GDZIE POSTAWIĆ PRZECINEK? EWA I FELIKS PRZYŁUBSCY SPIS TREŚCI PRZEDSTAWIAMY CZYTELNIKOM TĘ KSIĄŻKĘ I. KILKA SŁÓW O HISTORII PRZESTANKOWANIA II. OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRZESTANKOWANIU III. ZNAKI PRZESTANKOWE KROPKA ŚREDNIK DWUKROPEK PRZECINEK MYŚLNIK WIELOKROPEK NAWIAS PYTAJNIK WYKRZYKNIK CUDZYSŁÓW INNE ZNAKI ZBIEG ZNAKÓW PRZESTANKOWYCH IV. JAK KORZYSTAĆ ZE ZNAKÓW PRZESTANKOWYCH TRUDNA SZTUKA STAWIANIA KROPKI ZABARWIAMY WYPOWIEDŹ DZIELIMY SZEREGI WYDZIELAMY WTRĄCENIA DZIELIMY ZDANIE V. UKŁAD TEKSTU, WYRÓŻNIENIA, INTERPUNKCJA W SZCZEGÓLNYCH WYPADKACH SŁOWNIK DODATEK INTERPUNKCJA WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW INTERPUNKCJA WYKRZYKNIKÓW I WOŁACZY INTERPUNKCJA DOPOWIEDZEŃ INTERPUNKCJA TZW. UTARTYCH POWIEDZEŃ I POŁĄCZEŃ PRZEDSTAWIAMY CZYTELNIKOM TĘ KSIĄŻKĘ Książka, którą Czytelnikowi przedstawiamy, traktować będzie o wszystkich znakach interpunkcyjnych, a nie tylko o przecinku. Wyraz “przecinek" w tytule ma charakter jakby symboliczny, bo kto stara się prawidłowo stosować znaki interpunkcyjne, ten przecinka używa najczęściej i z nim ma kłopotu najwięcej. Dla większości piszących rozmieszczenie znaków przestankowych jest mniej lub więcej obojętne. Przecinki stawia się ,,na wy czucie", powodując się swoiście odczuwaną potrzebą dzielenia tekstu. Niektórzy opierają się na błędnych wskazaniach, że pewne wyrazy spójniki, przyimki, zaimki — wymagają poprzedzenia ich przecinkiem, inne przecinka przed sobą nie znoszą. Pospolite jest mniemanie, że przed że, który, jeżeli, gdy stawia się przecinek, przed i nigdy się nie stawia. Takiej reguły nie ma. Przestankowanie związane jest z treścią, jest zewnętrznym wyrazem ukształtowania myśli, logicznej konstrukcji. Znaki przestankowe są dla czytającego ważnymi sygnałami nie tylko, jak interpretować tekst, ale jak go rozumieć. Oto prosty przykład zależności sensu zdania od miejsca postawienia przecinka: Wyszedł szybko, zapinając po drodze guziki płaszcza. Wyszedł, szybko zapinając po drodze guziki płaszcza. Zakorzenił się pogląd, że zasady przestankowania są bardzo zawiłe i dla przeciętnego człowieka nader trudne do opanowania. Nasza książka próbuje ten pogląd podważyć, a na jego miejsce zaszczepić przekonanie, że umiejętność przestankowania jest dowodem umiejętności logicznego myślenia i świadectwem kultury języka. Starając się, aby nasza książka możliwie jak najlepiej spełniła swoje zadanie, rozwinęliśmy temat dość szeroko i przedstawiliśmy go w różny sposób, aby każdy z Czytelników mógł z tej książki korzystać tak, jak mu wygodniej. Najpierw umieściliśmy dwa rozdziały wprowadzające: I — o historii interpunkcji, II — o ogólnych zasadach przestankowania. Rozdział III jest najważniejszy — przedstawione są w nim po kolei wszystkie znaki przestankowe. Każdy znak omówiony jest najpierw ogólnie, potem podane są zasady stosowania go. Dla wygody zasady są ponumerowane kolejno; w niektórych wypadkach zaszła konieczność wyjaśnienia zasady głównej zasadami szczegółowymi — wtedy zasady szczegółowe noszą numer zasady głównej z kolejną literą alfabetu. Po każdej zasadzie następuje wytłumaczenie jej, poparte przykładami. Oprócz przykładów rozwiniętych znajdzie tu Czytelnik także przykłady schematyczne, wyróżnione graficznie, które w jak najprostszy sposób ilustrują omawianą zasadę. Rozdział IV pokazuje, jak praktycznie stosować podane w rozdziale III zasady. Redaguje się tu tekst opowiadający o pewnym wydarzeniu, rozważa różne warianty sformułowania tej samej treści. Oczywiście każdy z tych wariantów wymaga zastosowania innej interpunkcji. Rozdział V zawiera wiadomości uzupełniające. Osobną część książki stanowi słownik. Korzystać z niego mogą raczej ci, którzy znają już zasady podane w rozdziale III i tylko doraźnie szukają szybkiego wyjaśnienia wątpliwości. W słowniku są alfabetycznie ułożone wyrazy w jakiś sposób związane z tymi zasadami, te wyrazy, które najczęściej sygnalizują piszącemu potrzebę postawienia jakiegoś znaku przestankowego. Tym wyrazom nie towarzyszą jednak reguły, lecz przykłady-wzorce, w których użyto tak lub inaczej takich czy innych znaków przestankowych. Piszący porównuje zdanie, które sam pisze; z jednym z przykładów-wzorców i według interpunkcji we wzorcu rozmieszcza znaki przestankowe we własnym zdaniu. Jeśli wybrał właściwy przykład, nie powinien popełnić błędu. Po wzorcu podano w nawiasie numer reguły, zamieszczonej w rozdziale III, którą w danym wypad ku należy się posłużyć. 6 I. KILKA SŁÓW O HISTORII PRZESTANKOWANIA Historia przestankowania nie należy wprawdzie do tematu tej książki, ale może być interesująca dla kogoś, kto chce wiedzieć, jakimi drogami (i bezdrożami) doszliśmy do dzisiejszych przepisów interpunkcyjnych. Te obowiązujące nas dziś przepisy na plan pierwszy wysuwają zasadę gramatyczną, że znaki interpunkcyjne mają uwidaczniać konstrukcję składniową (dzielić zdania i ich człony), więc konstrukcję myśli. Na drugim miejscu umieszczają zasadę retoryczną, tzn. dzielenie tekstu pauzami dłuższymi i krótszymi, zaznaczanie zawieszeń i opuszczeń głosu, co jest ważne dla czytającego. Dawniej było właśnie odwrotnie. Przewaga jednej czy drugiej zasady prowadzi do wypaczeń. Zasada gramatyczna i zasada retoryczna powinny iść ze sobą w parze, bo pauzy w czytaniu wypadają na ogół tam, gdzie się jedno zdanie kończy, a drugie zaczyna. W praktyce różnie bywa, najczęściej czytający stosuje więcej pauz, niż to wypada z rozmieszczenia znaków przestankowych. Interpunkcję my, Polacy, przejęliśmy z łaciny [wraz z alfabetem. Z łaciny oczywiście średniowiecznej, gdzie nie było jednolitego i konsekwentnego systemu przestankowania. Rękopis średniowieczny obywał się najczęściej bez znaków przestankowych. Wielka litera, rozwinięta nierzadko w kunsztowny barwny inicjał, oznaczała początek zdania. Niektórzy piszący używali tylko jednego znaku: punktu (stąd “interpunkcja" znaczy «wstawianie punktów w tekst»). Ów punkt stawiał pisarz na różnej wysokości wiersza: punkt u góry umieszczony znaczył koniec myśli, dużą przerwę, postawiony w połowie wysokości — mniejszą przerwę, a u dołu (tu, gdzie dziś kropka) — przerwę małą: [...] jego przyjścia pożędać (kropka w połowie wysokości) by on raczył togo dla w nasze sirca zawitać (kropka w połowie wysokości) i nas wrogów naszych uchować (kropka u góry) Kazania świętokrzyskie. Pocz. XIV w. Odwróci język twoj ote złego (kropka w połowie wysokości) a wargi twoje bychą nie mołwiły Iści (kropka na dole) Psałterz floriański, koniec XIV w. 9 [...] weźrzał gospodzin na abela (kropka w połowie wysokości) a na jego ofierą Ale na kaima nie weźrzał (kropka w połowie wysokości) ani na jego ofierą (kropka na górze) Biblia królowej Zofii Ok. U55 Sto lat później, już w drukach, w dalszym ciągu wielka litera zaznacza początek myśli (zdania), ale punktu już nie ma, są natomiast trzy znaki: kropka, przecinek i skośna kreska: Bez jego ciepły i suchy w trzecim stopniu, Ma moc otwierającą /wypędzającą/ i rozganiającą i też potu czyniącą /listy bzowe są wilkie/ Gdy je stłuczesz z octem a z oliwą a przyłożysz ich na świerzbiączkę albo na gnoisty liszaj albo na twarz krostową /jest wielkiej pomocy/ abowiem wysusza i rozpędza ony krosty/ a tak goi. Familiarz, O ziołach i o mocy ich. 1534 Wydaje się, że nakładają się tu na siebie dwa systemy: pierwszy gramatyczny, bo początek zdania oznaczony jest wielką literą, drugi retoryczny, bo skośne kreski oznaczają przerwy oddechowe. Podobnie jest u Bielskiego i u Reja. I w ogóle w okresie renesansu. Wszytki krolestwa Turkom poddane /dzielą się na dwa narody jeden zowią Natolia /to jest Azja/ drugi Romania /to jest Europa. Natolia zową wszytki krainy i ziemie za Helespontem na wschód słońca. Bielski, Kronika wszytkiego świata, 1554 10 Aczci się każdemu swe obyczaje podobają ale ty co obierać masz co jest lepszego /przypatruj się pilnie. Bo się ten zawżdy musi rozmyślać na to /co by ani sławie /ani poćciwości/ ani zdrowiu/ ani wdzięcznej swobodzie jego nic nie szkodziło. Rej, Żywot człowieka poćciwego. 1567 Zasada średniowieczna, że wystarczy początek zdania wielką literą oznaczyć, panuje nadal w czasach renesansu, tyle że przed wielką literą zawsze stoi kropka. Owe zaś skośne kreski sygnalizują tylko przerwy w czytaniu, bardzo swoiście wprowadzone, np. “Królestwa Turkom poddane /dzielą się" (pod miot oddzielony od orzeczenia) — lub właśnie w spodziewanym miejscu pomijane, np. “dzielą się na dwa narody jeden zowią Natolia", “ty co obierać masz co jest lepszego / przypatruj się" (powinno by być: „ty / co obierać masz / co jest lepszego/" — tylko że za czasów Reja nie było redaktorów!). U Kochanowskiego, który o przestankowanie podobno osobiście dbał, zjawiają się nowe znaki: dwukropek, wskazujący na przerwę większą, nawias oraz znak zapytania, który graficznie wygląda jak odwrócony do góry nogami średnik: Nie rozumieją ludzie /ani się w tym czują/ jaki to wrzód szkodliwy w rzeczypospolitej/ Młódź wszeteczna: ci cnocie /i wstydowi cenę Ustawili: przed tymi trudno człowiekiem być 11 Dobrym: ci domy niszczą /ci państwa ubożą/ A rzekę /że i gubią: (Troja / poznasz po tym) Kochanowski, Odprawa posłów greckich. 1578 Orszulo moja wdzięczna / gdzieś mi się podziała (średniowieczny pytajnik) W którą stronę /w którąś się krainę udała(średniowieczny pytajnik) Kochanowski, Treny. 1580 Barok burzy renesansowy ład i umiar. Pisarze nadmiernie szafują znakami przestankowymi, aby podkreślić ekspresję wypowiedzi. Oto przykłady — trzeba tak powiedzieć — szkodliwości nadmiaru swobody w przestankowaniu: Nie tylko nasze panny? Mają swe przypadki; Nieśmiertelne boginie, gdy Adonis gładki. Przed Wenerą, wiedzący, że go piorun czeka, Który Wulkan, Wenerzyn mąż, kuje, ucieka. Potocki, Poczet herbów.1696 Takie przestankowanie wcale chyba czytającemu nie pomaga, a pomocy on potrzebuje, by wywikłać jakiś sens z manierycznie stosowanej inwersji, czyli przestawiania szyku wyrazów. Po prostu bowiem mówiąc, chodzi tu o to, że Adonis ucieka przed Wenerą, bo czeka go piorun ukuty przez Wulkana, męża Wenery. 12 Andrzej Morsztyn, tłumacząc Cyda Corneille'a (1752), tak pstrzy tekst znakami przestankowymi: Ciebież słuchać wielkiego pompo urodzenia? Ktora ganisz ognie moje! Ciebież słuchać miłości? która do więzienia, Serce wziąwszy: z tą pychą przykre staczasz boje, Nędzna dziewko! to oboje Rozrywają twoje chcenia! Dziwne to, zwłaszcza że tłumacz korzystał z takie go oryginału: T'ecouterai-je encor, respect de ma naissance, Qui fais un crime de mes feux? T'ecouterai-je, amour, dont la douce puissance Contre ce fier tyran fait rebeller mes voeux? Pauvre princesse, auquel des deux Dois-tu preter obeissance? Oto typowy obraz baroku. Toż tu w całym tekście nie ma ani jednej kropki, która by kończyła zdanie jakoś spokojniej. Pytajniki i wykrzykniki odzwierciedlać mają szarpiące bohatera namiętności (a może tylko pozę namiętną?). Można się z tym pogodzić: żyli ludzie, którzy to lubili, ale te znaki Corneille rozmieszcza z sensem, Morsztyn — oględnie mówiąc — dziwacznie. 13 Czy klasycyzm XVIII wieku, jeśli już tak epokami literackimi przemierzać dzieje interpunkcji, przynosi jakieś uspokojenie. Weźmy podobny, też patetyczny, choć prozą i choć o zupełnie innej tematyce: Możesz być nad to okrutniejsze tyraństwo! na rozkaz, z ostatnim wszystkich żalem i zdumieniem, wydany od jednego równego, wszyscy gęby zawrzeć muszą, słowa nikt nie śmie wymówić? przeklina każdy; i po cichu podobno całym piekłem karmi, a na oczywistą ojczyzny zgubę, na takie bezprawie, słowa nikt nie śmie mówić publicznie:, poddają się wszyscy. Konarski, O skutecznym rod sposobie. 1761 Konarski dzieli tekst przecinkami i pytajnikami — jak ongi Rej skośnymi kreskami — na wyraźne człony retoryczne. Proszę sobie wyobrazić mówcę, prze mawiającego głośno, ba! krzyczącego z trybuny. Tak, a nie inaczej będzie dzielił swoją wypowiedź. Zasada nam obca, ale do przyjęcia. Spokojny ironiczny Krasicki żąda wielu pauz, Stawiając liczne dwukropki, traktowane wówczas jako znak większej przerwy (w wydaniu późniejszym o 27 lat te dwukropki ustąpią przecinkom): Wzmaga się hałas: zamiast rady wrzawa: Gryzomir ledwo usiedzi na tronie: Powagę swoją nadaremnie wdawa: Każdy, jak żeby przysiągł swojej stronie. 14 Na koniec z miejsca pierwszego powstawa, ,,Ratujcie, woła, ojczyznę przy zgonie!" Krzyknęli: “niechaj ginie wolność przeszła," I tak się rada senatu rozeszła. Krasicki, Myszeida. 1775 Zwróćmy uwagę, że przed cudzysłowem stoi raz przecinek, raz dwukropek, że po “przeszła" zdanie zamknięto niefrasobliwie przecinkiem, bo okres się jeszcze nie skończył. Wartość każdego znaku przestankowego jest zupełnie inna niż dziś. A jak stawiali znaki przestankowe romantycy? Przed romantykami był jeszcze Onufry Kopczyński, zwany “prawodawcą języka polskiego". W swych obu gramatykach (1783 i 1817) podaje wskazówki, jak używać “przestanków po-wyrazowych", które — jego zdaniem — wypływają “z natury i głosu mówcy i uszu słuchacza" i “z natury wdzięku czyli harmonii, która, jeżeli jest w myśli pisarza, musi się i w piśmie znajdować" (podkreślenie moje — F.P.). Myśl piękna, ale niestety przepisy szczegółowe są niejasne i mało przydatne praktycznie. Oto niektóre z nich. “Kres czyli kropka kładzie się na końcu okresu czyli perioda, gdzie myśl skończona i głos się zupełnie opuszcza", średnik “pisze się w środku myśli, kędy głos się za wiesza", przecinek zaś “tam, gdzie jest mały przestanek, a głos ani się spuszcza ani podnosi". 