GDZIE POSTAWI� PRZECINEK? EWA I FELIKS PRZY�UBSCY SPIS TRE�CI PRZEDSTAWIAMY CZYTELNIKOM T� KSI��K� I. KILKA S��W O HISTORII PRZESTANKOWANIA II. OG�LNE WIADOMO�CI O PRZESTANKOWANIU III. ZNAKI PRZESTANKOWE KROPKA �REDNIK DWUKROPEK PRZECINEK MY�LNIK WIELOKROPEK NAWIAS PYTAJNIK WYKRZYKNIK CUDZYS��W INNE ZNAKI ZBIEG ZNAK�W PRZESTANKOWYCH IV. JAK KORZYSTA� ZE ZNAK�W PRZESTANKOWYCH TRUDNA SZTUKA STAWIANIA KROPKI ZABARWIAMY WYPOWIED� DZIELIMY SZEREGI WYDZIELAMY WTR�CENIA DZIELIMY ZDANIE V. UK�AD TEKSTU, WYRӯNIENIA, INTERPUNKCJA W SZCZEG�LNYCH WYPADKACH S�OWNIK DODATEK INTERPUNKCJA WA�NIEJSZYCH SKR�T�W INTERPUNKCJA WYKRZYKNIK�W I WO�ACZY INTERPUNKCJA DOPOWIEDZE� INTERPUNKCJA TZW. UTARTYCH POWIEDZE� I PO��CZE� PRZEDSTAWIAMY CZYTELNIKOM T� KSI��K� Ksi��ka, kt�r� Czytelnikowi przedstawiamy, traktowa� b�dzie o wszystkich znakach interpunkcyjnych, a nie tylko o przecinku. Wyraz �przecinek" w tytule ma charakter jakby symboliczny, bo kto stara si� prawid�owo stosowa� znaki interpunkcyjne, ten przecinka u�ywa najcz�ciej i z nim ma k�opotu najwi�cej. Dla wi�kszo�ci pisz�cych rozmieszczenie znak�w przestankowych jest mniej lub wi�cej oboj�tne. Przecinki stawia si� ,,na wy czucie", powoduj�c si� swoi�cie odczuwan� potrzeb� dzielenia tekstu. Niekt�rzy opieraj� si� na b��dnych wskazaniach, �e pewne wyrazy sp�jniki, przyimki, zaimki � wymagaj� poprzedzenia ich przecinkiem, inne przecinka przed sob� nie znosz�. Pospolite jest mniemanie, �e przed �e, kt�ry, je�eli, gdy stawia si� przecinek, przed i nigdy si� nie stawia. Takiej regu�y nie ma. Przestankowanie zwi�zane jest z tre�ci�, jest zewn�trznym wyrazem ukszta�towania my�li, logicznej konstrukcji. Znaki przestankowe s� dla czytaj�cego wa�nymi sygna�ami nie tylko, jak interpretowa� tekst, ale jak go rozumie�. Oto prosty przyk�ad zale�no�ci sensu zdania od miejsca postawienia przecinka: Wyszed� szybko, zapinaj�c po drodze guziki p�aszcza. Wyszed�, szybko zapinaj�c po drodze guziki p�aszcza. Zakorzeni� si� pogl�d, �e zasady przestankowania s� bardzo zawi�e i dla przeci�tnego cz�owieka nader trudne do opanowania. Nasza ksi��ka pr�buje ten pogl�d podwa�y�, a na jego miejsce zaszczepi� przekonanie, �e umiej�tno�� przestankowania jest dowodem umiej�tno�ci logicznego my�lenia i �wiadectwem kultury j�zyka. Staraj�c si�, aby nasza ksi��ka mo�liwie jak najlepiej spe�ni�a swoje zadanie, rozwin�li�my temat do�� szeroko i przedstawili�my go w r�ny spos�b, aby ka�dy z Czytelnik�w m�g� z tej ksi��ki korzysta� tak, jak mu wygodniej. Najpierw umie�cili�my dwa rozdzia�y wprowadzaj�ce: I � o historii interpunkcji, II � o og�lnych zasadach przestankowania. Rozdzia� III jest najwa�niejszy � przedstawione s� w nim po kolei wszystkie znaki przestankowe. Ka�dy znak om�wiony jest najpierw og�lnie, potem podane s� zasady stosowania go. Dla wygody zasady s� ponumerowane kolejno; w niekt�rych wypadkach zasz�a konieczno�� wyja�nienia zasady g��wnej zasadami szczeg�owymi � wtedy zasady szczeg�owe nosz� numer zasady g��wnej z kolejn� liter� alfabetu. Po ka�dej zasadzie nast�puje wyt�umaczenie jej, poparte przyk�adami. Opr�cz przyk�ad�w rozwini�tych znajdzie tu Czytelnik tak�e przyk�ady schematyczne, wyr�nione graficznie, kt�re w jak najprostszy spos�b ilustruj� omawian� zasad�. Rozdzia� IV pokazuje, jak praktycznie stosowa� podane w rozdziale III zasady. Redaguje si� tu tekst opowiadaj�cy o pewnym wydarzeniu, rozwa�a r�ne warianty sformu�owania tej samej tre�ci. Oczywi�cie ka�dy z tych wariant�w wymaga zastosowania innej interpunkcji. Rozdzia� V zawiera wiadomo�ci uzupe�niaj�ce. Osobn� cz�� ksi��ki stanowi s�ownik. Korzysta� z niego mog� raczej ci, kt�rzy znaj� ju� zasady podane w rozdziale III i tylko dora�nie szukaj� szybkiego wyja�nienia w�tpliwo�ci. W�s�owniku s� alfabetycznie u�o�one wyrazy w jaki� spos�b zwi�zane z tymi zasadami, te wyrazy, kt�re najcz�ciej sygnalizuj� pisz�cemu potrzeb� postawienia jakiego� znaku przestankowego. Tym wyrazom nie towarzysz� jednak regu�y, lecz przyk�ady-wzorce, w kt�rych u�yto tak lub inaczej takich czy innych znak�w przestankowych. Pisz�cy por�wnuje zdanie, kt�re sam pisze; z jednym z przyk�ad�w-wzorc�w i wed�ug interpunkcji we wzorcu rozmieszcza znaki przestankowe we w�asnym zdaniu. Je�li wybra� w�a�ciwy przyk�ad, nie powinien pope�ni� b��du. Po wzorcu podano w nawiasie numer regu�y, zamieszczonej w rozdziale III, kt�r� w danym wypad ku nale�y si� pos�u�y�. 6 I. KILKA S��W O HISTORII PRZESTANKOWANIA Historia przestankowania nie nale�y wprawdzie do tematu tej ksi��ki, ale mo�e by� interesuj�ca dla kogo�, kto chce wiedzie�, jakimi drogami (i bezdro�ami) doszli�my do dzisiejszych przepis�w interpunkcyjnych. Te obowi�zuj�ce nas dzi� przepisy na plan pierwszy wysuwaj� zasad� gramatyczn�, �e znaki interpunkcyjne maj� uwidacznia� konstrukcj� sk�adniow� (dzieli� zdania i ich cz�ony), wi�c konstrukcj� my�li. Na drugim miejscu umieszczaj� zasad� retoryczn�, tzn. dzielenie tekstu pauzami d�u�szymi i kr�tszymi, zaznaczanie zawiesze� i opuszcze� g�osu, co jest wa�ne dla czytaj�cego. Dawniej by�o w�a�nie odwrotnie. Przewaga jednej czy drugiej zasady prowadzi do wypacze�. Zasada gramatyczna i zasada retoryczna powinny i�� ze sob� w parze, bo pauzy w czytaniu wypadaj� na og� tam, gdzie si� jedno zdanie ko�czy, a drugie zaczyna. W praktyce r�nie bywa, najcz�ciej czytaj�cy stosuje wi�cej pauz, ni� to wypada z rozmieszczenia znak�w przestankowych. Interpunkcj� my, Polacy, przej�li�my z �aciny [wraz z alfabetem. Z �aciny oczywi�cie �redniowiecznej, gdzie nie by�o jednolitego i konsekwentnego systemu przestankowania. R�kopis �redniowieczny obywa� si� najcz�ciej bez znak�w przestankowych. Wielka litera, rozwini�ta nierzadko w kunsztowny barwny inicja�, oznacza�a pocz�tek zdania. Niekt�rzy pisz�cy u�ywali tylko jednego znaku: punktu (st�d �interpunkcja" znaczy �wstawianie punkt�w w tekst�). �w punkt stawia� pisarz na r�nej wysoko�ci wiersza: punkt u g�ry umieszczony znaczy� koniec my�li, du�� przerw�, postawiony w po�owie wysoko�ci � mniejsz� przerw�, a u do�u (tu, gdzie dzi� kropka) � przerw� ma��: [...] jego przyj�cia po��da� (kropka w po�owie wysoko�ci) by on raczy� togo dla w nasze sirca zawita� (kropka w po�owie wysoko�ci) i nas wrog�w naszych uchowa� (kropka u g�ry) Kazania �wi�tokrzyskie. Pocz. XIV w. Odwr�ci j�zyk twoj ote z�ego (kropka w po�owie wysoko�ci) a wargi twoje bych� nie mo�wi�y I�ci (kropka na dole) Psa�terz floria�ski, koniec XIV w. 9 [...] we�rza� gospodzin na abela (kropka w po�owie wysoko�ci) a na jego ofier� Ale na kaima nie we�rza� (kropka w po�owie wysoko�ci) ani na jego ofier� (kropka na g�rze) Biblia kr�lowej Zofii Ok. U55 Sto lat p�niej, ju� w drukach, w dalszym ci�gu wielka litera zaznacza pocz�tek my�li (zdania), ale punktu ju� nie ma, s� natomiast trzy znaki: kropka, przecinek i sko�na kreska: Bez jego ciep�y i suchy w trzecim stopniu, Ma moc otwieraj�c� /wyp�dzaj�c�/ i rozganiaj�c� i te� potu czyni�c� /listy bzowe s� wilkie/ Gdy je st�uczesz z octem a z oliw� a przy�o�ysz ich na �wierzbi�czk� albo na gnoisty liszaj albo na twarz krostow� /jest wielkiej pomocy/ abowiem wysusza i rozp�dza ony krosty/ a tak goi. Familiarz, O zio�ach i o mocy ich. 1534 Wydaje si�, �e nak�adaj� si� tu na siebie dwa systemy: pierwszy gramatyczny, bo pocz�tek zdania oznaczony jest wielk� liter�, drugi retoryczny, bo sko�ne kreski oznaczaj� przerwy oddechowe. Podobnie jest u Bielskiego i u Reja. I w og�le w okresie renesansu. Wszytki krolestwa Turkom poddane /dziel� si� na dwa narody jeden zowi� Natolia /to jest Azja/ drugi Romania /to jest Europa. Natolia zow� wszytki krainy i ziemie za Helespontem na wsch�d s�o�ca. Bielski, Kronika wszytkiego �wiata, 1554 10 Aczci si� ka�demu swe obyczaje podobaj� ale ty co obiera� masz co jest lepszego /przypatruj si� pilnie. Bo si� ten zaw�dy musi rozmy�la� na to /co by ani s�awie /ani po�ciwo�ci/ ani zdrowiu/ ani wdzi�cznej swobodzie jego nic nie szkodzi�o. Rej, �ywot cz�owieka po�ciwego. 1567 Zasada �redniowieczna, �e wystarczy pocz�tek zdania wielk� liter� oznaczy�, panuje nadal w czasach renesansu, tyle �e przed wielk� liter� zawsze stoi kropka. Owe za� sko�ne kreski sygnalizuj� tylko przerwy w czytaniu, bardzo swoi�cie wprowadzone, np. �Kr�lestwa Turkom poddane /dziel� si�" (pod miot oddzielony od orzeczenia) � lub w�a�nie w spodziewanym miejscu pomijane, np. �dziel� si� na dwa narody jeden zowi� Natolia", �ty co obiera� masz co jest lepszego / przypatruj si�" (powinno by by�: �ty / co obiera� masz / co jest lepszego/" � tylko �e za czas�w Reja nie by�o redaktor�w!). U Kochanowskiego, kt�ry o przestankowanie podobno osobi�cie dba�, zjawiaj� si� nowe znaki: dwukropek, wskazuj�cy na przerw� wi�ksz�, nawias oraz znak zapytania, kt�ry graficznie wygl�da jak odwr�cony do g�ry nogami �rednik: Nie rozumiej� ludzie /ani si� w tym czuj�/ jaki to wrz�d szkodliwy w rzeczypospolitej/ M��d� wszeteczna: ci cnocie /i wstydowi cen� Ustawili: przed tymi trudno cz�owiekiem by� 11 Dobrym: ci domy niszcz� /ci pa�stwa ubo��/ A rzek� /�e i gubi�: (Troja / poznasz po tym) Kochanowski, Odprawa pos��w greckich. 1578 Orszulo moja wdzi�czna / gdzie� mi si� podzia�a (�redniowieczny pytajnik) W kt�r� stron� /w kt�r�� si� krain� uda�a(�redniowieczny pytajnik) Kochanowski, Treny. 1580 Barok burzy renesansowy �ad i umiar. Pisarze nadmiernie szafuj� znakami przestankowymi, aby podkre�li� ekspresj� wypowiedzi. Oto przyk�ady � trzeba tak powiedzie� � szkodliwo�ci nadmiaru swobody w przestankowaniu: Nie tylko nasze panny? Maj� swe przypadki; Nie�miertelne boginie, gdy Adonis g�adki. Przed Wener�, wiedz�cy, �e go piorun czeka, Kt�ry Wulkan, Wenerzyn m��, kuje, ucieka. Potocki, Poczet herb�w.1696 Takie przestankowanie wcale chyba czytaj�cemu nie pomaga, a pomocy on potrzebuje, by wywik�a� jaki� sens z manierycznie stosowanej inwersji, czyli przestawiania szyku wyraz�w. Po prostu bowiem m�wi�c, chodzi tu o to, �e Adonis ucieka przed Wener�, bo czeka go piorun ukuty przez Wulkana, m�a Wenery. 12 Andrzej Morsztyn, t�umacz�c Cyda Corneille'a (1752), tak pstrzy tekst znakami przestankowymi: Ciebie� s�ucha� wielkiego pompo urodzenia? Ktora ganisz ognie moje! Ciebie� s�ucha� mi�o�ci? kt�ra do wi�zienia, Serce wzi�wszy: z t� pych� przykre staczasz boje, N�dzna dziewko! to oboje Rozrywaj� twoje chcenia! Dziwne to, zw�aszcza �e t�umacz korzysta� z takie go orygina�u: T'ecouterai-je encor, respect de ma naissance, Qui fais un crime de mes feux? T'ecouterai-je, amour, dont la douce puissance Contre ce fier tyran fait rebeller mes voeux? Pauvre princesse, auquel des deux Dois-tu preter obeissance? Oto typowy obraz baroku. To� tu w ca�ym tek�cie nie ma ani jednej kropki, kt�ra by ko�czy�a zdanie jako� spokojniej. Pytajniki i wykrzykniki odzwierciedla� maj� szarpi�ce bohatera nami�tno�ci (a mo�e tylko poz� nami�tn�?). Mo�na si� z tym pogodzi�: �yli ludzie, kt�rzy to lubili, ale te znaki Corneille rozmieszcza z sensem, Morsztyn � ogl�dnie m�wi�c � dziwacznie. 13 Czy klasycyzm XVIII wieku, je�li ju� tak epokami literackimi przemierza� dzieje interpunkcji, przynosi jakie� uspokojenie. We�my podobny, te� patetyczny, cho� proz� i cho� o zupe�nie innej tematyce: Mo�esz by� nad to okrutniejsze tyra�stwo! na rozkaz, z ostatnim wszystkich �alem i zdumieniem, wydany od jednego r�wnego, wszyscy g�by zawrze� musz�, s�owa nikt nie �mie wym�wi�? przeklina ka�dy; i po cichu podobno ca�ym piek�em karmi, a na oczywist� ojczyzny zgub�, na takie bezprawie, s�owa nikt nie �mie m�wi� publicznie:, poddaj� si� wszyscy. Konarski, O skutecznym rod sposobie. 1761 Konarski dzieli tekst przecinkami i pytajnikami � jak ongi Rej sko�nymi kreskami � na wyra�ne cz�ony retoryczne. Prosz� sobie wyobrazi� m�wc�, prze mawiaj�cego g�o�no, ba! krzycz�cego z trybuny. Tak, a nie inaczej b�dzie dzieli� swoj� wypowied�. Zasada nam obca, ale do przyj�cia. Spokojny ironiczny Krasicki ��da wielu pauz, Stawiaj�c liczne dwukropki, traktowane w�wczas jako znak wi�kszej przerwy (w wydaniu p�niejszym o 27 lat te dwukropki ust�pi� przecinkom): Wzmaga si� ha�as: zamiast rady wrzawa: Gryzomir ledwo usiedzi na tronie: Powag� swoj� nadaremnie wdawa: Ka�dy, jak �eby przysi�g� swojej stronie. 