tych wysokich i chudych wyrostk�w, kt�rzy nie dysponuj� ani urod�, ani wag� niezb�dn� do uprawiania futbolu i z tego powodu nie zostaj� automatycznie bohaterami liceum. Kiedy by�em nastolatkiem, to by�o wa�ne". Istniej� pewne intryguj�ce dowody na to, �e w wieku dojrzewania nie�mia�o�� dotyka bardziej dziewcz�ta ni� ch�opc�w, W pr�bie z�o�onej z uczni�w szk� podstawowych (klas czwartych, pi�tych i sz�stych) nie�mia�ych by�o przeci�tnie 42 procent badanych, tak jak w pierwotnym badaniu. W tej grupie liczba dziewcz�t i ch�opc�w okre�laj�cych siebie jako �nie�mia�ych" by�a jednakowa. Kiedy jednak przyjrzymy si� uczniom klas si�dmych i �smych, to nie tylko liczba nie�mia�ych wzrasta do mniej wi�cej 52 procent, ale okazuje si�, �e to dziewcz�ta powi�kszaj� t� liczb�. By� mo�e powodem jest to, �e potrzeba bycia popularn� i uwa�an� za atrakcyjn� fizycznie (seksualnie) przez p�e� odmienn� jest silniejsza u nastoletnich dziewcz�t ni� u ch�opc�w w tym wieku. Czternastoletnia dziewczyna tak pisze o dr�cz�cym j� zak�opotaniu: �Robi� si� bardzo zdenerwowana, g�owa zaczyna mnie strasznie sw�dzie� i drapi� si� jak wariatka. Nie wiem, jak zachowywa� si� w�r�d ludzi. Inaczej zachowuj� si� w domu, a inaczej w szkole. Nawet nie ubieram si� tak, jakbym chcia�a". A z listu do Ann Landers mo�emy wyobrazi� sobie po�o�enie �popl�tanej" nastolatki, kt�ra czuje si� inna od swoich r�wie�nic i chcia�aby si� sta� taka, jak one - cho� mo�e jednak nieco bardziej wyj�tkowa: �Droga Ann Landers! Mam nadziej�, �e nie wyrzucisz mojego listu tylko dlatego, �e jest od popl�tanej nastolatki. Naprawd� czuj� si� beznadziejna i potrzebuj� pomocy. M�j problem polega na tym, �e nie lubi� swojej osobowo�ci - pr�buj� by� zbyt przyjacielska po to, �eby pokry� nie�mia�o�� i zachowuj� si� zbyt g�o�no. Zazdroszcz� niekt�rym dziewczynom i chcia�abym by� taka jak one, ale kiedy pr�buj�, nic z tego nie wychodzi. W niekt�re dni czuj� si� lubiana tylko dlatego, �e jaki� ch�opak powie mi �cze��" lub u�miechnie si� do mnie. Nast�pnego dnia czuj� si� nieszcz�liwa, bo kilka dziewcz�t zgromadzi�o si� w jakim� k�cie i my�l�, �e �miej� si� ze mnie, za moimi plecami. Stopnie mam niez�e, ale mog�yby by� lepsze. Mama m�wi, �e jestem niezorganizowana. Krzyczy na mnie, �e po�wi�cam tyle uwagi swoim w�osom zamiast lekcjom. To jest m�j czwarty list do Ciebie. Wszystkie poprzednie wyrzuci�am, ale ten wrzuc� do skrzynki bez wzgl�du na wszystko. Inna". Wi�cej jest nie�mia�ych kobiet ni� m�czyzn, prawda? Nieprawda! To jeszcze jedno fa�szywe uog�lnienie, oparte prawdopodobnie na spostrze�eniu, �e m�czy�ni s� zwykle bardziej stanowczy, agresywni i jednoznaczni w kontaktach spo�ecznych. Z naszych danych wynika, �e nie ma r�nic mi�dzy p�ciami, je�li idzie o ilo�� os�b nie�mia�ych. W rzeczywisto�ci, w�r�d student�w nieco wi�cej m�czyzn ni� kobiet okre�la siebie jako nie�mia�ych. Jednak ta niewielka r�nica mi�dzy p�ciami przedstawia si� inaczej w�r�d