15 Wszystko — jak widać — wskazówki interpretacji głosowej tekstu. Precyzyjniejsze są przepisy Feliksa Bentkowskiego, historyka literatury, interesujące go się również praktycznie językiem. W dziełku O znakach przecinkowych w piśmie (1830) pisze, że “oprócz widoku gramatycznego, wzgląd oraz deklamatoryjny, czyli raczej głośnego czytania, służy za podstawę interpunkcji" (w cytatach wszędzie przestankowanie oryginalne autorów). Bentkowski więc pierwszy zwrócił uwagę na “widok gramatyczny" i — można powiedzieć — pchnął teorię interpunkcji na nowe tory, którymi już potoczyła się ku dziś nas obowiązującym zasadom. Wróćmy do romantyków. Jakże to “przestankował" Mickiewicz? W prozie tak (cytaty z wydania 1833 r.): Kto nie zna taktyki recenzentów, lubiących o rzeczy niewiadomej rozprawiać ogólnymi zdaniami, które w literaturze zamiast znaku x używają się; sądziłby, że pan Dmochowski jest wielkim orientalistą. O krytykach i recenzentach warszawskich W poezji zaś tak: W takiej ciszy! — tak ucho natężam ciekawie, Że słyszałbym głos z Litwy, — jedźmy, nikt nie woła. Sonety krymskie 16 Któż on? pytają wszyscy: któż on taki! Poznało wojsko: on na polu wczora, Kiedy litewskie złamano orszaki, I obstąpiono zewsząd Litawora, Przypadł: odwagę stygnącą zapalił, Niemców wysiekał, komtura obalił. Grażyna Widać, że w dalszym ciągu “wzgląd deklamatoryjny" przeważa nad “widokiem gramatycznym", a sens znaków jest inny niż dziś: stale dwukropek oznacza tylko większą przerwę, średnik jeszcze większą, kropka — największą (“głos się zupełnie opuszcza"). Zatrzymajmy się chwilę przy Norwidzie, którego bardzo osobliwa interpunkcja niemało kłopotów przysparzała wydawcom, starającym się ją modernizować. Oto przykłady zmodernizowanego nader subtelnie i trafnie przestankowania w wierszu Norwida (opr. J. W. Gomulicki): — Szczęście, widzisz, mój drogi, jest — i Ojczyzna — i Ludzkość (Z pomarańcz bierz dowód ... azali Newtonowe jabłko Prawd nie pouczyło znamienitych?...) — jest i potęga istna sztuki, Żywej wtedy, gdy bliskie umie idealnym znamienować. Norwid, Poezje. 1956 17 A oto z kolei przykład Norwidowskiej prozy wzięty wprost z rękopisu: Potem, miałem jechać w pobliże ogrodu zwierzęco-botanicznego paryskiego — daleko! — miałem tam kogoś widzieć — spotykam dwóch znajomych jeden (rodem Podlasiak:) i po prawny pisarz — — pokazuje mi ów list p. Konstancji w którym on toż samo co i ja czyta. Jest to wyrazisty przykład, jak wybitny indywidualista, gardząc i normą gramatyczną, i retoryczną, dostosowuje interpunkcję do własnego stylu. Filologowie XIX wieku zajmujący się ortografią i interpunkcją nie zasypiali jednak gruszek w popiele i 'uparcie szlifowali przepisy, których podwaliny po łożył Bentkowski. jedni (Gruszczyński) walczyli z nadmiarem przecinków (“mowy przez zbyteczne dzielenie nie drobić i pisma zbyt licznymi przecinkami nie nastrzępiać") — inni (Muczkowski) dopominali się wprowadzenia nowych znaków, np. “znaku rozmowy", który miał wyglądać jak znak równości: Uprzedził go Mikołaj — Ściskają się oba: = Jak się masz przyjacielu ? jak ci się podoba Dzień dzisiejszy? = Pogodny = Cieszę się = ja wzajem. = Idzie dyskurs uprzejmy zwykłym obyczajem. Sławny polski językoznawca, Jan Baudouin deCourtenay, już w naszym stuleciu działający, radzi iść za przykładem Hiszpanów i zdania pytające oraz wykrzyknikowe obejmować jak cudzysłowem odwróconymi znakami — ot tak: 18 (odwrócony pytajnik) O co chodzi ? (odwrócony wykrzyknik) Dość tego! Koniec XIX w. — pozytywizm — ustalił pewien raczej zwyczaj niż normę. Cechą jego było obfite używanie przecinków, które nie stały wiernie na granicy członów składniowych, lecz oznaczały przerwy uwypuklające w czytaniu pewne wyrazy czy zwroty: Członkowie towarzystwa dobroczynności, we frakach, składali mu podziękowania [...]; jego służba i subiekci, sławili go, za podwyższenie pensji. [...] Otóż, o Wokulskim było jedno zdanie, że: dostawa, której się on dotknął, była uczciwa. [...] Powiedz mi przynajmniej: co sądzisz o tym człowieku? Prus, Lalka. 1890 Spokojny i stateczny zwyczaj używania znaków [przestankowych zburzono w okresie zwanym (modernizmem (przełom XIX i XX w). Przyszła moda na “silne" znaki: myślnik, pytajnik, wykrzyknik, wielokropek — dla wzmocnienia efektu podwajane, potrajane, łączone w kombinacje dość osobliwe. Odnosi się wrażenie, jakby piszący dopatrywali się w znakach przestankowych samodzielnej treści znaczeniowej, a przynajmniej cennego uzupełnienia słów: 19 Kto jest ten winny! — ? kto?! — ty sam!! Klątwa, - ?? Odeszli, — słuchajcie no stary, — — — Cóż bez to – ? – ? Cóż, że się drzewo spala: — ? co?? — wy mnie będziecie bronić, przez moje dzieci, — !! — Wyspiański. Klątwa. 1901 Być może Wyspiański za pomocą znaków przestankowych sugerował tutaj reżyserowi interpretację aktorską tekstu, tam bowiem, gdzie sytuacja jest mniej dramatyczna, stosuje nagle interpunkcję po prostu ubogą: Kędy się zwrócę wylękniona, Ścigają wszędy mię zwidyska po nocach, w dniu, na jawie, jacyś mię gonią [...] Klątwa Po modzie na rozrzutne szafowanie znakami przestankowymi przyszła (zresztą z zagranicy) moda na... pisanie bez żadnych znaków. Tylko podział na wersy, tylko czasem wielka litera zaznaczały jakieś rozbicie tekstu na frazy rytmiczne bądź całostki znaczeniowe: 20 monotonnie koń głowę unosi grzywa spływa raz po raz rytmem koła koła zioła wietrze popielny czyś po to wiał by imię moje zetrzeć ze skał Czechowicz, Ballada z tamtej strony. 1932 Bez znaków przestankowych i wielkich liter obywa się do dziś wielu poetów, a i do prozy prze niknął ten zwyczaj już w naszych latach: [...] ładnie że ingrid przysłała depeszę myślami jestem z tobą ingrid i olaf musi mieć wtedy pięć trzy i pół osiem i pół pewnie zbrzydł może nie interesująca mieszanka potomek asturyjskich chłopów i wikingów. Andrzejewski, Idzie skacząc po górach. 1963 Andrzejewski jest też autorem powieści (Bramy raju), która składa się z dwóch zdań: pierwsze ciągnie się przez 126 stron, drugie brzmi: “I szli całą noc." W powieści są zatem tylko dwie kropki. Gdy tak igrają poeci i pisarze, ogół piszących pod dany został rygorowi normy, która się ukształtowała w początkach XX w. Do przepisów ortograficznych dodaje się obecnie rozdziało interpunkcji. Dziś obowiązują zasady, ustalone w1936 r. Tym obowiązującym zasadom poświęcona będzie nasza książka. 21 II. OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRZESTANKOWANIU Obowiązujące dziś zasady przestankowania w sposób naukowy opracował Stanisław Jodłowski i opublikował je jako Zasady interpunkcji w 1935 r. Obradujący w następnym roku nad pisownią Komitet Ortograficzny Polskiej Akademii Umiejętności zasady te uznał i wcielił do swoich norm tak dokładnie, że nawet niektóre przykłady pozostały bez zmiany. Ówczesne władze państwowe wydały odpowiednie zarządzenia, polecające stosować przepisy ortograficzne i interpunkcyjne według uchwał PAD z 1936 r. Zasady przestankowania składają się z: przepisów bezwzględnie nakazujących, przepisów bezwzględnie zakazujących, przepisów zezwalających, czyli dających piszącemu swobodę użycia bądź nieużycia jakiegoś znaku albo swobodę wyboru tego lub innego znaku. 22 Interpunkcja we współczesnym rozumieniu to nie tylko używanie 10 znaków przestankowych, ale także sposób podziału teks tu (tzw. partycja): w poezji na wersy, w mowie niewiązanej na akapity. To także sposób wyróżniania wyrazów i grup wyrazów przez podkreślanie w piśmie, przez spacjowanie (rozstrzelenie czcionek) lub zmianę kroju czcionki w druku. W praktyce ścierają się w przestankowaniu dwa względy: wzgląd na budowę składniową wypowiedzi i wzgląd na potrzebę czynienia przerw dla nadania wypowiedzi pewnego rytmu, dla przedzielenia pewnych jej elementów. Otóż trzeba za Jodłowskim powtórzyć, że ten drugi wzgląd nie może decydować o przestankowaniu, tzn. wyczuwana intuicyjnie potrzeba pauzy nie może być jedynym uzasadnieniem użycia znaku przestankowego. Jest to zasada bardzo słuszna. Po pierwsze pauz rytmicznych jest tak wiele, że oznaczanie znakami przestankowymi wszystkich rozrywałoby tekst w nieznośny sposób i zmniejszałoby wyrazistość ważniejszych pauz; po drugie zaś owe pauzy każdy chciałby mieć w innym miejscu, więc nie byłoby obiektywnych podstaw do jakiegokolwiek uporządkowania zasad szczegółowych. Przepisy przestankowania uwzględniają więc zasadniczo: a) składniową strukturę wypowiedzi (podział na zdania, dzielenie składników zdania o jednakowej funkcji składniowej itp.), 23 b) charakter poszczególnych członów wypowiedzi (co główne, a co uboczne, co pochodzi od piszącego, a co przytoczone itp.), c) ton uczuciowy, intonację. Przestankowanie ściśle zależy od stylu. Inne będzie w poezji, gdy sygnalizuje subtelne falowanie uczucia, gdy sugerując właściwą intonację przy czytaniu sprzyja nastrojowi utworu: Z okruszynami młodości — co robić? Rozrzucić ptakom? Można i ptakom rozrzucić, można i w słowa powkładać. Odfruną, uradowane, żeby po nowe powrócić, Wrócą — i słowa, i ptaki — nadzieją skrzydlate jednako. A co im powiesz? Że nie ma! Że nie ma, powiesz biedakom. Uwierzą? Nie, nie uwierzą. [...] (Tuwim) Inne przestankowanie wystąpi w wierszu epickim, gdzie zadaniem przecinków, średników, myślników itd. jest narysować ramy konstrukcyjne rozległego zdania, w którym poeta zgromadził mnóstwo drobiazgowych spostrzeżeń: W bukiecie wiejskim, jak wiadomo, Róże są skromne, bo po-domu; Nie tkwią w kryształach na wystawie Za lśniącą taflą szkła w Warszawie, Nie sterczą swą łodygą długą, 24 Jakby połknęły jedna drugą; Bez aspiracji do salonu, Bez wywodzenia się z Saronu, Bez dąsów, pąsów i purpury Nie zadzierają głów do góry; Jak porzucone narzeczone, Trzymają główki opuszczone, A oczy wznoszą — i tak trwają I spoglądając — przepraszają. (Tuwim) Podobnie jest w prozie. Długie zdania wymagają wyraźnej, czytelnej konstrukcji, którą odpowiednie przestankowanie unaocznia: Pamiętam, że owego dnia, gdy zauważyłem go po raz pierwszy, siedział przy sąsiednim stoliku naprzeciw mnie i że — spostrzegłszy moje zaintrygowane spojrzenie — złożył mi ceremonialny ukłon. (J. J. Szczepański) O tę czytelną konstrukcję niełatwo. Ułożyliśmy zdanie, w którym stłoczone wyrazy nie układają się w logicznie powiązane elementy, wskutek czego nie można postawić ani jednego znaku przestankowego: Podstawowy warunek intensywnej realizacji nowych zadań w zakresie przyspieszenia rozwoju świadczonych przez rzemiosło indywidualne i spółdzielczość wszelkich usług dla ludności to podjęcie przedsięwzięć o charakterze ekonomicznym i organizacyjnym w sposób trwały i skuteczny dynamizujących inicjatywę warsztatów pracy. 25 Przeciwieństwem spokojnego nurtu myśli układanych w dłuższe zdania jest — często stosowany w literaturze pięknej — gwałtowny potok zdań krótkich, urywanych, niepełnych, równoważników zdań: Była tęga, szeroka w ramionach. Mogła mieć przeszło sześćdziesiąt lat. Twarz owalna, różowa. Nos krótki, oczy szare, może niebieskie. Brwi jasne. (Różewicz) We współczesnej prozie te dwa sposoby wyrażania myśli — zdania długie i wypowiedzi krótkie — czasem się łączą i wtedy piszący posługuje się całym zespołem środków służących do zaznaczania konstrukcji tekstu: znakami przestankowymi, partycją tekstu i wyróżnieniami rozstrzelonym drukiem. Głupia, nic nie rozumiałam — ... coś o Kanadzie, mówi coś do mnie o Kanadzie, szkolili go tam, zaciągnął się jako ochotnik... — nie rozumiałam, że przez pięć lat byłam jego chodzącym nieszczęściem, bo w tych latach, które przeklinał, widywał tylko mnie. Wystarczy! — Nie znam Kanady. Czy to skalisty kraj? Przymykam oczy, słucham o Kanadzie, jakie tam są zwierzęta: kangury? (K. Brandys) Z tego krótkiego przeglądu przykładów wynika, że sposób stawiania znaków przestankowych inny był dawniej, inny jest dziś; a i dziś bywa różny, zależy bowiem od stylu. 26 III. ZNAKI PRZESTANKOWE KROPKA Kropka jest znakiem głównym w przestankowaniu, zamyka bowiem zdanie (lub równoważnik zdania), w obrębie którego rozmieszczone być mogą inne znaki przestankowe. Dla czytającego na głos kropka jest wskazówką, że trzeba zniżyć głos i zrobić przerwę. Kropkę zastąpić może wykrzyknik, pytajnik i wielokropek. Kropka występuje także jako znak graficzny mający umowne znaczenie, np. oznacza liczebnik porządkowy (2. = drugi), oznacza skrót (kpt. = kapitan). ZASADA 1 – KROPKĘ STAWIAMY NA KOŃCU ZDANIA LUB RÓWNOWAŻNIKA ZDANIA Kropka na końcu zdania złożonego: 27 Prawda występuje bez osłonek, jest bezwzględna, jest bezpośrednim stosunkiem do rzeczywistości. (Banach) Jeśli pan jeszcze nie rozumie, dam panu na dowód książkę. (J. J. Szczepański) Kropka na końcu równoważnika zdania: Czerwona pręga zachodu wyglądała groźnie i smutno. Nigdzie kolejarza. Na peronie żadnych podróżnych. (Dąbrowska) Czasami zdanie złożone rozdziela się na dwa, stawiając zamiast przecinka kropkę. ZASADA 2 – KROPKĘ NALEŻY POSTAWIĆ: - po tytule części dzieła (rozdziału, paragrafu), włączonym do akapitu zaczynającego tekst tej części; - między składnikami złożonymi z liczb bądź liczb i liter, a mianowicie miedzy składnikami daty, w której miesiąc oznaczony jest liczbą arabską, między składnikami numeracji, sygnatury, znaku klasyfikacyjnego itp. (czasami używa się tu również przecinka, łącznika, kreski ukośnej). 