Strona 1 Strona 2 i UyJ^ itf Strona 3 Strona 4 Strona 5 WYMOWA WITA Strona 6 Strona 7 KSIDZ WADYSAW KRYNICKI b. profesor Seminarium Duchownego w Wocawku. WYMOWA WITA CZYLI PODRCZNIK DO TEORjI KAZNODZIE]STWA WYDANIE DRUGIE Dar Drukarni i Ksigarni w. Wojciecha w Poznaniu POZNA 1921 ; WARSZAWA NAKADEM KSIGARNI W. WOJCIECHA Strona 8 NIHIL 0B3TAT. Pozna, daia 14 wrzenia 1920. X. Dr. Zwolski. IMPKIMATUR. Pozna, dnia 14 trzenia 1920. Konsystorz Arcybiskupi (L S) X. Meissner. locSd 37&0 / ten CZCIONKAMI DRUKARNI W. WOJCIECHA Strona 9 Do wydania pierwszego. Oddawna uczuwa si dawa brak podrcznika do teorji kaznodziejstwa. Te bowiem, które posiadamy, s albo wyczer- pane, albo przestarzae, zbyt mao praktyczne, lub niezupene. Pomimo tego nie omielilibymy si pracy naszej ogasza drukiem. Czekalimy, czy kto bardziej od nas kompetentny nie przyjdzie z pomoc palcej potrzebie. Dotychczasowe oczekiwania zawiody. Osdzilimy przeto, e ksika, któr w Imi Boe w wiat wypuszczamy, nie bdzie bez poytku dla pragncych obezna si z zasadami wymowy kocielnej. Suszno kae wyzna, e chocia w prac niniejsz woy- limy niemao wasnego trudu, nie rocimy sobie bynajmniej pretensji do oryginalnoci. Raczej gdziemy co odpowiedniego, zdaniem naszem znaleli, to staralimy si wyzyska do za- mierzonego przez nas celu. róda najbardziej uytkowane zaznaczamy przy odpowiednich rozdziaach. Jednego tylko pragniemy, aby praca nasza, uatwiajc poznanie zasad homi- letyki, cho w malej mierze przyczynia si do pomnoenia chway Boej i do zbawienia dusz Krwi Zbawiciela odkupionych. Ks. Wt Kr. Do wydania drugiego. . Wyczerpanie pierwszego wydania i nieodzowna potrzeba dostarczenia suchaczom teologji podrcznika do nauki wymo- wy kocielnejspowodoway ponowne ukazanie si niniejszego dzieka. "W tem nowem wydaniu uwaalimy za potrzebne Strona 10 VI porobi pewne zmiany, mianowicie wykreli rzecz o kateche- tyce, jako przedmiocie osobnym, cile do nauki wymowy nie- nalecym, oraz ze wzgldów praktycznych zmodyfikowa roz- dziay o ojcoznawstwie. W wydania, pier wszem bya mowa o Ojcach Kocioa jedynie z punktu widzenia kaznodziejskiego Tymczasem suchacze teolog] L winni zna literatur patrystyczn w A poniewa dla braku odpowiednich peniejszym zakresie. w jzyku podrczników modzi teologowie doznaj ojczystym pewnych trudnoci w nauce patrologji, przeto zdawao si by rzecz wskazan dzia pomieniony — rozszerzy i odpowiednio przerobi. W nadziei, e ze wzgldu na potrzeb tego rodzaju ksiki, popeniona przez nas niekonsekwencja (jeli j si tak komu podoba nazwa) chtnie bdzie wybaczon, puszczamy w wiat to drugie wydanie, z gorcem pragnieniem, aby ua- twio, komu naley, nabycie niezbdnych wiadomoci w tak wanej dziedzinie, jak jest teorja kaznodziejstwa i znajomo Ojców Kocioa. Ks. WL Kr. Strona 11 Spis rzeczy. Str. Wstp CZ Rozdzia I. I. O kaznodziei O przymiotach kaznodziei S Rozdzia II. O przygotowaniu kaznodziei 12 1. O przygotowaniu dalszem 12 2. O przygotowaniu bliszem: jego potrzeba 13 3. O sposobach rodkach pomocniczych do przygotowania i bliszego 15 Rozdzia Niektóre uwagi dotyczce kaznodziejów 21 CZ Rozdzia II. III. O I. nauczaniu koeielnem wogóle O przedmiocie czyli o treci kazania . . 