Novalis AFORYZMY Kto umie post�powa� zgodnie z zasadami, musi by� cz�owiekiem godnym szacunku - ale to nie jego zasady czyni� go takim, lecz tylko to, czym one s� dla niego - wyrazami jego rzeczywistego sposobu post�powania - my�lowymi formami je- go istnienia. Nawet bez filozofowania mo�na wype�ni� swoje przeznaczenie, je�li �yje si� zgodnie z tym, co naj- m�drsi i najlepsi czynili i czego nauczali, i je�li do�wiadczenie i zdrowy ludzki rozs�dek uczyni si� swoimi przewodnikami. BIBLIOTECZKA AFORYST�W Novalis AFORYZMY Wybra� i prze�o�y� j�zef Bester Wst�pem opatrzyli Barbara Surowska Sauerland C Copyright for t h� Polish edition by Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983 ISBN 83-06-00811-1 Nazwisko Novalisa wi��e si� zazwyczaj z romantykiem obdarzo- nym wielk� wra�liwo�ci� uczu�, kt�ry po�wi�ci� niejeden pi�kny wiersz medytacjom nad zjawiskiem �mierci po utracie ub�stwianej dziewczyny Sophie, zmar�ej w wio�nie �ycia. Zbyt cz�sto zapomina si�, �e Novalis mia� praktyczny stosunek do �ycia i, co wa�niejsze, �e by�a to niezwyk�a umys�owo�� filozoficzna. \X wieku dwudzie- stu trzech lat zaj�� si� studiowaniem I-ichtego, pod kt�rego wra�eniem pozosta�. W rok p�niej mia� mo�no�� pozna� niemie- ckiego filozofa osobi�cie w Jenie. Widzia� w nim i podziwia� odwa�nego g�osiciela prawdy, obro�c� praw cz�owieka i konse- kwentnego my�liciela. Przez rok zg��bia� intensywnie Podstawy ca�ej teorii wiedzy, sporz�dzaj�c notatki i komentarze, zapiski te obejmuj� oko�o 500 stron. Zawieraj� wiele trafnych i bystrych spostrze�e�. Pod wp�ywem filozofii Fichtego Novalis pozosta� a� do chwili �mierci w dwudziestym �smym roku �ycia, cho� nadawa� pewnym jej motywom i kategoriom interpretacje odmienne, g��wnie poetyckie. Dopiero po Fichtem zainteresowa� si� Novalis Kantem. Czyta� jego pisma przez pryzmat filozofa z Jeny. R�wnolegle do tych lektur czyta� Novalis ponownie francuskie pisma Memster- huisa, w kt�rych znajdowa� teraz nowe tre�ci. Po �wie�ym prze�yciu �mierci swej ukochanej, Sophie von Ktthn, inaczej | rozumia� nauk� Hemsterhuisa o jedno�ci ca�ego uniwcrsum, dopuszczaj�c pojmowanie tej jedno�ci nie w�adz� rozumu, lecz za spraw� szczeg�lnego organu moralnego cz�owieka, zwanego mi�o�ci�. On to ujawnia zwi�zki miedzy egzystencj� zmys�ow�, ograniczon� czasem, i transcendentaln�. Bliski by� Novalisowi r�wnie� pogl�d Hemsterhuisa na poezj�, g�osz�cy, �e mo�e ona wyra�a� to, co poznawalne, dzi�ki owemu organowi moralnemu, i �e jest �je�ykiem bog�w". W roku 1797 1-riedrich Schlegel i jego brat August Wilhelm powzi�li zamiar wydawania w�asnego czasopisma. Auto- rom pozostawiali mo�liwo�� sygnowania przyczynk�w inicja�ami, bez obowi�zku podawania nazwisk. Nie sz�o im o to, by informowa�, kto co napisa�, lecz o podkre�lenie faktu, �e wykszta�ca si� nowa, wsp�lna filozofia nazywana �symfilozofi�". Do wsp�pracy zaproszeni zostali jedynie Schleiermacher i von Hardenberg, kt�ry zdecydowa� si� wyst�pi� pod pseudonimem Novalis, nie przypuszczaj�c zapewne, �e pod tym nazwiskiem wejdzie do historii literatury i �e stanie si� ono zarazem symbolem okre�lonej postawy romantycznej. Pierwsze dwa numery czasopisma �Athcnaum" ukazuj� si� w roku 1798. Novalis uzgodni� z Friedrichem Schlcglcm, �e nade�le zbi�r zapisk�w opatrzonych nazw� V ernrischte RemerkuH- gtn - p�niej obmy�li� poetycki tytu� Rliithemtaab. Pragn��, by jego uwagi mia�y sens �literackich ziaren" i by niekt�re przynajmniej wyda�y kwiat. Wraz z Frieclrichem Schleglem Novalis rozwija� nowy rodzaj utworu literackiego, zwany romantycznym fragmentem. Schlegel znajdowa� dla fragmentu por�wnanie z je�em: powinno to by� drobne, zwarte w sobie dzie�o, wystawiaj�ce kolce krytyki na wszystkie strony. Novalis natomiast k�ad� wi�kszy nacisk na form� dialogow� fragmentu. W li�cie z 2fi XII 1797 r. pisa�, �e fragment jest �ustawicznym dyskursem z samym sob�", maj�cym na celu intelektualne pobudzanie czytelnika i zmuszanie go do zastanawia- nia si� i refleksji nad problemami dialogu. O stopniu trudno�ci Novalisowych fragment�w �wiadczy nie tylko negatywna reakcja wielu jego wsp�czesnych, ale tak�e nasze w�asne k�opoty ze zrozumieniem ich sensu. MimtSto Novalis s�aw� pisarsk� zawdzi�- cza w�a�nie Fragmentom. Fragmenty nie mia�y �wiadczy� o ogromnej erudycji autora, lecz o jego �esprit", jego pomys�owo�ci, sile intelektu. By�y one skierowane przeciwko nudziarstwu uczonych o�wieceniowych, przeciw p�ytko�ci i bezw�adowi umys�owemu, a zarazem dawa�y wyraz nastawieniu antysystemowemu. My�lenie nie znosi - jak twierdz� niemieccy romantycy - �adnego gorsetu, �adnej hierarchii, \ovalis fragmenty Schlegla nazwa� �echte revolutionire Affichen", maj�c na my�li r�wnie� fragmenty w�asnego autorstwa. Na tre�� zbioru BlHthenstaub sk�adaj� si� refleksje dotycz�ce stosunku tego, co wewn�trzne, do tego, co zewn�trzne, refleksje dotycz�ce do�wiadczenia, rozumu, fantazji, roli poety-proroka i kap�ana, geniuszu, prawdy, �mierci i wielu innych obchodz�cych cz�owieka problem�w. Znajdujemy tam nader cz�sto cytowane zdanie: �Nach innen geht der geheimnisvolle Weg", manifestuj�ce �uwewn�trznienie" my�lenia romantycznego, przy czym pami�ta� trzeba, �e dla Novalisa droga do wewn�trz to tylko pocz�tek poznania i dzia�a�, dalej droga prowadzi� musi znowu na zewn�trz. Novalis jest dialektykiem, jak przekonujemy si� raz po raz. Dialektycznie ujmuje on r�wnie� proces poznania. Nie ni� - powiada - poznania bez elementu ca�kowitej obco�ci, ale te� nie mo�na niczego zrozumie� bez zanurzenia w to inne w�asnego ja, w�asnych uprzednich do�wiadcze�. W zbiorze Rlilthenstauh Nova!is wypowiada si� r�wnie� na temat pos�annictwa poety, dla kt�rego znajduje por�wnanie