nie-student�w i zale�y od przynale�no�ci kulturowej (patrz: tabela podsumowuj�ca w przypisach). Nie�mia�o�� w�druje tajemniczymi szlakami, dotykaj�c nawet tych, kt�rzy nigdy przedtem nie byli nie�miali. �wie�o upieczeni nie�miali stanowi� prawie po�ow� wszystkich nie�mia�ych. Wielu z nich to m�odzi ludzie, kt�rzy nie byli nie�miali jako dzieci, ale ostatnio z jakich� powod�w takimi si� stali. Nie�mia�o�� mo�na jednak zwalczy�, odsun�� na bok lub z niej wyrosn��. Oko�o 40% badanych twierdzi, �e byli nie�miali, ale ju� nie s�, co wydaje si� pocieszaj�cym wska�nikiem. Opieraj�c si� cz�ciowo na do�wiadczeniu tych by�ych nie�mia�ych, mo�emy spr�bowa� co� doradzi� osobom, kt�re s� nie�mia�e obecnie lub chronicznie. Jak nie�mia�o�� wp�ywa na ludzi? Powoli zaczynamy cho� troch� rozumie� nie�mia�o��. Nie mo�emy wprawdzie dok�adnie jej zdefiniowa�, ale wiemy, �e jest zjawiskiem powszechnym. Kolejn� wskaz�wk� do zrozumienia tego z�o�onego stanu mo�e by� zbadanie, jak nie�mia�o�� wp�ywa na r�ne osoby. Nie�mia�o�� obejmuje szerokie kontinuum psychologiczne: od okazjonalnego uczucia skr�powania w obecno�ci innych ludzi do traumatycznych okres�w l�ku, kt�re ca�kowicie niszcz� �ycie jednostki. W przypadku niekt�rych os�b nie�mia�o�� wydaje si� by� �wiadomie wybranym stylem �ycia, dla innych stanowi do�ywotni wyrok bez szans na u�askawienie. Na jednym ko�cu kontinuum znajduj� si� osoby, kt�re czuj� si� lepiej w�r�d ksi��ek, my�li, przedmiot�w lub przyrody ni� w�r�d innych �udzi. Pisarze, naukowcy, wynalazcy, odkrywcy i przyrodnicy wybrali by� mo�e tak�, a nie inn� prac�, bo pozwala im ona na sp�dzanie wi�kszo�ci czasu w �wiecie, gdzie ludzi nie spotyka si� zbyt cz�sto. S� oni w wi�kszo�ci introwertykami, a obcowanie z innymi poci�ga ich w niewielkim stopniu w por�wnaniu z ich potrzeb� prywatno�ci i samotno�ci. Tak jak Greta Garbo, wol� by� sami. Rzeczywi�cie wiele os�b odkrywa dzi� na nowo atrakcyjno�� samotnego �ycia, jakie wi�d� Thoreau nad stawem Walden, Ale nawet w tym w�skim przedziale kontinuum nie�mia�o�ci istniej� r�nice mi�dzy tymi, kt�rzy stosunkowo �atwo nawi�zuj� kontakt z innymi wtedy, kiedy jest to konieczne, a tymi, dla kt�rych interakcja stanowi trudno��, gdy� nie umiej� prowadzi� zwyk�ej codziennej rozmowy o niczym, wyst�powa� przed grup�, ta�czy�, czy bez napi�cia poradzi� sobie z oficjaln� kolacj�. W �rodkowym przedziale nie�mia�o�ci znajduje si� wi�kszo�� nie�mia�ych ci, kt�rzy czuj� si� zak�opotani i onie�mieleni w pewnych sytuacjach, w kontaktach z pewnymi kategoriami ludzi. Ich skr�powanie jest tak silne, �e zak��ca ich �ycie spo�eczne i wp�ywa hamuj�co na ich zachowanie, sprawiaj�c, �e powiedzenie tego, co my�l� lub zrobienie tego, co chcieliby zrobi�, staje si� trudne lub niemo�liwe. Ten rodzaj l�ku mo�e przybra� posta� czerwienienia si� lub widocznego zak�opotania, jak opisuje to m�ody cz�owiek zajmuj�cy kierownicze stanowisko w biznesie: �Przez trzydzie�ci trzy lata