Novalis AFORYZMY Kto umie postępować zgodnie z zasadami, musi być człowiekiem godnym szacunku - ale to nie jego zasady czynią go takim, lecz tylko to, czym one są dla niego - wyrazami jego rzeczywistego sposobu postępowania - myślowymi formami je- go istnienia. Nawet bez filozofowania można wypełnić swoje przeznaczenie, jeśli żyje się zgodnie z tym, co naj- mędrsi i najlepsi czynili i czego nauczali, i jeśli doświadczenie i zdrowy ludzki rozsądek uczyni się swoimi przewodnikami. BIBLIOTECZKA AFORYSTÓW Novalis AFORYZMY Wybrał i przełożył józef Bester Wstępem opatrzyli Barbara Surowska Sauerland C Copyright for t hę Polish edition by Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983 ISBN 83-06-00811-1 Nazwisko Novalisa wiąże się zazwyczaj z romantykiem obdarzo- nym wielką wrażliwością uczuć, który poświęcił niejeden piękny wiersz medytacjom nad zjawiskiem śmierci po utracie ubóstwianej dziewczyny Sophie, zmarłej w wiośnie życia. Zbyt często zapomina się, że Novalis miał praktyczny stosunek do życia i, co ważniejsze, że była to niezwykła umysłowość filozoficzna. \X wieku dwudzie- stu trzech lat zajął się studiowaniem I-ichtego, pod którego wrażeniem pozostał. W rok później miał możność poznać niemie- ckiego filozofa osobiście w Jenie. Widział w nim i podziwiał odważnego głosiciela prawdy, obrońcę praw człowieka i konse- kwentnego myśliciela. Przez rok zgłębiał intensywnie Podstawy całej teorii wiedzy, sporządzając notatki i komentarze, zapiski te obejmują około 500 stron. Zawierają wiele trafnych i bystrych spostrzeżeń. Pod wpływem filozofii Fichtego Novalis pozostał aż do chwili śmierci w dwudziestym ósmym roku życia, choć nadawał pewnym jej motywom i kategoriom interpretacje odmienne, głównie poetyckie. Dopiero po Fichtem zainteresował się Novalis Kantem. Czytał jego pisma przez pryzmat filozofa z Jeny. Równolegle do tych lektur czytał Novalis ponownie francuskie pisma Memster- huisa, w których znajdował teraz nowe treści. Po świeżym przeżyciu śmierci swej ukochanej, Sophie von Ktthn, inaczej | rozumiał naukę Hemsterhuisa o jedności całego uniwcrsum, dopuszczając pojmowanie tej jedności nie władzą rozumu, lecz za sprawą szczególnego organu moralnego człowieka, zwanego miłością. On to ujawnia związki miedzy egzystencją zmysłową, ograniczoną czasem, i transcendentalną. Bliski był Novalisowi również pogląd Hemsterhuisa na poezję, głoszący, że może ona wyrażać to, co poznawalne, dzięki owemu organowi moralnemu, i że jest „jeżykiem bogów". W roku 1797 1-riedrich Schlegel i jego brat August Wilhelm powzięli zamiar wydawania własnego czasopisma. Auto- rom pozostawiali możliwość sygnowania przyczynków inicjałami, bez obowiązku podawania nazwisk. Nie szło im o to, by informować, kto co napisał, lecz o podkreślenie faktu, że wykształca się nowa, wspólna filozofia nazywana „symfilozofią". Do współpracy zaproszeni zostali jedynie Schleiermacher i von Hardenberg, który zdecydował się wystąpić pod pseudonimem Novalis, nie przypuszczając zapewne, że pod tym nazwiskiem wejdzie do historii literatury i że stanie się ono zarazem symbolem określonej postawy romantycznej. Pierwsze dwa numery czasopisma „Athcnaum" ukazują się w roku 1798. Novalis uzgodnił z Friedrichem Schlcglcm, że nadeśle zbiór zapisków opatrzonych nazwą V ernrischte RemerkuH- gtn - później obmyślił poetycki tytuł Rliithemtaab. Pragnął, by jego uwagi miały sens „literackich ziaren" i by niektóre przynajmniej wydały kwiat. Wraz z Frieclrichem Schleglem Novalis rozwijał nowy rodzaj utworu literackiego, zwany romantycznym fragmentem. Schlegel znajdował dla fragmentu porównanie z jeżem: powinno to być drobne, zwarte w sobie dzieło, wystawiające kolce krytyki na wszystkie strony. Novalis natomiast kładł większy nacisk na formę dialogową fragmentu. W liście z 2fi XII 1797 r. pisał, że fragment jest „ustawicznym dyskursem z samym sobą", mającym na celu intelektualne pobudzanie czytelnika i zmuszanie go do zastanawia- nia się i refleksji nad problemami dialogu. O stopniu trudności Novalisowych fragmentów świadczy nie tylko negatywna reakcja wielu jego współczesnych, ale także nasze własne kłopoty ze zrozumieniem ich sensu. MimtSto Novalis sławę pisarską zawdzię- cza właśnie Fragmentom. Fragmenty nie miały świadczyć o ogromnej erudycji autora, lecz o jego „esprit", jego pomysłowości, sile intelektu. Były one skierowane przeciwko nudziarstwu uczonych oświeceniowych, przeciw płytkości i bezwładowi umysłowemu, a zarazem dawały wyraz nastawieniu antysystemowemu. Myślenie nie znosi - jak twierdzą niemieccy romantycy - żadnego gorsetu, żadnej hierarchii, \ovalis fragmenty Schlegla nazwał „echte revolutionire Affichen", mając na myśli również fragmenty własnego autorstwa. Na treść zbioru BlHthenstaub składają się refleksje dotyczące stosunku tego, co wewnętrzne, do tego, co zewnętrzne, refleksje dotyczące doświadczenia, rozumu, fantazji, roli poety-proroka i kapłana, geniuszu, prawdy, śmierci i wielu innych obchodzących człowieka problemów. Znajdujemy tam nader często cytowane zdanie: „Nach innen geht der geheimnisvolle Weg", manifestujące „uwewnętrznienie" myślenia romantycznego, przy czym pamiętać trzeba, że dla Novalisa droga do wewnątrz to tylko początek poznania i działań, dalej droga prowadzić musi znowu na zewnątrz. Novalis jest dialektykiem, jak przekonujemy się raz po raz. Dialektycznie ujmuje on również proces poznania. Nie nią - powiada - poznania bez elementu całkowitej obcości, ale też nie można niczego zrozumieć bez zanurzenia w to inne własnego ja, własnych uprzednich doświadczeń. W zbiorze Rlilthenstauh Nova!is wypowiada się również na temat posłannictwa poety, dla którego znajduje porównanie z prorokiem. „Der echte Dichter ist irnmer Priester, so wie der echte Priester immer Dichter geblieben ist." Poezja jest dla niego tą siłą, która potrafi złączyć wszystko, przede wszystkim świat widzialny i transcendentalny, dzięki niej wkraczamy w ogóle w obszar tego odmiennego świata. W rok po publikacji Bliithctutaub Novalis ogłasza drukiem teksty rozważań politycznych pod tytułem Wiara i miłość czyli Król i Królowa. Powstały one z okazji objęcia tronu przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II i jego małżonkę Luizę. N'ovalis rozwija tu jako pierwszy myśliciel niemiecki typowo romantyczną koncepcje państwa. Zwraca się z jednej strony przeciwko rewolucji francu- skiej, która nie rokowała, jak mniemał, żadnych dalszych nadziei, z