23 23 Rozdzia II. Co nie moe by przedmiotem kazania 28 Rozdzia III. O rozwiniciu materjau kaznodziejskiego celem pouczenia i przekonania umysu, czyli o jasnoci i gruntownoci w przedstawie- niu prawdy Boej 30 O potrzebie jasnego przedstawienia 30 O sposobach jasnego przedstawienia 31 O potrzebie gruntownego przedstawienia 39 O rodkach sposobach gruntownego przedstawienia i a) O dowodach z Objawienia b) O dowodach z rozumu .... .... 39 40 42 c) O dowodach z historji z dowiadczenia i 44 d) O dowodach z powagi (ludzkiej) . ii; O wyborze dowodów 46 e) f) O O wartoci i o sposobach dowodzenia zbijaniu zarzutów .... is 55 g) h) O roztropnoci w zbijaniu zarzutów 59 Rozdzia IV. O,' rozwiniciu materjau kaznodziejskiego celem poruszenia obudzaniu uczu serca, czyli o tJ L O potrzebie poruszania serca, czyli obudzania uczu 1. (ii 2. O rodzajach poruszanych na kazalnicy uczu 02 3. O warunkach sposobach obudzania uczu i . 05 Rozdzia V. O lozwiniciu materjau kaznodziejskiego celem poruszania 69 woli, 1. 2. czyli o owocnoci kaznodziejskiego nauczania O potrzebie owocnego nauczania O sposobach rodkach do poruszania i .... woli . 69 70 3 O usuwaniu przeszkód do skutecznego poruszenia woli Strona 12 Viii Sir. Rozdzia VI. O uporzdkowaniu materjau kaznodziejskiego Z6 1. O uporzdkowaniu materjau kaznodziejskiego w znaczeniu ol niejszem 2. O uporzdkowaniu poszczególnych czci mowy kazalnej 3. Szkic kazania BourdaIone'go na uroczysto W W. witych Rozdzia VII. O wypowiedzeniu materjau kaznodziejskiego ]. O stylu kaznodziejskim _'. O deklamacji kaznodziejskiej O akcji kaznodziejskiej CZ Rozdzia :;. III. I. O O poszczególnych rodzajach nauczania kocielnego rodzajach nauczania kocielnego ze wzgldu na przedmiot 1. Kazania dogmatyczne 2. Kazania moralne . 3. Kazania liturgiczne 4. Kazania panegiryczne 5. Kazania okolicznociowe Rozdzia wzgldu na form 1. 2. II. Kazania Pareneza O waciwe .... rodzajach nauczania kocielnego ze 3. llomilja 4. Nauka katechizmowa Konferencja CZ 5. O wzorach wymowy kaznodziejskiej IV. Dzia pierwszy. O Pimie witem Rozdzia I. O wymowie Pisma w. Rozdzia II. O czytaniu Pisma w. w celach kaznodziejskich Rozdzia III. O uytkowaniu Pisma w. w celach kaznodziejskich Dzia drugi. O pismach Ojców Kocioa Rozdzia I. O Ojcach Kocioa w ogólnoci Rozdzia II. Ojcowie przednicejscy. — 1. Ojcowie apostolscy 1. Didache czyli nauka dwunastu apostoów 2. List Barnaby 3. w. Klemens rzymski . 4. w. Ignacy antjocheski 5. w. Polikarp 6. w. Papjasz . 7. w. Hermas . Rozdzia III. Ojcowie przednicejscy. — 2. Apologeci drugiegd wiek 1. Arystydes z Aten 2. w. Justyn mczennik . 3. Atenagoras . 