28 Przykłady interpunkcji tytułu części dzieła: Wieże wiertnicze. Do płytkich wierceń wystarcza [ ] 3. Wieże wiertnicze. Do płytkich wierceń wystarcza [ ] Można tekst skomponować tak, że tytułem części są pierwsze wyrazy akapitu — wtedy tytuł części wyodrębniamy tylko graficznie np.: § 283. Dopełniacz liczby pojedynczej ma dzisiaj w liczbie pojedynczej dwojaką końcówkę [...] Przykłady dat, sygnatur itp.: 12.05.72 lub 12.5.72, lub 12 V 1972 E 8. 3115/72 Dyr. Nacz. - VI 8277/65 05,863. 79 E – 1731 ZASADA 3 – KROPKĘ MOŻNA POSTAWIĆ: - w tytule części dzieła po liczbie arabskiej lub literze oznaczającej kolejność (po liczbie arabskiej lub małej literze zamiast kropki można użyć nawiasu zamykającego); - po tytule części dzieła, napisanym w osobnym wierszu. 29 Przykłady: 5. Drukarstwo w dobie reformacji 5. Drukarstwo w dobie reformacji. 5) Drukarstwo w dobie reformacji a) Drukarstwo w dobie reformacji ZASADA 4 – KROPKI NIE STAWIAMY: - po nazwisku autora i po tytule całego dzieła na okładce, stronie tytułowej itp.; - po tytule części dzieła napisanym w osobnym wierszu samymi wielkimi literami; - po liczbie lub literze oznaczającej kolejność części dzieła, jeśli to oznaczenie znajduje się nad tytułem w osobnym wierszu; - po liczbach rzymskich, a więc i między składnikami daty, w której miesiąc napisany jest słownie; - po adresie; - po formułkach kończących list (przed podpisem); - po nazwiskach (nawet z imionami i tytułami) na wywieszkach, wizytówkach itp. Przykład interpunkcji strony tytułowej: Tadeusz Kudliński Maska i oblicze teatru Przykłady interpunkcji tytułu części dzieła: POLSKIE ZABYTKI RENESANSOWE 5 Polskie zabytki renesansowe Przykłady interpunkcji po liczbach rzymskich: V Polskie zabytki renesansowe dnia 12 VI 1972 Przykłady interpunkcji zakończeń listów, adresów, wywieszek: Łączę wyrazy głębokiego szacunku mgr inż. Jan Kowalski Pan mgr inż. Jan Kowalski ul. Kochanowskiego 86/90 m. 215 01-864 Warszawa Przykłady napisów na wywieszkach: Wejście przez sekretariat Uprasza się o niepalenie Kierownik Rachuby dr Adam Ptak 31 Na zakończenie omawiania tej zasady dodamy, że nie wszyscy przestrzegają rygorystycznie prawidła nakazującego niestawianie kropki po liczbie rzymskiej. I o ile niewątpliwie błędem jest umieszczanie kropki po liczbie rzymskiej na oznaczenie, że to liczebnik porządkowy (np. “w XX. wieku" = w dwudziestym wieku, “w VIII. rozdziale" = w ósmym rozdziale), o tyle nie można mieć tej pewności wtedy, gdy liczba rzymska oznacza kolejność i poprzedza bezpośrednio tytuł dzieła (np. Rozdział VIII. Stanowisko Niemiec wobec konfliktu abisyńskiego — lub: VIII. Stanowisko Niemiec wobec konfliktu abisyńskiego). W tym wypadku kropka nie oznacza, że to liczebnik porządkowy, lecz odcina numerację od tytułu. Jej brak mógłby czasem spowodować nie jasność. Sprawa używania kropki jako znaku graficznego nie należy do zagadnień interpunkcyjnych. Wspominamy tylko, że kropka po liczbie wskazuje, iż należy ją czytać jako liczebnik porządkowy, np. w 1. pudełku = w pierwszym pudełku; w 1 pudełku = w jednym pudełku (nie stawia się kropki tam, gdzie nie może być nieporozumienia, jak przeczytać). W zasadzie stawiamy kropkę po skrótach, które powstają po odrzuceniu części wyrazu (mec. = mecenas, kier. = kierownik, san.-epid. = sanitarno-epidemiczny) — nie stawiamy jej: po tych skrótach, 32 których ostatnią literą jest ostatnia litera skracanego wyrazu (dr = doktor, mgr = magister), po skrótach pisanych samymi wielkimi literami (prócz spójników i przyimków) (PKO, ZBoWiD), po skrótowcach, czyli skrótach utworzonych z sylab (Pafawag, Polfa), po skrótach wyrazów złoty, grosz (zł, gr), po skrótach nazw jednostek systemu metrycznego (cm, l, ha), po skrótach matematycznych (sin, log), po skrótach nazw pierwiastków (Zn, Pb), po symbolach używanych w fizyce (v, s, t). W niektórych skrótach obejmujących kilka wyrazów przyjęto pisać tylko jedną kropkę — na końcu skrótu: itd., itp., np., tzn., tzw., tj. Nie zaleca się używania łącznika dla oznaczenia skrótu, a więc nie “Sp-nia", lecz Spółdz., nie “Ka-ce", lecz Kat. lub Katow. Tę manię wydrwił Tuwim w wierszu W-wa (Jarmark rymów, Dzieła III, 1958), którego fragmenty cytujemy: Kto pisze zamiast Kraków — K-ków! Nikt. Nie ma takich kpów. Komu to wlazło w mózgownicę Na K-wice zmieniać Katowice. !...! Nie ma też u nas takich praw, Żeby z Wrocławia robić W-aw. A skądże ta nawyczka zła, Zamiast Warszawa pisać W-wa? !...! A który z was napisze tak, ten nie warszawiak jest, lecz w-wiak. 33 Nie zaleca się też używania skośnej kreski, więc nie “d/s", lecz do spraw, nie Wyszków “n/Bugiem", lecz nad Bugiem. ŚREDNIK Średnikiem nazywamy znak przestankowy pełniący funkcję pośrednią między funkcją kropki a funkcją przecinka. Jeśli chodzi o zakres używania, to średnik bliższy jest kropce, gdyż zwykle kropką (lub myślnikiem) dałoby się go zastąpić. Średnika używamy w zdaniach dłuższych, takich, których budowy nie można uzewnętrznić samymi tylko przecinkami, bo już ich jest sporo. Średnik przydaje się do zamykania rozbudowanych składników wyliczeń. Średnik wymaga w głośnym czytaniu przerwy połączonej z obniżeniem głosu (mniejszym niż przy kropce). Niektórzy mylą średnik z dwukropkiem. Różnica między nimi polega na tym, że średnik dzieli elementy równorzędne, niezależne od siebie, dwukropek zaś — elementy połączone tak, że jeden zależy od drugiego, jeden jest rozwinięciem, wyjaśnieniem, uzupełnieniem drugiego. 34 ZASADA 5 – ŚREDNIKIEM ODDZIELAMY RÓWNORZEDNE CZŁONY ZDANIA, ZWŁASZCZA TE CZŁONY, KTÓRE JUŻ SĄ PODZIELONE PRZECINKAMI. NIE WOLNO STAWIAĆ ŚREDNIKA MIĘDZY CZŁONAMI NIERÓWNOLEGŁYMI. Nie tylko drzewa i kwiaty mieszkały tutaj; ludzie, niepostrzeżeni świadkowie, kręcili się po ścieżkach, krzątali się w domu. (Jastrun) Ale patrzyłem na niego bez żalu; z namysłem. (K. Brandys) A oto przykłady ilustrujące użycie średnika dla powiększenia pauzy, choć wystarczyłby przecinek: Najpierw głód; potem głód i ciężka praca fizyczna; teraz głód, praca fizyczna i bezsenne noce. (Półtawska) Najbogatszym w witaminy organizmem zwierzęcym jest wątroba zwierząt trawożernych; najuboższym — mięśnie. (Muszyński) ZASADA 6 – ŚREDNIKIEM ZAMYKAMY W WYLICZENIU KAŻDY SKŁADNIK WYLICZENIA, JEŚLI JEST ROZBUDOWANY I JUŻ PODZIELONY PRZECINKAMI. NA KOŃCU WYLICZENIA DAJEMY WTEDY KROPKĘ. 35 Głoski półotwarte podzielić można na: 1) spółgłoski z otwarciem nosowym, jak m, n; 2) spółgłoski z otwarciem ustnym, jak r, l, ł. (Gram. op. I) W wyliczeniach o bardzo rozbudowanych składnikach lepiej traktować każdy składnik jako odrębne zdanie: zaczynać wielką literą i zamykać kropką. Końcówkę -u przeważnie mają: 1. Rzeczowniki pochodzenia obcego, nieżywotne, np. uniwersytet-u, teatr-u, prezent-u, procent-u; dach-u, gwałt-u, kształt-u, ale kilometr-a, helikopter-a. 2. Rzeczowniki oderwane, np. ból-u, gniew-u, śmiech-u, zapał-u. 3. Rzeczowniki zbiorowe i materialne, np. roj-u, las-u, sod-u; piask-u, cukr-u, miod-u. (Gram. op. II) ZASADA 7 – ŚREDNIKA UŻYWAMY NA OZNACZENIE UKOŃCZENIA DZIAŁAŃ MATEMATYCZNYCH LUB DLA ODDZIELENIA WYRAŻEŃ MATEMATYCZNYCH Średnik jest najodpowiedniejszym znakiem przestankowym w matematyce, bo inne znaki mają w matematyce jakieś znaczenie: kropka — znak mnożenia, dwukropek — znak dzielenia, pauza — znak odejmowania, przecinek oddziela ułamek dzie siętny od całości itd. 36 DWUKROPEK Dwukropek jest znakiem wprowadzającym; wprowadza przytoczenie, wyliczenie, wynik, uzasadnienie, wyjaśnienie. Z tak określonej jego funkcji wynika, że między członami oddzielonymi dwukropkiem musi zachodzić jakiś związek. Tym się różni dwukropek od średnika, dzielącego elementy niezależne od siebie, współrzędne względem siebie. Można by powiedzieć, że dwukropek łączy, a średnik dzieli. W niektórych wypadkach użycie dwukropka po ciąga za sobą potrzebę użycia innych znaków przestankowych. Dwukropek domaga się od czytającego przerwy jak średnik, ale z charakterystycznym zawieszeniem głosu, zapowiadającym dalszy ciąg rozpoczętej wypowiedzi. ZASADA 8 – DWUKROPEK STAWIAMY PRZED PRZYTOCZENIEM SŁÓW LUB MYŚLI CUDZYCH ALBO WŁASNYCH 37 Sąd Najwyższy zauważył, co następuje: Zawarty w rewizji zarzut naruszenia art. 47 § 1 p.o.p.c. jest nietrafny [...] (Orzecznictwo SN) Pamięta słowa: “No, wyście wojnę przegrali". (Pruszyński) Krótkie przytoczenia po dwukropku piszemy małą literą. Mówimy: samochody powodują mnóstwo wypadków, ale mówimy też: współczesne życie jest nie do pomyślenia bez samochodów. Dłuższe lub samoistne przytoczenie zaczynamy wielką literą. Staramy się zaczynać wielką literą przytoczenie składające się z kilku zdań, by uniknąć takiej sytuacji: po dwukropku mała litera, potem kropka i następne zdanie tego samego przytoczenia wielką literą. Uniknąć się tego nie da, gdy przytoczeniem jest cytata rozpoczęta w połowie zdania, np.: A oto fragment przemówienia: „[...] rosną nowi, socjalistyczni pisarze. Oczekują od was pomocy. Nie wolno wam zawieść ich zaufania". (K. Brandys) Przytoczenie, które jest wplecione w zdanie i wprowadzone dwukropkiem, a zaczęte małą literą, zamykamy przecinkiem albo myślnikiem: Rano: dzień dobry, kochanie — wieczorem: dobranoc, kochanie — można zwariować. (K. Brandys) 38 Przytoczenie może być objęte cudzysłowem, oddzielone myślnikiem (w tekście literackim) lub wyróżnione kursywą (w podręcznikach i dziełach naukowych) Myślał chwilę ze zmarszczonym czołem, potem zapytał: — A kto zapłaci za opatrunek? (Żukrowski) Chyba po raz pierwszy zadałam sobie pytanie: “właściwie dlaczego ja?" (Półtawska) Nie znaliśmy słowa “Oświęcim" w jego teraźniejszym znaczeniu. (K. Brandys) Piszemy, chleb, mąż, a wymawiamy: chlep, mąsz. (Gram. op. I) Podobny problem mamy w filmie: Rzym, godzina 11. (Banach) Tytułów dzieł sztuki najczęściej nie oddzielamy dwukropkiem od nazwiska autora. Dwukropek bywa stosowany w zapisie bibliograficznym książki. 39 Józef Chełmoński, Kuropatwy. Olej. Lucylla Pszczołowska: Dlaczego wierszem? Warszawa 1963. O innych sposobach zapisu bibliograficznego mówimy na str.142. ZASADA 9 – DWUKROPEK STAWIAMY ZAWSZE PRZED WYLICZENIEM: zawsze – gdy wyliczenie poprzedzone jest określeniem ogólnym, dowolnie – gdy tego określenia nie ma (por. zasadę 16, gdzie jest mowa o wyliczeniu przykładów, które traktuje się inaczej) Wyliczeniem nazywamy tu wyszczególnienie składników jakiejś zbiorowości, którą mówiący ogarnia w całości. Jeśli natomiast jakąś zbiorowość przedstawiamy tylko częściowo, wyszczególniamy przykładowo tylko kilka składników i wyliczenie poprzedzamy wprowadzeniem: jak, na przykład (np.), jak na przykład (jak np.). Takie wyliczenie nazwaliśmy tu “wyliczeniem przykładów" i ponieważ stosuje się w nim inne zasady przestankowania, omówi my je w zasadzie 16. 40 Określenie ogólne poprzedzające wyliczenie to wyraz lub wyrażenie, nazywające ogólnie to, co zostaje wyliczone. Na stole leżały różne przedmioty: pióro, ołówek, gumka, temperówka. Tu mamy określenie ogólne i dwukropek musi być; jeśli się usunie określenie ogólne różne przedmioty, dwukropek może być. Zwróćmy uwagę, że orzeczenie leżały występuje w liczbie mnogiej. Otóż jeżeli określenia ogólnego nie ma, lecz czasownik odnoszący się do wyliczenia jest w liczbie mnogiej, można poprzedzić wyliczenie dwukropkiem (No stole leżały: pióro, ołówek ..., ale: Na stole leżało pióro, ołówek ...). Nieobojętna jest drobna różnica między tymi konstrukcjami. Jeśli użyjemy określenia ogólnego bądź orzeczenia w liczbie mnogiej i postawimy dwukropek, wyliczeniu nadamy charakter bardziej precyzyjny, tzn. czytelnik ma prawo spodziewać się wyliczenia kompletnego (nie wypada go urwać i zakończyć skrótem itd., itp.). Wyliczenie nie poprzedzone dwukropkiem nosi cechy niekompletnego, przykładowego: Było to święte drzewo Indian, na którym zawieszali ubogie dary i wota: cygara, chleb, kawałki mięsa lub pasy materiału. (Iwaszkiewicz) Głównym materiałem energetycznym w naszym pożywieniu są: chleb, ziemniaki i produkty mączne. (Muszyński) 41 Nie stawia się na ogół dwukropka przed wyliczeniem o dwóch składnikach, zwłaszcza jeśli połączone są spójnikiem łącznym (i, oraz, tudzież): Nauki biofizyka i fizjologia natrafiają często na zjawiska, których dotychczas nie udało się wytłumaczyć prawami fizyki klasycznej. (Prasa) Po wyrazie nauki wyliczamy dwa składniki połączone spójnikiem łącznym i — dwukropka można nie stawiać. A oto wyliczenie wtrącone zamknięte myślnikiem; poprzedza je dwukropek, ponieważ użyto wyrażenia wprowadzającego, a mianowicie : Trzy rzeczy, a mianowicie: zrozumienie celu i sensu pracy, odpowiednie wynagrodzenie i stosunek przełożonych do pracowników — walnie decydują o powodzeniu niejednego przedsięwzięcia. Wyliczenie trzech składników (przykładów) wy maga dwukropka: Dopełnienie kładzie się zwykle po wyrazie określanym, np.: Klucznik był podobny rysiowi rannemu. — Staraj się zyskać ich względy. — Chmurki wróżą pogodę. (Grom. op. II) Gdyby w tym zdaniu ograniczono się do jednego składnika, dwukropek po np. byłby zbędny. Zawsze stawia się dwukropek przed wyliczeniem, którego każdy składnik zaczynamy od nowego wiersza lub którego składniki są numerowane liczbami bądź literami: 42 Ciało ludzkie zawiera średnio: wapnia 2% potasu 0,35% sodu 0,15% magnezu 0,045% żelaza 0,005% (Muszyński) Wielkość ta zależy od: 1. właściwości technologicznych materiału; 2. typu, struktury i warunków produkcji; (M. enc. ekonom.) Są to przykłady na dwukropek przed wyliczeniem rozczłonkowanym i wyliczeniem z numerowanymi składnikami. Warto w powyższych przykładach zwrócić także uwagę na przestankowanie towarzyszące wyliczeniu (por. zasadę 6 oraz 16). Czasem dwukropek można zastąpić myślnikiem: Promienie słońca padają na dwa arkusze papieru — jeden biały, drugi czarny. (fizyka IX) ZASADA 10 – DWUKROPEK ODDZIELA CZĘŚCI ZDANIA ZAWIERAJĄCEGO WYNIK, SKUTEK, UZASADNIENIE, UZUPEŁNIENIE, WYJAŚNIENIE, SPROSTOWANIE LUB UŚCIŚLENIE TEGO, O CZYM JEST MOWA W CZĘŚCI ZDANIA PRZED DWUKROPKIEM Policzyłem: było ich siedemnastu. (Nałkowska) Czytelnik szuka poza książką autora: chce wiedzieć, jak wygląda, jak żyje, jaki ma charakter. (Parandowski) Jedno z dwojga: albo nigdy nie przestałam — albo nigdy nie zaczęłam go kochać. (K. Brandys) Spojrzała na zegarek: była za dziesięć jedenasta. (Filipowicz) W sporcie obowiązuje piękna zasada walki: pokonanego nie pociąga się do odpowiedzialności. (K. Brandys) Słyszy sala: ktoś idzie. (Lechoń) Śmiać mi się chce: trafiam pod strzechy. (K. Brandys) Wybrałem sobie drogę — nie: ścieżkę wąską, ustronną — ale wiedziałem, dokąd ona prowadzi. (Parandowski) Jeśli część zdania po dwukropku zawierająca uzupełnienie jest wtrąceniem, zamykamy ją przecinkiem. Wspaniały sukces “Mazowsza": tournee po Stanach Zjednoczonych, zapoczątkował ogólnoświatową sławę tego zespołu. 