drugiej zaś strony przeciw państwu pruskiemu. Od śmierci Fryderyka Wilhelma, a ściślej od momentu objęcia rządów przez Fryderyka Wielkiego, państwo zamieniło się w machinę i-nie było już w nim prawdziwego życia, czytamy w jednym z fragmentów, a jedynie życie jak w jakiejś fabryce. \X nowym, idealnym państwie powinna panować miłość i poezja, a nie czysty interes i przemoc. Nowe państwo winno stanowić połączenie monarchii i republiki. Wszyscy obywatele winni być w nim równi. Na jego czele musi stanąć król, wokół którego skupiać się będzie całokształt życia państwowego. Król dla państwa jest tym, czym słońce dla systemu planetarnego. Musi to być oczywiście postać idealna, nie wolno mu się kierować interesem osobistym, własnymi upodoba- niami. Pomoc doradców, tj. uczonych i artystów, powinna za- pewnić mu wszechstronność i orientacje we wszystkim, by stal się człowiekiem najwyższego autorytetu, monarchą pra- wdziwym. W idealnych barwach przedstawia Novalis również mał- żonkę królewską. Urocza, skromna królowa to przykład - twier- dzi - dla każdej kobiety w państwie pruskim. Poeta tak wyide- alizował postać monarchini, że potrafił pisać: „Wer den ewigen Frieden jetzt sehen und lieb gewinnen will, der reise nach Berlin und sehe die Kónigin". („Kto pragnąłby teraz ujrzeć i ukochać wieczny pokój, niech podąża do Berlina zobaczyć królową.") Po lekturze pism Fichtego, pod silnym wrażeniem wykła- dów przyrodoznawczych Abrahama Gottioba Wernera z Akade- mii Górniczej we Fryburgu Novalis dochodzi do wniosku, że należy stworzyć „nowy system myśli naukowej", ogarniający wszystkie dziedziny wiedzy. System ten określa mianem „Knzv- klopadik", świadomie nawiązując do Encyklopedii Francuskiej, której krytycyzm zapewne podziwiał, ale ta nowa encyklopedia nie miała być suma poszczególnych dziedzin wiedzy, lecz systemem uniwersalnym, w którym wszystko byłoby połączone ze sobą i gdzie doświadczenia i idee z różnych obszarów poznania pocho dzące wzajemnie się wyjaśniają. Nie będzie przepaści miedzy nauką i sztuką, miedzy nauką i etyką, powstanie całościowy pogląd na świat, organiczna wizja życia. Novalis zaczyna jesienią 1798 roku penetrować energicz- nie rozmaite dziedziny wiedzy, chemię, fizykę, astronomię, mate- matykę, fizjologię, medycynę, psychologię, historię, historiografię, teozofię, kosmologię, geografię, geologię, pedagogikę, muzykę i inne. '/. lektur sporządza notatki, które się rozrosną do kilkuset stronic. Pracował w ten sposób dniami i nocami, często kosztem snu. Operacja encyklopedyczna stawała się tym trudniejsza, im więcej czytał i poznawał. Często zastanawiał się, czy w ogóle jest możliwy taki system, który by ogarniał wszystko, ale gdzie żaden element nie zdominowałby innych, laki system powinien by upodabniać się do organizmu, którego wszystkie członki współ- grają ze sobą i współdziałają w harmonii i zgodności. Novalisowi nie udało się dalej rozwinąć planu encyklope- dii. Ostatnie trzy lata życia poświecił głównie pracy nad dziełem poetyckim, pisząc Geistliche Ueder. \{ymnen an die Nacbl i partie powieści pt. llemricbron OfterdinpA, której część pierwszą ukończył w roku śmierci (1801). Utwór ten był, wedle ustaleń najnowszych, inną formą dokonania encyklopedii, jako że powieść w koncepcji romantyków była najlepszym z rodzajów literatury, dającym możliwość łączenia różnorodności. Niniejszy wybór jest prezentacją ciekawszych uwag i spostrzeżeń z lx>gatego zbioru fragmentów Novalisa. Przeważająca część nagromadzonych myśli, które tu otrzymały miano aforyz- mów, została wyrwana z większej lub mniejszej całości; sam Novalis napisał tylko parę aforyzmów w- ścisłym znaczeniu tego słowa. Chciał on, podobnie jak l riedrich Schlepcl, stworzyć przede wszystkim - jak powiedzieliśmy - owo novum: fragment literacki. Nie powinno to jednak zrażać czytelnika szukającego w niniejszym tomiku aforyzmów typu współczesnego. Sądzimy, że utrwali mu się, myśl niejedna z tutaj pomieszczonych. Barbara $nrska • , Karał Sauerland 1 Świadomość jest dziedziną wiedzy. l 2 Świadomość to byt poza bytem w bycie. 3 Myślenie i czucie odmienia role subiektyw- nego i obiektywnego. ...... . , f (_4_ Tutaj zatrzymuje się filozofia i musi się zatrzy- mać, gdyż na tym właśnie polega życie, że nie da się ono pojąć. 5 Życie jest tworem złożonym z syntezy, tezy '. antytezy, a przecież żadnym z tych trzech. 6 [...] jest wolne tylko, na ile jest potrzebne, i odwrotnie, jest potrzebne tylko, na ile jest wól- ne [...]. 7 Każda rzecz może być rozpatrywana w sto- sunku do siebie samej i do siebie nie samej. « 11 » 8 Filozofia nie powinna odpowiadać na więcej, niż jest pytana. 9 Filozofia nie daje się konstruować. Granice odczuwania są granicami filozofii. 10 Uczucie i refleksja wspólnie tworzą zapatry- wanie. 11 Uczucie jest idealne, refleksja zaś' realna, jeśli są rozpatrywane względem siebie. Rozpatrywane od- dzielnie uczucie jest realne, a refleksja idealna. 12 Absolutne pradziałanie nie ma ani tezy, ani antytezy, ani syntezy. Jest ono tylko zbliżone do formy refleksji. • ;.-. • i. '• 13 Być związanym przez rozdzielenie — czas. Być rozdzielonym przez związanie - przestrzeli. 14 Czujemy się częścią i włas'nie dlatego jesteśmy całością. 15 Teza i antyteza przeciwstawione sobie są , syntezą. 17 Dlaczego my jesteśmy my - to samo sobie odpowiadające pytanie, i jako pytanie — zaprzeczające sobie pytanie. 18 Kant uzasadnił możliwość, Reinhold rzeczy- wistość, F^ichte konieczność filozofii. 19 Na ile [...] rzeczywiście istniejemy, jesteśmy naturą. Wszystko rzeczywiste w nas należy do natury. 20 Pozorem jest, gdy część występuje za całość. 21 Dążenie jest nieskończone tylko dlatego, że czas jest nieskończony [...]. 22 Jest, gdyż działa. Działanie zatem uzasadnia byt. 23 Teoria bez praktyki, praktyka bez teorii są niedoskonałe-[...J. 24 Każdy kogut jest panern na swojej kupie gnoju. 25 Bóg nie jest ani wolny, ani moralny. 16 Moralność dzieli się na religię i etykę. 12 13 1|H 26 Nasze ciągłe mówienie-to gadulstwo naszego stulecia - stanowi jego główną wadę i jego znamię. 27 Filozofia musi naprawiać błędy naszego wychowania, inaczej nie byłaby nam potrzebna. 28 Ludzie stają się coraz bardziej zróżnicowa- ni-gatunek ludzki coraz mniej zróżnicowany. 29 Ludzkość zieleni się i kwitnie, więdnie i zamiera w tym samym czasie. 30 Wszelka materia jest naturą. Wszelka for- ma - osobowością. 31 Bóg jest dziedziną wszelkiej analizy i syn- tezy. — Pojęcie teoretyczne i praktycznie nieodzow- ne [...]