4. w. Teofil antjocheski 5. Minucjusz Feliks . (i. w. Ireneusz Rozdzia IV. Ojcowie przednicejscy. — 3. Ojcowie Kocioa trzeciego wieku Strona 13 IX Sr. 1. Klemens aleksandryjski 154 2. Orygenes 156 3. Tertuljan 159 4. w. Cyprjan 162 5. Laktancjusz . 167 6. Sw. Hipolit rzymski 168 Rozdzia V. Inni Ojcowie i pisarze kocielni przednicejcy . 170 1. w. Dionizy aleksandryjski 170 2. w. Grzegorz Cudotwórca 170 3. w. Metodjusz z Olimpu . 171 4. Arnobjusz 172 Rozdzia VI. Ojcowie zotego okresu. — 1. Ojcowie, Kocioa wschodniego 172 1. Euzebjusz cezarejski 174 2. w. Atanazy 175 3. Sw. Cyryl jerozolimski 178 4. w. Bazyli Wielki 180 5. 6. w. w. Grzegorz Grzegorz z z Nazjanzu Nyssy ........ . . . . • . 184 188 7. 8. 9. Sw. Epifanjusz w. w. Jan Chryzostom Cyryl aleksandryjski ........ - . . 191 193 201 10. w. Efrem Syryjczyk 205 Rozdzia VII. Ojcowie zotego okresu. — 2. Ojcowie Kocioa zachodniego 207 1. w. Hilary z Poitiers 208 2. w. Ambroy . 211 3. 4. 5. w. Hieronim Sw. Augustyn w. Leon Wielki ......... . 216 222 232 6. w. Piotr Chryzolog 234 Rozdzia VIII. Inni Ojcowie i pisarze kocielni zotego okresu: a) greccy 235 1. Diodor z Tarsu 235 2. Dydym lepy 236 3. w. Makary Wielki 236 4. Palladjusz 236 5. Autor Konstytucyj Apostolskich 236 6. w. Asterjusz 2.17 7. Teodor z Mopswestji 237 8. Bog. Teodoret 237 9. w. Proklus 10. w. Nilus 238 Rozdzia IX. Inni Ojcowie i pisarze kocielni zotego okresu: b) aciscy 239 1. w. Tacjan 239 2. w. Optatus 239 3. Rufin 240 4. Sulpicjusz Severus 240 ...... Wymowa wita. • i T Strona 14 X Sr. Pawe Orosius 241 Aureljusz Prudencjusz . -'41 w. Paulin 242 8. Caelius Sedulius . 242 9. Bog Kasjan . 243 10. w. Wincenty z Lerin 244 11. w. Eucherjusz 245 12. A\'alerjan z Ceroela _ 13. w. Prosper z Akwitanji 245 14. w. Maksym z Tuiynu 243 Rozdzia X. Schyek epoki patrystycznej. — 1 Ojcowie i uisai-se kocieln Wschodu . . 246 1. Pseudo-Dionizy areopagita 247 2. w. Jan damasceski . 249 Rozdzia XI. Schyek epoki patrystycznej Ojcowie kocielni Zachodu 253 1. w. Grzegorz Wielki 253 2. w. Izydor sewilski 2." Rozdzia XII. Inni Ojcowie i pisarze kocielni na schyku epoki patrystycznej 259 1. Leoncjusz z Bizancjum 259 w. Sofronjusz 259 w. Maksym Wyznawca 260 Salwjan 261 w. Ennodjusz 262 Boecjusz 262 w. Fulgencjusz . 264 8. w. Cezarjusz z Arles 264 9. Kasjodor 265 10. w. Grzegorz z Tours 266 11. Wenancjusz Fortunatus 268 1. w. Beda Wielebny 26!) 2. w. Bernard 269 Rozdzia XIII. U powadze Ojców Kocioa w przedmiotach wiary moralnoci 272 i Rozdzia XIV. O wymowie Ojców Kocioa o czytaniu ich pism i w celach kaznodziejskich 27S Rozdz ia XV. O uytkowaniu pism Ojców Kocioa w celach kaznodziejskich 28J Dzia trzeci. Kaznodziejstwo ojczyste jako wzór wymowy kocielnej -85 Rozdzia I. Stan kaznodziejstwa polskiego w dobie scholastycznej 285 Rozdzia II, Zoty okres ojczystej wymowy kocielnej 292 1. Pogld ogólny •_'. Wybitniejsi mówcy tego okresu . 295 Ks. Stanisaw Kamkowski . . *295 Ks. Marcin Bialobrzeski Ks. Jakdb Wujek Ks. Piotr Skarga .... .... 297 308 Ks. Fabjan Birkowski 324 Strona 15 XI Str. 3. Inni mówcy tego okresu 334 dzia wymowy ftoz 1. 