44 ZASADA 11 – NALEŻY UNIKAĆ UMIESZCZANIA DWÓCH DWUKROPKÓW W JEDNYM ZDANIU. Nie lubię pisania listów do rodziny, do cioci, do wujka, do starszego brata, nie lubię z różnych względów: trzeba się wysilać, co napisać, trzeba zachować należny szacunek, trzeba się z góry zrzec odpowiedzi. Są jednak wypadki, kiedy użycie dwóch dwukropków jest nieuniknione. Oto przykład dwóch dwukropków równorzędnych, każdy z nich wprowadza tego samego rodzaju rozwinięcia wyjaśniające: Nie pragnęła niczego: własnego domu i gospodarstwa, męża, rodziny, sąsiednich pogwarek, ale tylko jednego: nigdy nie rozstać się z synkiem. (Sadzewicz) Równorzędność wyjaśnień przedstawmy tak: Nie pragnęła niczego: własnego domu [...] [pragnęła] tylko jednego: nigdy nie rozstać się [...] A oto przykład użycia dwóch dwukropków ustopniowanych nierównorzędnych: Wtedy przydarzyła mi się mała, głupia przygoda: przy sąsiednim stoliku ktoś powiedział półgłosem: “Patrzcie, mały Strączyński idzie na wojnę". (J.J. Szczepański) Ustopniowanie tych dwukropków polega na tym, że pierwszy oddziela opis “głupiej przygody" od jej zapowiedzi “zdarzyła mi się", drugi zaś oddziela cytatę w cudzysłowie, która stanowi składnik opisu “głupiej przygody". PRZECINEK Na wstępie zasadnicza uwaga. W obrębie zdania przecinek pełni dwojaką funkcję: albo dzieli składniki zdania, albo wydziela ze zdania jakiś składnik. Do dzielenia wystarczy jeden przecinek. Aby wydzielić ze zdania jakiś składnik, potrzebne są dwa przecinki — pierwszy nazywamy otwierającym, drugi zamykającym. W tym drugim wypadku użycie przecinków jest podobne do użycia nawiasów lub cudzysłowów. Bardzo nam zależy na tym, aby Czytelnicy tę uwagę zapamiętali, bo zapomnienie o przecinku zamykającym należy do częstych wykroczeń przeciw regułom interpunkcji. W funkcji dzielenia przecinek może być zastąpiony przez myślnik, w funkcji wydzielania przez dwa myślniki lub nawet przez dwa nawiasy. Myślnik jest jednak znakiem większej przerwy niż przecinek, a nawias jeszcze bardziej oddziela niż myślnik. Czytając na głos oddajemy przecinek za pomocą króciutkiej pauzy bez zniżania ani podwyższania głosu. 46 Są wypadki, kiedy przecinek trzeba postawić, są takie, w których można go postawić, ale są i takie, kiedy przecinka postawić nie wolno. Każdy przecinek powinno się umieć uzasadnić odpowiednią regułą. Nie wolno kierować się intuicyjnie tylko wyczuwalną potrzebą pauzy. Kto przecinki stawia “na wyczucie", stawia je zazwyczaj źle. Nie warto wszczynać sporów o przecinek, który postawić można, ale nie jest on konieczny. Decyzja należy tu do piszącego; kto tekst napisany przez kogoś innego tylko redaguje albo przepisuje, powinien decyzję autora uszanować. Najwięcej trudności sprawiają wypadki krzyżowania się dwóch zasad, z których jedna wymaga postawienia przecinka, druga postawienia przecinka zakazuje. Te wypadki starano się tu omówić i wyjaśnić, która z zasad ma pierwszeństwo. Zasad stawiania przecinka jest więcej niż wszystkich innych przepisów interpunkcyjnych razem wziętych. Tu łączono po kilka przepisów w jeden, poza tym wyodrębniono zasady główne i oznaczono je numeracją liczbową, a pozostałe zasady, dotyczące szczegółów, oznaczono literami. Zasady oparte są na analizie konstrukcji składniowych. Zalecanie stawiania przecinków mechanicznie przed takimi to a takimi wyrazami nie chroni przed błędami. 47 ZASADA 12 – PRZECINEK DZIELI ZDANIE ZŁOŻONE NA ZDANIA POJEDYNCZE LUB RÓWNOWAŻNIKI ZDAŃ, JEŻELI NIE STOJĄ MIĘDZY NIMI SPÓJNIKI Z GRUPY „I – LUB – ANI” ( O WYJĄTKACH MÓWI ZASADA 13 I 14). ZDANIE WPLECIONE W INNE ZDANIE WYDZIELA SIĘ PRZECINKIEM Z DWÓCH STRON I TU PO PRZECINKU ZAMYKAJĄCYM MOŻE STAĆ SPÓJNIK Z GRUPY „I – LUB – ANI”. Zdanie od zdania oddzielamy kropką lub zastępującym kropkę wykrzyknikiem bądź pytajnikiem. Ale zdanie może się składać z kilku zdań pojedynczych i wtedy nazywa się zdaniem złożonym. Główną częścią zdania jest orzeczenie; dla uproszczenia powiedzmy, że orzeczenie to czasownik w formie osobowej, np. rzekł, widzi, domyśla się, jest, będzie, znajdował się. Ile orzeczeń w zdaniu złożonym, tyle zdań pojedynczych. W zdaniu: Pies skakał, szczekał i skamlał, doliczymy się 3 orzeczeń i moglibyśmy powiedzieć, że mamy tu 3 zdania pojedyncze. Ponieważ jednak wszystkie orzeczenia odnoszą się do jednego podmiotu pies, takie zdanie złożone nazwiemy ściągniętym. Między orzeczeniem a orzeczeniem musi być we właściwym miejscu postawiony przecinek, jeżeli ... 48 Właśnie tu pierwszy wyjątek: jeżeli zdania nie są połączone spójnikami z grupy „i - lub - ani”. Zatem krótko o łączeniu zdań. Zdania pojedyncze w obrębie zdania złożonego mogą być postawione koło siebie bezpośrednio, czyli jakby “na sucho", bez żadnego “lepiszcza". Gramatyk powie: połączone bezspójnikowo. Oto przykłady zestawienia zdań bezspójnikowo. Najpierw trzy zdania, z których każde składa się z samego tylko orzeczenia. Typowy przykład rozdzielania przecinkami orzeczeń, wyrażonych czasownikiem w formie osobowej: Sztywnieję, spadam, umarłem. (K. Brandys) Ten sam typ zestawienia bezspójnikowego zdań pojedynczych, ale już rozwiniętych: W domu była policja, całą służbę mieli na oku, domownikom kazali zejść na podwórze. (Żukrowski) Orzeczenia: była, mieli, kazali. Zdania oparte na tych orzeczeniach oddzielone są przecinkami. 49 Stosunkowo rzadko zestawiamy zdania bezspójnikowo. Na ogół zdania łączą się pewnymi wyrazami, które wyrażają stosunek jednego zdania do drugiego. Te wyrazy to spójniki albo zaimki: i, ponieważ, gdy, jeśli, więc, jak tylko, który itd. Te wyrazy, owo “lepiszcze", nazywamy wskaźnikami zespolenia. Spotyka się między ludźmi opinie, że to wskaźniki zespolenia decydują, czy przecinek postawić czy nie. Np. mówi się, że przed gdy, jeśli, bo, że stawia się przecinek, zaś przed i się nie stawia. Wcale tak nie jest. Postawienie lub niepostawienie przecinka zależy od związków logicznych między składnikami zdania. Wskaźnik zespolenia stoi na początku zdania i wiąże je z innym zdaniem. To “na początku" wcale nie znaczy, że wskaźnik zespolenia jest pierwszym wyrazem zdania przyłączonego — o tym będzie dalej mowa. Przecinek dzielący zdania pojedyncze w obrębie zdania złożonego stawiamy przed wskaźnikiem zespolenia: Wyszedł z domu, gdy tylko przestało padać. 50 Przecinek stoi przed wskaźnikiem zespolenia gdy. Możemy jednak kolejność zdań zmienić: Gdy tylko przestało padać, wyszedł z domu. Wskaźnik zespolenia powędrował na początek zdania, ale w dalszym ciągu pełni swą funkcję przyłączania zdania podrzędnego do nadrzędnego. Jest jednak pewna grupa wskaźników zespolenia, które przecinek między zdaniami kasują. Te wskaźniki stoją zasadniczo na styku zdań, są to spójniki łączne, rozłączne i wyłączające. Do spójników łącznych, czyli takich, które łączą myśli wyrażone w dwóch sąsiadujących ze sobą zdaniach, należą: i, oraz, tudzież. Do rozłącznych, czyli takich, które wyrażają alternatywę: “albo jedno, albo drugie", należą: lub, albo, bądź, czy. Do wyłączających, czyli takich, które wyrażają wykluczenie: “ani jedno, ani drugie", należą: ani, ni. — Związek łączny: Idą sobie i pogwizduję wesoło. — Związek rozłączny: Pójdę pieszo albo pojadę tramwajem. — Związek wyłączający: Nie lubię go ani go nie cenię. 51 Żeby łatwiej było zapamiętać wymienione wyżej spójniki kasujące przecinek, proponujemy zapamiętanie zestawienia „i - lub - ani”, do którego wchodzi po jednym spójniku każdego rodzaju. Będziemy się tym zestawieniem posługiwać. Prosimy pamiętać, że oznacza ono spójniki łączne, rozłączne i wyłączające. Rozpatrzmy teraz poniższe zdania, w których wy stępują różne wskaźniki zespolenia: Ponieważ opór ogniwa jest niewielki, natężenie prądu nawet przy zwarciu jest niewielkie. (W świecie fizyki) Cokolwiek się stanie, nie ma dla nas powrotu. (Jastrun) Gdyby odwrócić kolejność zdań, przecinek również je podzieli: Nie ma dla nas powrotu, cokolwiek się stanie. A teraz zdanie złożone z czterech zdań. Dwa ostatnie w związku łącznym, połączone spójnikiem i, więc nie rozdzielone przecinkiem: 52 Odkąd istnieje radio, a barbarzyńcy nie tłumią swoich głośników, pisarze przeczuleni cierpią katusze i bywają ograbiani z najlepszych godzin twórczych. (Parandowski) Niektórzy błędnie stawiają przecinek przed to (oto) powstałym z to jest. Mamy zdanie: Piękny kształt nowoczesnego samochodu jest rezultatem matematycznych obliczeń. Podmiot — kształt, orzeczenie złożone — jest rezultatem. Możemy usunąć część orzeczenia, mianowicie wyraz jest i utworzyć zdanie: Piękny kształt nowoczesnego samochodu to rezultat matematycznych obliczeń (Witz). Przed to wyczuwamy potrzebę pauzy, ale nie można jej oznaczyć przecinkiem, bo przecinek oddzieliłby podmiot (kształt) od orzeczenia (a raczej jego drugiego członu — rezultat), czego robić nie wolno. Można postawić myślnik: Piękny kształt nowoczesnego samochodu — to rezultat matematycznych obliczeń. Zasada dotycząca zdań odnosi się też do równoważników zdań. Równoważnik zdania to wypowiedź, w której nie ma orzeczenia wyrażonego czasownikiem w formie osobowej. 53 Oto przykład równoważników zdań: Sarenka nad potokiem, samotna brzoza gubiąca złote liście, wieża wiejskiego kościółka ponad poduchami fioletowego śniegu. (J.J. Szczepański) Zdania i równoważniki zdań mogą być łączone w ten sposób, że jedno zdanie wplatamy w drugie. W zdanie: Paweł stał na progu, możemy wpleść określenie odnoszące się do Pawła, np. który przyszedł ostatni, i utworzyć takie zdanie: Paweł, który przyszedł ostatni, stał na progu. Możemy też wpleść równoważnik zdania. Według zasady 12 to, co wplecione, musi być wydzielone przecinkami. Z obu stron. Przecinek zamykający stawiamy nawet wtedy, gdy po nim. następuje spójnik z grupy „i - lub - ani”. I trzeba pamiętać jeszcze o jednym: jeśli przeczytamy całość opuszczając wplecione wydzielone przecinkami zdanie i otrzymamy wypowiedź poprawną, poprawnie zbudowaną, to znaczy, że we właściwym miejscu postawiliśmy przecinki. Nie każdy, kto pisze i ogłasza swe prace, jest pisarzem. (Parandowski) 54 Pani Klara chciała doczekać momentu, kiedy Julia sprzeda butelki, i bała się go trochę. (Iwaszkiewicz) Pasażerowie przechadzali się grupkami, żywo rozprawiając o ostatnich wydarzeniach, albo oparci o balustradę wpatrywali się w przestrzeń. W dwóch ostatnich przykładach mamy przecinek przed i, przed albo, bo zasada wydzielania przecinkiem wplecionych zdań czy wtrąconych zwrotów uchyla zasadę niestawiania przecinków przed grupą „i - lub - ani”. ZASADA 12a – RÓWNOWAŻNIK ZDANIA ZAWIERAJĄCY IMIESŁÓW ODDZIELA SIĘ LUB WYDZIELA PRZECINKAMI OD RESZTY ZDANIA, JEŚLI JEST DŁUŻSZY ALBO JEŚLI CHCEMY NADAĆ MU CHARAKTER DODATKOWEGO UZUPEŁNIENIA TREŚCI TEGO ZDANIA Orzeczenie Komisji Kultury Języka i Rady Języka Polskiego z lat 1992-1998 [czyli wiele lat po wydaniu tego poradnika – dopisek B.