. 32 Przestrzeń i czas to jedność, tylko odwróco- na-jak natura i człowiek. 33 Formą istoty transcendentnej jest prze- strzeń — immanentnej czas. Stąd ich nierozłączne powiązanie. i 34 Synteza i analiza to jedność, tylko odwróco- na. — Praktyka i teoria tak samo, tylko odwrócona. l l 35 Natura staje się transcendentna, kiedy się zniża —człowiek, kiedy się wznosi. 36 Teza i antyteza są końcowymi punktami linii. Linia jest syntezą. 37 Bóg jest tezą i syntezą jednocześnie. Natura jest antytezą. 38 Człowiek jest jako przedmiot czymś szczegól- nym, jako podmiot czymś ogólnym. Natura jest jako podmiot czymś szczególnym, jako przedmiot czymś ogólnym. 39 Czucie, rozum, rozsądek są w jakiś sposób pasywne — co od razu wynika z ich nazw — natomiast siła wyobraźni jest jedynie siłą-działającą, urucha- miającą. 40 Przestrzeń jest określoną nieskończonoś- cią—czas nieokreśloną skończonością. Czas mo- że być mierzony tylko przestrzenią, przestrzeń tyl- ko czasem. Przestrzeń odnosi się do poglądów - czas do wyobrażeń. „ .,, .; ., 41 Idea jest pojęciem pojęć. Obraz jest poglądem poglądów. 14 « 15 » 42 Pojęcie i odczucie korespondują. Odczucie ma się tak do poglądów, jak pojęcie do wyobrażenia. 43 Forma bez treści jest najczystszą formą, treść ' bez formy - najczystszą treścią. Spoczynek stanowi więc cechę czystej treści - ruch cechę czystej formy. 44 Jak może myśl rozdzielić to, co Bóg złączył? 45 Filozofię swoją można z taką pewnością uwa- żać za prawdziwą - z jaką pewnością uważa się coś za piękne. 46 Teza jest treścią - antyteza formą treści - syn- ' teza treścią formy. > 47 Siła wyobraźni wywołuje dwa twory —ten prawdziwy i ten pozorny. Jeden wyklucza dru- gi—przeczy mu. 48 Prawda jest formą pozoru-pozór formą prawdy. j 49 Pozór jest duchem. Prawda materią. v 50 Pozór i prawda razem tworzą dopiero właś- ciwą rzeczywistość. 51 Prawo musi być produktem wolności. 52 Zdolność myślenia w kategoriach ogólnych jest zdolnością filozoficzną. Zdolność myślenia w kategoriach szczegółowych - poetycką. 53 W pojęciu działania zawiera się już pojęcie wolności. 54 Działanie jest do pomyślenia tylko między podmiotem i przedmiotem. 55 Odczuwanie - to działanie pasywne. Ogląda- nie-działanie aktywne. 56 Bóg jest nieskończonym działaniem. Natura nieskończonym przedmiotem. Ja-nieskończonym stanem. 5? Co ma zostać rozłączone — musi być związa- nym - co ma zostać związane - rozłączonym. 58 Z dwóch przeciwstawieństw - powstaje to, co prawdziwie realne. 5") Na tyle tylko można zostać ukaranym, na ile jest się pouczonym, i vice versa. « 17 l 60 Byt określa się z działania, i vice versa. 61 Odczuwanie ma się tak do myślenia, jak byt do wyobrażania. 62 Jak długo istnieją odważni i tchórzliwi — będzie tez istnieć szlachectwo. < •! 'l. 63 Człowiek zawsze przeciwstawia się prawu —i to jest naturalne. 64 Ćwicz się w powolności. l 65 Nauka podobna jest do drzewa rodowego. 66 Nie garf niczego, co ludzkie. Wszystko jest dobre, tylko nie wszędzie, tylko nie zawsze, tylko nie , dla wszystkich. Podobnie z krytyką. : 67 Świat jest ojcem właściwości ~ matką istot- j ności jest ziemia. : > 68 Działanie jest pierwotną właściwością istoty, byt pierwotną istotą właściwości. 69 Ponieważ to jest tak, dlatego jest to tak. 70 Duch ma zmysły. Materia ma dusze. « 18 » 71 Wszelka mądrość polega na zastosowaniu znanego do czegoś nieznanego —na wprowadzeniu czegoś właściwego na właściwe miejsce. 72 Śmierć gotuje koniec jedynie egoizmowi. 73 To, co rzeczywiście kochasz, to ci pozo- stanie. . j ' < * •• ' 74 Wiedza to tylko jedna polowa. Wiara to druga. 75 Obyśmy tylko poznali materię ducha i ducha materii. V 76 Rozsądek i fantazja to religia. Rozsądek i rozum to wiedza. <• 77 Czy mówienie jest do myślenia niezbędne... 78 Kto umie postępować zgodnie z zasadami, musi być człowiekiem godnym szacunku - ale to nie jego zasady czynią go takim, lecz tylko to, czym one są dla niego —wyrazami jego rzeczywistego sposobu postępowania — myślowymi formami jego istnienia. 79 Nawet bez filozofowania można wypełnić swoje przeznaczenie, jeżeli żyje się zgodnie z tym, co « 19 » najmądrzejsi i najlepsi czynili i czego nauczali, i jeżeli dośViadczenie i zdrowy ludzki rozsądek uczyni się swoimi przewodnikami. 80 Mężczyzna musi swoje odczucia przekształcić w wyobrażenia, kobieta swoje wyobrażenia w odczu- cia. Jego nie zawodzi wyobrażenie, jej odczucie. 81 Niewiedza jest źródłem wszelkiego błędu. i 82 Nie należy szukać w świecie sprawiedliwości dla siebie. 83 Im większy zakres pojęcia, tym mniejsza je- go treść. 84 Bądź w zgodzie ze sobą samym — to podsta- wowy warunek celu najwyższego - być albo wolnym być. .. - , 85 Każde filozofowanie musi zakoriczyć się na absolutnej podstawie. --,.-.., 86 Wszelkie szukanie jedynej zasady byłoby jak próba znalezienia kwadratury koła. 87 Co przez rewolucję zostało ustanowione, to przez rewolucję musi być zniesione. 20 l 88 U mężczyzny decyduje rozsądek, u kobiety uczucie [...]. Moralność kobiety zasadza się na uczu- ciu—tak jak moralność mężczyzny na rozsądku. 89 f Mężczyźnie wolno pożądać tego, co zmysłowe, w rozsądnej formie, kobiecie tego, co rozsądne, w zmysłowej formie. 90 Uboczne cechy charakteru mężczyzny to zasadnicze cechy charakteru kobiety. 91 ni. Najwyższe dobro zawiera się w sile wyobraź- I 92 Mężczyźni są w stanie znakomicie bawić kobiety, a kobiety mężczyzn w najbardziej naturalny sposób. 93 Pozytywnej działalności staje na przeszkodzie negatywna namiętność, a nie pozytywna. 94 Jest tak, bo tak być musi. Musi być tak, (30 tak jest, 95 Przeciwstawiając występek cnocie czyni mu się zbyt wielki honor. ,-..•• 96 Natura nie robi skoków. « 21 » 99 97 Nie jest możliwy jakikolwiek uniwersalny sys- tem gospodarki państwa f...]. , i, 98 Jedynie poprawa obyczajów i charakterów to prawdziwa poprawa — wszystko inne bez wyjątku to tylko moda, tylko odmiana, tylko nic nie znacząca poprawa. Czyż ludzie niczego nie zawdzięczają szlachec- twu? Czy dostatecznie dojrzeli, aby obyć się bez szlachectwa. 100 Żadne słowo nie powinno być zbedne. 101 Diabeł i Bóg są to skrajności, z których powstaje człowiek. Diabeł jest niszczącą, Bóg two- rzącą siłą. 102 Właściwy system filozoficzny musi stać się wolnością i nieskończonością lub, aby to dobitnie wyrazić, bezsystemowością sprowadzoną do syste- mu. Tylko taki system może uniknąć błędów systemu i może nie być posądzany ani o niesprawiedliwość, ani o anarchię. 