mojego �ycia nadmiernie si� rumieni�em, co by�o szczeg�lnie obezw�adniaj�cym symptomem nie�mia�o�ci. Cho� dzi�ki energii i wytrwa�o�ci zdoby�em stopie� magistra w dziedzinie zarz�dzania i posad� wiceprezesa du�ego towarzystwa akcyjnego grupuj�cego wiele bank�w, ilo�� energii marnotrawiona z powodu nie�mia�o�ci niew�tpliwie przeszkadza�a mi w awansie zawodowym". Skr�powanie mo�e si� te� ukrywa� za zachowaniami, kt�re odpychaj� ludzi, jak opisuje to pewien pisarz: �Wtr�cam si�, zak��cam rozmowy, papl� bez przerwy, daj�c si� innym we znaki i robi�c z siebie g�upka, wychodz�c na cz�owieka niewra�liwego na innych, a wszystko to z tych samych powod�w, dla kt�rych inni usi�uj� wtopi� si� w t�o. M�j strach przed byciem w�r�d ludzi nie jest mniejszy, ani moje problemy nie s� mniej powa�ne ni� tych, kt�rzy staraj� si� ze wszystkich sil upodobni� do wzoru na tapecie". Nawet Melvin Belli, prawnik z San Francisco, znany ze swoich pe�nych ekspresji wyst�pie� na sali s�dowej, przyznaje, �e nie tylko �cz�sto by� nie�mia�y" ale �e �nauczy� si� kwiecistego stylu, �eby ukry� nie�mia�o��". Skoro taka sama przyczyna nie�mia�o�ci - strach przed lud�mi - wywo�uje tak r�ne reakcje, zachowanie danej osoby nie zawsze jest rzetelnym wska�nikiem tego, jak bardzo jest ona w rzeczywisto�ci nie�mia�a. Nie�mia�o�� cz�sto przejawia si� w naszym zachowaniu, ale niekoniecznie w bezpo�redni i oczywisty spos�b. Tak naprawd�, nie�mia�ym jest ten, kto my�li, �e nim jest, niezale�nie od tego, jak zachowuje si� wobec innych ludzi. Osoby znajduj�ce si� w �rodkowym przedziale kontinuum nie�mia�o�ci s� zwykle nie�mia�e, poniewa� brakuje im umiej�tno�ci spo�ecznych lub wiary w samych siebie. Niekt�rzy nie posiadaj� umiej�tno�ci spo�ecznych niezb�dnych do tego, by mechanizm stosunk�w spo�ecznych funkcjonowa� w ich przypadku bez zarzutu. Nie umiej� zacz�� rozmowy, poprosi� o podwy�k�, czy przem�wi� na forum klasy. Innym brak pewno�ci siebie potrzebnej do zrobienia tego, co uwa�aj� za s�uszne. Poni�sza relacja m�odej kobiety, kt�r� nie�mia�o�� zmusi�a do rezygnacji ze studi�w prawniczych, pokazuje, co brak pewno�ci siebie mo�e uczyni� nawet z bardzo inteligentn� osob�. �Rozpocz�am studia prawnicze we wrze�niu, zdaj�c egzamin wst�pny z bardzo dobrym wynikiem, ze �redni� z college'u blisk� A. Trzy wydzia�y prawa przyj�y moje podania bez �adnych trudno�ci. Ale zrezygnowa�am jeszcze zanim up�yn�� pierwszy semestr. Wycofa�am si� nie dlatego, �e nie chcia�am po�wi�ca� tak wiele czasu na nauk�, ale dlatego, �e jestem tak nie�mia�a, �e nie mog�am znie�� siedzenia na zaj�ciach i modlenia si� o to, �eby nie zadano mi �adnego pytania. Naprawd� tak by�o, mimo �e przygotowywa�am si� do zaj�� i umia�am odpowiedzie� na pytania". Na skraju kontinuum nie�mia�o�ci znajduj� si� te osoby, kt�rych strach przed lud�mi nie ma granic - nie�miali chronicznie. Do�wiadczaj� oni przemo�nego strachu, gdy prosi si� ich o zrobienie czego� na oczach