z prorokiem. �Der echte Dichter ist irnmer Priester, so wie der echte Priester immer Dichter geblieben ist." Poezja jest dla niego t� si��, kt�ra potrafi z��czy� wszystko, przede wszystkim �wiat widzialny i transcendentalny, dzi�ki niej wkraczamy w og�le w obszar tego odmiennego �wiata. W rok po publikacji Bliithctutaub Novalis og�asza drukiem teksty rozwa�a� politycznych pod tytu�em Wiara i mi�o�� czyli Kr�l i Kr�lowa. Powsta�y one z okazji obj�cia tronu przez kr�la pruskiego Fryderyka Wilhelma II i jego ma��onk� Luiz�. N'ovalis rozwija tu jako pierwszy my�liciel niemiecki typowo romantyczn� koncepcje pa�stwa. Zwraca si� z jednej strony przeciwko rewolucji francu- skiej, kt�ra nie rokowa�a, jak mniema�, �adnych dalszych nadziei, z drugiej za� strony przeciw pa�stwu pruskiemu. Od �mierci Fryderyka Wilhelma, a �ci�lej od momentu obj�cia rz�d�w przez Fryderyka Wielkiego, pa�stwo zamieni�o si� w machin� i-nie by�o ju� w nim prawdziwego �ycia, czytamy w jednym z fragment�w, a jedynie �ycie jak w jakiej� fabryce. \X nowym, idealnym pa�stwie powinna panowa� mi�o�� i poezja, a nie czysty interes i przemoc. Nowe pa�stwo winno stanowi� po��czenie monarchii i republiki. Wszyscy obywatele winni by� w nim r�wni. Na jego czele musi stan�� kr�l, wok� kt�rego skupia� si� b�dzie ca�okszta�t �ycia pa�stwowego. Kr�l dla pa�stwa jest tym, czym s�o�ce dla systemu planetarnego. Musi to by� oczywi�cie posta� idealna, nie wolno mu si� kierowa� interesem osobistym, w�asnymi upodoba- niami. Pomoc doradc�w, tj. uczonych i artyst�w, powinna za- pewni� mu wszechstronno�� i orientacje we wszystkim, by stal si� cz�owiekiem najwy�szego autorytetu, monarch� pra- wdziwym. W idealnych barwach przedstawia Novalis r�wnie� ma�- �onk� kr�lewsk�. Urocza, skromna kr�lowa to przyk�ad - twier- dzi - dla ka�dej kobiety w pa�stwie pruskim. Poeta tak wyide- alizowa� posta� monarchini, �e potrafi� pisa�: �Wer den ewigen Frieden jetzt sehen und lieb gewinnen will, der reise nach Berlin und sehe die K�nigin". (�Kto pragn��by teraz ujrze� i ukocha� wieczny pok�j, niech pod��a do Berlina zobaczy� kr�low�.") Po lekturze pism Fichtego, pod silnym wra�eniem wyk�a- d�w przyrodoznawczych Abrahama Gottioba Wernera z Akade- mii G�rniczej we Fryburgu Novalis dochodzi do wniosku, �e nale�y stworzy� �nowy system my�li naukowej", ogarniaj�cy wszystkie dziedziny wiedzy. System ten okre�la mianem �Knzv- klopadik", �wiadomie nawi�zuj�c do Encyklopedii Francuskiej, kt�rej krytycyzm zapewne podziwia�, ale ta nowa encyklopedia nie mia�a by� suma poszczeg�lnych dziedzin wiedzy, lecz systemem uniwersalnym, w kt�rym wszystko by�oby po��czone ze sob� i gdzie do�wiadczenia i idee z r�nych obszar�w poznania pocho dz�ce wzajemnie si� wyja�niaj�. Nie b�dzie przepa�ci miedzy nauk� i sztuk�, miedzy nauk� i etyk�, powstanie ca�o�ciowy pogl�d na �wiat, organiczna wizja �ycia. Novalis zaczyna jesieni� 1798 roku penetrowa� energicz- nie rozmaite dziedziny wiedzy, chemi�, fizyk�, astronomi�, mate- matyk�, fizjologi�, medycyn�, psychologi�, histori�, historiografi�, teozofi�, kosmologi�, geografi�, geologi�, pedagogik�, muzyk� i inne. '/. lektur sporz�dza notatki, kt�re si� rozrosn� do kilkuset stronic. Pracowa� w ten spos�b dniami i nocami, cz�sto kosztem snu. Operacja encyklopedyczna stawa�a si� tym trudniejsza, im wi�cej czyta� i poznawa�. Cz�sto zastanawia� si�, czy w og�le jest mo�liwy taki system, kt�ry by ogarnia� wszystko, ale gdzie �aden element nie zdominowa�by innych, laki system powinien by upodabnia� si� do organizmu, kt�rego wszystkie cz�onki wsp�- graj� ze sob� i wsp�dzia�aj� w harmonii i zgodno�ci. Novalisowi nie uda�o si� dalej rozwin�� planu encyklope- dii. Ostatnie trzy lata �ycia po�wieci� g��wnie pracy nad dzie�em poetyckim, pisz�c Geistliche Ueder. \{ymnen an die Nacbl i partie powie�ci pt. llemricbron OfterdinpA, kt�rej cz�� pierwsz� uko�czy� w roku �mierci (1801). Utw�r ten by�, wedle ustale� najnowszych, inn� form� dokonania encyklopedii, jako �e powie�� w koncepcji romantyk�w by�a najlepszym z rodzaj�w literatury, daj�cym mo�liwo�� ��czenia r�norodno�ci. Niniejszy wyb�r jest prezentacj� ciekawszych uwag i spostrze�e� z lx>gatego zbioru fragment�w Novalisa. Przewa�aj�ca cz�� nagromadzonych my�li, kt�re tu otrzyma�y miano aforyz- m�w, zosta�a wyrwana z wi�kszej lub mniejszej ca�o�ci; sam Novalis napisa� tylko par� aforyzm�w w- �cis�ym znaczeniu tego s�owa. Chcia� on, podobnie jak l riedrich Schlepcl, stworzy� przede wszystkim - jak powiedzieli�my - owo novum: fragment literacki. Nie powinno to jednak zra�a� czytelnika szukaj�cego w niniejszym tomiku aforyzm�w typu wsp�czesnego. S�dzimy, �e utrwali mu si�, my�l niejedna z tutaj pomieszczonych. Barbara $nr<is>ska � , Kara� Sauerland 1 �wiadomo�� jest dziedzin� wiedzy. l 2 �wiadomo�� to byt poza bytem w bycie. 3 My�lenie i czucie odmienia role subiektyw- nego i obiektywnego. ...... . , f (_4_ Tutaj zatrzymuje si� filozofia i musi si� zatrzy- ma�, gdy� na tym w�a�nie polega �ycie, �e nie da si� ono poj��. 5 �ycie jest tworem z�o�onym z syntezy, tezy '. antytezy, a przecie� �adnym z tych trzech. 6 [...] jest wolne tylko, na ile jest potrzebne, i odwrotnie, jest potrzebne tylko, na ile jest w�l- ne [...]. 7 Ka�da rzecz mo�e by� rozpatrywana w sto- sunku do siebie samej i do siebie nie samej. � 11 � 8 Filozofia nie powinna odpowiada� na wi�cej, ni� jest pytana. 9 Filozofia nie daje si� konstruowa�. Granice odczuwania s� granicami filozofii. 10 Uczucie i refleksja wsp�lnie tworz� zapatry- wanie. 11 Uczucie jest idealne, refleksja za�' realna, je�li s� rozpatrywane wzgl�dem siebie. Rozpatrywane od- dzielnie uczucie jest realne, a refleksja idealna. 