103 Wszelkie tworzywo ogranicza ność—wszelkie działanie rozszerza ją. « 22 wol- 104 Jedynie najbardziej doskonały człowiek jest w stanie ułożyć najbardziej doskonałą filozofię. 105 Ludzkość nie byłaby ludzkością —gdyby nie miała nadejść tysiącletnia rzesza. 106 Ćwiczenie czyni mistrza. 107 Co jest analityczne w świecie umysłu —jest syntetyczne w świecie zmysłów, i vice versa. • 108 Nasz świat wewnętrzny musi z zewnętrznym całkowicie, aż do najdrobniejszych szczegółów, kore- spondować — gdyż jako całość są one sobie przeciw- stawne. 109 Istnieje fantastyczny rozum — rozumna fan- tazja. 110 Najcudowniejszym, odwiecznym fenomenem jest własne jestestwo. Największą tajemnicę stanowi dla siebie człowiek sam. 111 Każde wzruszenie przypisuje człowiek jakie- muś innemu wzruszeniu, skoro tylko zaczyna myś- lleć. ,• • .- • - .'-•••• . . .',. -r ^.A';^-1,* 112 Nauki są rozdzielone tylko z braku geniuszu i. bystrości — stosunki łączące je są tak dla rozumu, jak dla tępoty zbyt złożone i zbyt od siebie odległe. 113 Doskonałość naszych nauk można określać na podstawie zawartej w nich matematyki. 114 Świat-jakim go obecnie widzimy, jest sumą naszych obecnych, z naszej strony pasywnych, sto- sunków z Bogiem. 115 Strona moralna wszechs'wiata jest jeszcze bar- dziej nieznana i niezmierzona niż przestrzeń nie- bios. - . •• 116 Prawdziwie poetycka rozkosz wzmacnia-za- miast, jak rozkosz pospolita, osłabiać. 117 Entuzjazm to światło i ciepło— istnieje jednak także światło bez żaru. 118 Umieranie jest czysto filozoficznym aktem. 119 Prawdziwie filozoficznym aktem jest samo- bójstwo. ... j 120 Żyje się wtedy tylko, kiedy żyje się [TO myśli ludzi, wśród których się żyje. 24 l 121 Szukamy wszędzie dorzeczności, a znajdujemy zawsze tylko rzeczy. 122 Słowo komendy porusza armie; słowo „wol- ność" narody. 123 Duch przeprowadza wieczny dowód swego istnienia. 124 Całkowicie nie pojmiemy siebie nigdy, lecz będziemy i możemy siebie znacznie więcej niż poj- mować. 125 Czy teoria istnieje dla praktyki, czy też praktyka dla teorii? 126 To, co najwznioślejsze, jest najbardziej zrozu- miałe, to, co najbliższe, najbardziej niezbędne. 127 Nie ma cudu bez zjawiska naturalnego, i odwrotnie. , , ,;•-,. ..•:!/(' i 128 Życie to zaczątek śmierci. Życie istnieje z racji śmierci. Śmierć to zakończenie i początek zarazem, rozstanie i ściślejsze samozwiązanie zarazem. 129 Jesteśmy bliscy przebudzenia, kiedy śnimy, że śnimy. >•• . .> . . ,-• x•. •:•. « 25 » 130 Wiele rzeczy jest zbyt delikatnych, aby o nich myśleć, jeszcze więcej, aby o nich mówić. 131 Bez doskonałego pojmowania samego siebie nigdy nie będzie można nauczyć się prawdziwego rozumienia innych. 132 Uczestniczymy w misji: doskonalenie ziemi jest naszym powołaniem. 133 Duch objawia się zawsze w nieznanej, zwiew- nej postaci. 134 Pogodnym duszom brak dowcipu. [...] Naj- ostrzejszym dowcipem dysponuje namiętność. 135 Każdy człowiek jest małą społecznością. 136 Każdy umiłowany przedmiot jest środkiem raju. 137 Tylko indywiduum interesuje, stąd wszystko, co klasyczne, nie jest indywidualne. 138 Człowieczeństwo jest rolą humorystyczną. 139 Wszystkie przypadki naszego życia są tworzy- wem, z którego możemy zrobić to, co chcemy. Kto ma wiele ducha, uczyni wiele ze swego życia. « 26 » 140 Jakże często odczuwa się ubóstwo słów — żeby móc wyrazić wiele myśli za jednym razem. 141 Nic nie jest dla prawdziwej religijności bardziej niezbędne niż pośrednie ogniwo, które wiąże nas z Bóstwem. [...J W wyborze tego pośredniego ogniwa człowiek musi być całkowicie swobodny, 142 Pisma są myślami państwa, archiwa jego pamięcią. 143 Każdy przedmiot może być dla pobożnego [...] świątynią. 144 Prawo jest skuteczne ze względu na swą tres'ć. Nieskuteczne prawo nie jest prawem. 145 Nauka prawa odpowiada fizjologii, moralność psychologii. , t xl • •'.. . • 146 Ucieczka ducha wspólnoty jest śmiercią. 147 To, co sztuczne, jest rozumiane zwykle lepiej niż to, co naturalne. Trzeba więcej ducha do spraw prostych niż do skomplikowanych, ale mniej talen- tu. '-.•!• 148 Budowanie światów nie zaspokoi umysłu drą- « 27 » żącego głębiej, ale kochające serce nasyci wiec/nie poszukującego ducha. 149 Gdzie są dzieci, tam jest wiek zloty. 150 Dokonując samoobserwacji, wnosimy w siebie życie. » ., • .- 151 Zwierzę oznacza nadmiar życia-roślina nie- dostatek życia. Człowiek oznacza wolność życia. 152 Kiedy duch uświęca, to każda prawdziwa książka staje się biblią. 153 Wiele wartościowych książek dzieli los bryłek złota w Irlandii. Przez długie lata służą one tylko jako odważniki. 154 Niektóre książki są dłuższe, niż na to wygląda- ją. Są one rzeczywiście bez końca. Nuda, jaką roztaczają, jest zaprawdę absojutna i nieskończona. 155 Recenzenci to policjanci w literaturze. 156 Czyż zawsze trzeba być rozważnym? Kto jest za stary, aby marzyć, ten powinien unikać młodzieżo- wych spotkań. « 28 » 15? Demokracja [...] w zasadzie nie różni się od monarchii, tyle że tam monarchą jest zbiorowisko głów. 158 [...] każde wspomnienie jest melancholijne, każde przeczucie radosne. 159 Każda prawdziwa tajemnica musi sama przez się wykluczać profanów. 160 Co człowiek kocha, to znajduje wszędzie. lf)l Moja ukochana jest skrótem wszechświata, wszechświat rozwinięciem mojej ukochanej. 162 Najznakomitszy spośród dawnych francuskich monarchów postawił sobie za cel swoich poddanych uczynić tak zamożnymi, aby każdy mógł co niedziela mieć na stole kurę z ryżem. Czy jednak nie należałoby przyznać wyższości rządowi, pod którym wieśniak chętniej spożywałby kawałek spleśniałego chleba niż pod innym rządem pieczeń, i jeszcze dziękowałby gorąco Bogu za szczęście, że w tym właśnie kraju się urodził? ; <•,,-,.•., .u-; . •• .•-•••f.. ' • 163 Zrównajcie góry, morze wam podziękuje. 164 Kto jest wielki duchem, tego nie powstrzymują granice i wyboje, raczej go one pociągają. 165 Bez etykiety żaden dwór nie może istnieć. 166 To właśnie jest wyróżniającą cechą monarchii, że polega ona na wierze w człowieka szlachetnie urodzonego, na dobrowolnej akceptacji człowieka idealnego. 167 Władca nie może w dzisiejszych czasach dbać o utrzymanie swego państwa w sposób bardziej celowy jak przez dążenie do możliwie najwyższego zindywi- dualizowania go. 16K Przyjdzie czas, i to niezadługo, kiedy zapanuje powszechne przekonanie, że żaden król nie może istnieć bez republiki i żadna republika bez króla, że oba te pojęcia są nierozłączne jak ciało i dusza, że król bez republiki i republika bez króla to tylko słowa lx;z znaczenia. 