innych ludzi, a wszechogarniaj�cy l�k czyni ich tak bezradnymi, �e jedyn� mo�liwo�ci� staje si� ucieczka i ukrycie si�. Tak parali�uj�ce konsekwencje skrajnej nie�mia�o�ci nie wyst�puj� wy��cznie u m�odzie�y. Nie znikaj� te� z up�ywem czasu. Tak pisze sze��dziesi�cioczteroletnia kobieta: �Prze�y�am ca�e �ycie b�d�c nie�mia��. Up�yn�y lata zanim zaakceptowa�am siebie na tyle, �e kto� m�g� pomy�le�, �e nadawa�abym si� na jego �on�. Czu�am �e nieprzystosowana, niedostatecznie dobra. Uwa�ano mnie za antyspo�eczn�. Nie umia�am si� odpr�y� w obecno�ci innych �udzi, Nigdy me przyjmowa�am przyjaci� mojego m�a. Obawia�am si�, �e uznaj� mnie za kiepsk�, za �nieszcz�liw� kobiet�". Tak wiec me podejmowa�am ich, wola�am pozosta� nieznana. W ko�cu zosta�am wykluczona poza nawias, nikt mnie nie lubi�, nie wy��czaj�c mojego m�a. Rozwi�d� si� ze mn� i taki by� koniec". W najgorszych przypadkach nie�mia�o�� mo�e przerodzi� si� w powa�n� posta� nerwicy, parali� umys�u, kt�rego efektem mo�e by� depresj� i kt�ry mo�e znacz�co wp�yn�� na decyzje, o samob�jstwie. Pewna kobieta interesu, okre�laj�ca sam� siebie jako atrakcyjn�, m�odo wygl�daj�c� pi��dziesi�ciolatka, tak oto zareagowa�a na radiow� dyskusj� o nie�mia�o�ci^ daj�c wstrz�saj�cy wgl�d w swoj� psychik�: �Jestem 'tak samotna, �e trudno w to uwierzy�. �yj� w kompletnym odosobnieniu, bez �adnego przyjaciela, ani kobiety, ani m�czyzny. Wiele razy zosta�am oszukana i moje do�wiadczenie �yciowe sprawi�o, �e sta�am si� nieszcz�liwa i zgorzknia�a. Sp�dzam wakacje w zupe�nej samotno�ci. Jest to dla mnie okres wielkiego smutku i depresji, i coraz bardziej boj� si� ka�dych nadchodz�cych wakacji, poniewa� wzmagaj� one moj� samotno�� w czasie, kt�ry wi�kszo�� ludzi sp�dza w towarzystwie przyjaci� i krewnych. Cz�sto my�l� o tym, by sko�czy� ze sob�, ale brak mi odwagi". Dla tych ludzi, i dla os�b z ka�dego przedzia�u kontinuum, nie�mia�o�� jest osobistym problemem. Nie drobnym stanem zapalnym, nieistotnym zaburzeniem, lecz prawdziwym problemem. Dobre strony nie�mia�o�ci Cho� wiele z tych liczb i opowie�ci rzeczywi�cie niepokoi, musimy pami�ta�, �e nie�mia�o�� ma te� swoje dobre strony. 10 do 15% os�b nie�mia�ych lubi sw�j stan. Wo�a by� nie�miali, poniewa� odkryli zalety nie�mia�o�ci. �Pe�en rezerwy", �ma�om�wny", �bez pretensji", �skromny" - wszystko to s� okre�lenia nie�mia�o�ci zawieraj�ce pozytywne konotacje. Co wi�cej, gdy nie�mia�o�ci nada si� troch� ogl�dy, taka nie�mia�a osoba jest cz�sto uwa�ana za �wyrafinowan�" i �z klas�". Jako typowe przyk�ady takich os�b z gatunku �Wola�bym by� nieco nie�mia�y" mo�na przytoczy� Davida Nivena, ksi�cia Karola, Katherine Hepburn, czy Jac�ueline Onassis. Pewien brytyjski psycholog, pisz�cy w 1927 roku, proponuje wspania�e spojrzenie na zalety nie�mia�o�ci: �Nie�mia�o�� jest tak powszechna, przynajmniej w tym kraju, �e sk�onni jeste�my akceptowa� j� jako co� wrodzonego, jako cech� typow� dla uroku m�odo�ci, a