14 Na koniec z miejsca pierwszego powstawa, ,,Ratujcie, wo�a, ojczyzn� przy zgonie!" Krzykn�li: �niechaj ginie wolno�� przesz�a," I tak si� rada senatu rozesz�a. Krasicki, Myszeida. 1775 Zwr��my uwag�, �e przed cudzys�owem stoi raz przecinek, raz dwukropek, �e po �przesz�a" zdanie zamkni�to niefrasobliwie przecinkiem, bo okres si� jeszcze nie sko�czy�. Warto�� ka�dego znaku przestankowego jest zupe�nie inna ni� dzi�. A jak stawiali znaki przestankowe romantycy? Przed romantykami by� jeszcze Onufry Kopczy�ski, zwany �prawodawc� j�zyka polskiego". W swych obu gramatykach (1783 i 1817) podaje wskaz�wki, jak u�ywa� �przestank�w po-wyrazowych", kt�re � jego zdaniem � wyp�ywaj� �z natury i g�osu m�wcy i uszu s�uchacza" i �z natury wdzi�ku czyli harmonii, kt�ra, je�eli jest w my�li pisarza, musi si� i w pi�mie znajdowa�" (podkre�lenie moje � F.P.). My�l pi�kna, ale niestety przepisy szczeg�owe s� niejasne i ma�o przydatne praktycznie. Oto niekt�re z nich. �Kres czyli kropka k�adzie si� na ko�cu okresu czyli perioda, gdzie my�l sko�czona i g�os si� zupe�nie opuszcza", �rednik �pisze si� w �rodku my�li, k�dy g�os si� za wiesza", przecinek za� �tam, gdzie jest ma�y przestanek, a g�os ani si� spuszcza ani podnosi". 15 Wszystko � jak wida� � wskaz�wki interpretacji g�osowej tekstu. Precyzyjniejsze s� przepisy Feliksa Bentkowskiego, historyka literatury, interesuj�ce go si� r�wnie� praktycznie j�zykiem. W dzie�ku O znakach przecinkowych w pi�mie (1830) pisze, �e �opr�cz widoku gramatycznego, wzgl�d oraz deklamatoryjny, czyli raczej g�o�nego czytania, s�u�y za podstaw� interpunkcji" (w cytatach wsz�dzie przestankowanie oryginalne autor�w). Bentkowski wi�c pierwszy zwr�ci� uwag� na �widok gramatyczny" i � mo�na powiedzie� � pchn�� teori� interpunkcji na nowe tory, kt�rymi ju� potoczy�a si� ku dzi� nas obowi�zuj�cym zasadom. Wr��my do romantyk�w. Jak�e to �przestankowa�" Mickiewicz? W prozie tak (cytaty z wydania 1833 r.): Kto nie zna taktyki recenzent�w, lubi�cych o rzeczy niewiadomej rozprawia� og�lnymi zdaniami, kt�re w literaturze zamiast znaku x u�ywaj� si�; s�dzi�by, �e pan Dmochowski jest wielkim orientalist�. O krytykach i recenzentach warszawskich W poezji za� tak: W takiej ciszy! � tak ucho nat�am ciekawie, �e s�ysza�bym g�os z Litwy, � jed�my, nikt nie wo�a. Sonety krymskie 16 Kt� on? pytaj� wszyscy: kt� on taki! Pozna�o wojsko: on na polu wczora, Kiedy litewskie z�amano orszaki, I obst�piono zewsz�d Litawora, Przypad�: odwag� stygn�c� zapali�, Niemc�w wysieka�, komtura obali�. Gra�yna Wida�, �e w dalszym ci�gu �wzgl�d deklamatoryjny" przewa�a nad �widokiem gramatycznym", a sens znak�w jest inny ni� dzi�: stale dwukropek oznacza tylko wi�ksz� przerw�, �rednik jeszcze wi�ksz�, kropka � najwi�ksz� (�g�os si� zupe�nie opuszcza"). Zatrzymajmy si� chwil� przy Norwidzie, kt�rego bardzo osobliwa interpunkcja niema�o k�opot�w przysparza�a wydawcom, staraj�cym si� j� modernizowa�. Oto przyk�ady zmodernizowanego nader subtelnie i trafnie przestankowania w wierszu Norwida (opr. J. W. Gomulicki): � Szcz�cie, widzisz, m�j drogi, jest � i Ojczyzna � i Ludzko�� (Z pomara�cz bierz dow�d ... azali Newtonowe jab�ko Prawd nie pouczy�o znamienitych?...) � jest i pot�ga istna sztuki, �ywej wtedy, gdy bliskie umie idealnym znamienowa�. Norwid, Poezje. 1956 17 A oto z kolei przyk�ad Norwidowskiej prozy wzi�ty wprost z r�kopisu: Potem, mia�em jecha� w pobli�e ogrodu zwierz�co-botanicznego paryskiego � daleko! � mia�em tam kogo� widzie� � spotykam dw�ch znajomych jeden (rodem Podlasiak:) i po prawny pisarz � � pokazuje mi �w list p. Konstancji w kt�rym on to� samo co i ja czyta. Jest to wyrazisty przyk�ad, jak wybitny indywidualista, gardz�c i norm� gramatyczn�, i retoryczn�, dostosowuje interpunkcj� do w�asnego stylu. Filologowie XIX wieku zajmuj�cy si� ortografi� i interpunkcj� nie zasypiali jednak gruszek w popiele i 'uparcie szlifowali przepisy, kt�rych podwaliny po �o�y� Bentkowski. jedni (Gruszczy�ski) walczyli z nadmiarem przecink�w (�mowy przez zbyteczne dzielenie nie drobi� i pisma zbyt licznymi przecinkami nie nastrz�pia�") � inni (Muczkowski) dopominali si� wprowadzenia nowych znak�w, np. �znaku rozmowy", kt�ry mia� wygl�da� jak znak r�wno�ci: Uprzedzi� go Miko�aj � �ciskaj� si� oba: = Jak si� masz przyjacielu ? jak ci si� podoba Dzie� dzisiejszy? = Pogodny = Ciesz� si� = ja wzajem. = Idzie dyskurs uprzejmy zwyk�ym obyczajem. S�awny polski j�zykoznawca, Jan Baudouin deCourtenay, ju� w naszym stuleciu dzia�aj�cy, radzi i�� za przyk�adem Hiszpan�w i zdania pytaj�ce oraz wykrzyknikowe obejmowa� jak cudzys�owem odwr�conymi znakami � ot tak: 18 (odwr�cony pytajnik) O co chodzi ? (odwr�cony wykrzyknik) Do�� tego! Koniec XIX w. � pozytywizm � ustali� pewien raczej zwyczaj ni� norm�. Cech� jego by�o obfite u�ywanie przecink�w, kt�re nie sta�y wiernie na granicy cz�on�w sk�adniowych, lecz oznacza�y przerwy uwypuklaj�ce w czytaniu pewne wyrazy czy zwroty: Cz�onkowie towarzystwa dobroczynno�ci, we frakach, sk�adali mu podzi�kowania [...]; jego s�u�ba i subiekci, s�awili go, za podwy�szenie pensji. [...] Ot�, o Wokulskim by�o jedno zdanie, �e: dostawa, kt�rej si� on dotkn��, by�a uczciwa. [...] Powiedz mi przynajmniej: co s�dzisz o tym cz�owieku? Prus, Lalka. 