2. III. Pogld ogólny Wybitniejsi mówcy .... Okres panegiryczno-makaroniczny tego okresu . kocielnej 33S 338 342 Ks. Szymon Starowolski . 342 Eychowski Ks. Franciszek 347 Ks Tomasz Modzianowski 351 Ks. Andrzej Chryzostom Zauski 356 3. Inni mówcy tego okresu 361 (Rozdzia 1. 2. IV. Pogld ogólny Wybitniejsi mówcy .... Okres naladownictwa tego okresu . . 364 364 366 Ks Kacper Balsam . 366 Ks. Karol Fabjani 369 Ks. Tomasz Grodzicki 372 Ks. Jan Pawe Woronicz 375 3. Inni mówcy tego okresu 377 iRozdzia V. Okres najnowszy wymowy kaznodziejskiej 381 1. Pogld ogólny 381 2. Wybitniejsi mówcy kocielni tego okresu 382 Ks. Karol Antoniewicz 382 Ks. Hieronim Kajsiewicz 385 Ks. Aleksy Prusinowski 390 Ks. Zygmunt Goljan 392 Ks. Izaak Isakowicz . 395 Ks. Antoni Królicki . 396 .';. Inni kaznodzieje tego okresu 398 Zbiorowe wydania prac kaznodziejskich 407 Modlitwa w. Alfonsa Liguorego (za kaznodziejów) 408 Modlitwy ks. Piotra Skargi 409 Strona 16 Strona 17 WSTP. 1. Istota i zadanie wymowy. Wymowa, to samo co -atwo w mówieniu, w przekonywaniu, jest zdolnoci od- dziaywania na innych zapomoc mowy. Wymownym przeto bdzie ten, kto umie tak mówi, i sowo jego w wy- sokim stopniu zdolne jest wpywa decydujco na postano- wienia suchaczów. W dalszem znaczeniu wymown nazy- wamy i tak proz, która chocia nie zamierza skoni do czego, jednak odznacza si potoczystoci wysowienia i piknoci jzyka. ) 1 Dar sowa zawsze mia wielkie znaczenie. Ile to razy wymowa bya potg, wywierajc swe wpywy na dusze, na ycie rodzinne, na wielkie wypadki dziejowe, na losy spoeczestw ludzkich. Lecz przedewszystkiem wówczas stana na wyynach prawdziwie wzniosego powoania i witego namaszczenia, gdy wiara wprzga j do swego rydwanu i wskazaa jej zakres dziaania taki, którego gra- nic jest nieskoczono sama. Z drugiej strony genjusz i zego usiowa z wymowy zrobi narzdzie swych celów. Tem gortszem winno by staranie wszystkich umysów szlachetnych, powoanych do czynu na polu szacownego daru sowa, aby wywalczy wymowie stanowisko mistrzyni iobronicielki prawdy rzetelnej cnoty. Najwaciwiej przeto i wymow naleaoby okreli jako sztuk skutecznego skaniania innych do jakiego moralnego do- bra na podstawie gruntownego przekonania. 2 ) 2. Podzia wymowy. Od czasów Arystotelesa wikszo staroytnych retorów, t. j. nauczycieli wymowy rozró- ') Schleiniger, Die Bildung des jungen Predigers, Freiburg 1898; Schiich, Handbuch der Pastora Th eologie, Linz 1880. 2 ) Systematyczna nauka wymowy czyli zbiór zasad i regu, majcych na celu wyksztacenie przyrodzonego daru oratorskiego i pokierowanie tyme, Wymewa whIi. , ' Strona 18 niaa trzy rodzaje, mianowicie: genus a) deliberativum jej t b) demonstraiivum iudiciahi c) radn, — i sdow przekony- wajc. Ostatni rodzaj obejmowa panegiryki mowy saty- i ryczne, w dalszem za znaczeniu wszelk ozdobn. mow Gdy chrystjanizm wprowadzi inny, nierównie wyszy rodzaj krasomówstwa, cay obszar wymowy podzielony zosta na dwa wielkie odamy: na wymow wieck i kocieln. Ta ostatnia nosi jeszcze miano wymowy kaznodziejskiej albo witej opiera si w czci na regu- i ach ogólnej retoryki, w czci za na wasnych prawidach, odpowiednich wysokim i witym celom kaznodziejstwa. 