gdy utrzymuje si� w p�niejszych latach, jako przejaw pewnej subtelno�ci charakteru. Wydaje si� nawet, �e jest to cecha sk�adaj�ca si� na temperament narodowy, i mo�e nie nale�y nad ni� tak do ko�ca ubolewa�". Nie�mia�o�� sprawia, �e robimy wra�enie dyskretnych, powa�nych introspektywnych. Zwi�ksza tak�e nasz obszar prywatno�ci i sprawia, �e mo�emy cieszy� si� przyjemno�ciami, kt�re mo�liwe s� tylko w samotno�ci. Nie�miali nie onie�mielaj�, ani nie rani� innych tak jak mog� to robi� osoby silne i apodyktyczne. Isaac Bashevis Singer wyra�a to w taki spos�b: �Wydaje mi si�, �e ludzie nie powinni przezwyci�a� nie�mia�o�ci. Jest to zamaskowane b�ogos�awie�stwo. Osoba nie�mia�a jest przeciwie�stwem osoby agresywnej. Nie�miali rzadko s� wielkimi grzesznikami. Pozwalaj� spo�ecze�stwu �y� w spokoju". Inn� zalet� nie�mia�o�ci jest to, �e osoba nie�mia�a mo�e do swoich kontakt�w z lud�mi podchodzi� bardziej wybi�rczo. Dzi�ki nie�mia�o�ci mo�emy stan�� z boku, obserwowa�, a potem dzia�a� ostro�nie i z pe�n� �wiadomo�ci�. Nie�miali maj� r�wnie� bezpieczne poczucie, �e nikt nie uzna ich za nieprzyjemnych, zbyt agresywnych lub pretensjonalnych. Osoba nie�mia�a mo�e te� �atwo unikn�� konflikt�w interpersonalnych i, w niekt�rych przypadkach, mo�e by� ceniona jako dobry s�uchacz. Szczeg�lnie interesuj�cym pozytywnym efektem nie�mia�o�ci jest zapewniona dzi�ki niej anonimowo�� i ochrona. Nie�mia�o�� sama w sobie mo�e s�u�y� jako maska, kt�ra sprawia, �e osoba nie�mia�a pozostaje nie zauwa�ona i nie wyr�nia si� z t�umu. W warunkach anonimowo�ci ludzie cz�sto czuj� si� wyzwoleni z okow�w tego, �musz�", czy �powinni" robi�. Zachowuj� si� w spos�b wolny ogranicze� narzuconych przez konwencje spo�eczn�. Jako przyk�ad] mog� tu s�u�y� okazje takie jak Ostatki, czy Halloween, kiedy te anonimowo�� masek i kostium�w przyczynia si� do widocznych zmian) osobowo�ci. Tak�e moja matka intuicyjnie wiedzia�a, �e ukryty za mask�, m�j nie�mia�y brat b�dzie si� czu� swobodniej. Dla innych dzieci nie by�] oczywi�cie w �adnym stopniu anonimowy. Ale jego perspektywa by�a inna ni� ich; a dla zrozumienia nie�mia�o�ci najwa�niejsze jest subiektywne odczucie. Pytaj�c ludzi o nie�mia�o�� pozwolili�my im zdefiniowa� j� i m�wi� j o niej tak, jak sami j� widz�. Wiemy teraz, �e nie�mia�o�� jest) powszechna, cz�sto jest problemem nios�cym ze sob� niepok�j i smutek, ale te�, �e dla niekt�rych jest stanem poszukiwanym. Decyzja o tyraj �eby nazwa� siebie nie�mia�ym jest cz�ciowo zdeterminowana przez to jak cz�sto czujemy si� nie�miali i od jak dawna jeste�my siedliskiem tych j l�k�w. Jakie jednak prze�ycia osobiste ukryte s� za t� etykiet�? Jaka jest j psychologia nie�mia�o�ci? Dowiemy si� tego z nast�pnego rozdzia�u. 2 Osobisty �wiat nie�mia�ych Zdaje si�, �e nie�mia�o�� dotyczy w jaki� spos�b nas wszystkich. To, co ka�demu z nas wydawa�o si� jego w�asnym, ukrytym zahamowaniem, jest w rzeczywisto�ci udzia�em niewiarygodnie