1890 Spokojny i stateczny zwyczaj u�ywania znak�w [przestankowych zburzono w okresie zwanym (modernizmem (prze�om XIX i XX w). Przysz�a moda na �silne" znaki: my�lnik, pytajnik, wykrzyknik, wielokropek � dla wzmocnienia efektu podwajane, potrajane, ��czone w kombinacje do�� osobliwe. Odnosi si� wra�enie, jakby pisz�cy dopatrywali si� w znakach przestankowych samodzielnej tre�ci znaczeniowej, a przynajmniej cennego uzupe�nienia s��w: 19 Kto jest ten winny! � ? kto?! � ty sam!! Kl�twa, - ?? Odeszli, � s�uchajcie no stary, � � � C� bez to � ? � ? C�, �e si� drzewo spala: � ? co?? � wy mnie b�dziecie broni�, przez moje dzieci, � !! � Wyspia�ski. Kl�twa. 1901 By� mo�e Wyspia�ski za pomoc� znak�w przestankowych sugerowa� tutaj re�yserowi interpretacj� aktorsk� tekstu, tam bowiem, gdzie sytuacja jest mniej dramatyczna, stosuje nagle interpunkcj� po prostu ubog�: K�dy si� zwr�c� wyl�kniona, �cigaj� wsz�dy mi� zwidyska po nocach, w dniu, na jawie, jacy� mi� goni� [...] Kl�twa Po modzie na rozrzutne szafowanie znakami przestankowymi przysz�a (zreszt� z zagranicy) moda na... pisanie bez �adnych znak�w. Tylko podzia� na wersy, tylko czasem wielka litera zaznacza�y jakie� rozbicie tekstu na frazy rytmiczne b�d� ca�ostki znaczeniowe: 20 monotonnie ko� g�ow� unosi grzywa sp�ywa raz po raz rytmem ko�a ko�a zio�a wietrze popielny czy� po to wia� by imi� moje zetrze� ze ska� Czechowicz, Ballada z tamtej strony. 1932 Bez znak�w przestankowych i wielkich liter obywa si� do dzi� wielu poet�w, a i do prozy prze nikn�� ten zwyczaj ju� w naszych latach: [...] �adnie �e ingrid przys�a�a depesz� my�lami jestem z tob� ingrid i olaf musi mie� wtedy pi�� trzy i p� osiem i p� pewnie zbrzyd� mo�e nie interesuj�ca mieszanka potomek asturyjskich ch�op�w i wiking�w. Andrzejewski, Idzie skacz�c po g�rach. 1963 Andrzejewski jest te� autorem powie�ci (Bramy raju), kt�ra sk�ada si� z dw�ch zda�: pierwsze ci�gnie si� przez 126 stron, drugie brzmi: �I szli ca�� noc." W powie�ci s� zatem tylko dwie kropki. Gdy tak igraj� poeci i pisarze, og� pisz�cych pod dany zosta� rygorowi normy, kt�ra si� ukszta�towa�a w pocz�tkach XX w. Do przepis�w ortograficznych dodaje si� obecnie rozdzia�o interpunkcji. Dzi� obowi�zuj� zasady, ustalone w1936 r. Tym obowi�zuj�cym zasadom po�wi�cona b�dzie nasza ksi��ka. 21 II. OG�LNE WIADOMO�CI O PRZESTANKOWANIU Obowi�zuj�ce dzi� zasady przestankowania w spos�b naukowy opracowa� Stanis�aw Jod�owski i opublikowa� je jako Zasady interpunkcji w 1935 r. Obraduj�cy w nast�pnym roku nad pisowni� Komitet Ortograficzny Polskiej Akademii Umiej�tno�ci zasady te uzna� i wcieli� do swoich norm tak dok�adnie, �e nawet niekt�re przyk�ady pozosta�y bez zmiany. �wczesne w�adze pa�stwowe wyda�y odpowiednie zarz�dzenia, polecaj�ce stosowa� przepisy ortograficzne i interpunkcyjne wed�ug uchwa� PAD z 1936 r. Zasady przestankowania sk�adaj� si� z: przepis�w bezwzgl�dnie nakazuj�cych, przepis�w bezwzgl�dnie zakazuj�cych, przepis�w zezwalaj�cych, czyli daj�cych pisz�cemu swobod� u�ycia b�d� nieu�ycia jakiego� znaku albo swobod� wyboru tego lub innego znaku. 22 Interpunkcja we wsp�czesnym rozumieniu to nie tylko u�ywanie 10 znak�w przestankowych, ale tak�e spos�b podzia�u teks tu (tzw. partycja): w poezji na wersy, w mowie niewi�zanej na akapity. To tak�e spos�b wyr�niania wyraz�w i grup wyraz�w przez podkre�lanie w pi�mie, przez spacjowanie (rozstrzelenie czcionek) lub zmian� kroju czcionki w druku. W praktyce �cieraj� si� w przestankowaniu dwa wzgl�dy: wzgl�d na budow� sk�adniow� wypowiedzi i wzgl�d na potrzeb� czynienia przerw dla nadania wypowiedzi pewnego rytmu, dla przedzielenia pewnych jej element�w. Ot� trzeba za Jod�owskim powt�rzy�, �e ten drugi wzgl�d nie mo�e decydowa� o przestankowaniu, tzn. wyczuwana intuicyjnie potrzeba pauzy nie mo�e by� jedynym uzasadnieniem u�ycia znaku przestankowego. Jest to zasada bardzo s�uszna. Po pierwsze pauz rytmicznych jest tak wiele, �e oznaczanie znakami przestankowymi wszystkich rozrywa�oby tekst w niezno�ny spos�b i zmniejsza�oby wyrazisto�� wa�niejszych pauz; po drugie za� owe pauzy ka�dy chcia�by mie� w innym miejscu, wi�c nie by�oby obiektywnych podstaw do jakiegokolwiek uporz�dkowania zasad szczeg�owych. Przepisy przestankowania uwzgl�dniaj� wi�c zasadniczo: a) sk�adniow� struktur� wypowiedzi (podzia� na zdania, dzielenie sk�adnik�w zdania o jednakowej funkcji sk�adniowej itp.), 23 b) charakter poszczeg�lnych cz�on�w wypowiedzi (co g��wne, a co uboczne, co pochodzi od pisz�cego, a co przytoczone itp.), c) ton uczuciowy, intonacj�. Przestankowanie �ci�le zale�y od stylu. Inne b�dzie w poezji, gdy sygnalizuje subtelne falowanie uczucia, gdy sugeruj�c w�a�ciw� intonacj� przy czytaniu sprzyja nastrojowi utworu: Z okruszynami m�odo�ci � co robi�? Rozrzuci� ptakom? Mo�na i ptakom rozrzuci�, mo�na i w s�owa powk�ada�. Odfrun�, uradowane, �eby po nowe powr�ci�, Wr�c� � i s�owa, i ptaki � nadziej� skrzydlate jednako. A co im powiesz? �e nie ma! �e nie ma, powiesz biedakom. Uwierz�? Nie, nie uwierz�. [...] (Tuwim) Inne przestankowanie wyst�pi w wierszu epickim, gdzie zadaniem przecink�w, �rednik�w, my�lnik�w itd. jest narysowa� ramy konstrukcyjne rozleg�ego zdania, w kt�rym poeta zgromadzi� mn�stwo drobiazgowych spostrze�e�: W bukiecie wiejskim, jak wiadomo, R�e s� skromne, bo po-domu; Nie tkwi� w kryszta�ach na wystawie Za l�ni�c� tafl� szk�a w Warszawie, Nie stercz� sw� �odyg� d�ug�, 24 Jakby po�kn�y jedna drug�; Bez aspiracji do salonu, Bez wywodzenia si� z Saronu, Bez d�s�w, p�s�w i purpury Nie zadzieraj� g��w do g�ry; Jak porzucone narzeczone, Trzymaj� g��wki opuszczone, A oczy wznosz� � i tak trwaj� I spogl�daj�c � przepraszaj�. (Tuwim) Podobnie jest w prozie. D�ugie zdania wymagaj� wyra�nej, czytelnej konstrukcji, kt�r� odpowiednie przestankowanie unaocznia: Pami�tam, �e owego dnia, gdy zauwa�y�em go po raz pierwszy, siedzia� przy s�siednim stoliku naprzeciw mnie i �e � spostrzeg�szy moje zaintrygowane spojrzenie � z�o�y� mi ceremonialny uk�on. (J. J. Szczepa�ski) O t� czyteln� konstrukcj� nie�atwo. U�o�yli�my zdanie, w kt�rym st�oczone wyrazy nie uk�adaj� si� w logicznie powi�zane elementy, wskutek czego nie mo�na postawi� ani jednego znaku przestankowego: Podstawowy warunek intensywnej realizacji nowych zada� w zakresie przyspieszenia rozwoju �wiadczonych przez rzemios�o indywidualne i sp�dzielczo�� wszelkich us�ug dla ludno�ci to podj�cie przedsi�wzi�� o charakterze ekonomicznym i organizacyjnym w spos�b trwa�y i skuteczny dynamizuj�cych inicjatyw� warsztat�w pracy. 