3. Istota i zadanie kaznodziejstwa. Chrystus, Boski na- uczyciel prawdy, posany od Ojca swego, ustanowi w Ko- ciele katolickim urzd nauczycielski i przela na wadz i powinno nauczania. Std wynika, e kaznodzieje, upo- wanieni przez prawowit wadz kooieln, zamiast Chry- stusa poselstwo sprawuj (2 Kor. 5, 20), nauczajc ludzi znajomoci Boga i prawd Jego witych nakaniajc ich i do ycia zgodnego z zasadami Ewangelji. Zadaniem przeto kaznodziejstwa jest szerzenie chway Boej, a zarazem pro- wadzenie ludzi do witoci i zbawienia wiecznego. Zada- nie to wielkie i wite, jedno z najwaniejszych i najbar- dziej obfitujcych w bogie owoce. wity sobór trydencki nazywa je >opus praecipuum« (sess. 5, c. 2), a w. Karol Bo- romeusz — graissima functio (Past. Instr. p. I. Introd.). 4. Powinno sprawowania urzdu kaznodziejskiego przez tych, którym ten urzd zosta poruczony, a nadto jest wi- nazywa si retoryk. Zasadniczym warunkiem wymowy fest posiadanie talentu krasomówczego, który wszake ma by urobiony i uzupeniony przez znajomo prawide wymowy i przez ksztacenie si na znakomitych wzorach. Choby jednake kto nie posiada nadzwyczajnych w dziedzinie oratorskiej uzdolnie, moe stan wysoko jako mówca, jeli tylko zdoa poczy w so- bie pilno z zapaem do tego, co prawdziwie szlachetne. Pocztkujcy mówca nie powinien si zraa, jeli nie widzi w sobie wszystkiego, czego si wymaga po mistrzu sowa, nauka bowiem wymowy jak i wszelkiej sztuki ma zawsze na celu doskonao sobie waciw. Std susznie powiada Cicero: Quoniam de oratore nobis disputandum est, de summo oratore dicam necesse est. Vis enim et natura rei, nisi perfecta ant oculos ponitur. ualis et rjuanta sit, intelligi non potest (De orat. I. 3, c. 22), Strona 19 doczna. Inaczej bowiem ani chwaa Boa, ani zbawienie ludzi niebyyby urzeczywistnione. a) Aby da chwa Bogu uwici siebie, czowiek i powinien pozna wiar przyj prawd Bo. Lecz i przez prawda Boa (w zwyczajnych warunkach) moe by poznan i przez wiar przyjt tylko zapomoc zewntrznego, ust- nego nauczania. w. Pawe np. wyranie to zaznacza: >Wszelki, którybykolwiek wzywa imienia Paskiego, zba- wion bdzie. Jako tedy wzywa bd tego, w którego nie uwierzyli? Albo jako uwierz temu, o którym nie sy- szeli? A jako usysz bez przepowiadajcego?... Wiara tedy jest ze suchania, a suchanie przez eowo Chrystu- sowe.c (Rom. 10). b) Prawda Boa poznana i przyjta ma by nadto ustawicznie goszon, aby jej znajomo i moc uwi- cajca malay w duszach, lecz wzmagay si coraz bar- nie dziej. Ludzie bowiem nader s skonni do. zapominania tego, o czem rzadko sysz; tysiczne sprawy doczesne iliczne roztargnienia jeszcze bardziej zacieraj w pamici iumyle, a co za tem idzie w sercu i w woli to, co naj- i mocniej obchodzi winno