12 Absolutne pradzia�anie nie ma ani tezy, ani antytezy, ani syntezy. Jest ono tylko zbli�one do formy refleksji. � ;.-. � i. '� 13 By� zwi�zanym przez rozdzielenie � czas. By� rozdzielonym przez zwi�zanie - przestrzeli. 14 Czujemy si� cz�ci� i w�as'nie dlatego jeste�my ca�o�ci�. 15 Teza i antyteza przeciwstawione sobie s� , syntez�. 17 Dlaczego my jeste�my my - to samo sobie odpowiadaj�ce pytanie, i jako pytanie � zaprzeczaj�ce sobie pytanie. 18 Kant uzasadni� mo�liwo��, Reinhold rzeczy- wisto��, F^ichte konieczno�� filozofii. 19 Na ile [...] rzeczywi�cie istniejemy, jeste�my natur�. Wszystko rzeczywiste w nas nale�y do natury. 20 Pozorem jest, gdy cz�� wyst�puje za ca�o��. 21 D��enie jest niesko�czone tylko dlatego, �e czas jest niesko�czony [...]. 22 Jest, gdy� dzia�a. Dzia�anie zatem uzasadnia byt. 23 Teoria bez praktyki, praktyka bez teorii s� niedoskona�e-[...J. 24 Ka�dy kogut jest panern na swojej kupie gnoju. 25 B�g nie jest ani wolny, ani moralny. 16 Moralno�� dzieli si� na religi� i etyk�. 12 13 1|H 26 Nasze ci�g�e m�wienie-to gadulstwo naszego stulecia - stanowi jego g��wn� wad� i jego znami�. 27 Filozofia musi naprawia� b��dy naszego wychowania, inaczej nie by�aby nam potrzebna. 28 Ludzie staj� si� coraz bardziej zr�nicowa- ni-gatunek ludzki coraz mniej zr�nicowany. 29 Ludzko�� zieleni si� i kwitnie, wi�dnie i zamiera w tym samym czasie. 30 Wszelka materia jest natur�. Wszelka for- ma - osobowo�ci�. 31 B�g jest dziedzin� wszelkiej analizy i syn- tezy. � Poj�cie teoretyczne i praktycznie nieodzow- ne [...]. 32 Przestrze� i czas to jedno��, tylko odwr�co- na-jak natura i cz�owiek. 33 Form� istoty transcendentnej jest prze- strze� � immanentnej czas. St�d ich nieroz��czne powi�zanie. i 34 Synteza i analiza to jedno��, tylko odwr�co- na. � Praktyka i teoria tak samo, tylko odwr�cona. l l 35 Natura staje si� transcendentna, kiedy si� zni�a �cz�owiek, kiedy si� wznosi. 36 Teza i antyteza s� ko�cowymi punktami linii. Linia jest syntez�. 37 B�g jest tez� i syntez� jednocze�nie. Natura jest antytez�. 38 Cz�owiek jest jako przedmiot czym� szczeg�l- nym, jako podmiot czym� og�lnym. Natura jest jako podmiot czym� szczeg�lnym, jako przedmiot czym� og�lnym. 39 Czucie, rozum, rozs�dek s� w jaki� spos�b pasywne � co od razu wynika z ich nazw � natomiast si�a wyobra�ni jest jedynie si��-dzia�aj�c�, urucha- miaj�c�. 40 Przestrze� jest okre�lon� niesko�czono�- ci��czas nieokre�lon� sko�czono�ci�. Czas mo- �e by� mierzony tylko przestrzeni�, przestrze� tyl- ko czasem. Przestrze� odnosi si� do pogl�d�w - czas do wyobra�e�. � .,, .; ., 41 Idea jest poj�ciem poj��. Obraz jest pogl�dem pogl�d�w. 14 � 15 � 42 Poj�cie i odczucie koresponduj�. Odczucie ma si� tak do pogl�d�w, jak poj�cie do wyobra�enia. 43 Forma bez tre�ci jest najczystsz� form�, tre�� ' bez formy - najczystsz� tre�ci�. Spoczynek stanowi wi�c cech� czystej tre�ci - ruch cech� czystej formy. 44 Jak mo�e my�l rozdzieli� to, co B�g z��czy�? 45 Filozofi� swoj� mo�na z tak� pewno�ci� uwa- �a� za prawdziw� - z jak� pewno�ci� uwa�a si� co� za pi�kne. 46 Teza jest tre�ci� - antyteza form� tre�ci - syn- ' teza tre�ci� formy. > 47 Si�a wyobra�ni wywo�uje dwa twory �ten prawdziwy i ten pozorny. Jeden wyklucza dru- gi�przeczy mu. 48 Prawda jest form� pozoru-poz�r form� prawdy. j 49 Poz�r jest duchem. Prawda materi�. v 50 Poz�r i prawda razem tworz� dopiero w�a�- ciw� rzeczywisto��. 51 Prawo musi by� produktem wolno�ci. 52 Zdolno�� my�lenia w kategoriach og�lnych jest zdolno�ci� filozoficzn�. Zdolno�� my�lenia w kategoriach szczeg�owych - poetyck�. 53 W poj�ciu dzia�ania zawiera si� ju� poj�cie wolno�ci. 54 Dzia�anie jest do pomy�lenia tylko mi�dzy podmiotem i przedmiotem. 55 Odczuwanie - to dzia�anie pasywne. Ogl�da- nie-dzia�anie aktywne. 56 B�g jest niesko�czonym dzia�aniem. Natura niesko�czonym przedmiotem. Ja-niesko�czonym stanem. 5? Co ma zosta� roz��czone � musi by� zwi�za- nym - co ma zosta� zwi�zane - roz��czonym. 58 Z dw�ch przeciwstawie�stw - powstaje to, co prawdziwie realne. 5") Na tyle tylko mo�na zosta� ukaranym, na ile jest si� pouczonym, i vice versa. � 17 l 60 Byt okre�la si� z dzia�ania, i vice versa. 61 Odczuwanie ma si� tak do my�lenia, jak byt do wyobra�ania. 62 Jak d�ugo istniej� odwa�ni i tch�rzliwi � b�dzie tez istnie� szlachectwo. < �! 'l. 63 Cz�owiek zawsze przeciwstawia si� prawu �i to jest naturalne. 64 �wicz si� w powolno�ci. l 65 Nauka podobna jest do drzewa rodowego. 66 Nie garf niczego, co ludzkie. Wszystko jest dobre, tylko nie wsz�dzie, tylko nie zawsze, tylko nie , dla wszystkich. Podobnie z krytyk�. : 67 �wiat jest ojcem w�a�ciwo�ci ~ matk� istot- j no�ci jest ziemia. : > 68 Dzia�anie jest pierwotn� w�a�ciwo�ci� istoty, byt pierwotn� istot� w�a�ciwo�ci. 69 Poniewa� to jest tak, dlatego jest to tak. 70 Duch ma zmys�y. Materia ma dusze. � 18 � 71 Wszelka m�dro�� polega na zastosowaniu znanego do czego� nieznanego �na wprowadzeniu czego� w�a�ciwego na w�a�ciwe miejsce. 72 �mier� gotuje koniec jedynie egoizmowi. 73 To, co rzeczywi�cie kochasz, to ci pozo- stanie. . j ' < * �� ' 74 Wiedza to tylko jedna polowa. Wiara to druga. 75 Oby�my tylko poznali materi� ducha i ducha materii. V 76 Rozs�dek i fantazja to religia. Rozs�dek i rozum to wiedza. <� 77 Czy m�wienie jest do my�lenia niezb�dne... 78 Kto umie post�powa� zgodnie z zasadami, musi by� cz�owiekiem godnym szacunku - ale to nie jego zasady czyni� go takim, lecz tylko to, czym one s� dla niego �wyrazami jego rzeczywistego sposobu post�powania � my�lowymi formami jego istnienia. 79 Nawet bez filozofowania mo�na wype�ni� swoje przeznaczenie, je�eli �yje si� zgodnie z tym, co � 19 � najm�drzejsi i najlepsi czynili i czego nauczali, i je�eli do�Viadczenie i zdrowy ludzki rozs�dek uczyni si� swoimi przewodnikami. 