Ł.], dotyczące interpunkcji, zmienia zasadę 12a: W zwrocie imiesłowowym, niezależnie od tego, czy imiesłowy na -ąc, -łszy, -wszy mają określenia, czy też są bez określeń, imiesłowy te zaleca się oddzielać lub wydzielać przecinkiem. Dotąd obowiązywała zasada oddzielania lub wydzielania tylko tych zwrotów imiesłowowych, które miały określenia. Obecnie radzi się stawiać przecinki zarówno w zdaniach z określeniami imiesłowu: Przeskoczywszy rów, znalazł się już na swoim polu. Uczniowie, słuchając napomnień, spoglądali na siebie z zakłopotaniem, jak i w zdaniach bez określeń imiesłowu: Podsumowując, stwierdził, że referaty przyniosły istotne wyniki. Obudziwszy się, o niczym już nie pamiętał. Przyjęcie takiej zasady pozwala uniknąć wątpliwości, czy imiesłów w danym tekście wymaga oddzielania przecinkiem, ponieważ jest równoważnikiem zdania, czy nie powinien być oddzielany lub wydzielany, ponieważ jest tylko okolicznikiem. Dwa zdania: Szedł i śpiewał, możemy zamienić na jedno: Szedł śpiewając. Dwa zdania: Zarządzenie, które wydał wczoraj dyrektor, usprawni czynności kancelarii, możemy zamienić na jedno: Zarządzenie wydane wczoraj przez dyrektora usprawni czynności kancelarii. W obu wypadkach użyliśmy tzw. imiesłowów. Imiesłowy są to formy czasownika kończące się na -ąc (patrząc), -szy (znalazłszy), -ący (starający się), -ny (zgubiony), -ty (zdobyty), -ły (przekwitły). Imiesłowy nie mogą tworzyć zdań, ale mogą tworzyć równoważniki zdań. 55 I to rozbudowane, wielowyrazowe. Czy te równoważniki oddzielać przecinkami? Zasada 12a zostawia piszącemu swobodę. On sam ocenia, czy równoważnik jest “dłuższy", on sam postanawia, czy równoważnikowi nadać charakter dodatkowego uzupełnienia — a więc, czy postawić przecinek czy nie. Oto przykłady korzystania z tej swobody: Obudziwszy się późno, przez jakiś czas starał się zrozumieć swoją sytuację. (Jastrun) Patefon grał ochryple, próbując zagłuszyć wiejską orkiestrę. (Żukrowski) Faraon, ostrzeżony złowróżbnym obrazem, polecił szybciej skończyć zbiory. (Banach) Czerwieniąc się jeszcze mocniej dziewczyna zarzuciła na głowę zapale. (Kossak) Siedział teraz wyciągnąwszy nogi na środek pokoju. (Żukrowski) Są jednak trzy wypadki, w których swoboda piszącego jest nieco skrępowana. Wypadek pierwszy: jeśli od imiesłowu zależy z kolei jakieś zdanie z orzeczeniem czasownikowym, oddzielamy imiesłów przecinkiem. 56 Stał, czekając, aż oni pójdą. Przecinek po czekając jest konieczny, bo tu zaczyna się zdanie podrzędne. Gdybyśmy się jednak do tego przecinka ograniczyli, zaakcentowalibyśmy podział mniej ważny i zatarli podział ważniejszy. Należy więc postawić przecinek także po stał. Oto inne przykłady: Skrzypienie to słyszał nieraz nocami, nie wiedząc, co je wydaje. (Kossak) Rękę zwiesił w stronę niskiego stolika, biernie czekając, aż mu wetkną szklankę. (Żukrowski) Te dwa przykłady zawierają imiesłów z zależnym od niego zdaniem oddzielonym przecinkiem. Jest to właśnie ten wypadek, kiedy równoważnik oparty na imiesłowie powinniśmy ocenić jako “dłuższy" i wymagający oddzielania przecinkiem. Przecinek po wyrazach : nocami, stolika jest ważniejszy, bo zaznacza główny podział konstrukcyjny. Wypadek drugi: jeśli równoważnik zdania z imiesłowem wyraża określenie tworzące z określanym wyrazem całość — nie oddzielamy go przecinkiem; jeżeli wyraża określenie wyraźnie dodatkowe, uzupełniające — oddzielamy go przecinkiem. Sprawa jest trochę zawiła i postawienie lub niepostawienie przecinka wymaga namysłu. Zastanów my się więc nad przykładami: 57 Decyzja właściwego organu zaliczająca do jednej z grup inwalidzkich stwierdza jedynie istniejący stan rzeczy. (Orzecznictwo SN) Czy określenie zaliczająca do jednej z grup inwalidzkich może być uznane za dodatkowe, uzupełniające? Raczej nie, ono właśnie stwierdza, o jaką to decyzję chodzi, stanowi więc z wyrazem decyzja całość pojęciową. Przecinki po organu i inwalidzkich byłyby nie właściwe. Inny przykład: Krasicki należał do obozu związanego z królewskim programem reform. (Hist. lit. pol. IX) Obóz związany z programem reform to jedno pojęcie, przecinka po obóz nie ma. A teraz określenie wymagające przecinka: Potrząsam szklanką, zamgloną od chłodu, aż lód podzwania o szkło (Żukrowski) Mgła od chłodu na szklance to cecha przygodna szklanki, niestała, więc określenie, jako uzupełniające, wydzielono przecinkami. Na samym wierzchu leżała książka, obłożona starannie w szary papier. To, że książka jest obłożona w papier, stanowi niewątpliwie jej cechę dodatkową. 58 Trzeci wypadek: jeśli oparty na imiesłowie równoważnik zdania ma charakter wyjaśnienia przyczyny lub określenia czasu, oddzielamy go przecinkiem. Należą tu prócz imiesłowowych także równoważniki zaczynające się od jako. Prostym sposobem skontrolowania, czy ten właśnie wypadek zachodzi, jest zamiana równoważnika na zwrot zaczynający się od ponieważ lub gdy. Wygląda to tak: Jako członek, miał prawo wstępu. Miał, jako członek, prawo wstępu. = Ponieważ był członkiem, miał, prawo wstępu. Wtedy, odważny partyzant, nie wiedział, co strach. = Wtedy, gdy był odważnym partyzantem, nie wiedział, co strach. Od dziecka sobie zostawiony, sobie wszystko zawdzięczający, był pracowity, wytrwały, uparty. = Ponieważ był od dziecka sobie zostawiony, ponieważ sobie wszystko zawdzięczał, był pracowity, wytrwały, uparty. (Nałkowska) Niegdyś, chłopak jak tamci, wyciągał szamocące się niezdarnie skorupiaki = Niegdyś, gdy był chłopakiem jak tamci, wyciągał szamocące się niezdarnie skorupiaki. Nie ma natomiast przecinka, jeśli jako nie da się zastąpić przez ponieważ: Można zastosować żarówkę jako opór zabezpieczający dla dzwonka. (Fizyka IX) Obierzmy jeden z punktów naszego programu jako punkt wyjścia do dyskusji. 59 ZASADA 12b – ODDZIELA SIĘ LUB WYDZIELA PRZECINKIEM JEDNOWYRAZOWY LUB DWUWYRAZOWY RÓWNOWAŻNIK ZDANIA, KTÓRY STANOWI ODPOWIEŹ NA PYTANIE, WNIOSEK Z POPRZEDNIEGO ZDANIA LUB NAWIĄZANIE DO POPRZEDNIEGO ZDANIA. Chodzi tu o wyrazy tworzące w pewnych sytuacjach równoważniki zdań, jak np.: bez wątpienia, bynajmniej, dobrze, doprawdy, istotnie, na odwrót, naturalnie, nie, niestety, niewątpliwie, oczywiście, od wrotnie, owszem, pewnie, przeciwnie, rzeczywiście, tak, zapewne. Używamy ich w dialogach jako wzmocnienie odpowiedzi na pytanie, używamy ich też w zdaniach nawiązujących do poprzednich zdań: — Czy rozwiążesz to zadanie? — Naturalnie, ono tylko z pozoru jest trudne. — Jesteś tu na urlopie? — Nie, mam delegację służbową. Całe to sklejenie rozłazi się. Niestety, za grubo widać posmarowałem klejem. Głowa ją rozbolała. Pewnie, tyle pracy, a jeszcze dziecko chore. Czasem wszakże wymienione wyrażenia nie występują w funkcji równoważników zdań, nie można więc oddzielać ich przecinkami. Zdanie: Tak znalazłem swoje dokumenty — znaczy: “w ten sposób znalazłem". 60 Natomiast zdanie: Tak, znalazłem swoje dokumenty, jest odpowiedzią na pytanie: Czy zna lazłeś swoje dokumenty? lub nawiązaniem do jakichś uprzednio przedstawionych okoliczności poszukiwania dokumentów. Kilka przykładów wyjaśni dokładniej tę różnicę: Wieczorem zmierzyłem gorączkę: miałem trzydzieści osiem z kreskami. Naturalnie, oto skutki kąpieli w zimnej wodzie. Lada chwila od przewróconej lampy mogła się zapalić rozlana na stole nafta. Bez wątpienia należało działać błyskawicznie. Istotnie, była już czwarta. Tak się istotnie nazywał. Znalazł się, oczywiście, ktoś usłużny. Sprzedawał to oczywiście ze stratą. ZASADA 12c – RÓWNOWAŻNIKÓW ZDAŃ OPARTYCH NA RZECZOWNIKU NIE ODDZIELA SIĘ PRZECINKIEM, JEŚLI SĄ NA POCZĄTKU LUB NA KOŃCU ZDANIA, WYDZIELA SIĘ NATOMIAST, JEŚLI SĄ WPLECIONE W ŚRODEK ZDANIA. Równoważniki rzeczownikowe, zaczynające się od : bez względu na, co do, dla, dzięki, mimo, po, prócz, w celu, wobec, w razie, wskutek, z powodu itp., nieraz dość długie — sugerują potrzebę pauzy. 61 Ktoś na pisał: Bez względu na piętrzące się poważne trudności w uzyskaniu odpowiednich materiałów należy rozpocząć realizację budowy. Po jedenastu pierwszych wyrazach (po słowie materiałów) czuje się wyraźnie potrzebę oddechu. Niestety, przecinka tu nie można postawić, a i myślnik nie byłby odpowiedni. Sytuacja jest taka sama po takim przestawieniu kolejności wyrazów: Należy rozpocząć realizację budowy bez względu na ... Zmieniłaby się natomiast, gdyby napisać tak: Należy rozpocząć, bez względu na piętrzące się poważne trudności w uzyskaniu odpowiednich materiałów, realizację budowy. Przykłady: Dzięki tej polityce dziedzic uwalniał się od natrętnych odwiedzin. (Dygasiński) Po nadaniu impulsów pierwszej linii odbywa się nadawanie impulsów drugiej linii. (W świecie fizyki) Dużo różnych pytań nasuwa się co do kół oraz punktów kratowych. (Sierpiński) W pierwszym przykładzie po zmianie szyku równoważnik należałoby wydzielić przecinkami (Dziedzic uwalniał się, dzięki tej polityce, od ...), w drugim i trzecim — nie można zmienić szyku tak, aby przecinki stały się potrzebne. 62 ZASADA 12d – MIEJSCE PRZECINKA NIE JEST ZWIĄZANE Z TAKIM CZY INNYM WSKAŹNIKIEM ZESPOLENIA. WSKAŹNIK ZESPOLENIA MOŻE BYĆ ROZWINIĘTY, MOŻE BYĆ POŁĄCZONY Z JAKIMIŚ WYRAZAMI. PRZECINEK STOI WÓWCZAS NIE TUŻ PRZED WSKAŹNIKIEM ZESPOLENIA, LECZ PRZED TYMI WYRAZAMI, KTÓRE SĄ Z NIM POŁĄCZONE. Wiele osób, kierując się fałszywą zasadą, że np. przed który zawsze stoi przecinek, zapomina, że zaimek który może łączyć się z przyimkami oraz innymi :wyrazami: za którym, podczas którego, w zależności od którego, z powodu którego itp. To samo odnosi się i do jaki, co, jeśli itp. W tych wypadkach nie stawiamy przecinka bezpośrednio przed wskaźnikiem zespolenia, czyli w tym wypadku przed zaimkiem który, lecz przed tymi wyrazami, które stanowią całość z wskaźnikiem zespolenia. Oto przykłady: Możliwości, wśród których często musiał wybierać, były lepsze i gorsze. Częstotliwość, na jakiej pracuje stacja, zależy od jej przeznaczenia. (W świecie fizyki) Melodia może podać ton, nastrój temu, dokoła czego krążą bezradnie rozproszone zdania. (Parandowski) 63 Rada nadzorcza, do której kompetencji należy kontrola spółdzielni, jest wybierana jednocześnie z zarządem. Niektóre wskaźniki zespolenia występują nieraz w stałych połączeniach, np. zarówno jak, podczas gdy, w chwili gdy, w momencie gdy, mimo że (iż), to znaczy że, czyli że, tylko że, zwłaszcza że, tym bardziej że. Przecinek, który należałoby postawić przed jak, gdy, że itp., stawiamy przed przyłączonymi do nich wy razami. Strzał rozległ się niespodzianie, w momencie gdy nikt go się nie spodziewał. Zapalono wszystkie lampy, w chwili gdy zegar zaczął bić ósmą. Wody przybywało, tym bardziej że otwarto śluzy. W wielu okresach poezja przyćmiewała prozę, mimo że była od niej słabsza. (Parandowski) Piotr polubił go od razu, zwłaszcza że brakowało mu przyjaciela. Dodać trzeba, że wyrazy w momencie, w chwili mogą też występować jako okolicznik w zdaniu poprzednim i wtedy nie są połączone ze wskaźnikiem zespolenia gdy, kiedy. W tej stosunkowo rzadko używanej konstrukcji na wyrazach w momencie, w chwili spoczywa akcent logiczny, zazwyczaj uwypuklony jeszcze dodaniem zaimka: w tym momencie, w tej chwili. Przecinek znajduje się wtedy przed wskaźnikiem zespolenia. 64 Strzał rozległ się niespodzianie w tym momencie, gdy nikt się go nie spodziewał. Zapalono wszystkie lampy właśnie w tej chwili, gdy zegar zaczął bić ósmą. Można się kierować uproszczoną zasadą, że przecinek stawiamy albo tak: rozległ się, w momencie gdy ... — albo tak: rozległ się w tym momencie, gdy ... Albo tak: Zapalono lampy, w chwili gdy ... —- albo tak: Zapalono lampy właśnie w tej chwili, gdy ... ZASADA 12e – WSKAŹNIKOWI ZESPOLENIA MOŻE TOWARZYSZYĆ TZW. APOWIEDNIK ZESPOLENIA, TWORZĄC Z NIM PARĘ SYMETRYCZNĄ. JEŚLI ZAPOWIEDNIK ZESPOLENIA JEST OKOLICZNIKIEM, PARĘ SYMETRYCZNĄ ROZDZIELAMY PRECINKIEM. ZASADA TA DOTYCZY TAKŻE CZŁONÓW ZDAŃ. Na str. 50 mówiliśmy, że wskaźnik zespolenia przyłącza jedno zdanie do drugiego. Wyobraźmy sobie dwa zdania A i B ; A — nadrzędne, B — podrzędne; wskaźnik zespolenia b przyłącza podrzędne zdanie B: (A) Napiszesz, (b) jak (B)umiesz. 65 Określmy, że taka konstrukcja tworzy schemat: A, bB. Ale te dwa zdania AB możemy ściślej jakby zespolić przez dodanie do zdania A wyrazu nazywanego zapowiednikiem zespolenia. Zapowiednik zespolenia oznaczmy literą a. Otrzymamy zdanie: (a) Tak (A) napiszesz, (b) jak (B)umiesz. albo w innej kolejności: (b) Jak (B) umiesz, (a) tak (A) napiszesz. Oto nowe schematy: aA, bB oraz bB, aA. Wskaźnik i zapowiednik zespolenia, odpowiadające sobie wzajemnie, nazywamy tutaj parą symetryczną. Takich par znamy więcej: dopiero..., gdy (kiedy)… tak..., aby (by, żeby)... wówczas..., gdy (kiedy)... tak..., że (iż)... wtedy..., gdy... taki..., jaki... jak..., tak... dlatego..., że... tak..., jak... tym bardziej..., że... itd. 66 Według powyższego schematu aA, bB możemy na pisać kilka przykładów. Trudności z postawieniem przecinka tu nie ma: Wtedy się zatrzymał, gdy już było za późno. Dlatego unikał słońca, że łatwo przepalał głowę. Spotykamy jednak i inną konstrukcję: wyrazy tworzące parę symetryczną stoją obok siebie na styku zdań. Otrzymujemy wówczas schemat AabB. Ale nim postawimy przecinek, musimy się zastanowić, piszący bowiem ma do wyboru dwie możliwości. I. Piszący może potraktować zdania A i B jako połączone parą symetryczną: zapowiednikiem i wskaźnikiem zespolenia. Wtedy zastosuje interpunkcję Aa, bB. Zatrzymał się wtedy, gdy już było za późno. Unikał słońca dlatego, że łatwo przepalał głowę. Zauważmy, że na zapowiedniku zespolenia a (tak, wtedy, dlatego) spoczywa akcent logiczny, który uwydatniamy w czytaniu na głos. II. Piszący może zapowiednik zespolenia a przyłączyć do wskaźnika zespolenia b, tworząc z ab po łączenie takie, o jakim była mowa w zasadzie 12d; obowiązuje wtedy interpunkcja A, abB. 67 Zatrzymał się, wtedy gdy już było za późno. Unikał słońca, dlatego że łatwo przepalał głowę. Większość piszących chętniej wybiera wariant I, niemniej do użycia wariantu II skłaniają takie wypadki, gdy w zdaniu A jest okolicznik tej kategorii, co przyłączone zdanie podrzędne. Napiszesz dobrze, tak jak umiesz. Wyraz dobrze jest w zdaniu A okolicznikiem sposobu (odpowiada na pytanie: jak napiszesz?), całe zdanie B jest zdaniem okolicznikowym sposobu (też odpowiada na pytanie: jak napiszesz?). Okolicznik sposobu i zdanie okolicznikowe sposobu to ta sama kategoria, więc stosujemy wariant II. Zatrzymał się nareszcie, wtedy gdy już było za późno. Nareszcie jest okolicznikiem czasu (kiedy się za trzymał?), zdanie wtedy gdy już było za późno jest zdaniem okolicznikowym czasu. Zasada 12e dotyczy także członów zdań i równoważników zdań. 68 Oto przykłady: Poszliśmy do Adama, dlatego że blisko. Poszliśmy do Adama dlatego, że blisko. O parach symetrycznych mówi także zasada 18. Warto do niej zajrzeć, a potem zapoznać się z po niższymi przykładami z literatury. Stało się tak, że spędziliśmy te lata w mieście. (K. Brandys) Przecinek stawiamy według wariantu I, oddzielając zapowiednik od wskaźnika zespolenia. Wody płynęły leniwie, tak jak i dawniej. (Sadzewicz) W powyższym zdaniu mamy okolicznik sposobu: leniwie — stosujemy II wariant. Wychodziłem stąd, tak jak przyszedłem głównymi drzwiami. (P. Hertz) Sąd rozstrzyga wówczas, jeżeli nie ma innych możliwości porozumienia. ZASADA 13 – PRZECINEK DZIELI SZEREGI JEDNORODNYCH, SKŁADNIOWO RÓWNORZĘDNYCH CZĘŚCI ZDAŃ, JEŻELI NIE STOJĄ MIĘDZY NIMI SPÓNIKI Z GRUPY „I – LUB – ANI „. Osobliwym przykładem szeregu jest szereg zestawiony z części zdań, a nawet z całych zdań bądź równoważników zdań, w którym na czele każdego składnika stoi ten sam wyraz. 