169 [...] w końcu jednak opinia publiczna jest tym najskuteczniejszym środkiem odnowy i tworzenia obyczajów. 170 Nie ma nic bardziej krzepiącego niż mówienie o naszych pragnieniach, kiedy te już się spełniają. 171 Ze wzrostem kultury potrzeby będą musiały chyba kształtować się bardziej różnorodnie. 172 Będąc oszukiwanym człowiek uczy się oszuki- wać. 173 Królowi nie powinno nic bardziej leżeć na sercu niż to, aby być tak wszechstronnym, tak uświadomionym, tak zorientowanym i tak pozbawio- nym uprzedzeń, krótko-być tak doskonałym czło- wiekiem, na ile to możliwe, i takim pozostać. 174 Każdy człowiek powinien być artystą. Wszystko może stać się sztuką piękna. /~ .. 175 Przyczyną wszelkiego absurdu w przekona- niach i poglądach jest pomylenie celu i śrcx1ka. 176 Żaden argument nie jest dla dawnego rządu bardziej niekorzystny niż wniosek, który można wyciągnąć z dysproporcji siły członków państwa, jaka ujawnia się w czasie rewolucji. 177 Im słabsza jakaś część, tym bardziej skłonna do powikłań i zaognień. 178 Im bardziej [...] niezależnie od swego tronu żyje król, tym bardziej jest on królem. 179 Każda poprawa niedoskonałych ustrojów sprowadza się do tego, że czyni się je bardziej zdolnymi do miłości. ,-'• •' •'.:-• '.fi 180 Obecny spór na temat form rządów jest sporem o wyższość wieku dojrzałego lub też kwitną- cej młodości. 181 Republika to fluidum deferens młodości. Gdzie są młodzi ludzie, tam jest republika. 182 Książę bez poczucia więzi rodzinnej nie jest monarcha. 183 W nieograniczonej demokracji uzależniony jestem od bardzo wielu zrządzeń, w demokracji reprezentatywnej od nielicznych, w monarchii od jednego samowolnego zrządzenia. 184 Tylko swoich własnych praw powinien czło- wiek przestrzegać. 185 Skąd się wzięły stany i cechy?-7 braku czasu i sił u jednostki. > 186 Gdyby ludzie byli już tym, czym być powinni i czym stać się mogą —wszelkie formy rządów byłyby « 32 » bez znaczenia — ludzkość byłaby wszędzie rządzona w jednakowy sposób. 187 Jeden lubi zmiany —drugi nie. 188 Dotychczasowa historia filozofii to nic innego jak tylko historia prób wynalezienia filozofowania. 189 Prawdziwy nauczyciel jest drogowskazem. Gdy uczeń rzeczywiście odznacza się umiłowaniem prawdy, to wystarczy mu tylko wskazówka, aby dał sobie radę ze znalezieniem tego, czego szuka. Wykła- danie filozofii składa się więc z samych tematów —z wprowadzających pojęć — podstaw. 190 Kiedy się zaczyna rozmyślać o filozofii-to filozofia wydaje się być wszystkim, jak Bóg, jak miłość. 191 Filozofowanie jest w najwłaściwszym sensie pieszczotą, wyrazem najczulszej miłości do rozmyś- lań, absolutnego upojenia mądrością. 192 [.,.] jedni to głowy bez rąk, drudzy to ręce bez głów. 193 Zwyczajna logika jest gramatyką mówienia albo myślenia wyższego rzędu. « 33 » 194 Pojęcia logiczne mają się do siebie jak słowa bez myśli [...]. Pojęcia metafizyczne mają się do siebie jak myśli bez słów. 195 Doskonała forma nauk musi być poetycka. 196 Najszczytniejsze zadania najwcześniej zajmują człowieka. 197 Tak jak [...] życie [człowieka] jest realną filozo- fią, tak jego filozofia jest idealnym życiem — żywą teorią życia. • ' . . ' ! )ods i s :B>|EJOA\p JS3J 3_S Ht -3UXS3|LUS lU3.V\}SU.")l.V\I33Xad JS3J 33t:JB2Snj/ \\ 1 1 1 •lU3I>)A'aOasR| lUA^stelU^BJjfeu }S3| SUZ') c l i' •/\Xp3I.V\ qtl| — IJSAlU I3SOJBU sd5jSBU OlAUZ33IUO>j BS BA\BJC| | |f J3|SpS ALUS3JS3I llUAU|BIZpIA\3IU HUBZ33Z.1 ^ (Ht •AjnjBU LU3|U3IU(3dop JS3J BłfnOZ*; (>0t '3IUBJS U1IU 3IS sXp3I>| 3ZOIU l IUIU 3Aq OUO OUUI.W(xl 7.X)\ — IU3US JS3J 3|U 3ZSBU 3(3A^ KOt op s 3j3IA\ON|)B3 >(BJ 3(USBJ/V\ ( — Xuqopod 0831 u I — A IUSBC] 288 [...] pytanie, czy natura wraz ze wzrostem kultury nie zmieniła się w istotny sposób? 289 Kiedy nasza inteligencja i nasz świat pozostają w harmonii — bogom jesteśmy ró\vni. 2l)0 Dziecko to uwidoczniona miłość. 291 Młodość —gdzie przewodzi przyszłość. Starość - gdzie przewagę ma przeszłość. 292 Czas tworzy wszystko, tak samo jak wszystko niszczy — łączy — dzieli. 293 Jeżeli istnieje filozofia życia, to można również doszukiwać się filologii, matematyki, poetyki i histo- rii życia. 294 Im bardziej uproszczone jako całość —i im bardziej zindywidualizowane i różnorodne w szcze- gółach — tym doskonalsze dzieło sztuki. 295 To dziwne, że w tak wielu religiach ł»gowie zdają się być miłośnikami brzydoty. 296 Wspólnota z tym, co zdrowe —absolutnie zdrowe — uzdrawia. 29? Ograniczenia są tylko po to, żeby je przekra- czać [...]. 298 Jest rzeczą pewną, że poglądy wiele zyskują, gdy tylko wiem, że ktoś tam jest co do nicln. przekonany. 299 Wszyscy ludzie znajdują się w stanie nieu- stannego pojedynku. 300 Czy mógłby się ktoś ostać, gdyby zżerał swoje ekskrementy? 301 Człowiek może wszystko uszlachetnić dzięki temu, że tego chce. 302 Ruch wiąże —co bezruch rozsadza, i na odwrót. 303 Mówienie i słuchanie to zapladnianie i po- czynanie. 304 Im dłużej człowiek pozostaje dzieckiem, tym późniejszego dożywa wieku. 305 Gdyby dobro i zło miały jakieś szczególne zalety, to powiązanie ich byłoby rzeczywiście bardzo pożądane. 46 « 47 >, 274 Świat ludzki jest dzięki człowiekowi tak zespo- lony jak części jego ciała dzięki jego życiu. 275 Tak jak choroba nosi symptomy zdrowia, tak też zdrowie musi nosić symptomy choroby. 276 Płomień łączy rozdzielone i dzieli złączone. 277 Podobnie jak w matematyce kolejno znajduje się i konstruuje niewiadome przez właściwe działania na znanych członach i częściach całego równa- nia-tak we wszelkich naukach znajduje się i kon- struuje niewiadome, brakujące człony i części nauko- wej całości przez sfunkcjonalizowanie znanych czło- nów i części. 278 Kiedy duch umiera-staje się człowiekiem. Kiedy człowiek umiera — staje się duchem. 279 Rzeczą najwyższą i najczystszą jest to, co najbardziej zwyczajne, najbardziej zrozumiałe. 280 Geniusz jest tym zasadniczym czynnikiem syntetyzującym, geniusz czyni niemożliwe możli- wym—możliwe niemożliwym — nieznane zna- nym—znane nieznanym... .j « 44 » 281 Całkowicie przeciwstawne sobie błędy dają całkowitą prawdę. Niezupełne błędy— niezupełną prawdę. 282 Jakim jest świat, taką wiedza o świecie, i na odwrót. 283 Głupie pytania dzieci obecnie przedstawiają się w zupełnie innym świetle. Można by rzec - świat powstał z jakiegoś głupiego pytania. 284 Pojęcia takie jak materia, flogiston, oxygen, gaz, siła itd. należą do fizyki logicznej, która nie zajmuje się konkretnymi ciałami, lecz z uporem sięga śmiałą ręką w głąb chaosu świata - i tam wprowadza własne porządki. 