kadego czowieka. Std te usta- wiczne nauczanie jest cisym obowizkiem duszpasterza. c) Ju samo prawo przyrodzone dyktuje, mistrz e winien ksztaci swych uczniów, wódz ma kierowa e o- nierzami i do mstwa ich zaprawia, e ojciec ma karmi i wychowywa swe dziatki. Lecz duszpasterz-kaznodzieja jestprawdziwie kierownikiem, nauczycielem, wodzem i oj- cem tych, których zbawienie mu poruczono, wic ma ich ustawicznie karmi sowem Boem i zaprawia do cnoty i ycia chrzecijaskiego. d) Wzorem dla jest sam Boski Zbawiciel, który ob- chodzi krain galilejsk i naucza (uk. 13, 22) wszdzie, gdiekolwiek znajdowa suchaczów; nie uwaa równie za trud niepotrzebny goszenia wesoej nowiny nawet po- jedynczym jednostkom (Jan 4), apostoom za (i ich nastp- com) wyranie poleci opowiada Ewangelj po wszystkiej ziemi wszemu stworzeniu (Mat. 28, 19; Mar. 16, 15). Apo- i stoowie spenili rozkaz Mistrza, poszli na wszystek wiat i przepowiadali wszdzie (Mar. 16, 20), majc to sobie za Strona 20 cisy obowizek, jak o tem pisze w. Pawe: >Jeli Ewan- gelj opowiadam, nie mam si z czego chlubi, gdy mi potrzeba przyciska, albowiem biada mnie, jelibym Ewan- gelji nie przepowiada* (I Kor. 9, 16). Tymoteuszowi za f towarzyszowi swemu w pracy kaznodziejskiej, z naciskiem zaleca gorliwe spenianie tej powinnoci: >Przepowiadaj sowo, nalegaj wczas, nie wczas: karz, pro, aj, napominaj z wszelk cierpliwoci i nauk... Sprawuj uczynek ewan- gelisty, usugowanie twoje wypeniaj < (2 Tym. 4). Opie- szali w spenianiu tego urzdu ju w Starym Zakonie nazwani s stró am i lepymi, psami, którzy szcze- ka nie mog (Iz. 56, 10). e) Wreszcie i pozytywny nakaz Kocioa katolickiego wyranie przypomina kaznodziejom ich wit powinno. Wystarczy tu powoa si na ustawy soboru trydenckiego (sess. 23 c. 1 de ref.; sess. 5 c. 2 de ref.), które nauczaj, i wszyscy majcy powierzon sobie piecz nad duszami, z prawa Boego obowizani s owce swoje karmi sowem Boem i to przynajmniej w niedziele i wita uroczyste, uczc je tego, co kady wiedzie powinien; wykazujc grze- chy, których unika i cnoty, w wiczy winny, których si aby unikny wiecznej kary i niebiesk osigny nagrod. 1 ) Zreszt nie tylko duszpasterze maj obowizek goszenia sowa Boego, ley on na wszystkich kapanach, upowa- nionych do tego przez miejscowego biskupa. A jak pierwsi ex mstitia, tak drudzy ex cariae winni wiernym s ama chleb ywota i stosownie do okolicznoci potrzeby poma- i ga tamtym, gdy do wszystkich przy powicaniu na ka- pastwo powiedziano: Sacerdoem oportet praedicare. (Pontif. Rom. in ordin. presb.) 5. Potrzeba znajomoci zasad kaznodziejstwa. Rzecz ja- sna, e tylko umiejtne spenianie urzdu kaznodziejskiego zadouczyni powinnoci, przez Chrystusa i Jego Koció woonej na kapanów. Jeli kaznodzieja nie usiuje na- !) Ob. take encyklik Piusa X o wykadzie nauki chrzecijaskiej z dnia 15 kwietnia 190S r. i enc. Benedykta XV o goszeniu sowa Boego, z d. 15czerwca 1917. Nadto kanony 1344 i nast w nowym Kodeksie Prawa Kanonicznego.