69 Taki szereg dzielimy przecinkami nawet wówczas, gdy tym powtarzającym się wyrazem jest spójnik z grupy ,,i - lub - ani". Powyższa zasada często jest stosowana i znajomość jej oddaje duże usługi, jeżeli dobrze się rozumie znaczenie pojęcia “szereg". W potocznym języku mówimy: szereg domów lub szereg wypadków. Szereg domów to niekoniecznie domy stojące w jednej linii. Gdy powiemy: Szereg domów należy wyremontować, myślimy o kilku czy kilkunastu obiektach, których wspólną cechą jest to, że są domami. Zaliczamy więc do szeregu to, co ma jakąś wspólną cechę, kwalifikującą — można by powiedzieć — do jednej kategorii (zapamiętajmy ten termin, będziemy się nim posługiwać). Podobnie jest i z szeregiem w naszych wypowiedziach. Najprostszy szereg tworzy powtórzenie tego samego wyrazu: 70 Równo, równo rosną w jakiś smutny taniec. (Lechoń) Powtarzane wyrazy mogą występować w połączeniu z innymi wyrazami, i to też będzie szereg: Bardzo trudno, wyjątkowo trudno te dwa pojęcia rozgraniczyć. (Witz) Szereg tworzą też wyrazy różne, ale pełniące w zdaniu tę samą funkcję, więc kilka pod miotów, kilka określeń odnoszących się, każde z osobna, do tego samego wyrazu określanego, kilka okoliczników tej samej kategorii. Cechą szeregu jest to, że jeden składnik możemy usunąć; treść będzie uboższa, ale zdanie poprawne: Film, prasa, telewizja, radio to główne narzędzia informacji. (Prasa) W filmie tym zobaczymy m.in. Elżbietę Kępińską, Lidię Korsakównę, Wojciecha Siemiona. (Prasa) Schody były drewniane, strome, wysokie. (Jastrun) Dla uproszczenia możemy tu przyjąć, że szeregiem będziemy nazywali też kilka orzeczeń odnoszących się do tego samego podmiotu (formalnie będzie to zdanie ściągnięte): Wóz chwiał się, skrzypiał, chybotał po drodze. (Kossak) 71 Składniki szeregu mogą być też wielowyrazowe, rozwinięte: Z pól szerokich, z głębokiej kotliny Niemna, spod uśpionego w ciemnościach nieba przylatywały jaskółki. (Orzeszkowa) Szereg tworzą trzy rozwinięte okoliczniki miejsca (skąd przylatywały?). W szumnych tonach harmonii, w tętencie bębna, w sypkim gradzie jego kołatki, w ogłuszających zawrzaśnięciach mosiężnego talerza zaledwie było słychać wątłe piskanie skrzypiec. (Dąbrowska) Szereg złożony z czterech okoliczników miejsca (gdzie było słychać?). Pociąg zaczął zatrzymywać się na całe godziny w lesie, to znów w polu. (Sadzewicz) Szereg utworzony z dwóch okoliczników miejsca: w lesie, w polu. Drugi składnik uzupełniony przez to znów. Wiele nazw topograficznych, jak również wiele innych wyrazów wywodzi się od miana Wisły. Pierwszy plan odbudowy Warszawy, a nawet pierwsze projekty tej odbudowy zakładały zupełnie nowy układ ulic i placów. Nie będzie chyba przesadą, a tym mniej grzecznościowym sformułowaniem stwierdzenie, że ukazał się naprawdę nowoczesny podręcznik. (Prasa) 72 Składniki szeregu mogą się łączyć w grupy: Gra toczy się o jedność mięśni i woli, materii i wysiłku. (K. Brandys) Dopełnienia wyrazu jedność ułożone są tak: A i B, C i D. Ten sam opis jest jednocześnie takim czy innym, pozytywnym lub negatywnym, jednostronnym albo wielostronnym refleksem przekonań. (Prasa) Określenia wyrazu refleks łączą się w grupy tworzące szereg: A czy B, C lub D, E albo F. Jak wyżej wspomniano (zasada 13), umieszczenie między składnikami szeregu spójnika z grupy „i - lub - ani” kasuje przecinek. Ten spójnik zwykle stoi przed ostatnim składnikiem szeregu. Praca jest wprost proporcjonalna do napięcia, do natężenia i do czasu trwania prądu. (Fizyka IX) Kable zakłada się na ścianach, sufitach, konstrukcjach budowlanych, podłodze albo w specjalnych kanałach kablowych. (M. enc. tech.) 73 W tych przykładach ostatni składnik szeregu przyłączony jest spójnikami i oraz albo, które należą do grupy „i - lub - ani”. Wreszcie-wypadek, nazwany “osobliwym": każdy składnik szeregu zaczyna się tym samym wyrazem. W tym wypadku dzielimy szereg przecinkami nawet wtedy, gdy tym wyrazem jest spójnik z grupy „i - lub - ani”. Był to człowiek i szlachetny, i rozumny, i bardzo uczynny. Przestrzec trzeba przed mechanicznym stosowaniem zasady 13. Nie zawsze przecież powtarzający się wyraz stoi na czele składnika szeregu, czyli powtarzanie się tego samego wyrazu nie świadczy o tym, że mamy do czynienia z szeregiem. Szereg to przecież zbiór jednorodnych składników, równorzędnych względem siebie. A co powiemy o takim zdaniu? Wesoło i hałaśliwie tańczyła i śpiewała następna grupa. Powtarza się spójnik i. Czy mamy tu szereg? 74 Chwila zastanowienia wystarczy, żeby zaprzeczyć. Podczas gdy pierwsze i łączy dwa okoliczniki odnoszące się do śpiewała i tańczyła (jak?), drugie i łączy dwa orzeczenia, właśnie owo śpiewała, tańczyła. Szeregu tu nie ma. Podobnie w takich zdaniach, jak te oto: Ani jeden z dzienników ani słówkiem nie wspomniał. (Prus) W tych domach jest centralne ogrzewanie albo są piece na koks albo na półkoks. Zasada 13 dlatego jest ważna, że dotyczy również zdań. Normalnie, zgodnie z zasadą 12, zdań połączonych spójnikami z grupy ,,i - lub - ani" przecinkiem się nie dzieli. Gdy jednak jakiś spójnik z tej grupy powtarza się na czele kilku kolejnych równorzędnych zdań, dzielimy te zdania przecinkami: W niedzielę pojadę nad Wisłę i będę plażował, i będę się kąpał, i będę kajakiem pływał, i w ogóle wspaniale spędzę dzień. Inne przykłady: Albo wierzy się w życie, albo w śmierć się wierzy. (Lechoń) Ani w domu go nie ma, ani na podwórku go nie widać, ani w stajni się nie schował. Osobna wzmianka należy się wskaźnikowi zespolenia czy, występuje on bowiem w trzech funkcjach: 75 1. Wyraz czy może być partykułą. Jako partykuła występuje w pytaniach niezależnych: Czy lubisz kawę z miodem? Czy tutaj pociąg kończy bieg? A czy to kto wie, jaka jutro będzie pogoda? 2. Wyraz czy może być spójnikiem. Jako spójnik ma zastosowanie dwojakie: a) Spójnik czy może być wskaźnikiem zespolenia określającym zestawienie rozłączne (tzn. typu “albo jedno, albo drugie"; zamiast czy można użyć albo): Odniesiesz mi książkę jutro czy pojutrze, wszystko jedno. Najczęściej spójnik czy występuje w pytaniach rozłącznych, niezależnych i zależnych: Przyjdziemy do ciebie czy ty nas odwiedzisz? Nie wiem, jak się ubrać: wziąć płaszcz czy parasol. Przed czy rozłącznym przecinka się nie stawia (zasada „i - lub - ani”). Jeśli jednak czy rozłączne powtarza się, przed drugim czy postawimy przecinek: Czy mam wziąć płaszcz, czy parasol? Czy przyjdziemy do ciebie, czy ty nas odwiedzisz? b) Spójnik czy może wprowadzać różnego rodzaju zdania podrzędne, przede wszystkim pytania zależne (por. pytanie niezależne wyżej w punkcie 1): 76 Powiedz mi, czy lubisz kawę z miodem. Dyskutowano, czy instrukcja jest zrozumiała, czy instruktorzy znają teren. Napiszę list, a czy on mi odpisze, to inna sprawa. Przed czy wprowadzającym zdanie podrzędne stawia się przecinek. Rozpatrzmy jeszcze przykład pytania zależnego, w którym charakter czy trudno określić: Nie wiem, czy umiesz czy nie umiesz. Zdanie to można tłumaczyć sobie dwojako: czego nie wiem? — Nie wiem, czy umiesz czy nie umiesz. — Nie wiem, czy umiesz, i nie wiem, czy nie umiesz. W pierwszym przypadku pierwsze czy wprowadza zdanie podrzędne, drugie czy jest rozłączne — stawiamy przecinek przed pierwszym czy, nie stawiamy przed drugim. W drugim wypadku każde czy wprowadza zdanie podrzędne i przed obydwoma należy postawić przecinek. Nie wiem, czy umiesz, czy nie umiesz. Postawienie przecinka przed drugim czy wprowadza delikatną różnicę w treści. To zdanie z dwoma przecinkami znaczy, że raz sytuacja wywołuje we mnie wahanie, czy ty coś umiesz, a innym razem inna sytuacja nasuwa podejrzenie, że ty nic nie umiesz. Może jeszcze kilka przykładów: 77 Patrzyliśmy z niepokojem, czy dogoni tramwaj czy nie. Trudno przewidzieć, czy Marta napisze list, czy zatelefonuje, czy przyjedzie. Rodzice pytali, czy był w kinie, czy na meczu. W każdym razie dobrze jest zapamiętać taki schemat: Nie wiem, czy przyjdę, czy nie przyjdę. Nie wiem, czy przyjdę czy nie przyjdę. ZASADA 13a – PRZECINKIEM NIE DZIELI SIĘ SZEREGU ZŁOŻONEGO Z POWTARZAJĄCEGO SIĘ TAKIEGO SAMEGO WYKRZYKNIKA. MOŻNA PO KAŻDYM WYKRZYKNIKU DAĆ ZNAK WYKRZYKNIKA. Ha ha ha, to mi dopiero bohater! Albo: Ha! ha! ha! to mi dopiero bohater! Przy okazji mała uwaga: wykrzyknik od tzw. okrzyku bądź wołacza albo oddziela się przecinkiem, albo nie: O, do licha, tośmy dopiero w połowie drogi! O do licha, tośmy dopiero w połowie drogi! 78 ZASADA 13b – NIE TWORZĄ SZEREGU: 1) okoliczniki różnych kategorii, 2) dwa okoliczniki jednej kategorii oznaczające wspólnie to samo, 3) określenia odnoszące się do zespołu: wyraz określany + określenie istotne. W tych wypadkach nie stawia się przecinka między okolicznikami czy określeniami. Co to znaczy „okoliczniki różnych kategorii"? Proste: jednej kategorii będą dwa okoliczniki miejsca; różnych kategorii będą dwa okoliczniki — jeden czasu, drugi miejsca. Jeśli powiemy: Lampa paliła się od godziny, to tu od godziny określa czas palenia się lampy, jest więc okolicznikiem czasu. A jeśli powiemy: Lampa paliła się równym światłem, to tu równym światłem określa sposób palenia się lampy, jest więc okolicznikiem sposobu. A jeśli połączymy te zdania i powiemy: Lampa paliła się od godziny równym światłem, to tu będziemy mieli dwa okoliczniki różnych kategorii i przecinka między nimi nie postawimy. 79 Przykłady: W pachnących różami ogrodach miejskich w ciche i bezwietrzne wieczory zapalano lampiony. Pierwszy okolicznik określa miejsce, drugi czas (porę) — przecinka nie ma. Bilety miesięczne są w użyciu na kolejach, w tramwajach, trolejbusach i autobusach miejskich, wreszcie w autobusach PKS. W tym zdaniu okoliczniki są jednej kategorii (miejsca) i dlatego dzieli się je przecinkami. Co to znaczy “okoliczniki jednej kategorii oznaczające wspólnie to samo"? Rozpatrzmy to na przykładzie okoliczników czasu. Goście przychodzili przed południem, zaraz po obiedzie, nawet późnym wieczorem. Tu są trzy okoliczniki jednej, tej samej kategorii (czasu), rozdzielenie ich przecinkami jest konieczne, bo tworzą szereg. Ale w zdaniu: Ostatni z gości przyszedł późnym wieczorem już po kolacji — mamy dwa okoliczniki jednej kategorii wspólnie określające czas, porę. Pierwszy określa tę porę ogólnie, drugi jakby jeszcze dokładniej ją precyzuje. Otóż w takich sytuacjach piszący sam decyduje, czy takie dwa okoliczniki potraktować jako dwa odrębne okoliczniki i po wieczorem postawić przecinek — czy też uznać je za dwa okoliczniki określające wspólnie to samo (czyli jakby jeden rozbudowany okolicznik) i nie rozdzielać ich przecinkiem. 80 Oto inne przykłady: W domu za kurtyną pnączy panował miły chłód. (Żukrowski) Lampę zapalano wieczorem około godziny ósmej. Jak widać, wybrano tu wariant drugi: okoliczniki wspólnie określają tę samą okoliczność — miejsca (w domu + za kurtyną pnączy) i czasu (wieczorem + około godziny ósmej). Ale można zdania te potraktować inaczej: W domu, za kurtyną pnączy panował miły chłód. Lampę zapalano wieczorem, około godziny ósmej. Tu wybrano wariant pierwszy: okoliczniki potraktowano jako niezależne. Wróćmy do zasady 13b. Musimy objaśnić, co to znaczy “zespół: wyraz określany + określenie istotne". Zaczniemy od informacji, że między wyrazem określanym a jego określeniem mogą zachodzić związki mniej lub bardziej spoiste. Bywają związki tak spoiste, że wyraz określany z wyrazem określającym stanowią całość znaczeniową, tzn. wspólnie coś znaczą, np. wieczne pióro, psia buda, zielona żabka. Tę całość w gramatyce nazywa się zestawieniem, a my tu nazwaliśmy zespołem. Określenie zaś tworzące z określanym wyrazem całość znaczeniową nazwaliśmy określeniem istotnym. 