285 Zamiłowanie ma człowiek do tego, co potrafi robić z perfekcją i z łatwością; do rzeczy przeciwstaw- nych-niechęć. y .''.*' : i . 286 Czego się nie umie lub nie chce pojąć i zrobić od razu, to pojmuje się i robi stopniowo i częścia- 287 Miłość jest celem ostatecznym historii świa- ta—jednością wszechświata. 259 Wraz 7. kobietami powstała miłość i wraz z miłością kobiety-dlatego nie można zrozumieć jed- nego bez drugiego. 26(1 Być może kiedyś będzie się w masie pisało, myślało i działało — całe skupiska, a nawet narody, podejmą jedno dzieło. 261 Czyżby wszyscy ludzie byli ludźmi, przecież, także zupełnie inne istoty niż ludzie mogą występo- wać w ludzkiej postaci. « 262 Ze wszystkiego można się wyplątać - wszystko można przekręcać i odwracać, jak się chce. 263 Wyobraźnia jest tym cudownym zmysłem, któ- ry jest w stanie zastąpić nam wszystkie zmysły - i któ- ry tak bardzo zależny jest od naszego widzimisię. 264 Chory każe wołać lekarza, gdyż sam sobie nie jest w stanie pomóc. 265 [...] właśnie ta odwieczna skarga, że wszystko przemija, powinna i może być najradośniejszą ze wszystkich myśli. 266 Książęta to zera - sami nic nie znaczą, ale wraz n 42 » z liczbami, które dowolnie pomnażają, [...J znaczą bardzo wiele. 267 Jedno jedyne wiernie zaobserwowane zdarze- nie jest jednak więcej warte niż najbłyskotliwsza hipoteza. 268 Hipotezy to sieci, ten tylko łowi, kto je zarzuca. 269 Do grubego kloca-gruby klin. 270 [...] nie wystarczy porównywać, trzeba jeszcze umieć rozróżniać. , • • 271 Wszystkie nauki powinny stać się matematyką. Dotychczasowa matematyka stanowi zaledwie pier- wsze, i to skromniutkie, uzewnętrznienie czy obja- wienie prawdziwie naukowego ducha. 272 Jako istoty ziemskie dążymy do duchowego ukształtowania - do ducha w ogóle. Jako pozaziemskie, duchowe istoty dążymy do ukształtowania ziemskiego — do ciała w ogóle. 2"3 Prawda jest doskonałym błędem, tak jak zdro- wie doskonałą chorobą. « 43 » najdalej posuniętej symplifikacji - reguł, a więc i samego materiału.—Jeżeli potrafi on z jednej okreś- lonej reguły wyprowadzić wszystkie reguł) równie określone- wszystkie określone cele sprowadzić do jednego celu [...], to znaczy, że wzniósł się on ze swoją wiedzą na szczyt doskonałości. Liczony encyklopedy- sta, który [...] wszelkie określone nauki potrafi zamienić w jedną określoną naukę, stanowi maksi- mum uczonego. 245 Filozofię można nazwać sztuką wolną, wyo- brażeniową. 246 Filozof osiąga maksymalny wymiar filozofa, kiedy złączy wszystkie filozofie w jedna jedyną filozofię. 247 Aktywna działalność najłatwiej pozwala nam zapomnieć o naszych troskach, ale czy powinniśmy zapominać o niektórych stratach? 248 Wyższa matematyka i filozofia mają bardzo wiele wspólnego. 24') Nic nie jest bardziej osiągalne dla ducha jak to, co nieskończone. 250 Na lichych i miernych pisarzach można by « 40 » dorobić się jeszcze niejednego pięknego lauru. Mówi się o nich jak dotąd prawie wyłącznie jako o lichotach i miernotach-a przecież filozofia zła, mierności i pospolitości miałaby ogromne znaczenie. 251 Każde życie ma jakieś' motto-jakiś tytuł — jakiegoś wydawcę — jakąś przedmowę — wstęp — tekst-przypisy-itp. albo też może je mieć. 252 Nawet sukces wiedzy polega na potędze wia- ry. — W każdej wiedzy jest wiara. 253 Wszystko, co doskonałe, przedstawia nam się jako naturalne i bez reszty znane. 254 Ten tylko, kto nie potrzebuje towarzystwa, jest bon compagnon. 255 Poniektóry sceptycyzm nie jest niczym innym jak niedojrzałym idealizmem. 256 Paradoksy zawsze zawstydzają — dlatego też są one tak szargane. 25" Całe nasze życie jest służbą Bożą. 258 Owe tak zwane złe skłonności są najlepszym środkiem zdobycia wszechstronnego wykształcenia. « 41 » herosów. Poemat epiczny dla ludzi. Heros jest liryczny —człowiek epiczny. Geniusz dramatyczny. Mężczyzna jest liryczny. Kobieta epiczna. Małżeńs- two dramatyczne. 228 Wszystko ożywiać — oto cel życia. 229 Odgadnąć sens życia może tylko artysta. 230 To jedynie za sprawą słabości naszych orga- nów nie widzimy siebie w świecie baśni. 231 Filozofia nie ma objaśniać natury, ma objaśniać samą siebie. 232 Kto zapatruje się na życie inaczej niż jak na unicestwiająca siebie iluzję, jest sam jeszcze w życie uwikłany. 233 Życie nie powinno być użyczona nam, lecz tworzoną przez nas fabułą. 234 Filozof żywi się problemami, jak człowiek potrawami. Nierozwiązalny problem to niestrawna potrawa [...]. Czym przyprawa w potrawach, tym paradoks w problemach. 235 Historia stanowi jedną wielką anegdotę. « 38 » 236 Muzyka —plastyka i poezja to synonimy. 237 Zwyczajne bajki ze swymi morałami podobne są do obrazków, pod którymi rysownik musi napisać, co maja one oznaczać. 23S Prawie każdy człowiek przynajmniej w jakimś nieznacznym stopniu jest artystą. 23') Tylko wówczas, gdybyśmy jako ludzie mogli się porównać z innymi rozsądnymi istotami, wiedzie- libyśmy, czym właściwie jesteśmy. 24d Obyczajowość i filozofia to sztuki. (...) Sztuką zostania filozofem jest metodycznośc — sztuką stania się człowiekiem obyczajnym — ascetyczność. 241 Książkowy śViat jest w istocie tylko karykaturą rzeczywistego świata. 242 Żyć z pisarstwa jest nawet dla umysłów wykształconych i wolnych nader ryzykownym przed- sięwzięciem. 243 Wszystkie rzeczy mają tendencję odśrodko- wą— dośrodkowymi stają się dzięki duchowi. 244 Uczony osiąga maksimum swej wiedzy przy « 39 » •>jnj/s |xusoU u/cud oj eŁoofj t-n ou •pUAtads „Su aiuin z 5is nq.iz.ij vri' jiKn i zsrv.id r»pXx ru/oiu n|/M/jd ap.fe z.i/jtj jjf oj ?!i oj .\\ A ,jp|i:jys>t;v.łd j|jiAiu . O4 ' a; u ||S,-if \'uiu « — SI>(VJ BIU 'o>|33IXp DUUI A~X3 OJ samych siebie, gdyż my i on to dwie nierozłączne połówki. 219 Doskonale rozsądna istota nie może zaistnieć nawet w myśli — myśli tej nie znając i nie współokre- ślając jej. 220 Wszelkie życie to bujny proces odnowy, który tylko pozornie wygląda jak proces niszczenia. 221 Każdy początek jest niezręczny. 222 Kto nauczył się liczenia najpierw do dwóch — dostrzegł (...) możliwość nieskończonego liczenia według tej samej zasady. 223 Abstrakcja osłabia—refleksja wzmacnia. 224 Jakże piękna jest powłoka cielesna, jakże wstrętne jej wnętrze. 225 Tylko to, co niedoskonałe, daje się po- jąć—może nas zaprowadzić dalej. Doskonałość się jedynie smakuje, -i. 226 Stać się człowiekiem to sztuka. 