80 M�czyzna musi swoje odczucia przekszta�ci� w wyobra�enia, kobieta swoje wyobra�enia w odczu- cia. Jego nie zawodzi wyobra�enie, jej odczucie. 81 Niewiedza jest �r�d�em wszelkiego b��du. i 82 Nie nale�y szuka� w �wiecie sprawiedliwo�ci dla siebie. 83 Im wi�kszy zakres poj�cia, tym mniejsza je- go tre��. 84 B�d� w zgodzie ze sob� samym � to podsta- wowy warunek celu najwy�szego - by� albo wolnym by�. .. - , 85 Ka�de filozofowanie musi zakoriczy� si� na absolutnej podstawie. --,.-.., 86 Wszelkie szukanie jedynej zasady by�oby jak pr�ba znalezienia kwadratury ko�a. 87 Co przez rewolucj� zosta�o ustanowione, to przez rewolucj� musi by� zniesione. 20 l 88 U m�czyzny decyduje rozs�dek, u kobiety uczucie [...]. Moralno�� kobiety zasadza si� na uczu- ciu�tak jak moralno�� m�czyzny na rozs�dku. 89 f M�czy�nie wolno po��da� tego, co zmys�owe, w rozs�dnej formie, kobiecie tego, co rozs�dne, w zmys�owej formie. 90 Uboczne cechy charakteru m�czyzny to zasadnicze cechy charakteru kobiety. 91 ni. Najwy�sze dobro zawiera si� w sile wyobra�- I 92 M�czy�ni s� w stanie znakomicie bawi� kobiety, a kobiety m�czyzn w najbardziej naturalny spos�b. 93 Pozytywnej dzia�alno�ci staje na przeszkodzie negatywna nami�tno��, a nie pozytywna. 94 Jest tak, bo tak by� musi. Musi by� tak, (30 tak jest, 95 Przeciwstawiaj�c wyst�pek cnocie czyni mu si� zbyt wielki honor. ,-..�� 96 Natura nie robi skok�w. � 21 � 99 97 Nie jest mo�liwy jakikolwiek uniwersalny sys- tem gospodarki pa�stwa f...]. , i, 98 Jedynie poprawa obyczaj�w i charakter�w to prawdziwa poprawa � wszystko inne bez wyj�tku to tylko moda, tylko odmiana, tylko nic nie znacz�ca poprawa. Czy� ludzie niczego nie zawdzi�czaj� szlachec- twu? Czy dostatecznie dojrzeli, aby oby� si� bez szlachectwa. 100 �adne s�owo nie powinno by� zbedne. 101 Diabe� i B�g s� to skrajno�ci, z kt�rych powstaje cz�owiek. Diabe� jest niszcz�c�, B�g two- rz�c� si��. 102 W�a�ciwy system filozoficzny musi sta� si� wolno�ci� i niesko�czono�ci� lub, aby to dobitnie wyrazi�, bezsystemowo�ci� sprowadzon� do syste- mu. Tylko taki system mo�e unikn�� b��d�w systemu i mo�e nie by� pos�dzany ani o niesprawiedliwo��, ani o anarchi�. 103 Wszelkie tworzywo ogranicza no��wszelkie dzia�anie rozszerza j�. � 22 wol- 104 Jedynie najbardziej doskona�y cz�owiek jest w stanie u�o�y� najbardziej doskona�� filozofi�. 105 Ludzko�� nie by�aby ludzko�ci� �gdyby nie mia�a nadej�� tysi�cletnia rzesza. 106 �wiczenie czyni mistrza. 107 Co jest analityczne w �wiecie umys�u �jest syntetyczne w �wiecie zmys��w, i vice versa. � 108 Nasz �wiat wewn�trzny musi z zewn�trznym ca�kowicie, a� do najdrobniejszych szczeg��w, kore- spondowa� � gdy� jako ca�o�� s� one sobie przeciw- stawne. 109 Istnieje fantastyczny rozum � rozumna fan- tazja. 110 Najcudowniejszym, odwiecznym fenomenem jest w�asne jestestwo. Najwi�ksz� tajemnic� stanowi dla siebie cz�owiek sam. 111 Ka�de wzruszenie przypisuje cz�owiek jakie- mu� innemu wzruszeniu, skoro tylko zaczyna my�- lle�. ,� � .- � - .'-���� . . .',. -r ^.A';^-1,* 112 Nauki s� rozdzielone tylko z braku geniuszu i. bystro�ci � stosunki ��cz�ce je s� tak dla rozumu, jak dla t�poty zbyt z�o�one i zbyt od siebie odleg�e. 113 Doskona�o�� naszych nauk mo�na okre�la� na podstawie zawartej w nich matematyki. 114 �wiat-jakim go obecnie widzimy, jest sum� naszych obecnych, z naszej strony pasywnych, sto- sunk�w z Bogiem. 115 Strona moralna wszechs'wiata jest jeszcze bar- dziej nieznana i niezmierzona ni� przestrze� nie- bios. - . �� 116 Prawdziwie poetycka rozkosz wzmacnia-za- miast, jak rozkosz pospolita, os�abia�. 117 Entuzjazm to �wiat�o i ciep�o� istnieje jednak tak�e �wiat�o bez �aru. 118 Umieranie jest czysto filozoficznym aktem. 119 Prawdziwie filozoficznym aktem jest samo- b�jstwo. ... j 120 �yje si� wtedy tylko, kiedy �yje si� [TO my�li ludzi, w�r�d kt�rych si� �yje. 24 l 121 Szukamy wsz�dzie dorzeczno�ci, a znajdujemy zawsze tylko rzeczy. 122 S�owo komendy porusza armie; s�owo �wol- no��" narody. 123 Duch przeprowadza wieczny dow�d swego istnienia. 124 Ca�kowicie nie pojmiemy siebie nigdy, lecz b�dziemy i mo�emy siebie znacznie wi�cej ni� poj- mowa�. 125 Czy teoria istnieje dla praktyki, czy te� praktyka dla teorii? 126 To, co najwznio�lejsze, jest najbardziej zrozu- mia�e, to, co najbli�sze, najbardziej niezb�dne. 127 Nie ma cudu bez zjawiska naturalnego, i odwrotnie. , , ,;�-,. ..�:!/(' i 128 �ycie to zacz�tek �mierci. �ycie istnieje z racji �mierci. �mier� to zako�czenie i pocz�tek zarazem, rozstanie i �ci�lejsze samozwi�zanie zarazem. 129 Jeste�my bliscy przebudzenia, kiedy �nimy, �e �nimy. >�� . .> . . ,-� x�. �:�. � 25 � 130 Wiele rzeczy jest zbyt delikatnych, aby o nich my�le�, jeszcze wi�cej, aby o nich m�wi�. 131 Bez doskona�ego pojmowania samego siebie nigdy nie b�dzie mo�na nauczy� si� prawdziwego rozumienia innych. 132 Uczestniczymy w misji: doskonalenie ziemi jest naszym powo�aniem. 133 Duch objawia si� zawsze w nieznanej, zwiew- nej postaci. 134 Pogodnym duszom brak dowcipu. [...] Naj- ostrzejszym dowcipem dysponuje nami�tno��. 135 Ka�dy cz�owiek jest ma�� spo�eczno�ci�. 136 Ka�dy umi�owany przedmiot jest �rodkiem raju. 137 Tylko indywiduum interesuje, st�d wszystko, co klasyczne, nie jest indywidualne. 138 Cz�owiecze�stwo jest rol� humorystyczn�. 139 Wszystkie przypadki naszego �ycia s� tworzy- wem, z kt�rego mo�emy zrobi� to, co chcemy. Kto ma wiele ducha, uczyni wiele ze swego �ycia. � 26 � 140 Jak�e cz�sto odczuwa si� ub�stwo s��w � �eby m�c wyrazi� wiele my�li za jednym razem. 