81 Co się stanie, jeśli przed naszym zespołem postawimy jeszcze jakieś określenie? Wiadomo. To określenie będzie się odnosić do całego zespołu, nie wolno go oddzielić przecinkiem od określenia istotnego, np. nowe wieczne pióro, drewniana psia buda, malutka zielona żabka. Tendencja do tworzenia takich zespołów rozszerza się. Jesteśmy skłonni uznawać za zespoły nie tylko połączenia wieczne pióro, zielona żabka, ale także scalać w zespoły inne połączenia wyrazów mniej lub więcej trwałe, np. białe ręce (oczywiście mając na myśli ręce jakiejś konkretnej osoby), smętna melodia, wielkie odkrycie. Jeśli piszący uzna te dwa wyrazy (określany i określający) za zespół, przecinka nie stawia. Było to niespodziewane wielkie odkrycie. Niespodziewane wielkie odkrycie zaintrygowało uczonych. Ale wolno też piszącemu postąpić inaczej, czyli postawić przecinek. Było to niespodziewane, wielkie odkrycie. Niespodziewane, wielkie odkrycie zaintrygowało uczonych. 82 I tak, i tak jest dobrze. Tylko za każdym razem sens wypowiedzi trochę się zmienia. Jak? Zwróćmy uwagę, że brak przecinka lekko uwypukla treść przymiotnika, który stoi na pierwszym miejscu, postawienie zaś przecinka stawia na równi oba określenia. To będzie tak: Było to niespodziewane wielkie odkrycie, l tak: Było to niespodziewane, wielkie odkrycie. Brak przecinka zaznacza, że wielkie odkrycie było niespodziewane, postawie nie przecinka stwierdza, że odkrycie było zarówno niespodziewane, jak i wielkie. ZASADA 14 – PRZECINKIEM ODDZIELA SIĘ: - wyrazy i zwroty nie związane składniowo ze zdaniem - wyrazy, zwroty i równoważniki zdań, które chcemy wyróżnić, które mają charakter ubocznego dodatku bądź precyzującego wyjaśnienia, bądź nawiązania do poprzedniego toku wypowiedzi. Po przecinku otwierającym lub zamykającym wtrącenia może stać spójnik z grupy „i – lub –ani”. Myśl piszącego może biec niejako dwoma torami. Jeden tor jest główny i ten tworzy zasadniczy zrąb zdania. 83 Ale gdy ktoś pisze, nasuwa mu się szereg myśli dodatkowych, uzupełniających, więc tu i tam od toru głównego oddzielają się pewne jakby odgałęzienia. Takie uboczne myśli możemy włączyć do zdania w postaci wtrąceń. Trzeba pamiętać o jednym (por. str. 71): wszystko, co wtrącone lub wplecione, można usunąć bez szkody dla konstrukcji zdania. Inaczej mówiąc: jeśli przeczytamy zdanie bez wtrącenia, to pozostałe człony, rozdzielone przedtem wtrąceniem, będą do siebie składniowo pasowały. Treść może być uboższa, ba, nawet sens może się zmienić, ale konstrukcja gramatyczna będzie poprawna. Ot, dla przykładu przeczytajmy pierwsze zdanie tego akapitu opuszczając wpleciony równoważnik zdania: co wtrącone lub wplecione. Pozostanie reszta — wszystko można usunąć bez szkody dla konstrukcji zdania. Ta reszta traci wprawdzie sens, o który tu chodzi, ale konstrukcji składniowej nic zarzucić nie można. Zasadę 14 rozwijają poniższe zasady szczegółowe: 14a, 14b, 14c, 14d. ZASADA 14a – ODDZIELAMY LUB WYDZIELAMY WYKRZYKNIKI I OKRZYKI ORAZ WYRAZY W FORMIE ZWANEJ WOŁACZEM (por. Zasadę 13a: między powtarzającymi się takimi samymi wykrzyknikami przecinka się nie stawia). Zasada 14. mówi o wyrazach i zwrotach nie związanych składniowo ze zdaniem. Najprostszym przykładem wyrazu stojącego poza zdaniem jest wykrzyknik lub okrzyk. Poza zdaniem są również wołacze wraz z określeniami im towarzyszącymi. Są poza zdaniem — to znaczy nie stanowią części zdania, nie są ani podmiotem, ani dopełnieniem, ani określeniem, ani żadną ze znanych części zdania. Interpunkcja wykrzykników i okrzyków może być rozmaita. Oto przykładowo kilka możliwości: Hej, co to była za radość! Hej! Co to była za radość! Hej! co to była za radość. Hej... co to była za radość!... Podobnie rozdzielamy wołacze, natomiast przy zbiegu wykrzyknika z wołaczem nie stawiamy najczęściej między nimi żadnego znaku. Przypatrzmy się poniższym przykładom: Kolego, posuńcie się trochę! Kolego, i wy możecie nam pomóc. Wy, koledzy, najlepiej tę sprawę znacie. Sprzykrzyło mi się, moja droga Anielciu, to długie czekanie. Oh, już dosyć miałem tego kraju. Hej! Co to była za radość! Ba, ani słowa o tym nie pisnął. O ty łobuzie, już ja ci dam! No, i co teraz będzie! 85 Zwróćmy uwagę, że przecinek stoi w tych przykładach przed spójnikami z grupy „i - lub - ani”. ZASADA 14b – ODDZIELAMY LUB WYDZIELAMY WYRAZY LUB ZWROTY: 1) określające stosunek piszącego do własnego tekstu, 2) sprostowania i uściślenia (por. 14c i 21b), nawykowe powiedzenia. Wiele osób doceniających wartość swych słów formułuje myśli nader ostrożnie. Ostrożność ta polega na wtrącaniu zastrzeżeń: być może, powiedzmy, przypuśćmy, zdaje się, że tak powiem, na wtrącaniu wyrazów i zwrotów zastrzegających, że wypowiedź zawiera tylko osobisty pogląd piszącego, np. moim zdaniem, jak mi się wydaje, jak sądzę. Troska o dokładne sformułowanie myśli wyraża się wtrąceniami uściślającymi, precyzującymi, po których następuje inne sformułowanie tej samej myśli; wtrącenia te zaczynają się od wyrazów: inaczej mówiąc, słowem, innymi słowy, ściślej. Tego rodzaju wtrącenia też nie należą do zdania i są od niego oddzielone przecinkami lub myślnikami. Mają one wiele wspólnego z jednowyrazowymi równoważnikami zdań, o których mówiła zasada 12b. Brak wątpliwości wynikał, jak sądzę, z wyraźnego sformułowania tekstów kodeksu. (Czachórski) Było to, że się tak wyrażę, nieporozumienie. Do prezydiów rad narodowych, a ściślej mówiąc: do wydziałów zdrowia prezydiów, należy troska o sanitarny stan osiedli. Stare listy, kartki z ważnymi kiedyś notatkami, nieciekawe fotografie, wycinki z gazet, słowem, całą tę makulaturę trzeba wyrzucić. Uogólniający wyraz słowem może mieć także inną interpunkcję, a niektórzy z piszących nie stawiają po nim przecinka zamykającego: [...] wycinki z gazet, słowem: całą tę makulaturę [...] [...] wycinki z gazet — słowem całą tę makulaturę [...] Używanie wyrazów, o których mowa, nie zawsze wynika z troski o precyzję i wiarygodność wypowiedzi. Często używa się ich z przyzwyczajenia, mechanicznie, podobnie jak nawykowych powiedzeń proszę pana, prawda, jasne (no i wszelkiego rodzaju przekleństw). Interpunkcja nawykowych powiedzeń jest taka sama jak wtrąceń. Porządkujące kolejność myśli wyrażenia po pierwsze, po drugie, po wtóre itd., podobnie jak najpierw, następnie, z kolei nie wymagają oddzielenia przecinkiem. Można jednak stawiać po nich dla wyrazistości przecinek (nawet dwukropek i kropkę), zwłaszcza jeśli nie wiążą się bezpośrednio z dalszym tekstem, jeśli ten tekst jest dłuższy i podzielony z innych powodów przecinkami. 87 Po pierwsze kwestionowano wiarygodność złożonych wyjaśnień. Po drugie niewiele z nich wynikało. Może jednak powstać taka sytuacja, która skłania do oddzielenia wyrażeń porządkujących kolejność: Po pierwsze, wyjaśnienia, które złożył obwiniony, nie budziły zaufania. Po drugie, jeśliby nawet uznać je za wiarygodne, to niewiele z nich wynikało. Jak wspomniano, wolno tu użyć też dwukropka, nawet kropki: Po pierwsze: wyjaśnienia, które złożył obwiniony, nie budziły zaufania. Po drugie: jeśliby nawet uznać je za wiarygodne, to niewiele z nich wynikało. Po pierwsze. Wyjaśnienia, które złożył obwiniony, nie budziły zaufania. Po drugie, jeśliby nawet uznać je za wiarygodne, to niewiele z nich wynikało. Obowiązuje natomiast kropka (lub nawias zamykający), gdy dla porządkowania kolejności użyjemy liczb lub liter alfabetu. 1. Wyjaśnienia, które... 2. Jeśliby nawet ... 88 ZASADA 14c – ODDZIELAMY LUB WYDZIELAMY PRZECINKIEM OKREŚLENIA I WYJAŚNIENIA DODATKOWE, UBOCZNE BĄDŹ PRECYZUJĄCE. STOJĄ ONE ZWYKLE PO WYRAZIE LUB CZŁONIE, DO KTÓREGO SIĘ ODNOSZĄ. W języku polskim kolejność określeń i okoliczników jest różna. Weźmy dla przykładu kolejność tytułów, godności i stopni pokrewieństwa względem nazwisk. Napiszemy: Dyrektor Zjednoczenia Maszyn Budowlanych mgr inż. X wyjechał na urlop — nie stawiając nigdzie przecinka. Ale przy zmianie kolejności wyrazów nazwa funkcji będzie miała charakter uzupełniającego dodatku, który wydzielimy przecinkami: Mgr inż. X, dyrektor Zjednoczenia Maszyn Budowlanych, wyjechał na urlop. Podobnie dzieje się ze zwykłymi określeniami. Zdanie: Drewniany płot otaczał ogródek nie zawiera nic osobliwego. Ale gdyby piszący chciał specjalnie zaakcentować, że ten płot był drewniany, wolno mu to określenie potraktować jako dodatkowe i napisać tak: Płot, drewniany, otaczał ogródek — albo: Ogródek otaczał płot, drewniany. Wolno w ten sposób uwypuklić każde określenie. Wolno jakieś określenie lub okolicznik przyłączyć do zdania za pomocą spójnika i (wtedy przed i stawiamy przecinek, bo zasada 14 kasuje zasadę 12). 89 Wolno z członów tworzących szereg wydzielić jeden i jako ten ważny odgrodzić z obu stron przecinkami. Oto przykłady: Przypatrywał mu się, milcząc, przez dłuższy czas. Aż wreszcie Paweł, zazdrosny, przerwał tańce wołaniem, że kolacja czeka. W niecierpliwie wyczekującej gromadzie jeden z chłopców, rozczochrany blondyn, zaczął się przepychać do drzwi. Masz się zabrać do lekcji, i to teraz. Daleko przede mną, u czoła kolumny, błysk i huk strzału. (Kurczab) Ostatnie zdanie może się obejść bez przecinka po kolumny. Wtedy powstanie normalny szereg (dwa okoliczniki miejsca, jednej kategorii, oddzielone przecinkiem): Daleko przede mną, u czoła kolumny błysk i huk strzału. Jeszcze kilka przykładów dla wyjaśnienia tej bądź co bądź skomplikowanej zasady: Urlop wypoczynkowy, czyli ustawowy, należy się każdemu stałemu pracownikowi. Na skrzyżowaniach ulic, szczególnie ulic o dużym ruchu, zakłada się sygnalizację świetlną. Te same myśli można wyrazić nieco inaczej, jeśli się wymienionych określeń akcentować nie chce: Wypoczynkowy, czyli ustawowy urlop należy się [...] Na skrzyżowaniach ulic o szczególnie dużym ruchu zakłada się […] 90 Wtrącanie i akcentowanie okoliczności dodatkowych spotyka się na ogół rzadko. W każdym razie należy przestrzec przed nadużywaniem swobody, jaką daje zasada14c. ZASADA 14d – NIE ODDZIELAMY PRZECINKIEM WTRĄCONYCH UTARTYCH I USTABILIZOWANYCH POŁĄCZEŃ WYRAZOWYCH, NAWET JEŚLI ZAWIERAJĄ CZASOWNIKI I MAJĄ CECHY ZDAŃ. W OBRĘBIE TYCH POŁĄCZEŃ NIE WYDZIELAMY WOŁACZY. Połączenia, o których mowa, to: jak należy, jak się patrzy, jak ulał, Bóg wie jak, nie wiadomo skąd, nie wiadomo co, co się zowie, bądź co bądź, rad nie rad oraz wiele innych. Traktujemy je jako całość, jako jeden jakiś okolicznik. Można by je zresztą zastąpić jednym wyrazem, np. jak należy = odpowiednio, właściwie; nie wiadomo skąd = skądś. Trzeba jednak wiedzieć, kiedy mamy do czynienia z utartym zwrotem, a kiedy nie. Oto przykłady: Nie wiadomo skąd wyszedł nagle dozorca. Zdanie to bez przecinka znaczy, że skądś wyszedł nagle dozorca. Nie wiadomo, skąd wyszedł nagle dozorca. To samo zdanie z przecinkiem znaczy, że nie wiemy, skąd wyszedł dozorca. A oto inne przykłady: Czekaliśmy nie wiadomo na co. (Pawłowski) Był to chłopak jak się patrzy. ZASADA 15 – W OBRĘBIE ZDANIA ODDZIELAMY OD SIEBIE PRZECINKIEM WYRAZY I CZŁONY ZAWIERAJACE PRZECIWSTAWIENIE, WYNIK BĄDŹ UTOŻSAMIENIE Przypomnijmy najpierw spójniki z grupy „i - lub - ani”. Spójniki te wyrażają związki łączne, rozłączne i wyłączające (por. zasadę 12). Z kolei trzeba poznać inne związki zachodzące między zdaniami, równoważnikami zdań i członami zdań, a mianowicie związki przeciwstawne, wynikowe i utożsamiające. Przeciwstawienie zaznacza się wskaźnikami zespolenia: a, ale, lecz, choć, jednak, zaś, natomiast, wszakże, np. surowy, ale sprawiedliwy — miłe złego początki, lecz koniec żałosny. Wynik oznacza się wskaźnikami zespolenia: aż, więc, zatem, tedy, to, toteż, np. szedł szybko, więc się zmęczył — zapytasz, to odpowiem. Utożsamienie, czyli można by powiedzieć “znak równości", wprowadzają wskaźniki zespolenia: czyli, to jest (tj.), to znaczy (tzn.), np. dalia, czyli georginia — dwunastego, to jest we wtorek. 92 Wymienione wyżej wskaźniki zespolenia wprowadzające przeciwstawienie, wynik i utożsamienie nazwijmy skrótowo grupą „lecz - więc - czyli”. W tej grupie lecz reprezentuje wskaźniki zespolenia przeciwstawnego, więc wskaźniki wprowadzające zdania czy równoważniki zdań wynikowe, czyli — wskaźniki utożsamiające. I tak dla praktycznego użytku zapamiętajmy, że ,,i - lub - ani" kasuje przecinek (wyjątki poznaliśmy), natomiast „lecz-więc-czyli" żąda przecinka (wyjątki poznamy zaraz). Przed wskaźnikami zespolenia z grupy „lecz - więc - czyli” wtedy tylko stawiamy przecinek, gdy istotnie wprowadzają one przeciwstawienie, wynik bądź utożsamienie. Niektóre z nich czasem tych funkcji nie pełnią i wtedy przecinka przed nimi się nie stawia. Rzecz wyjaśnią przykłady. 93 Oto przykłady przeciwstawień: Nie w szkole, ale w polu zdasz egzamin. Poszedł nie drogą, lecz ścieżką nad rzeką. Poważnie, a przecież serdecznie powitał delegatów. Jeszcze żwawy, choć już lekko otyły robił wrażenie człowieka młodego. A oto przykłady użycia wyrazów z grupy „lecz - więc - czyli” w zdaniach, gdzie przeciwstawień nie ma, no i oczywiście nie ma przed tymi wyrazami przecinka: Skarżysko jest na połowie drogi między Warszawą a Krakowem. Spotkamy się między szóstą a siódmą. Pisał a pisał po całych dniach. Pozwól mu zostać choć chwilę. Oto przykłady związku wynikowego (przecinek stawiamy): Miałem dosyć tego towarzystwa, więc chyłkiem wymknąłem się do domu. Czekałem godzinę, aż się doczekałem. I przykłady zdań, w których wyrazy z grupy „lecz - więc - czyli” nie oznaczają związku wynikowego (przecinka nie stawiamy): Wydał aż trzy tysiące złotych. Przylot skowronków to pierwsza zapowiedź wiosny. 