wielkiej liczby os�b. Mo�emy pocieszy� si� tym, �e w naszym cierpieniu nie jeste�my osamotnieni. Ale na czym dok�adnie polega to cierpienie? Jak to jest by� nie�mia�ym? Shirley Radl, znana niezale�na dziennikarka, tak opisuje wewn�trzne wrzenie, kt�re prze�ywa: �Poniewa� sama przez prawie ca�e �ycie cierpia�am z powodu nie�mia�o�ci o r�nym nasileniu, bardzo dobrze wiem, jak to si� zacz�o - chudy, nie�adny ma�y dzieciak, jeszcze chudsza i jeszcze mniej �adna nastolatka. I wiem a� za dobrze, �e ani badacze nie�mia�o�ci, ani osoby z kt�rymi przeprowadza�am wywiady nie przesadzaj� m�wi�c o tym, jak straszne i oszala�e jest to uczucie. Wiem jak to jest, gdy niezale�nie od okoliczno�ci czujesz si� zak�opotany ka�dym swoim gestem, masz problemy z prze�ykaniem i m�wieniem, widzisz jak r�ce ci si� trz�s� bez wyra�nego powodu, czujesz, �e jest ci potwornie zimno i jednocze�nie obficie si� pocisz, nie mo�esz si� po�apa� w sprawach, kt�re s� ci dobrze znane, i wyobra�asz sobie przer�ne straszne rzeczy, jakie mog� ci si� przytrafi�, a najb�ahsza z nich to, �e stracisz prac�, poniewa� publicznie si� o�mieszysz. Prze�ywa�am napady zawrot�w g�owy i drgawek w towarzystwie zupe�nie nie zagra�aj�cych m�czyzn, kobiet i dzieci. Wiem, co to znaczy unika� chodzenia do sklepu, bo nie mo�na stan�� twarz� w twarz z kasjerem, co to znaczy denerwowa� si� podczas pogaw�dki z mleczarzem lub nie m�c znie�� uwa�nego spojrzenia dzieci moich przyjaci�, kt�re przygl�daj� si�, jak przygotowuj� dla nich pra�on� kukurydz�. Wiem, co to znaczy mie� uczucie, �e idzie si� przez �ycie nago i potykaj�c si� co chwila, i �e wszystko jest pokazywane w wielu krajach poprzez satelit�". Kiedy nie�miali opowiadaj� o swoich reakcjach, wspominaj� trzech najwa�niejszych obszarach troski. Po pierwsze, o zewn�trznych oznakach, kt�re sygnalizuj� innym ludziom: �Jestem nie�mia�y". Po drugie, o fizjologicznych objawach l�ku, takich jak czerwienienie wreszcie, o przyt�aczaj�cym uczuciu za�enowania i skr�powanie Przygl�daj�c si� dok�adniej tym przejawom nie�mia�o�ci, mo�emy zajrze� w osobisty �wiat osoby nie�mia�ej. Kiedy milczenie nie jest z�otem Osoby nie�mia�e objawiaj� swoj� nie�mia�o�� na kilka sposob�w, 80% twierdzi, �e ich op�r przed m�wieniem stanowi wskaz�wk� dla nich samych i dla innych, �e co� nie jest w porz�dku. Mniej wi�cej po�owa nie�mia�ych twierdzi, �e trudno im nawi�za� kontakt wzrokowy, lub jest to wr�cz niemo�liwe. Typow� reakcj� 40% nie�mia�ych wydaje si� by�: �Skoro nie mog� nic powiedzie�, przynajmniej mog� te powiedzie� cicho". Oceniaj� one sw�j g�os jako zbyt cichy (zmora nauczycieli wymowy, kt�rzy z kolei s� zmor� nie�mia�ych). Inna grupa nie�mia�ych po prostu unika ludzi lub nie podejmuje dzia�ania wtedy kiedy jest to potrzebne. Phyllis Diller, wbrew swej obecnej pozornej b�azenadzie, by�a jednym z tych cichych, unikaj�cych wszystkiego, nie�mia�ych dzieci: �Nauczyciele, kt�rzy mnie znali m�wili moim rodzicom, �e