141 Nic nie jest dla prawdziwej religijno�ci bardziej niezb�dne ni� po�rednie ogniwo, kt�re wi��e nas z B�stwem. [...J W wyborze tego po�redniego ogniwa cz�owiek musi by� ca�kowicie swobodny, 142 Pisma s� my�lami pa�stwa, archiwa jego pami�ci�. 143 Ka�dy przedmiot mo�e by� dla pobo�nego [...] �wi�tyni�. 144 Prawo jest skuteczne ze wzgl�du na sw� tres'�. Nieskuteczne prawo nie jest prawem. 145 Nauka prawa odpowiada fizjologii, moralno�� psychologii. , t xl � �'.. . � 146 Ucieczka ducha wsp�lnoty jest �mierci�. 147 To, co sztuczne, jest rozumiane zwykle lepiej ni� to, co naturalne. Trzeba wi�cej ducha do spraw prostych ni� do skomplikowanych, ale mniej talen- tu. '-.�!� 148 Budowanie �wiat�w nie zaspokoi umys�u dr�- � 27 � ��cego g��biej, ale kochaj�ce serce nasyci wiec/nie poszukuj�cego ducha. 149 Gdzie s� dzieci, tam jest wiek zloty. 150 Dokonuj�c samoobserwacji, wnosimy w siebie �ycie. � ., � .- 151 Zwierz� oznacza nadmiar �ycia-ro�lina nie- dostatek �ycia. Cz�owiek oznacza wolno�� �ycia. 152 Kiedy duch u�wi�ca, to ka�da prawdziwa ksi��ka staje si� bibli�. 153 Wiele warto�ciowych ksi��ek dzieli los bry�ek z�ota w Irlandii. Przez d�ugie lata s�u�� one tylko jako odwa�niki. 154 Niekt�re ksi��ki s� d�u�sze, ni� na to wygl�da- j�. S� one rzeczywi�cie bez ko�ca. Nuda, jak� roztaczaj�, jest zaprawd� absojutna i niesko�czona. 155 Recenzenci to policjanci w literaturze. 156 Czy� zawsze trzeba by� rozwa�nym? Kto jest za stary, aby marzy�, ten powinien unika� m�odzie�o- wych spotka�. � 28 � 15? Demokracja [...] w zasadzie nie r�ni si� od monarchii, tyle �e tam monarch� jest zbiorowisko g��w. 158 [...] ka�de wspomnienie jest melancholijne, ka�de przeczucie radosne. 159 Ka�da prawdziwa tajemnica musi sama przez si� wyklucza� profan�w. 160 Co cz�owiek kocha, to znajduje wsz�dzie. lf)l Moja ukochana jest skr�tem wszech�wiata, wszech�wiat rozwini�ciem mojej ukochanej. 162 Najznakomitszy spo�r�d dawnych francuskich monarch�w postawi� sobie za cel swoich poddanych uczyni� tak zamo�nymi, aby ka�dy m�g� co niedziela mie� na stole kur� z ry�em. Czy jednak nie nale�a�oby przyzna� wy�szo�ci rz�dowi, pod kt�rym wie�niak ch�tniej spo�ywa�by kawa�ek sple�nia�ego chleba ni� pod innym rz�dem piecze�, i jeszcze dzi�kowa�by gor�co Bogu za szcz�cie, �e w tym w�a�nie kraju si� urodzi�? ; <�,,-,.�., .u-; . �� .�-���f.. ' � 163 Zr�wnajcie g�ry, morze wam podzi�kuje. 164 Kto jest wielki duchem, tego nie powstrzymuj� granice i wyboje, raczej go one poci�gaj�. 165 Bez etykiety �aden dw�r nie mo�e istnie�. 166 To w�a�nie jest wyr�niaj�c� cech� monarchii, �e polega ona na wierze w cz�owieka szlachetnie urodzonego, na dobrowolnej akceptacji cz�owieka idealnego. 167 W�adca nie mo�e w dzisiejszych czasach dba� o utrzymanie swego pa�stwa w spos�b bardziej celowy jak przez d��enie do mo�liwie najwy�szego zindywi- dualizowania go. 16K Przyjdzie czas, i to niezad�ugo, kiedy zapanuje powszechne przekonanie, �e �aden kr�l nie mo�e istnie� bez republiki i �adna republika bez kr�la, �e oba te poj�cia s� nieroz��czne jak cia�o i dusza, �e kr�l bez republiki i republika bez kr�la to tylko s�owa lx;z znaczenia. 169 [...] w ko�cu jednak opinia publiczna jest tym najskuteczniejszym �rodkiem odnowy i tworzenia obyczaj�w. 170 Nie ma nic bardziej krzepi�cego ni� m�wienie o naszych pragnieniach, kiedy te ju� si� spe�niaj�. 171 Ze wzrostem kultury potrzeby b�d� musia�y chyba kszta�towa� si� bardziej r�norodnie. 172 B�d�c oszukiwanym cz�owiek uczy si� oszuki- wa�. 173 Kr�lowi nie powinno nic bardziej le�e� na sercu ni� to, aby by� tak wszechstronnym, tak u�wiadomionym, tak zorientowanym i tak pozbawio- nym uprzedze�, kr�tko-by� tak doskona�ym cz�o- wiekiem, na ile to mo�liwe, i takim pozosta�. 174 Ka�dy cz�owiek powinien by� artyst�. Wszystko mo�e sta� si� sztuk� pi�kna. /~ .. 175 Przyczyn� wszelkiego absurdu w przekona- niach i pogl�dach jest pomylenie celu i �rcx1ka. 176 �aden argument nie jest dla dawnego rz�du bardziej niekorzystny ni� wniosek, kt�ry mo�na wyci�gn�� z dysproporcji si�y cz�onk�w pa�stwa, jaka ujawnia si� w czasie rewolucji. 177 Im s�absza jaka� cz��, tym bardziej sk�onna do powik�a� i zaognie�. 178 Im bardziej [...] niezale�nie od swego tronu �yje kr�l, tym bardziej jest on kr�lem. 179 Ka�da poprawa niedoskona�ych ustroj�w sprowadza si� do tego, �e czyni si� je bardziej zdolnymi do mi�o�ci. ,-'� �' �'.:-� '.fi 180 Obecny sp�r na temat form rz�d�w jest sporem o wy�szo�� wieku dojrza�ego lub te� kwitn�- cej m�odo�ci. 181 Republika to fluidum deferens m�odo�ci. Gdzie s� m�odzi ludzie, tam jest republika. 182 Ksi��� bez poczucia wi�zi rodzinnej nie jest monarcha. 183 W nieograniczonej demokracji uzale�niony jestem od bardzo wielu zrz�dze�, w demokracji reprezentatywnej od nielicznych, w monarchii od jednego samowolnego zrz�dzenia. 184 Tylko swoich w�asnych praw powinien cz�o- wiek przestrzega�. 185 Sk�d si� wzi�y stany i cechy?-7 braku czasu i si� u jednostki. > 186 Gdyby ludzie byli ju� tym, czym by� powinni i czym sta� si� mog� �wszelkie formy rz�d�w by�yby � 32 � bez znaczenia � ludzko�� by�aby wsz�dzie rz�dzona w jednakowy spos�b. 187 Jeden lubi zmiany �drugi nie. 188 Dotychczasowa historia filozofii to nic innego jak tylko historia pr�b wynalezienia filozofowania. 189 Prawdziwy nauczyciel jest drogowskazem. Gdy ucze� rzeczywi�cie odznacza si� umi�owaniem prawdy, to wystarczy mu tylko wskaz�wka, aby da� sobie rad� ze znalezieniem tego, czego szuka. Wyk�a- danie filozofii sk�ada si� wi�c z samych temat�w �z wprowadzaj�cych poj�� � podstaw. 190 Kiedy si� zaczyna rozmy�la� o filozofii-to filozofia wydaje si� by� wszystkim, jak B�g, jak mi�o��. 191 Filozofowanie jest w najw�a�ciwszym sensie pieszczot�, wyrazem najczulszej mi�o�ci do rozmy�- la�, absolutnego upojenia m�dro�ci�. 