227 Poemat liryczny jest dla herosów — on tworzy 325 Choroby mogą być na rozmaite sposoby leczo- ne. \X ybór najbardziej celowego określa talent leka- rza. 326 Metafixyka i astronomia stanowią taka sama naukę. Cxym stonce w astronomii, tym Bóg jest \v metafizyce. 32" Wolność i nieśmiertelność są jak światło i ciepło. 328 Żeby cxtowiek mógt być cxtovviekiem i nim po/ostać, potrzebne jest mu państwo |...j. Cxlo\vick bez państwa jest dzikusem. 32') Państwa wychowują się same allx> zostają wychowane prxcx inne państwa. 33n Sztuka kulinarna należy do resortu policji. Pod względem diety dla poszczególnych stanów. 331 Właśnie z powodu prostoty swych podstawo- wych praw moralność jest tak trudna w praktyce. 332 [...] w żywym ciele istnieje nieustanne obumie- ranie i odradzanie się. 333 Nie ma obserwacji lxjx medytacji, i na odwrót. 334 (...) kryterium gatunku stanowi cecha komuni- katywności. Hlozoha musi być zdatną do nauczenia sic iei (•••!• - . . - -, ,.,-• , -.,.•; :., 335 rilozofii po prostu nie wolno przekroczyć granic zmysłowego poznania. i:,.,n,,, 330 Siła tak się ma do duszy, jak dusza tło ducha. 33" Proces krytyczny składa się x trzech operacji i konkluzji -z których pierwszą określa się jako tetycz- ną — drugą jako ant\ tetyczną - trzecią jako syntetycz- ną. Krytycyzm jest więc jakby instrumentem nau- kowca. 338 Artysta stanowi syntezę teoretyka i praktyka. 339 Synteza nigdy nie występuje w konkretnej postaci. .,, . ., - ; . . ••.••„.;•.!,<•• :-.-. •• >4D Przewlekle przypadki mogą nagle zostać ule- czone, podobnie jak nieraz naglą choroba wymaga przewlekłego leczenia. ,rl. . . ., , >4I Połowiczna teoria (xl\\rodxi od prakty- ki—pełna teoria do niej przywodzi. .16(1 jeżeli się umie kochać jedno — umie się także kochać \vsxysrko .... :i:.: .161 Dowcip jest twórczy— tworzy podobieństwa. .162 Artysta należy do dxiela, a nie d/iclo do artysty. .16.1 Kiedy ujrzysz olbrzyma, sprawdź wpierw pozycję słońca — i zwróć uwagę, cxy to c/asem nie cień Pigmeja. •.•- -i-!V:.- rr,> •• -. • . j<-ł. .1 •; 164 Nawet przypadek nie jest niexbadany - ma on swoją prawidłowość. .,;•• •• -,.. ś.fr f. .165 Taki sam wpływ, jaki ciało ma na duszę — ma dusxa na ciało. .166 Przemiany — tak w czasie, jak w przestrzc- ni — wszelkich rzeczy, a nawet naszego własnego fenomenu, są jak przesuwanie się dr/e w na ilnnl/c, którą się sxył)ko pr/cje/ił/a. .16" Bądźcie ludźmi, a prawa ludzkie same wam przypadną. .168 Kaxda wiara jest cudowna i cudotwórcza. Bóg istnieje w momencie, gdy w niego wierze. .W) Każdy proces, cxy to chemiczny, czy matema- tyczny, czy mechaniczny, czy tex filozoficzny, składa się x wielu procesów. 3"(i Nieskończenie wiele można jeszcze zaobser- wować tuż wokół nas, w rzeczach najpospolitszych. .1"! .Artystów rozumie się na tyle, na ile samemu jest się (...] artystą, a wiec na ile rozumie si<,' samego siebie. ••••-- < •• i-"-!,,-. .!~2 Każdą rxecx można uczynić niemal przedmio- tem osobnej nauki. • " "" .l".i Cidybyśmy mieli jeszcze fantazje taką jak lo- gikę, to sztuka wynalazczości byłaby — wynale- ziona. .....' :'"'•"• ": '; " A " ' "' ' '"• ' ,i"4 Każde ciało ma swój czas — każdy czas swo- je ciało. ' "" -v .1"5 Każdy Anglik to wyspa. ;"'f.>u- ;''s .i"6 Staranne studiowanie życia czyni romanty- ka, podobnie jak staranne studiowanie kolorów, kształtów, tonów i sil czyni malarza, muzyka czy mechanikr. 3" Poeta roxumie natury, lepie) niż głowa nau- kowca. . ..,;.-. 3"K ( Hłdzialy wanie przestrzeni i cxasu to silą twór- cxa, a ich wxajemne stosunki to wrota świata. 3~l> Sxał zmysłów ma się, tak ilo miłości jak sen tło życia. 3W> Powinniśmy być nie tylko lud/mi, powinni- śmy być czymś więcej niż lud/mi. .W l łm bardxiej umie)v,tność lecxenia stanie sit; podstawową wiedzą każdego człowieka - im większe postępy robić będzie cala fizyka, ;\ lecznict%vo l\-dxie je wykorzystywać — im ścisłej zespolą się. wszelkie nauki na rzecz ich wspólnej sprawy, dobra ludzkości, a filozofię uczynią przew Intuicyjne przedstawianie polega na systema- tycznym myśleniu i obserwowaniu. 3K.i ( )rgany myślenia są organami stworzenia świa- ta—organami płciowymi natury. ,,,. 384 Kwiecie jest symlx>lem tajemnicy naszego ducha. - , - ;,-,,•• .WS Państwo i Kościół trzymają się. razem i padają razem. ••••••••. •• .• ; ^.a . W> Cirób jest właściwie chyba pojęciem religij- nym-tylko religia i jej wyznawcy leżą w grobach. Stos należ\ do olłrzedu wyznawców uniwcrsum. .W" \\'k)sn<; przypomina sobie człowiek |x>żną jesienią, jak sen dziecinny. 38K Pewna samotnł>ść wydaje sii,- być konie- czna dla pomyślnego rozwoju wyższych sil umysłu. 3K'> Prawdziwa anarchia jest plcxlnym żywiołem religii. 3'«i Ciilzie nie ma lxigów, panują upiory. 3'M Niektórym brak przytomności ducha-/a to tym lumlzicj należy cło nich przyszłość ducha. M2 ł izyka to nic innego jak tylko nauka o fantazji. 3'H Filozofia zaczyna się ; ' ,. :,.-,.. . .r,-,-.-:,,./ -». 409 Dla człowieka prawdziwie religijnego nic nie jest grzechem. « .=;<) >, ^ 4iii Gtly ktoś kiedyś zechce szukać Boga, /najclxie go wszędzie. . . 411 Czym dla niej {matematyki) s;| logaryrmy, tym jest ona dla innych nauk. 412 Pojecie matematyki jest pojęciem nauki w ogóle. 413 Matematyka to najwy/s/y poziom życia1. 414 Mogą istnieć matematycy pierwszej wielkości, którxy nie potrafią rachować. 4iń Czysta matematyka jest religii}. 416 Kto książki matematycznej nie hier/e x nabo- żeristwcm tło ręki i nie czyta jej jak słowa Bo/ego, ten jej nic roxumie. \ 4l7 '"; Istota choroby jest tak niejasna jak istota xycia. 4IK Objawienia nie dają SM; wymusxnć silą. 4I9 Natura stanowi całość —w której xadna cxvść sama w sobie nie może być całkowicie zrozumiana. 42ti \X'sxclka siłą jest funkcją cxasu i prxestrxeni. « w i 42I Państwa musi sobie wreszcie uświadomić, że osiągniecie ws/ystkich ich celcSw mo/e nastąpić jedynie w drotłxe rozwiązań kompleksowych. 422 Pewne cx\'ny krx\'cx,-j wiecxnie. "• •' 423 Igła magnesu nie kierowałaby si<,- na północ, gdyby mogła połączyć swe bieguny. 424 Powaga uśmiechem, żart |x>wag!j musxa się mienić. • " ••..!-:•• f('. ,'.-• 425 Poezja lec/y ran\, jakie xadaje m/um. :n' • 42d (...) swoboda, samowola wprowadzone do natury to wykroczenie prxeciwko woli natury, to przyczyna wszelkiego zła. 42" System moralności musi przekształcić się w system natury. -ii . • i •• .• ;• •::; • ••<••'••-•• ' 428 Każdą chorolie można określić jako choro- lic tluszy. 42') Poemat powinien być niewyczerpalny, tak jak człowiek i jak celne powiedzenie. ,• • 430 Niektórzy odznaczają się osolx>wością bardziej przestrzenną— inni hardziej czasową. Czyżby to miała być różnica miedzy lx)haterami a artystami (?). 