jestem najbardziej nie�mia�ym dzieckiem, jakie kiedykolwiek widzieli. Na zabawach szkolnych by�am tak nie�mia�a, �e zostawa�am w szatni. Strasznie si� ba�am ha�asowa� przy grze w pi�k� - zamiast rycze�, wydawa�am z siebie wrzaski p�g�osem". Nie tylko nie�miali zamykaj� si� w sobie. Badania wskazuj�, �e milczenie jest do�� typow� reakcj� na l�k, jaki odczuwamy w szczeg�lnych sytuacjach. Poniewa� jednak osobom nie�mia�ym z regu�y nie udaje si� wyrazi� tego, co my�l� i czuj�, s� one mniej skuteczne w kszta�towaniu otaczaj�cego je �wiata. Ludzie wchodz� w kontakt z innymi poprzez negocjacje i targowanie si� - o zobowi�zania, us�ugi, czas, bezpiecze�stwo, mi�o��, itd. Jak pisze piosenkarka country Loretta Lynn: ��ycie jest jak sklep, w kt�rym mo�na si� targowa� o cen�". To wa�ne targowanie si� nie jest mo�liwe bez swobodnej wymiany my�li i uczu� z innymi lud�mi. �Pow�ci�gliwo��" to poj�cie, kt�re najlepiej opisuje op�r wobec kontakt�w z innymi, jaki charakteryzuje osoby nie�mia�e. Pow�ci�gliwo�� to niech�� do zabierania g�osu, chyba �e zostanie si� do tego zmuszonym, sk�onno�� do nie odzywania si�, brak swobody w m�wieniu. Syndrom ten od dziesi�ciu lat bada profesor Gerald Phillips ze swoimi wsp�pracownikami. Phillips s�dzi, �e pow�ci�gliwo�� nie oznacz� po prostu unikania publicznych wyst�pie�, ale jest problemem g��bszym i bardziej og�lnym. Nawet gdy nauczy si� ma�om�wnych student�w pewnych technik u�ywanych w wyst�pieniach publicznych, niekt�rzy z nich nadal nie potrafi� porozumiewa� si� z innymi. Co wi�cej, Phillips twierdzi, �e oko�o jedna trzecia student�w stawa�a si� jeszcze bardziej nerwowa po przyswojeniu sobie pewnych technik przemawiania. By� mo�e zabrak�o im oczywistej wym�wki, �eby nie by� bardziej towarzyskimi, a wci�� jeszcze czuli si� nieswojo w osobistym kontakcie z innymi osobami. Nauczyli si� technik komunikacji, ale ci�gle jeszcze musz� popracowa� nad tym, co i w jakim celu komunikowa�. Problem pow�ci�gliwo�ci nie polega jedynie na braku umiej�tno�ci komunikowania si�, lecz (na bardziej podstawowym poziomie) wi��e si� z zaburzonym spostrzeganiem natury relacji mi�dzy lud�mi. Osoba pow�ci�gliwa zachowuje si� tak, jak niezwykle konserwatywny inwestor na ryzykownym i zmiennym rynku. Obawa przed strat� wynikaj�c� z zaanga�owania si� w co� przewa�a nad spodziewanym zyskiem. Po co wi�c w og�le si� trudzi�? Rumieniec i zdenerwowanie Osoby nie�mia�e przyznaj� si� do nast�puj�cych symptom�w fizjologicznych: przyspieszony puls i szybsze bicie serca, widoczne Pocenie si� i zdenerwowanie odbijaj�ce si� na pracy przewodu pokarmowego. Co ciekawe, wszyscy prze�ywamy takie reakcje towarzysz�ce silnym emocjom, niezale�nie od tego, czy jeste�my podnieceni erotycznie, przestraszeni, euforyczni, czy �li. Nasze cia�o nie m�wi nam nic, co pomog�oby w rozr�nieniu tych jako�ciowo zupe�nie odmiennych uczu�. Gdyby�my mieli polega� wy��cznie na wskaz�wkach fizjologicznych, nigdy nie