192 [.,.] jedni to g�owy bez r�k, drudzy to r�ce bez g��w. 193 Zwyczajna logika jest gramatyk� m�wienia albo my�lenia wy�szego rz�du. � 33 � 194 Poj�cia logiczne maj� si� do siebie jak s�owa bez my�li [...]. Poj�cia metafizyczne maj� si� do siebie jak my�li bez s��w. 195 Doskona�a forma nauk musi by� poetycka. 196 Najszczytniejsze zadania najwcze�niej zajmuj� cz�owieka. 197 Tak jak [...] �ycie [cz�owieka] jest realn� filozo- fi�, tak jego filozofia jest idealnym �yciem � �yw� teori� �ycia. � ' . . ' ! <V- '-:' 198 Zamiast kosmogeniami i teogeniami zajmuj� si� nasi filozofowie antropogeniami. 199 Rytua�y nale�� do wychowania. �� 200 Bez filozofii nie ma prawdziwej moralno�ci, bez moralno�ci nie ma filozofii. 201 Si�a jest tworzywem cia�. Dusza sil� si�. Duch jest dusz� dusz. B�g jest duchem duch�w. 202 Dzi�ki poezji powstaje najwy�sze wsp�odczu- wanie i wsp�dzia�anie, naj�ci�lejsza wsp�lnota skori- czono�ci i niesko�czono�ci. 203 Dla poety mowa nigdy nie jest zbyt ubog�, ale zawsze zbyt og�lnikow�. 204 Artysta wspiera si� na cz�owieku, jak statua na piedestale. 205 Geniusz jest na og�l poetycki. Gdzie geniusz zadzia�a� � zadzia�a� poetycko. Cz�owiek naprawd� moralny jest poet�. 206 Ka�de przedstawienie przesz�o�ci jest drama- tem w �cis�ym znaczeniu. Ka�de przedstawienie nadchodz�cego -przysz�e- go� komedi�. 207 Plastycznych dzie� sztuki nie nale�y nigdy ogl�da� bez muzyki - muzycznych dzie� sztuki nale�y za� s�ucha� tylko w pi�knie udekorowanych salach. Poetyckimi dzie�ami sztuki natomiast nie mo�na nigdy rozkoszowa� si� w pe�ni bez jednego i drugiego r�wnocze�nie. 208 Spostrzegawczo�� jest matk� geniuszu. 209 Gdyby teoria mia�a czeka� na do�wiadczenie, nigdy by nie powsta�a. � 34 � � 35 210 Przez potrzeby jedynie jestem skr�powa- ny-albo nadaj� si� do skr�powania. 21 l A�eby �ycie i siebie samego pozna� lepiej, nale�a�oby zawsze r�wnolegle pisa� powie��. 212 My wci�� jeszcze �yjemy z owoc�w lepszych czas�w. 213 Nadaj�c rzeczom zwyczajnym wy�szy sens, codziennym urok tajemniczo�ci, znanym godno�� nieznanego, sko�czonym poz�r niesko�czono�- ci - romantyzuj�. 214 Z mi�o�ci� jak z przekonaniami � ilu� uwa�a si� za przekonanych, a nimi nie jest. 215 Ka�dy czyni na sw�j spos�b cuda. 216 Przej�cie od monotonii do harmonii wiedzie przez dysharmoni�. 217 Powszechne szale�stwo przestaje by� szale�s- twem, a staje si� magi�. Szale�stwem wed�ug regu� i przy pe�nej �wiadomo�ci. 218 Zrozumiemy �wiat, kiedy b�dziemy rozumie� 36 AUUI AZ3 U3J -�npiA\A"pui JSD| ' 9IU3ZSOUZ 'UjA"U| zp yel 3iuqopod 3iu3zsouz 3ujo>)ods i s :B>|EJOA\p JS3J 3_S Ht -3UXS3|LUS lU3.V\}SU.")l.V\I33Xad JS3J 33t:JB2Snj/ \\ 1 1 1 �lU3I>)A'aOasR| lUA^stelU^BJjfeu }S3| SUZ') c l i' �/\Xp3I.V\ qtl| � IJSAlU I3SOJBU sd5jSBU OlAUZ33IUO>j BS BA\BJC| | |f J3|SpS ALUS3JS3I llUAU|BIZpIA\3IU HUBZ33Z.1 ^ (Ht �AjnjBU LU3|U3IU(3dop JS3J B�fnOZ*; (>0t '3IUBJS U1IU 3IS sXp3I>| 3ZOIU l IUIU 3Aq OUO OUUI.W(xl 7.X)\ � IU3US JS3J 3|U 3ZSBU 3(3A^ KOt op s 3j3IA\ON|)B3 >(BJ 3(USBJ/V\ ( � Xuqopod 0831 u I � A IUSBC] 288 [...] pytanie, czy natura wraz ze wzrostem kultury nie zmieni�a si� w istotny spos�b? 289 Kiedy nasza inteligencja i nasz �wiat pozostaj� w harmonii � bogom jeste�my r�\vni. 2l)0 Dziecko to uwidoczniona mi�o��. 291 M�odo�� �gdzie przewodzi przysz�o��. Staro�� - gdzie przewag� ma przesz�o��. 292 Czas tworzy wszystko, tak samo jak wszystko niszczy � ��czy � dzieli. 293 Je�eli istnieje filozofia �ycia, to mo�na r�wnie� doszukiwa� si� filologii, matematyki, poetyki i histo- rii �ycia. 294 Im bardziej uproszczone jako ca�o�� �i im bardziej zindywidualizowane i r�norodne w szcze- g�ach � tym doskonalsze dzie�o sztuki. 295 To dziwne, �e w tak wielu religiach ��gowie zdaj� si� by� mi�o�nikami brzydoty. 296 Wsp�lnota z tym, co zdrowe �absolutnie zdrowe � uzdrawia. 29? Ograniczenia s� tylko po to, �eby je przekra- cza� [...]. 298 Jest rzecz� pewn�, �e pogl�dy wiele zyskuj�, gdy tylko wiem, �e kto� tam jest co do nicln. przekonany. 299 Wszyscy ludzie znajduj� si� w stanie nieu- stannego pojedynku. 300 Czy m�g�by si� kto� osta�, gdyby z�era� swoje ekskrementy? 301 Cz�owiek mo�e wszystko uszlachetni� dzi�ki temu, �e tego chce. 302 Ruch wi��e �co bezruch rozsadza, i na odwr�t. 303 M�wienie i s�uchanie to zapladnianie i po- czynanie. 304 Im d�u�ej cz�owiek pozostaje dzieckiem, tym p�niejszego do�ywa wieku. 305 Gdyby dobro i z�o mia�y jakie� szczeg�lne zalety, to powi�zanie ich by�oby rzeczywi�cie bardzo po��dane. 46 � 47 >, 274 �wiat ludzki jest dzi�ki cz�owiekowi tak zespo- lony jak cz�ci jego cia�a dzi�ki jego �yciu. 275 Tak jak choroba nosi symptomy zdrowia, tak te� zdrowie musi nosi� symptomy choroby. 276 P�omie� ��czy rozdzielone i dzieli z��czone. 277 Podobnie jak w matematyce kolejno znajduje si� i konstruuje niewiadome przez w�a�ciwe dzia�ania na znanych cz�onach i cz�ciach ca�ego r�wna- nia-tak we wszelkich naukach znajduje si� i kon- struuje niewiadome, brakuj�ce cz�ony i cz�ci nauko- wej ca�o�ci przez sfunkcjonalizowanie znanych cz�o- n�w i cz�ci. 278 Kiedy duch umiera-staje si� cz�owiekiem. Kiedy cz�owiek umiera � staje si� duchem. 279 Rzecz� najwy�sz� i najczystsz� jest to, co najbardziej zwyczajne, najbardziej zrozumia�e. 280 Geniusz jest tym zasadniczym czynnikiem syntetyzuj�cym, geniusz czyni niemo�liwe mo�li- wym�mo�liwe niemo�liwym � nieznane zna- nym�znane nieznanym... .j � 44 � 281 Ca�kowicie przeciwstawne sobie b��dy daj� ca�kowit� prawd�. Niezupe�ne b��dy� niezupe�n� prawd�. 282 Jakim jest �wiat, tak� wiedza o �wiecie, i na odwr�t. 283 G�upie pytania dzieci obecnie przedstawiaj� si� w zupe�nie innym �wietle. Mo�na by rzec - �wiat powsta� z jakiego� g�upiego pytania. 