431 Czyż Bóg nie może objawić się w matematyce, podobnie jak w każdej innej nauce? 43.2 filozofia stanowi właściwie zadanie —wie- dzieć. 433 System moralności ma znaczne widoki, aby stać s iv również jedynie możliwym systemem filo- zofii. •'. .1 „i ;. • •'.;.:•• 434 Upraszczanie i kombinowanie nauk —prze- kształcenie wszystkich nauk w jedna jest oczywiście zadaniem filozoficznym — lic/względnym wymogiem pragnienia wiedzy. 435 Im liard/iej lic/radny, tym bardziej pwlatny [jest człowiek] na moralność i religię. 43f> Miłość jest na wskroś chorobą-stąd ta cudowna doniosłość chrześcijaństwa. 43" Prawdziwa filozofia jest całkowicie realistycz- nym idealizmem [...]. Polega ona na wyższej wierze. Wiara jest (xl idealizmu nie 441 Wszystko może w końcu stać się filozofią. 442 łon: przejście od ilości do jakości. Barwa: przejście od jakości do ilości. K ' '' 443 Mogą nadejść chwile, kiedy elementarze i kompendia wydadzą nam się |x>czją. 444 Opaczny to dzieii, który zaczyna się wieczo- rem, a kończy rankiem. 443 Kto rozumie grzech, rozumie cnotę i chrześci- jaństwo, siebie samego i świat. • . •>• ; • • 446 listctyka jest (xl |x>ezji całkowicie niezależna. 44~ /mysi poetycki ma wiele wspólnego ze zm\- slcm mistycznym. Jest to wyczucie tego, co niezwy- kle, osobiste, nieznane, tajemnicze, co ma dopiero być objawione, co jest w sposób nieunikniony prxypadko\ve. Przedstawia ono nieprzedstawialne, \vklxi niewklxialne, c/ujc niewyczuwalne [...J. Kry- tyka poezji jest absurdem. . •/ ' . \j 44S To nie \viedxa sama jest tym, co nas uszczęśli- wia— to jakość tej wiedzy —owa subiektywna struk- tura wiedzy. 449 Samotnym jest się wrax xe \vsxystkim tym, co się kocha, 450 Czy kobieta jest celem mężczyzny i cxy kobieta nie ma celu? ;,- . , ' •• < t. '• • •' ' ,! • 451 [Poeta) musi być sam dla siebie objawie- niem. Jest on w wyobraźni prorokiem przyrody, pcxlobnie jak filo/ot" w przyrodzie jest prorokiem wyobraźni. 452 Pismo Święte nie wymaga komentarzy. Kto prawdę głosi, jest pełen wiecxnego żywota [...|. 45.1 Nikt x pcwnościsj nie znajduje się dalej ixl celu niż ten, co sobie wyobraża, że już zna tę osobliwi) krainę [,.,]. 454 Natura nie byłaby naturą, gdyby nie miała ducha [...]. 455 Xebv pojąć naturę, trzełra wewnętrznie po- zwolić naturze się kształtować w całej kolejności jej pr/emian. •.'••• 45(. (...) natura jako całość jest zrozumiała tylko ja- ko narzędzie i medium porozumienia istot rozum- nych. -.:.-.. 45" Urodzony ślepcem nie nauczy się widzieć, choćby mu nic wiedzieć ile o barwach i światłach (...) naopowiadano. 45s Prawdziwy badacz nigdy się nie starzeje [...]. 459 Człowiek ma zawsze filozofię symlx>lizującą jego istotę [...]. Jest on mesjaszem natury. 4Ht Niezmierzony jest młodzieńczy żal przy (...] pierwszym zetknięciu z przemijalnościa rzeczy ziem- skich [...]. • '.*'.*', ..••••' ł-' .* •'• ' 461 [...] widziałbym dwie drogi do zgłębienia wiedzy, o historii ludzkiej. Jedna, uciążliwa i nie- kończąca się, z niezliczonymi zakrętami, droga doświadczenia; druga niemal jeden skok tylko, droga wewnętrznej medytacji. M » f> 5 » 462 Natura sama pragnie mieć przyjemność xe swego wielkiego artyzmu i dlatego przemieniła się ona w człowieka, dzięki czemu teraz sama rozkoszuje się swoją wspaniałością [...]. 463 To nie korona i nie królestwo czynią króla. 464 Natura nie chce hyc wyłączną własnością kogoś jednego (...) i stąd jej dążenie, aby należeć' tło wszystkich [...]. 465 (...) niezliczone wspomnienia to bardzo zabawne towarzystwo [...). ' 466 Często jakieś zdarzenie wydaje się dobiegać korica, kiedy właściwie dopiero się zaczyna (...]. \ 46" Dla łudzi, którzy stworzeni są do działania, do czynu, nigdy nie jest za wcześnie osobiście wszystko obserwować i ożywiać. ()ni muszą sami przyłożyć rękę do wszystkiego (.,.]. f 46S Choć tak zmienną jest natura, jej powierzchnia zdaje się nie ulegać zmianom. ; 469 Nic nie jest dta poety tak niczliędne jak wnikanie w naturę (...). ... . . 4"d Hntuzjazm licz rozumu jest bezużyteczny i niebezpieczny (...]. 4"! (...) niewiele cudów zdziała poeta, jeżeli sam się będzie cudom dziwił. 4^2 (...) czyż nie jest poecie nieodzowna glęlx>ka wiara w ludzka władzę nad losem?1 4".i Młody poeta nigdy nie może hyc dostatecznie chłodny, dostatecznie rozważny. 4^4 Poeta to szlachetna stal, jak ona wrażliwy niby krucha szklana nić, jak ona twardy niby niepinlatny krzemień. 4"5 \X' pobliżu poety wszędzie wykwita |x>ezja. 4"6 Mowa (...) jest rzeczywiście małym światem istniejącym w znakach i dźwiękach. 4"" Istnieje tylko jedna przyczyna xla-ogólna słabość, a słabość ta nie jest niczym innym jak znikomą wrażliwością moralna, jak niedostrzeganiem uroku wolności. 4"K Czyż jest możliwe wyjaśnienie muzyki głu- chemu? 4"*l> Wszelkie wykształcenie prowadzi do tego, czego nie można nazwać inaczej jak wolnością [...(. 480 (...) sumienie (...) zastępuje Boga na ziemi )...). 481 (...) prawdziwy duch bajki to sympatyczne przebranie ducha cnoty. 482 (...) cała natura istnieje tylko przez ducha cnoty. 483 To natura uczyła mnie poznawać sztukę i historie. 484 Poezja nie powinna być główm m wątkiem, a jedynie cudownością. 485 Kto w dostatecznej mierze jest poetą, dla tego świat cahf stanowi nieustający dramat. 486 Dopiero w samodzielnym działaniu odkrywa się istotne trudności i uczy si<,- cenić sztukę. 48" Przeciwko królom żadna sprawa nie jest słuszna. -: •.:»•••" <••••:,< \\-ik \/ /RIIDI l J l — IOVj ł i c l u e—SUK I te n. ((—VI l landschriftcntjruppc) [1IO-I2O] l Icmstcrhuis- uml Kunt-Stuilicn J121—158J Vcrmischtc Bcmcrkungcn—BluthcnsC;iui> |I.S<>-174| (llaulicn uml l.icbc | PS—W) 1'olitischc Aph<>rismcn 1188—2fi3| \'ornrlx;itcn /.u \c.TM-hicclcricn lTagnn.-nts:imnilunj{cii l "98 1264-26')] Dialogcn uml M-.nolojrc PW (2^(1—284] Ans tlen TrciltcTgtT Naturwis^cnschaftlifhcn Stiulk-n |2HS-.)85| l)as allsjanc-mc Hroullion P48 V) | WC>| Ramllicmcrkun^un '/.u l rii-drich Schlcj?.'ls „Idctn" l '<('> |.iH"-.i(>0[ [>ic niristcnhcit 1-4511 Aus den l'rapnciucn und Studicn PW 18(1(1 |4.S2—4.Sl)| [)ic l.chrlinp.' m Sais |4W)-48-| llcinrich von Ota-rdingcn BIBLIOTECZKA AFORYSTOW TYRł.Y ROKI 1983 < -;it Afory styka dwudziestolecia (1918-1939) Aforyzmy japońskie Kareł Ćapek — Aforyzmy |ohann VC'olfgang Goethe —Aforyxmy Stefan Napierski — Aforyzmy Napoleon — Maksymy Novalis - Aforyzmy \Xasilij Roxanovv— .Aforyzmy d 50,