25 Przeciwie�stwem spokojnego nurtu my�li uk�adanych w d�u�sze zdania jest � cz�sto stosowany w literaturze pi�knej � gwa�towny potok zda� kr�tkich, urywanych, niepe�nych, r�wnowa�nik�w zda�: By�a t�ga, szeroka w ramionach. Mog�a mie� przesz�o sze��dziesi�t lat. Twarz owalna, r�owa. Nos kr�tki, oczy szare, mo�e niebieskie. Brwi jasne. (R�ewicz) We wsp�czesnej prozie te dwa sposoby wyra�ania my�li � zdania d�ugie i wypowiedzi kr�tkie � czasem si� ��cz� i wtedy pisz�cy pos�uguje si� ca�ym zespo�em �rodk�w s�u��cych do zaznaczania konstrukcji tekstu: znakami przestankowymi, partycj� tekstu i wyr�nieniami rozstrzelonym drukiem. G�upia, nic nie rozumia�am � ... co� o Kanadzie, m�wi co� do mnie o Kanadzie, szkolili go tam, zaci�gn�� si� jako ochotnik... � nie rozumia�am, �e przez pi�� lat by�am jego chodz�cym nieszcz�ciem, bo w tych latach, kt�re przeklina�, widywa� tylko mnie. Wystarczy! � Nie znam Kanady. Czy to skalisty kraj? Przymykam oczy, s�ucham o Kanadzie, jakie tam s� zwierz�ta: kangury? (K. Brandys) Z tego kr�tkiego przegl�du przyk�ad�w wynika, �e spos�b stawiania znak�w przestankowych inny by� dawniej, inny jest dzi�; a i dzi� bywa r�ny, zale�y bowiem od stylu. 26 III. ZNAKI PRZESTANKOWE KROPKA Kropka jest znakiem g��wnym w przestankowaniu, zamyka bowiem zdanie (lub r�wnowa�nik zdania), w obr�bie kt�rego rozmieszczone by� mog� inne znaki przestankowe. Dla czytaj�cego na g�os kropka jest wskaz�wk�, �e trzeba zni�y� g�os i zrobi� przerw�. Kropk� zast�pi� mo�e wykrzyknik, pytajnik i wielokropek. Kropka wyst�puje tak�e jako znak graficzny maj�cy umowne znaczenie, np. oznacza liczebnik porz�dkowy (2. = drugi), oznacza skr�t (kpt. = kapitan). ZASADA 1 � KROPK� STAWIAMY NA KO�CU ZDANIA LUB R�WNOWA�NIKA ZDANIA Kropka na ko�cu zdania z�o�onego: 27 Prawda wyst�puje bez os�onek, jest bezwzgl�dna, jest bezpo�rednim stosunkiem do rzeczywisto�ci. (Banach) Je�li pan jeszcze nie rozumie, dam panu na dow�d ksi��k�. (J. J. Szczepa�ski) Kropka na ko�cu r�wnowa�nika zdania: Czerwona pr�ga zachodu wygl�da�a gro�nie i smutno. Nigdzie kolejarza. Na peronie �adnych podr�nych. (D�browska) Czasami zdanie z�o�one rozdziela si� na dwa, stawiaj�c zamiast przecinka kropk�. ZASADA 2 � KROPK� NALE�Y POSTAWI�: - po tytule cz�ci dzie�a (rozdzia�u, paragrafu), w��czonym do akapitu zaczynaj�cego tekst tej cz�ci; - mi�dzy sk�adnikami z�o�onymi z liczb b�d� liczb i liter, a mianowicie miedzy sk�adnikami daty, w kt�rej miesi�c oznaczony jest liczb� arabsk�, mi�dzy sk�adnikami numeracji, sygnatury, znaku klasyfikacyjnego itp. (czasami u�ywa si� tu r�wnie� przecinka, ��cznika, kreski uko�nej). 28 Przyk�ady interpunkcji tytu�u cz�ci dzie�a: Wie�e wiertnicze. Do p�ytkich wierce� wystarcza [ ] 3. Wie�e wiertnicze. Do p�ytkich wierce� wystarcza [ ] Mo�na tekst skomponowa� tak, �e tytu�em cz�ci s� pierwsze wyrazy akapitu � wtedy tytu� cz�ci wyodr�bniamy tylko graficznie np.: � 283. Dope�niacz liczby pojedynczej ma dzisiaj w liczbie pojedynczej dwojak� ko�c�wk� [...] Przyk�ady dat, sygnatur itp.: 12.05.72 lub 12.5.72, lub 12 V 1972 E 8. 3115/72 Dyr. Nacz. - VI 8277/65 05,863. 79 E � 1731 ZASADA 3 � KROPK� MO�NA POSTAWI�: - w tytule cz�ci dzie�a po liczbie arabskiej lub literze oznaczaj�cej kolejno�� (po liczbie arabskiej lub ma�ej literze zamiast kropki mo�na u�y� nawiasu zamykaj�cego); - po tytule cz�ci dzie�a, napisanym w osobnym wierszu. 29 Przyk�ady: 5. Drukarstwo w dobie reformacji 5. Drukarstwo w dobie reformacji. 5) Drukarstwo w dobie reformacji a) Drukarstwo w dobie reformacji ZASADA 4 � KROPKI NIE STAWIAMY: - po nazwisku autora i po tytule ca�ego dzie�a na ok�adce, stronie tytu�owej itp.; - po tytule cz�ci dzie�a napisanym w osobnym wierszu samymi wielkimi literami; - po liczbie lub literze oznaczaj�cej kolejno�� cz�ci dzie�a, je�li to oznaczenie znajduje si� nad tytu�em w osobnym wierszu; - po liczbach rzymskich, a wi�c i mi�dzy sk�adnikami daty, w kt�rej miesi�c napisany jest s�ownie; - po adresie; - po formu�kach ko�cz�cych list (przed podpisem); - po nazwiskach (nawet z imionami i tytu�ami) na wywieszkach, wizyt�wkach itp. Przyk�ad interpunkcji strony tytu�owej: Tadeusz Kudli�ski Maska i oblicze teatru Przyk�ady interpunkcji tytu�u cz�ci dzie�a: POLSKIE ZABYTKI RENESANSOWE 5 Polskie zabytki renesansowe Przyk�ady interpunkcji po liczbach rzymskich: V Polskie zabytki renesansowe dnia 12 VI 1972 Przyk�ady interpunkcji zako�cze� list�w, adres�w, wywieszek: ��cz� wyrazy g��bokiego szacunku mgr in�. Jan Kowalski Pan mgr in�. Jan Kowalski ul. Kochanowskiego 86/90 m. 215 01-864 Warszawa Przyk�ady napis�w na wywieszkach: Wej�cie przez sekretariat Uprasza si� o niepalenie Kierownik Rachuby dr Adam Ptak 31 Na zako�czenie omawiania tej zasady dodamy, �e nie wszyscy przestrzegaj� rygorystycznie prawid�a nakazuj�cego niestawianie kropki po liczbie rzymskiej. I o ile niew�tpliwie b��dem jest umieszczanie kropki po liczbie rzymskiej na oznaczenie, �e to liczebnik porz�dkowy (np. �w XX. wieku" = w dwudziestym wieku, �w VIII. rozdziale" = w �smym rozdziale), o tyle nie mo�na mie� tej pewno�ci wtedy, gdy liczba rzymska oznacza kolejno�� i poprzedza bezpo�rednio tytu� dzie�a (np. Rozdzia� VIII. Stanowisko Niemiec wobec konfliktu abisy�skiego � lub: VIII. Stanowisko Niemiec wobec konfliktu abisy�skiego). W tym wypadku kropka nie oznacza, �e to liczebnik porz�dkowy, lecz odcina numeracj� od tytu�u. Jej brak m�g�by czasem spowodowa� nie jasno��. Sprawa u�ywania kropki jako znaku graficznego nie nale�y do zagadnie� interpunkcyjnych. Wspominamy tylko, �e kropka po liczbie wskazuje, i� nale�y j� czyta� jako liczebnik porz�dkowy, np. w 1. pude�ku = w pierwszym pude�ku; w 1 pude�ku = w jednym pude�ku (nie stawia si� kropki tam, gdzie nie mo�e by� nieporozumienia, jak przeczyta�). W zasadzie stawiamy kropk� po skr�tach, kt�re powstaj� po odrzuceniu cz�ci wyrazu (mec. = mecenas, kier. = kierownik, san.