284 Poj�cia takie jak materia, flogiston, oxygen, gaz, si�a itd. nale�� do fizyki logicznej, kt�ra nie zajmuje si� konkretnymi cia�ami, lecz z uporem si�ga �mia�� r�k� w g��b chaosu �wiata - i tam wprowadza w�asne porz�dki. 285 Zami�owanie ma cz�owiek do tego, co potrafi robi� z perfekcj� i z �atwo�ci�; do rzeczy przeciwstaw- nych-niech��. y .''.*' : i . 286 Czego si� nie umie lub nie chce poj�� i zrobi� od razu, to pojmuje si� i robi stopniowo i cz�cia- 287 Mi�o�� jest celem ostatecznym historii �wia- ta�jedno�ci� wszech�wiata. 259 Wraz 7. kobietami powsta�a mi�o�� i wraz z mi�o�ci� kobiety-dlatego nie mo�na zrozumie� jed- nego bez drugiego. 26(1 By� mo�e kiedy� b�dzie si� w masie pisa�o, my�la�o i dzia�a�o � ca�e skupiska, a nawet narody, podejm� jedno dzie�o. 261 Czy�by wszyscy ludzie byli lud�mi, przecie�, tak�e zupe�nie inne istoty ni� ludzie mog� wyst�po- wa� w ludzkiej postaci. � 262 Ze wszystkiego mo�na si� wypl�ta� - wszystko mo�na przekr�ca� i odwraca�, jak si� chce. 263 Wyobra�nia jest tym cudownym zmys�em, kt�- ry jest w stanie zast�pi� nam wszystkie zmys�y - i kt�- ry tak bardzo zale�ny jest od naszego widzimisi�. 264 Chory ka�e wo�a� lekarza, gdy� sam sobie nie jest w stanie pom�c. 265 [...] w�a�nie ta odwieczna skarga, �e wszystko przemija, powinna i mo�e by� najrado�niejsz� ze wszystkich my�li. 266 Ksi���ta to zera - sami nic nie znacz�, ale wraz n 42 � z liczbami, kt�re dowolnie pomna�aj�, [...J znacz� bardzo wiele. 267 Jedno jedyne wiernie zaobserwowane zdarze- nie jest jednak wi�cej warte ni� najb�yskotliwsza hipoteza. 268 Hipotezy to sieci, ten tylko �owi, kto je zarzuca. 269 Do grubego kloca-gruby klin. 270 [...] nie wystarczy por�wnywa�, trzeba jeszcze umie� rozr�nia�. , � � 271 Wszystkie nauki powinny sta� si� matematyk�. Dotychczasowa matematyka stanowi zaledwie pier- wsze, i to skromniutkie, uzewn�trznienie czy obja- wienie prawdziwie naukowego ducha. 272 Jako istoty ziemskie d��ymy do duchowego ukszta�towania - do ducha w og�le. Jako pozaziemskie, duchowe istoty d��ymy do ukszta�towania ziemskiego � do cia�a w og�le. 2"3 Prawda jest doskona�ym b��dem, tak jak zdro- wie doskona�� chorob�. � 43 � najdalej posuni�tej symplifikacji - regu�, a wi�c i samego materia�u.�Je�eli potrafi on z jednej okre�- lonej regu�y wyprowadzi� wszystkie regu�) r�wnie okre�lone- wszystkie okre�lone cele sprowadzi� do jednego celu [...], to znaczy, �e wzni�s� si� on ze swoj� wiedz� na szczyt doskona�o�ci. Liczony encyklopedy- sta, kt�ry [...] wszelkie okre�lone nauki potrafi zamieni� w jedn� okre�lon� nauk�, stanowi maksi- mum uczonego. 245 Filozofi� mo�na nazwa� sztuk� woln�, wyo- bra�eniow�. 246 Filozof osi�ga maksymalny wymiar filozofa, kiedy z��czy wszystkie filozofie w jedna jedyn� filozofi�. 247 Aktywna dzia�alno�� naj�atwiej pozwala nam zapomnie� o naszych troskach, ale czy powinni�my zapomina� o niekt�rych stratach? 248 Wy�sza matematyka i filozofia maj� bardzo wiele wsp�lnego. 24') Nic nie jest bardziej osi�galne dla ducha jak to, co niesko�czone. 250 Na lichych i miernych pisarzach mo�na by � 40 � dorobi� si� jeszcze niejednego pi�knego lauru. M�wi si� o nich jak dot�d prawie wy��cznie jako o lichotach i miernotach-a przecie� filozofia z�a, mierno�ci i pospolito�ci mia�aby ogromne znaczenie. 251 Ka�de �ycie ma jakie�' motto-jaki� tytu� � jakiego� wydawc� � jak�� przedmow� � wst�p � tekst-przypisy-itp. albo te� mo�e je mie�. 252 Nawet sukces wiedzy polega na pot�dze wia- ry. � W ka�dej wiedzy jest wiara. 253 Wszystko, co doskona�e, przedstawia nam si� jako naturalne i bez reszty znane. 254 Ten tylko, kto nie potrzebuje towarzystwa, jest bon compagnon. 255 Poniekt�ry sceptycyzm nie jest niczym innym jak niedojrza�ym idealizmem. 256 Paradoksy zawsze zawstydzaj� � dlatego te� s� one tak szargane. 25" Ca�e nasze �ycie jest s�u�b� Bo��. 258 Owe tak zwane z�e sk�onno�ci s� najlepszym �rodkiem zdobycia wszechstronnego wykszta�cenia. � 41 � heros�w. Poemat epiczny dla ludzi. Heros jest liryczny �cz�owiek epiczny. Geniusz dramatyczny. M�czyzna jest liryczny. Kobieta epiczna. Ma��e�s- two dramatyczne. 228 Wszystko o�ywia� � oto cel �ycia. 229 Odgadn�� sens �ycia mo�e tylko artysta. 230 To jedynie za spraw� s�abo�ci naszych orga- n�w nie widzimy siebie w �wiecie ba�ni. 231 Filozofia nie ma obja�nia� natury, ma obja�nia� sam� siebie. 232 Kto zapatruje si� na �ycie inaczej ni� jak na unicestwiaj�ca siebie iluzj�, jest sam jeszcze w �ycie uwik�any. 233 �ycie nie powinno by� u�yczona nam, lecz tworzon� przez nas fabu��. 234 Filozof �ywi si� problemami, jak cz�owiek potrawami. Nierozwi�zalny problem to niestrawna potrawa [...]. Czym przyprawa w potrawach, tym paradoks w problemach. 235 Historia stanowi jedn� wielk� anegdot�. � 38 � 236 Muzyka �plastyka i poezja to synonimy. 237 Zwyczajne bajki ze swymi mora�ami podobne s� do obrazk�w, pod kt�rymi rysownik musi napisa�, co maja one oznacza�. 23S Prawie ka�dy cz�owiek przynajmniej w jakim� nieznacznym stopniu jest artyst�. 23') Tylko w�wczas, gdyby�my jako ludzie mogli si� por�wna� z innymi rozs�dnymi istotami, wiedzie- liby�my, czym w�a�ciwie jeste�my. 24d Obyczajowo�� i filozofia to sztuki. (...) Sztuk� zostania filozofem jest metodyczno�c � sztuk� stania si� cz�owiekiem obyczajnym � ascetyczno��. 241 Ksi��kowy �Viat jest w istocie tylko karykatur� rzeczywistego �wiata. 242 �y� z pisarstwa jest nawet dla umys��w wykszta�conych i wolnych nader ryzykownym przed- si�wzi�ciem. 243 Wszystkie rzeczy maj� tendencj� od�rodko- w�� do�rodkowymi staj� si� dzi�ki duchowi. 244 Uczony osi�ga maksimum swej wiedzy przy � 39 � �>jnj/s |xusoU u/cud oj e�oofj t-n ou �pUAtads �Su aiuin z 5is nq.iz.ij vri' jiKn i zsrv.id r�pXx ru/oiu n|/M/jd ap.fe z.i/jtj jjf oj ?!i oj .