wiedzieliby�my, kiedy powiedzie� �tak", a kiedy �wypchaj si�", czy okaza� przyjazne uczucia, czy te� wywo�a� konflikt. Istnieje jednak jeden objaw, kt�ry nie jest cz�ci� og�lnego podniecenia, objaw, kt�rego osoby nie�mia�e nie s� w stanie ukry� - rumieniec. Oto jak pewien kupiec w �rednim wieku opisuje jego wp�yw na swoje �ycie: ��api� si� na tym, �e robi� si� czerwony w pewnych sytuacjach. To bardzo stresuj�ce, poniewa� przeszkadza mi w anga�owaniu si� w wiele dzia�a� zwi�zanych z moj� prac�. Publiczne przemawianie jest poza zasi�giem moich mo�liwo�ci, dyskusje w ma�ych grupach rzadko mi wychodz�, nawet rozmowa zjedna osob� sprawia mi trudno�ci i cz�sto okazuj� zak�opotanie. Ta sytuacja coraz bardziej si� pogarsza". Wi�kszo�� z nas w pewnych sytuacjach czerwieni si�, odczuwa bicie serca lub �kr�cenie" w brzuchu. Osoby, kt�re nie s� nie�mia�e traktuj� te reakcje jak drobn� niewygod� i koncentruj� si� raczej na pozytywnych stronach tego, co ma si� zdarzy� - warto�ciowa rozmowa z pastorem na spotkaniu w ko�ciele, uzyskanie informacji od francuskiego policjanta, przyswojenie najnowszego kroku tanecznego. Natomiast osoby nie�mia�e koncentruj� si� w�a�nie na tych fizjologicznych symptomach. I czasem nawet nie czekaj� na to, a� rzeczywi�cie nast�pi sytuacja, w kt�rej mogliby odczu� nie�mia�o��. Prze�ywaj� wszystkie symptomy �na zapas" i, przewiduj�c jedynie katastrof�, decyduj� si� nie wzi�� udzia�u w spotkaniu w ko�ciele, wycieczce do Pary�a czy zabawie. Dramaturg Tennessee Williams opisuje, w jaki spos�b to samo-spe�niaj�ce si� proroctwo funkcjonowa�o w jego �yciu: �Pami�tam kiedy zacz�o si� to ci�g�e rumienienie si�. Wydaje mi si�, �e to by�o na lekcji geometrii p�askiej. Tak si� z�o�y�o, �e patrzy�em na s�siedni rz�d �awek i pewna atrakcyjna brunetka spojrza�a mi prosto w oczy � od ���-- poczu�em na twarzy pal�cy rumieniec. Gdy spojrza�em zn�w przed siebie, poczu�em, �e rumieni� si� coraz bardziej i bardziej. M�j Bo�e, pomy�la�em, rumieni� si� bo ona spojrza�a mi w oczy, czy te� ja spojrza�em w jej oczy. A je�eli tak si� b�dzie dzia� zawsze, kiedy b�d� komu� patrzy� w oczy? Jak tylko wyobrazi�em sobie t� koszmarn� wizj�, zamieni�a si� ona w rzeczywisto��. Dos�ownie, pocz�wszy od tego zdarzenia, przez nast�pne cztery czy pi�� lat, bez �adnego okresu przerwy, rumieni�em si� kiedy tylko kto�, kobieta, czy m�czyzna, spojrza� mi w oczy". Za�enowanie Rumieniec cz�sto towarzyszy uczuciu za�enowania, kr�tkotrwa�ej, ostrej utracie poczucia w�asnej warto�ci, jakiej wszyscy od czasu do czasu do�wiadczamy. Jeste�my za�enowani, gdy znienacka nasze prywatne �ycie staje si� o�rodkiem publicznego zainteresowania. Czasem dzieje si� tak, gdy kto� wyjawi innym co� na nasz temat. Uwagi takie, jak: �John w�a�nie zosta� zwolniony z powodu niekompetencji" lub �Alice przez godzin� nak�ada�a makija� - powinni�cie j� zobaczy� bez niego!" prawdopodobnie ka�dego z nas wprowadzi�yby w zak�opotanie. Z dru