-epid. = sanitarno-epidemiczny) � nie stawiamy jej: po tych skr�tach, 32 kt�rych ostatni� liter� jest ostatnia litera skracanego wyrazu (dr = doktor, mgr = magister), po skr�tach pisanych samymi wielkimi literami (pr�cz sp�jnik�w i przyimk�w) (PKO, ZBoWiD), po skr�towcach, czyli skr�tach utworzonych z sylab (Pafawag, Polfa), po skr�tach wyraz�w z�oty, grosz (z�, gr), po skr�tach nazw jednostek systemu metrycznego (cm, l, ha), po skr�tach matematycznych (sin, log), po skr�tach nazw pierwiastk�w (Zn, Pb), po symbolach u�ywanych w fizyce (v, s, t). W niekt�rych skr�tach obejmuj�cych kilka wyraz�w przyj�to pisa� tylko jedn� kropk� � na ko�cu skr�tu: itd., itp., np., tzn., tzw., tj. Nie zaleca si� u�ywania ��cznika dla oznaczenia skr�tu, a wi�c nie �Sp-nia", lecz Sp�dz., nie �Ka-ce", lecz Kat. lub Katow. T� mani� wydrwi� Tuwim w wierszu W-wa (Jarmark rym�w, Dzie�a III, 1958), kt�rego fragmenty cytujemy: Kto pisze zamiast Krak�w � K-k�w! Nikt. Nie ma takich kp�w. Komu to wlaz�o w m�zgownic� Na K-wice zmienia� Katowice. !...! Nie ma te� u nas takich praw, �eby z Wroc�awia robi� W-aw. A sk�d�e ta nawyczka z�a, Zamiast Warszawa pisa� W-wa? !...! A kt�ry z was napisze tak, ten nie warszawiak jest, lecz w-wiak. 33 Nie zaleca si� te� u�ywania sko�nej kreski, wi�c nie �d/s", lecz do spraw, nie Wyszk�w �n/Bugiem", lecz nad Bugiem. �REDNIK �rednikiem nazywamy znak przestankowy pe�ni�cy funkcj� po�redni� mi�dzy funkcj� kropki a funkcj� przecinka. Je�li chodzi o zakres u�ywania, to �rednik bli�szy jest kropce, gdy� zwykle kropk� (lub my�lnikiem) da�oby si� go zast�pi�. �rednika u�ywamy w zdaniach d�u�szych, takich, kt�rych budowy nie mo�na uzewn�trzni� samymi tylko przecinkami, bo ju� ich jest sporo. �rednik przydaje si� do zamykania rozbudowanych sk�adnik�w wylicze�. �rednik wymaga w g�o�nym czytaniu przerwy po��czonej z obni�eniem g�osu (mniejszym ni� przy kropce). Niekt�rzy myl� �rednik z dwukropkiem. R�nica mi�dzy nimi polega na tym, �e �rednik dzieli elementy r�wnorz�dne, niezale�ne od siebie, dwukropek za� � elementy po��czone tak, �e jeden zale�y od drugiego, jeden jest rozwini�ciem, wyja�nieniem, uzupe�nieniem drugiego. 34 ZASADA 5 � �REDNIKIEM ODDZIELAMY R�WNORZEDNE CZ�ONY ZDANIA, ZW�ASZCZA TE CZ�ONY, KT�RE JU� S� PODZIELONE PRZECINKAMI. NIE WOLNO STAWIA� �REDNIKA MI�DZY CZ�ONAMI NIER�WNOLEG�YMI. Nie tylko drzewa i kwiaty mieszka�y tutaj; ludzie, niepostrze�eni �wiadkowie, kr�cili si� po �cie�kach, krz�tali si� w domu. (Jastrun) Ale patrzy�em na niego bez �alu; z namys�em. (K. Brandys) A oto przyk�ady ilustruj�ce u�ycie �rednika dla powi�kszenia pauzy, cho� wystarczy�by przecinek: Najpierw g��d; potem g��d i ci�ka praca fizyczna; teraz g��d, praca fizyczna i bezsenne noce. (P�tawska) Najbogatszym w witaminy organizmem zwierz�cym jest w�troba zwierz�t trawo�ernych; najubo�szym � mi�nie. (Muszy�ski) ZASADA 6 � �REDNIKIEM ZAMYKAMY W WYLICZENIU KA�DY SK�ADNIK WYLICZENIA, JE�LI JEST ROZBUDOWANY I JU� PODZIELONY PRZECINKAMI. NA KO�CU WYLICZENIA DAJEMY WTEDY KROPK�. 35 G�oski p�otwarte podzieli� mo�na na: 1) sp�g�oski z otwarciem nosowym, jak m, n; 2) sp�g�oski z otwarciem ustnym, jak r, l, �. (Gram. op. I) W wyliczeniach o bardzo rozbudowanych sk�adnikach lepiej traktowa� ka�dy sk�adnik jako odr�bne zdanie: zaczyna� wielk� liter� i zamyka� kropk�. Ko�c�wk� -u przewa�nie maj�: 1. Rzeczowniki pochodzenia obcego, nie�ywotne, np. uniwersytet-u, teatr-u, prezent-u, procent-u; dach-u, gwa�t-u, kszta�t-u, ale kilometr-a, helikopter-a. 2. Rzeczowniki oderwane, np. b�l-u, gniew-u, �miech-u, zapa�-u. 3. Rzeczowniki zbiorowe i materialne, np. roj-u, las-u, sod-u; piask-u, cukr-u, miod-u. (Gram. op. II) ZASADA 7 � �REDNIKA U�YWAMY NA OZNACZENIE UKO�CZENIA DZIA�A� MATEMATYCZNYCH LUB DLA ODDZIELENIA WYRA�E� MATEMATYCZNYCH �rednik jest najodpowiedniejszym znakiem przestankowym w matematyce, bo inne znaki maj� w matematyce jakie� znaczenie: kropka � znak mno�enia, dwukropek � znak dzielenia, pauza � znak odejmowania, przecinek oddziela u�amek dzie si�tny od ca�o�ci itd. 36 DWUKROPEK Dwukropek jest znakiem wprowadzaj�cym; wprowadza przytoczenie, wyliczenie, wynik, uzasadnienie, wyja�nienie. Z tak okre�lonej jego funkcji wynika, �e mi�dzy cz�onami oddzielonymi dwukropkiem musi zachodzi� jaki� zwi�zek. Tym si� r�ni dwukropek od �rednika, dziel�cego elementy niezale�ne od siebie, wsp�rz�dne wzgl�dem siebie. Mo�na by powiedzie�, �e dwukropek ��czy, a �rednik dzieli. W niekt�rych wypadkach u�ycie dwukropka po ci�ga za sob� potrzeb� u�ycia innych znak�w przestankowych. Dwukropek domaga si� od czytaj�cego przerwy jak �rednik, ale z charakterystycznym zawieszeniem g�osu, zapowiadaj�cym dalszy ci�g rozpocz�tej wypowiedzi. ZASADA 8 � DWUKROPEK STAWIAMY PRZED PRZYTOCZENIEM S��W LUB MY�LI CUDZYCH ALBO W�ASNYCH 37 S�d Najwy�szy zauwa�y�, co nast�puje: Zawarty w rewizji zarzut naruszenia art. 47 � 1 p.o.p.c. jest nietrafny [...] (Orzecznictwo SN) Pami�ta s�owa: �No, wy�cie wojn� przegrali". (Pruszy�ski) Kr�tkie przytoczenia po dwukropku piszemy ma�� liter�. M�wimy: samochody powoduj� mn�stwo wypadk�w, ale m�wimy te�: wsp�czesne �ycie jest nie do pomy�lenia bez samochod�w. D�u�sze lub samoistne przytoczenie zaczynamy wielk� liter�. Staramy si� zaczyna� wielk� liter� przytoczenie sk�adaj�ce si� z kilku zda�, by unikn�� takiej sytuacji: po dwukropku ma�a litera, potem kropka i nast�pne zdanie tego samego przytoczenia wielk� liter�. Unikn�� si� tego nie da, gdy przytoczeniem jest cytata rozpocz�ta w po�owie zdania, np.: A oto fragment przem�wienia: �[...] rosn� nowi, socjalistyczni pisarze. Oczekuj� od was pomocy. Nie wolno wam zawie�� ich zaufania". (K. Brandys) Przytoczenie, kt�re jest wplecione w zdanie i wprowadzone dwukropkiem, a zacz�te ma�� liter�, zamykamy przecinkiem albo my�lnikiem: Rano: dzie� dobry, kochanie � wieczorem: dobranoc, kochanie � mo�na zwariowa�. (K. Brandys) 38 Przytoczenie mo�e by� obj�te cudzys�owem, oddzielone my�lnikiem (w tek�cie literackim) lub wyr�nione kursyw� (w podr�cznikach i dzie�ach naukowych) My�la� chwil� ze zmarszczonym czo�em, potem zapyta�: � A kto zap�aci za opatrunek? (�ukrowski) Chyba po raz pierwszy zada�am sobie pytanie: �w�a�ciwie dlaczego ja?" (P�tawska) Nie znali�my s�owa �O�wi�cim" w jego tera�niejszym znaczeniu. (K. Brandys) Piszemy, chleb, m��, a wymawiamy: chlep, m�sz. (Gram. op. I) Podobny problem mamy w filmie: Rzym, godzina 11. (Banach) Tytu��w dzie� sztuki najcz�ciej nie oddzielamy dwukropkiem od nazwiska autora. Dwukropek bywa stosowany w zapisie bibliograficznym ksi��ki. 39 J�zef Che�mo�ski, Kuropatwy. Olej. Lucylla Pszczo�owska: Dlaczego wierszem? Warszawa 1963. O innych sposobach zapisu bibliograficznego m�wimy na str.142. ZASADA 9 � DWUKROPEK STAWIAMY ZAWSZE PRZED WYLICZENIEM: zawsze � gdy wyliczenie poprzedzone jest okre�leniem og�lnym, dowolnie � gdy tego okre�lenia nie ma (por. zasad� 16, gdzie jest mowa o wyliczeniu przyk�ad�w, kt�re traktuje si� inaczej) Wyliczeniem nazywamy tu wyszczeg�lnienie sk�adnik�w jakiej� zbiorowo�ci, kt�r� m�wi�cy ogarnia w ca�o�ci. Je�li natomiast jak�� zbiorowo�� przedstawiamy tylko cz�ciowo, wyszczeg�lniamy przyk�adowo tylko kilka sk�adnik�w i wyliczenie poprzedzamy wprowadzeniem: jak, na przyk�ad (np.), jak na przyk�ad (jak np.). Takie wyliczenie nazwali�my tu �wyliczeniem przyk�ad�w" i poniewa� stosuje si� w nim inne zasady przestankowania, om�wi my je w zasadzie 16. 40 Okre�lenie og�lne poprzedzaj�ce wyliczenie to wyraz lub wyra�enie, nazywaj�ce og�lnie to, co zostaje wyliczone. Na stole le�a�y r�ne przedmioty: pi�ro, o��wek, gumka, temper�wka. Tu mamy okre�lenie og�lne i dwukropek musi by�; je�li si� usunie okre�lenie og�lne r�ne przedmioty, dwukropek mo�e by�. Zwr��my uwag�, �e orzeczenie le�a�y wyst�puje w liczbie mnogiej. Ot� je�eli okre�lenia og�lnego nie ma, lecz czasownik odnosz�cy si� do wyliczenia jest w liczbie mnogiej, mo�na poprzedzi� wyliczenie dwukropkiem (No stole le�a�y: pi�ro, o��wek ..., ale: Na stole le�a�o pi�ro, o��wek ...). Nieoboj�tna jest drobna r�nica mi�dzy tymi konstrukcjami. Je�li u�yjemy okre�lenia og�lnego b�d� orzeczenia w liczbie mnogiej i postawimy dwukropek, wyliczeniu nadamy charakter bardziej precyzyjny, tzn. czytelnik ma prawo spodziewa� si� wyliczenia kompletnego (nie wypada go urwa� i zako�czy� skr�tem itd., itp.). Wyliczenie nie poprzedzone dwukropkiem nosi cechy niekompletnego, przyk�adowego: By�o to �wi�te drzewo Indian, na kt�rym zawieszali ubogie dary i wota: cygara, chleb, kawa�ki mi�sa lub pasy materia�u. (Iwaszkiewicz) G��wnym materia�em energetycznym w naszym po�ywieniu s�: chleb, ziemniaki i produkty m�czne. (Muszy�ski) 41 Nie stawia si� na og� dwukropka przed wyliczeniem o dw�ch sk�adnikach, zw�aszcza je�li po��czone s� sp�jnikiem ��cznym (i, oraz, tudzie�): Nauki biofizyka i fizjologia natrafiaj� cz�sto na zjawiska, kt�rych dotychczas nie uda�o si� wyt�umaczy� prawami fizyki klasycznej. (Prasa) Po wyrazie nauki wyliczamy dwa sk�adniki po��czone sp�jnikiem ��cznym i � dwukropka mo�na nie stawia�. A oto wyliczenie wtr�cone zamkni�te my�lnikiem; poprzedza je dwukropek, poniewa� u�yto wyra�enia wprowadzaj�cego, a mianowicie : Trzy rzeczy, a mianowicie: zrozumienie celu i sensu pracy, odpowiednie wynagrodzenie i stosunek prze�o�onych do pracownik�w � walnie decyduj� o powodzeniu niejednego przedsi�wzi�cia. Wyliczenie trzech sk�adnik�w (przyk�ad�w) wy maga dwukropka: Dope�nienie k�adzie si� zwykle po wyrazie okre�lanym, np.: Klucznik by� podobny rysiowi rannemu. � Staraj si� zyska� ich wzgl�dy. � Chmurki wr� pogod�. (Grom. op. II) Gdyby w tym zdaniu ograniczono si� do jednego sk�adnika, dwukropek po np. by�by zb�dny. Zawsze stawia si� dwukropek przed wyliczeniem, kt�rego ka�dy sk�adnik zaczynamy od nowego wiersza lub kt�rego sk�adniki s� numerowane liczbami b�d� literami: 42 Cia�o ludzkie zawiera �rednio: wapnia 2% potasu 0,35% sodu 0,15% magnezu 0,045% �elaza 0,005% (Muszy�ski) Wielko�� ta zale�y od: 1. w�a�ciwo�ci technologicznych materia�u; 2. typu, struktury i warunk�w produkcji; (M. enc. ekonom.) S� to przyk�ady na dwukropek przed wyliczeniem rozcz�onkowanym i wyliczeniem z numerowanymi sk�adnikami. Warto w powy�szych przyk�adach zwr�ci� tak�e uwag� na przestankowanie towarzysz�ce wyliczeniu (por. zasad� 6 oraz 16). Czasem dwukropek mo�na zast�pi� my�lnikiem: Promienie s�o�ca padaj� na dwa arkusze papieru � jeden bia�y, drugi czarny. (fizyka IX) ZASADA 10 � DWUKROPEK ODDZIELA CZʌCI ZDANIA ZAWIERAJ�CEGO WYNIK, SKUTEK, UZASADNIENIE, UZUPE�NIENIE, WYJA�NIENIE, SPROSTOWANIE LUB U�CI�LENIE TEGO, O CZYM JEST MOWA W CZʌCI ZDANIA PRZED DWUKROPKIEM Policzy�em: by�o ich siedemnastu. (Na�kowska) Czytelnik szuka poza ksi��k� autora: chce wiedzie�, jak wygl�da, jak �yje, jaki ma charakter. (Parandowski) Jedno z dwojga: albo nigdy nie przesta�am � albo nigdy nie zacz�am go kocha�. (K. Brandys) Spojrza�a na zegarek: by�a za dziesi�� jedenasta. (Filipowicz) W sporcie obowi�zuje pi�kna zasada walki: pokonanego nie poci�ga si� do odpowiedzialno�ci. (K. Brandys) S�yszy sala: kto� idzie. (Lecho�) �mia� mi si� chce: trafiam pod strzechy. (K. Brandys) Wybra�em sobie drog� � nie: �cie�k� w�sk�, ustronn� � ale wiedzia�em, dok�d ona prowadzi. (Parandowski) Je�li cz�� zdania po dwukropku zawieraj�ca uzupe�nienie jest wtr�ceniem, zamykamy j� przecinkiem. Wspania�y sukces �Mazowsza": tournee po Stanach Zjednoczonych, zapocz�tkowa� og�lno�wiatow� s�aw� tego zespo�u. 44 ZASADA 11 � NALE�Y UNIKA� UMIESZCZANIA DW�CH DWUKROPK�W W JEDNYM ZDANIU. Nie lubi� pisania list�w do rodziny, do cioci, do wujka, do starszego brata, nie lubi� z r�nych wzgl�d�w: trzeba si� wysila�, co napisa�, trzeba zachowa� nale�ny szacunek, trzeba si� z g�ry zrzec odpowiedzi. S� jednak wypadki, kiedy u�ycie dw�ch dwukropk�w jest nieuniknione. Oto przyk�ad dw�ch dwukropk�w r�wnorz�dnych, ka�dy z nich wprowadza tego samego rodzaju rozwini�cia wyja�niaj�ce: Nie pragn�a niczego: w�asnego domu i gospodarstwa, m�a, rodziny, s�siednich pogwarek, ale tylko jednego: nigdy nie rozsta� si� z synkiem. (Sadzewicz) R�wnorz�dno�� wyja�nie� przedstawmy tak: Nie pragn�a niczego: w�asnego domu [...] [pragn�a] tylko jednego: nigdy nie rozsta� si� [...] A oto przyk�ad u�ycia dw�ch dwukropk�w ustopniowanych nier�wnorz�dnych: Wtedy przydarzy�a mi si� ma�a, g�upia przygoda: przy s�siednim stoliku kto� powiedzia� p�g�osem: �Patrzcie, ma�y Str�czy�ski idzie na wojn�". (J.J. Szczepa�ski) Ustopniowanie tych dwukropk�w polega na tym, �e pierwszy oddziela opis �g�upiej przygody" od jej zapowiedzi �zdarzy�a mi si�", drugi za� oddziela cytat� w cudzys�owie, kt�ra stanowi sk�adnik opisu �g�upiej przygody". PRZECINEK Na wst�pie zasadnicza uwaga. W obr�bie zdania przecinek pe�ni dwojak� funkcj�: albo dzieli sk�adniki zdania, albo wydziela ze zdania jaki� sk�adnik. Do dzielenia wystarczy jeden przecinek. Aby wydzieli� ze zdania jaki� sk�adnik, potrzebne s� dwa przecinki � pierwszy nazywamy otwieraj�cym, drugi zamykaj�cym. W tym drugim wypadku u�ycie przecink�w jest podobne do u�ycia nawias�w lub cudzys�ow�w. Bardzo nam zale�y na tym, aby Czytelnicy t� uwag� zapami�tali, bo zapomnienie o przecinku zamykaj�cym nale�y do cz�stych wykrocze� przeciw regu�om interpunkcji. W funkcji dzielenia przecinek mo�e by� zast�piony przez my�lnik, w funkcji wydzielania przez dwa my�lniki lub nawet przez dwa nawiasy. My�lnik jest jednak znakiem wi�kszej przerwy ni� przecinek, a nawias jeszcze bardziej oddziela ni� my�lnik. Czytaj�c na g�os oddajemy przecinek za pomoc� kr�ciutkiej pauzy bez zni�ania ani podwy�szania g�osu. 46 S� wypadki, kiedy przecinek trzeba postawi�, s� takie, w kt�rych mo�na go postawi�, ale s� i takie, kiedy przecinka postawi� nie wolno. Ka�dy przecinek powinno si� umie� uzasadni� odpowiedni� regu��. Nie wolno kierowa� si� intuicyjnie tylko wyczuwaln� potrzeb� pauzy. Kto przecinki stawia �na wyczucie", stawia je zazwyczaj �le. Nie warto wszczyna� spor�w o przecinek, kt�ry postawi� mo�na, ale nie jest on konieczny. Decyzja nale�y tu do pisz�cego; kto tekst napisany przez kogo� innego tylko redaguje albo przepisuje, powinien decyzj� autora uszanowa�. Najwi�cej trudno�ci sprawiaj� wypadki krzy�owania si� dw�ch zasad, z kt�rych jedna wymaga postawienia przecinka, druga postawienia przecinka zakazuje. Te wypadki starano si� tu om�wi� i wyja�ni�, kt�ra z zasad ma pierwsze�stwo. Zasad stawiania przecinka jest wi�cej ni� wszystkich innych przepis�w interpunkcyjnych razem wzi�tych. Tu ��czono po kilka przepis�w w jeden, poza tym wyodr�bniono zasady g��wne i oznaczono je numeracj� liczbow�, a pozosta�e zasady, dotycz�ce szczeg��w, oznaczono literami. Zasady oparte s� na analizie konstrukcji sk�adniowych. Zalecanie stawiania przecink�w mechanicznie przed takimi to a takimi wyrazami nie chroni przed b��dami. 47 ZASADA 12 � PRZECINEK DZIELI ZDANIE Z�O�ONE NA ZDANIA POJEDYNCZE LUB R�WNOWA�NIKI ZDA�, JE�ELI NIE STOJ� MI�DZY NIMI SP�JNIKI Z GRUPY �I � LUB � ANI� ( O WYJ�TKACH M�WI ZASADA 13 I 14). ZDANIE WPLECIONE W INNE ZDANIE WYDZIELA SI� PRZECINKIEM Z DW�CH STRON I TU PO PRZECINKU ZAMYKAJ�CYM MO�E STA� SP�JNIK Z GRUPY �I � LUB � ANI�. Zdanie od zdania oddzielamy kropk� lub zast�puj�cym kropk� wykrzyknikiem b�d� pytajnikiem. Ale zdanie mo�e si� sk�ada� z kilku zda� pojedynczych i wtedy nazywa si� zdaniem z�o�onym. G��wn� cz�ci� zdania jest orzeczenie; dla uproszczenia powiedzmy, �e orzeczenie to czasownik w formie osobowej, np. rzek�, widzi, domy�la si�, jest, b�dzie, znajdowa� si�. Ile orzecze� w zdaniu z�o�onym, tyle zda� pojedynczych. W zdaniu: Pies skaka�, szczeka� i skamla�, doliczymy si� 3 orzecze� i mogliby�my powiedzie�, �e mamy tu 3 zdania pojedyncze. Poniewa� jednak wszystkie orzeczenia odnosz� si� do jednego podmiotu pies, takie zdanie z�o�one nazwiemy �ci�gni�tym. Mi�dzy orzeczeniem a orzeczeniem musi by� we w�a�ciwym miejscu postawiony przecinek, je�eli ... 48 W�a�nie tu pierwszy wyj�tek: je�eli zdania nie s� po��czone sp�jnikami z grupy �i - lub - ani�. Zatem kr�tko o ��czeniu zda�. Zdania pojedyncze w obr�bie zdania z�o�onego mog� by� postawione ko�o siebie bezpo�rednio, czyli jakby �na sucho", bez �adnego �lepiszcza". Gramatyk powie: po��czone bezsp�jnikowo. Oto przyk�ady zestawienia zda� bezsp�jnikowo. Najpierw trzy zdania, z kt�rych ka�de sk�ada si� z samego tylko orzeczenia. Typowy przyk�ad rozdzielania przecinkami orzecze�, wyra�onych czasownikiem w formie osobowej: Sztywniej�, spadam, umar�em. (K. Brandys) Ten sam typ zestawienia bezsp�jnikowego zda� pojedynczych, ale ju� rozwini�tych: W domu by�a policja, ca�� s�u�b� mieli na oku, domownikom kazali zej�� na podw�rze. (�ukrowski) Orzeczenia: by�a, mieli, kazali. Zdania oparte na tych orzeczeniach oddzielone s� przecinkami. 49 Stosunkowo rzadko zestawiamy zdania bezsp�jnikowo. Na og� zdania ��cz� si� pewnymi wyrazami, kt�re wyra�aj� stosunek jednego zdania do drugiego. Te wyrazy to sp�jniki albo zaimki: i, poniewa�, gdy, je�li, wi�c, jak tylko, kt�ry itd. Te wyrazy, owo �lepiszcze", nazywamy wska�nikami zespolenia. Spotyka si� mi�dzy lud�mi opinie, �e to wska�niki zespolenia decyduj�, czy przecinek postawi� czy nie. Np. m�wi si�, �e przed gdy, je�li, bo, �e stawia si� przecinek, za� przed i si� nie stawia. Wcale tak nie jest. Postawienie lub niepostawienie przecinka zale�y od zwi�zk�w logicznych mi�dzy sk�adnikami zdania. Wska�nik zespolenia stoi na pocz�tku zdania i wi��e je z innym zdaniem. To �na pocz�tku" wcale nie znaczy, �e wska�nik zespolenia jest pierwszym wyrazem zdania przy��czonego � o tym b�dzie dalej mowa. Przecinek dziel�cy zdania pojedyncze w obr�bie zdania z�o�onego stawiamy przed wska�nikiem zespolenia: Wyszed� z domu, gdy tylko przesta�o pada�. 50 Przecinek stoi przed wska�nikiem zespolenia gdy. Mo�emy jednak kolejno�� zda� zmieni�: Gdy tylko przesta�o pada�, wyszed� z domu. Wska�nik zespolenia pow�drowa� na pocz�tek zdania, ale w dalszym ci�gu pe�ni sw� funkcj� przy��czania zdania podrz�dnego do nadrz�dnego. Jest jednak pewna grupa wska�nik�w zespolenia, kt�re przecinek mi�dzy zdaniami kasuj�. Te wska�niki stoj� zasadniczo na styku zda�, s� to sp�jniki ��czne, roz��czne i wy��czaj�ce. Do sp�jnik�w ��cznych, czyli takich, kt�re ��cz� my�li wyra�one w dw�ch s�siaduj�cych ze sob� zdaniach, nale��: i, oraz, tudzie�. Do roz��cznych, czyli takich, kt�re wyra�aj� alternatyw�: �albo jedno, albo drugie", nale��: lub, albo, b�d�, czy. Do wy��cz