\\ A ,jp|i:jys>t;v.�d j|jiAiu . O4 ' a; u ||S,-if \'u<ujs BXS1!U � � �tjuz^ijo (r�i/|uvx|h:u nt s<i! r>iu � � SI>(VJ BIU 'o>|33IXp DUUI A~X3 OJ samych siebie, gdy� my i on to dwie nieroz��czne po��wki. 219 Doskonale rozs�dna istota nie mo�e zaistnie� nawet w my�li � my�li tej nie znaj�c i nie wsp�okre- �laj�c jej. 220 Wszelkie �ycie to bujny proces odnowy, kt�ry tylko pozornie wygl�da jak proces niszczenia. 221 Ka�dy pocz�tek jest niezr�czny. 222 Kto nauczy� si� liczenia najpierw do dw�ch � dostrzeg� (...) mo�liwo�� niesko�czonego liczenia wed�ug tej samej zasady. 223 Abstrakcja os�abia�refleksja wzmacnia. 224 Jak�e pi�kna jest pow�oka cielesna, jak�e wstr�tne jej wn�trze. 225 Tylko to, co niedoskona�e, daje si� po- j��mo�e nas zaprowadzi� dalej. Doskona�o�� si� jedynie smakuje, -i. 226 Sta� si� cz�owiekiem to sztuka. 227 Poemat liryczny jest dla heros�w � on tworzy 325 Choroby mog� by� na rozmaite sposoby leczo- ne. \X yb�r najbardziej celowego okre�la talent leka- rza. 326 Metafixyka i astronomia stanowi� taka sama nauk�. Cxym stonce w astronomii, tym B�g jest \v metafizyce. 32" Wolno�� i nie�miertelno�� s� jak �wiat�o i ciep�o. 328 �eby cxtowiek m�gt by� cxtovviekiem i nim po/osta�, potrzebne jest mu pa�stwo |...j. Cxlo\vick bez pa�stwa jest dzikusem. 32') Pa�stwa wychowuj� si� same allx> zostaj� wychowane prxcx inne pa�stwa. 33n Sztuka kulinarna nale�y do resortu policji. Pod wzgl�dem diety dla poszczeg�lnych stan�w. 331 W�a�nie z powodu prostoty swych podstawo- wych praw moralno�� jest tak trudna w praktyce. 332 [...] w �ywym ciele istnieje nieustanne obumie- ranie i odradzanie si�. 333 Nie ma obserwacji lxjx medytacji, i na odwr�t. 334 (...) kryterium gatunku stanowi cecha komuni- katywno�ci. Hlozoha musi by� zdatn� do nauczenia sic iei (���!� - . . - -, ,.,-� , -.,.�; :., 335 rilozofii po prostu nie wolno przekroczy� granic zmys�owego poznania. i:,.,n,,, 330 Si�a tak si� ma do duszy, jak dusza t�o ducha. 33" Proces krytyczny sk�ada si� x trzech operacji i konkluzji -z kt�rych pierwsz� okre�la si� jako tetycz- n� � drug� jako ant\ tetyczn� - trzeci� jako syntetycz- n�. Krytycyzm jest wi�c jakby instrumentem nau- kowca. 338 Artysta stanowi syntez� teoretyka i praktyka. 339 Synteza nigdy nie wyst�puje w konkretnej postaci. .,, . ., - ; . . ��.���.;�.!,<�� :-.-. �� >4D Przewlekle przypadki mog� nagle zosta� ule- czone, podobnie jak nieraz nagl� choroba wymaga przewlek�ego leczenia. ,rl. . . ., , >4I Po�owiczna teoria (xl\\rodxi od prakty- ki�pe�na teoria do niej przywodzi. .16(1 je�eli si� umie kocha� jedno � umie si� tak�e kocha� \vsxysrko .... :i:.: .161 Dowcip jest tw�rczy� tworzy podobie�stwa. .162 Artysta nale�y do dxiela, a nie d/iclo do artysty. .16.1 Kiedy ujrzysz olbrzyma, sprawd� wpierw pozycj� s�o�ca � i zwr�� uwag�, cxy to c/asem nie cie� Pigmeja. �.�- -i-!V:.- rr,> �� -. � . j<-�. .1 �; 164 Nawet przypadek nie jest niexbadany - ma on swoj� prawid�owo��. .,;�� �� -,.. �.fr f. .165 Taki sam wp�yw, jaki cia�o ma na dusz� � ma dusxa na cia�o. .166 Przemiany � tak w czasie, jak w przestrzc- ni � wszelkich rzeczy, a nawet naszego w�asnego fenomenu, s� jak przesuwanie si� dr/e w na ilnnl/c, kt�r� si� sxy�)ko pr/cje/i�/a. .16" B�d�cie lud�mi, a prawa ludzkie same wam przypadn�. .168 Kaxda wiara jest cudowna i cudotw�rcza. B�g istnieje w momencie, gdy w niego wierze. .W) Ka�dy proces, cxy to chemiczny, czy matema- tyczny, czy mechaniczny, czy tex filozoficzny, sk�ada si� x wielu proces�w. 3"(i Niesko�czenie wiele mo�na jeszcze zaobser- wowa� tu� wok� nas, w rzeczach najpospolitszych. .1"! .Artyst�w rozumie si� na tyle, na ile samemu jest si� (...] artyst�, a wiec na ile rozumie si<,' samego siebie. ����-- < �� i-"-!,,-. .!~2 Ka�d� rxecx mo�na uczyni� niemal przedmio- tem osobnej nauki. � " "" .l".i Cidyby�my mieli jeszcze fantazje tak� jak lo- gik�, to sztuka wynalazczo�ci by�aby � wynale- ziona. .....' :'"'�"� ": '; " A " ' "' ' '"� ' ,i"4 Ka�de cia�o ma sw�j czas � ka�dy czas swo- je cia�o. ' "" -v .1"5 Ka�dy Anglik to wyspa. ;"'f.>u- ;''s .i"6 Staranne studiowanie �ycia czyni romanty- ka, podobnie jak staranne studiowanie kolor�w, kszta�t�w, ton�w i sil czyni malarza, muzyka czy mechanikr. 3" Poeta roxumie natury, lepie) ni� g�owa nau- kowca. . ..,;.-. 3"K ( H�dzialy wanie przestrzeni i cxasu to sil� tw�r- cxa, a ich wxajemne stosunki to wrota �wiata. 3~l> Sxa� zmys��w ma si�, tak ilo mi�o�ci jak sen t�o �ycia. 3W> Powinni�my by� nie tylko lud/mi, powinni- �my by� czym� wi�cej ni� lud/mi. .W l �m bardxiej umie)v,tno�� lecxenia stanie sit; podstawow� wiedz� ka�dego cz�owieka - im wi�ksze post�py robi� b�dzie cala fizyka, ;\ lecznict%vo l\-dxie je wykorzystywa� � im �cis�ej zespol� si�. wszelkie nauki na rzecz ich wsp�lnej sprawy, dobra ludzko�ci, a filozofi� uczyni� przew<xtnicxk� i kierowniczk� swoich poczyna� - tym swobodniej (xldycha� t\dzie r�d ludzki. 3S> Intuicyjne przedstawianie polega na systema- tycznym my�leniu i obserwowaniu. 3K.i ( )rgany my�lenia s� organami stworzenia �wia- ta�organami p�ciowymi natury. ,,,. 384 Kwiecie jest symlx>lem tajemnicy naszego ducha. - , - ;,-,,�� .WS Pa�stwo i Ko�ci� trzymaj� si�. razem i padaj� razem. ��������. �� .� ; ^.a . W> Cir�b jest w�a�ciwie chyba poj�ciem religij- nym-tylko religia i jej wyznawcy le�� w grobach. Stos nale�\ do ol�rzedu wyznawc�w uniwcrsum. .W" \\'k)sn<; przypomina sobie cz�owiek |x>�n� jesieni�, jak sen dziecinny. 38K Pewna samotn�>�� wydaje sii,- by� konie- czna dla pomy�lnego rozwoju wy�szych sil umys�u. 3K'> Prawdziwa anarchia jest plcxlnym �ywio�em religii. 3'�i Ciilzie nie ma lxig�w, pan