94 Wreszcie przykłady związku utożsamiającego: Spotkamy się we wtorek, czyli pojutrze o zwykłej porze. Wielkie litery drukowane, tzw. wersaliki służą do składania tytułów. Film składa się z szeregu statycznych obrazów, tzw. klatek. Dzieło sztuki powinno łączyć przyjemne z pożytecznym, tzn. bawić i uczyć jednocześnie. I przykład użycia skrótu tzw. w innym wypadku (przecinka nie stawiamy): Znalazł się niechcący w tzw. strefie zagrożenia. Jak z powyższych przykładów wynika, członów zawierających przeciwstawienie, wynik i utożsamienie nie zamyka się przecinkiem. Wyjątkowe i rzadkie odstępstwa mają miejsce wtedy, gdy te człony chcemy zaakcentować jako wtrącone i odcinamy je przecinkiem z obu stron (por. zasadę 12c). Oto przykład: Oba brzegi rzeki, tj. górzysty prawy i nizinny lewy, porośnięte są lasem. ZASADA 16 – ODDZIELAMY LUB WYDZIELAMY PRZECINKIEM PRZYKŁAD LUB KILKA PRZYKŁADÓW, JESLI SĄ POPRZEDZONE OKREŚLENIEM OGÓLNYM (POR. ZASADĘ 9) 95 Przykłady poprzedza się wprowadzeniem: na przy kład (np.), jak, jak na przykład (jak np.) i to wprowadzenie odróżnia wyliczenie przykładów od zwykłego wyliczenia. Wyliczenie przykładów musi być poprzedzone określeniem ogólnym, czyli ogólnym określeniem zbiorowości: Na stole leżały narzędzia, jak pilniki, piłki, cęgi, śrubokręty. Mamy tu określenie ogólne narzędzia, po czym dla przykładu wyliczamy kilka narzędzi. Nie wyliczamy wszystkich. Gdybyśmy chcieli wyliczyć wszystkie, musielibyśmy użyć wskaźnika zespolenia utożsamiającego to jest. Jeśli napisaliśmy no przykład, jak, jak na przykład — zbyteczne jest dodawanie na końcu itd., itp., i in. Po określeniu ogólnym można przytoczyć jeden, dwa lub więcej przykładów. Interpunkcja wyliczeń przykładów ma kilka odmian: Na stole leżały narzędzia, jak pilniki, piłki, cęgi. Na stole leżały narzędzia, jak: pilniki, piłki, cęgi. Niektóre z narzędzi, np. piłki, leżały na stole. Przypomnieć tu trzeba zasadę 13, nakazującą dzielić jednorodne składniki wyliczenia (szereg) przecinkami. Składniki te mogą być kilkuwyrazowe. ZASADA 17 – ODDZIELAMY LUB WYDZIELAMY PRZECINKIEM: 1) porównania będące zdaniami, 2) porównania nie będące zdaniami, jeśli są dłuższe lub jeśli chcemy je specjalnie wyróżnić 96 Porównania bywają dwojakie. Możemy coś z czymś porównywać stwierdzając, że to i to jest jednakowe, podobne. Porównanie zaczyna się wtedy od wyrazów: jak, jakby, jak gdyby, niby, np. słodki jak miód, swobodny niby ptak. Możemy także coś z czymś porównać w ten sposób, że stwierdzamy, iż jedno ma pewne cechy w wyższym stopniu niż tamto drugie. Używamy wtedy najczęściej wyrazu niż, np. słodszy niż miód. Porównania bardzo krótkie, nie będące zdaniami obywają się bez przecinka. Trzeba zwracać uwagę na to, czy porównanie jest zdaniem (zawiera orzeczenie), czy nie. Każde porównanie będące zdaniem oddziela się przecinkiem (rzadziej myślnikiem), co jest oczywiste (por. zasady 12 i 12e). Oddziela się nie tylko porównania dłuższe, rozwinięte, np.: Przyjmując nagrodę z rąk prezesa miał minę tak obojętną, jakby otrzymywanie nagród należało do codziennych wydarzeń. Oddziela się też porównania krótkie, nawet jednowyrazowe, gdy ten jeden wyraz jest orzeczeniem. 97 O wiele częściej występują wszakże wspomniane wyżej porównania, które nie są zdaniami. W tych wypadkach piszący decyduje, czy oddzielić bądź wydzielić je przecinkiem — czy nie. Zasada 17 poleca bowiem stawiać przecinek tylko wtedy, gdy porównanie jest dłuższe, i wtedy, gdy zamierza się je specjalnie wyróżnić, zaakcentować. Piszący korzysta tu z dość dużej swobody, bo sam ocenia, czy porównanie jest “dłuższe" czy “krótsze", i sam decyduje, czy je wyróżnić. Wieża kościoła zachwiała się i spadła, jak pierwszy sygnał końca świata. (Sadzewicz) Tego poranka jak zwykle wiosną niebo było wymiecione i pełne blasku (Żukrowski) Przekopane były w śniegu ścieżki głębokie jak małe wąwozy. (Kossak) Słuchaliśmy dźwięków tej dziwnej muzyki jak urzeczeni. Ruchy jego były zdecydowane i szybkie, jak myśl. Swoboda piszącego jest nieco ograniczona przy porównaniach zaczynających się od niż. 98 Przecinka nie wolno postawić, gdy porówna nie zdaniem nie jest: Umiał znacznie więcej niż jego koledzy. Walizkę wolę zapakować w przeddzień wyjazdu niż w pośpiechu w ostatniej chwili. Przecinek należy postawić przed porównaniem będącym zdaniem: Pakował na biedne zwierzę więcej worków, niż ono mogło udźwignąć. I wreszcie przecinek można postawić przed porównaniem złożonym z dłuższych równoważników zdań, zwłaszcza jeśli podzielone są już przecinkami: Lepiej zabrać ze sobą coś do jedzenia, niż liczyć na obiad w gospodzie, rzekomo przygotowanej na przyjęcie turystów. ZASADA 18 – PRZEDZIELA SIĘ PRZECINKIEM CZŁONY ZDAŃ, ZACZYNAJĄCE SIĘ ODPOWIADAJĄCYMI SOBIE SYMETRYCZNIE WSKAŹNIKAMI I ZAPOWIEDNIKAMI ZESPOLENIA. Z pojęciem “para symetryczna" zetknęliśmy się już przy zasadzie 12e. 99 Nawiązując do podanego wtedy wyjaśnienia, rozszerzymy to pojęcie na inne pary symetryczne, które zwykle stoją na początku członów zdania, a nie na ich styku: im ... tym ... tak ... jak ... taki ... jaki ... zarówno ... jak ... nie tytko ... lecz (ale) ... itp. albo odwrotnie: tym ... im ... jak ... tak ... itd. Symetrię oraz interpunkcję unaocznią najlepiej przy kłady: Spotkał go taki los, na jaki sobie zasłużył. Im dalej w las, tym więcej drzew. Ceniony był zarówno dla urody, jak i zalet intelektualnych. (Herbert) Odzwierciedla się we fraszkach nie tylko życie szlachty, lecz także stosunek jej do innych warstw społecznych. (Hist. lit. pol. IX) Tak w mieście, jak i na wsi telewizor jest prawie w każdym mieszkaniu. 100 ZASADA 19 – JEŚLI WSKUTEK WPLECENIA ZDANIA W ZDANIE ZNAJDUJĄ SIĘ KOŁO SIEBIE DWA WSKAŹNIKI ZESPOLENIA (SPÓJNIK, ZAIMEK) KASUJE SIĘ PRZECINEK, KTÓRY OTWIERA ZDANIE WPLECIONE, NIE KASUJE SIĘ JEDNAK PRZECINKA ZAMYKAJĄCEGO WPLECIONE ZDANIE (TO WPLECIONE ZDANIE MOŻNA WYDZIELIĆ MYŚLNIKAMI) Pies, który gdy poczuje obcego, nie szczeka, niewiele jest wart. Zasada 19 wydaje się zawiła. Aby ją wyjaśnić, przy pomnijmy sobie zasadę 12 i przykład (str. 54) ilustrujący sposób wplatania zdania określającego w zdanie nadrzędne. Mamy dwa zdania: Paweł stał na progu. Paweł przyszedł ostatni. Łączymy te zdania: Paweł, który przyszedł ostatni, stał na progu. Rozbudujmy teraz owo zdanie wplecione, ot na przykład tak: Paweł, który, jak mu się to często zdarzało, przyszedł ostatni, stał na progu. W tym rozbudowanym zdaniu znalazły się koło siebie dwa wskaźniki zespolenia: który, jak, przy czym wygląda na to, że wyraz który jest wydzielony przecinkami, wydzielony tak, jakby to był jakiś wyraz wymagający zaakcentowania. Aby uniknąć takiej fałszywej interpretacji i aby przecinków nie było za wiele, zasada 19 poleca przecinek dzielący wskaźniki zespolenia kasować. Prawidłowa interpunkcja wygląda więc tak: Paweł, który jak mu się to często zdarzało, przyszedł ostatni, stał na progu. 101 Albo tak: Paweł, który — jak mu się to często zdarzało — przyszedł ostatni, stał na progu. Inny przykład: [Stały tam] fotele, w których gdy siadałam, to mnie widać nie było. (Jastrun) Przy zbiegu dwóch wskaźników zespolenia może się zdarzyć tak, że pierwszy należy do grupy “i - lub-ani" i przed nim przecinka nie ma. Mimo to zgodnie z zasadą 19 nie ma przecinka i przed drugim wskaźnikiem. Takie wypadki mają miejsce przy spleceniu trzech zdań, z których pierwsze i trzecie jest w związku łącznym, rozłącznym lub wyłączającym: 1. Był pewny siebie. 2. Czegoś nie wiedział. 3. Bezczelnie blagował. 1+3. Był pewny siebie i bezczelnie blagował. 1+2+3. Był pewny siebie i kiedy czegoś nie wiedział, bezczelnie blagował. 102 Oskarżony załamał się w obozie i aby siebie ocalić, pozwalał się używać Niemcom do haniebnych czynów. (Andrzejewski) Chodził w swetrze albo gdy było trochę cieplej, w wełnianej koszuli. Zasadę 19 można stosować do równoważników zdań i zwrotów, które chcemy wydzielić przecinkami. I to nawet wtedy, gdy te człony nie zaczynają się jakimś wskaźnikiem zespolenia. A więc można skasować przecinek otwierający w takich wypadkach: Strumyk wił się kapryśnie i skacząc żwawo po kamieniach i po kłodach zwalonych przez burze drzew, wesoło bulgotał. Mamy tu równoważnik zdania (skacząc żwawo po kamieniach i po kłodach zwalonych przez burze drzew), który możemy określić jako dłuższy i wydzielić go przecinkami. Ponieważ ten dłuższy równoważnik wpleciony jest w zdanie (i wesoło bulgotał) tak, że następuje zaraz po spójniku i, przysługuje nam prawo skreślenia przecinka otwierającego (przed skacząc). Wszystkich kierowców, którzy zmęczeni już bardzo całodzienną wyczerpującą jazdą, siedli jednak z powrotem do wozów, kierownik budowy przedstawił do nagrody. Wydzielony równoważnik zdania: zmęczeni już bardzo całodzienną wyczerpującą jazdą. Kończymy omawianie zasady 19 przypomnieniem, że choć usuniemy przecinek otwierający, to przecinek zamykający zawsze pozostawiamy na miejscu. ZASADA 20 – PRZECINEK WOLNO W WYJĄTKOWYCH WYPADKACH POSTAWIĆ DLA UNIKNIĘCIA DWUZNACZNOŚCI LUB DLA ZAZNACZENIA NIEZBĘDNEJ PAUZY RETORYCZNEJ 103 Cesia mówiła z żywością, nakładając kapelusz. (Orzeszkowa) Brak przecinka powodowałby dwuznaczność: czy mówiła z żywością, czy nakładała kapelusz z żywością. PGR w Kopanicy zatrudni traktorzystę, z prawem jazdy na prowadzenie traktora, i stróża. (Prasa) Brak przecinka przed i nasuwałby myśl, że chodzi o prawo jazdy na prowadzenie ... stróża. Jam był wolny, dziś w klatce, i dlatego płaczę. (Krasicki) O łoskot motorów nad ranem Zaczepiam się uchodzącym snem, I jak kołyszą się kwitnące kasztany, Wiem. (Jastrun) W dwóch ostatnich przykładach przecinek przed i służy tylko dla zaznaczenia niezbędnej pauzy retorycznej. MYŚLNIK Myślnik, podobnie jak przecinek, pełni dwojaką funkcję: albo oznacza pauzę refleksyjną bądź zastępuje jakiś wyraz, albo służy do wydzielenia wtrącenia, dodatkowego zwrotu (rzadko pojedynczego wyrazu). W pierwszym wypadku stawiamy jeden myślnik, w drugim potrzebne są dwa myślniki, 104 z których pierwszy nazywamy otwierającym, a drugi zamykającym. Myślnik bywa też nazywany pauzą. W tekście literackim myślniki oddzielają lub wydzielają słowa mówione w dialogu. Myślnik narzuca interpretację głosową tekstu, bo od czytającego żąda nie tylko przerwy, lecz także odpowiedniego zabarwienia czy zawieszenia głosu. Bywa używany najczęściej w literaturze pięknej, choć spotykamy go i w prozie popularnonaukowej, a nawet naukowej, gdzie wykorzystuje się jego wyrazistość. Ze względu na tę wyrazistość i ze względu na znaczną swobodę w umieszczaniu go w tekście ponętny jest dla osób nie dość obeznanych z przepisami używania przecinka, a lubiących językowi nadawać piętno ekspresji. Nadmiar myślników razi, razi też, poza poezją, używanie dwóch — trzech myślników bezpośrednio jeden za drugim (— — —). Należy rozczarować osoby, które sądzą, że szafowanie myślnikiem, wielokropkiem, pytajnikiem, wykrzyknikiem, podwajanie i potrajanie tych znaków, dodawanie myślnika dla wzmocnienia innych znaków (.— ? —) i tym podobne zabiegi podniosą wartość artystyczną stylu. W niektórych konstrukcjach myślnikiem można zastąpić przecinek, średnik, dwukropek i kropkę. 105 ZASADA 21 – POJEDYNCZY MYŚLNIK MOŻNA POSTAWIĆ PRZED WYRAZEM LUB WYRAŻENIEM, NA KTÓRE CHCEMY ZWRÓCIĆ UWAGĘ. STAWIAMY GO ZWŁASZCZA WTEDY, GDY OPUSZCZAMY PEWNE WYRAZY (NAJCZĘŚCIEJ POWTARZAJĄCE SIĘ ORZECZENIE LUB ŁĄCZNIK W ORZECZENIU ZŁOŻONYM). DLATEGO MÓWI SIĘ , ŻE MYŚLNIK ZASTĘPUJE POUSZCZONY CZŁON ZDANIA. Dla stolarza materiałem jest drewno, dla kowala — stal, dla krawca — sukno, dla fabryki produkującej amoniak przy użyciu azotu znajdującego się w powietrzu materiałem jest po wietrze. (fizyka) Przez ręce Balzaka przepływały olbrzymie sumy — niestety: przepływały. (Parandowski) Odjechał od ludzi, by szukać pod Paryżem — ostatnich wiatraków. (Lechon) W ostatnim przykładzie zamiast myślnika mógłby być wielokropek. Czy to jakaś różnica? Owszem, niektórzy twierdzą, że myślnik stawiamy przed wyrazem nieoczekiwanym dla czytelnika, lecz stanowiącym zaskoczenie dodatnie bądź uczuciowo obojętne, stawiamy też myślnik przed wyrazem czy wyrażeniem, na które chcemy po prostu zwrócić uwagę, wielokropek natomiast poprzedza nieoczekiwany wyraz czy zwrot o treści ujemnej (por. zasadę 28, tam też przykłady). 106 Fakt ten uzmysłowiony nam zostaje przez odsłonięcie osoby odpowiadającej — autora. (Toeplitz) A oto zdanie, w którym myślnik zastępuje orzeczenie: Obawy są śmieszne, a klęski — urojone. (Banach) Z kolei zajmiemy się innym ciekawym przykładem: Ludzkość w ogromnej większości — to jednostki nieśmiałe. (Parandowski) Myślnik przed to w takich, jak powyżej wypadkach zastępuje część orzeczenia: jest (był, będzie, są). Użycie myślnika przed to jest możliwe, użycie przecinka byłoby błędem, gdyż przecinek oddzielałby podmiot od orzeczenia (właściwie od części orzeczenia). Warto sobie zapamiętać, że przed to mającym znaczenie jakby znaku równości (ludzkość = jednostki nieśmiałe) przecinka się nie stawia. ZASADA 21a – MYŚLNIK UMIESZCZAMY W DŁUŻSZYCH ZDANIACH PO CZŁONACH PRZEDSTAWIAJĄCYCH SKŁADNIKI JAKIEGOŚ OBRAZU LUB WYLICZAJĄCYCH SZEREG CZYNNOŚCI, A PRZED CZŁONEM OGARNIAJĄCYM, SYNTETYZUJĄCYM TO WYLICZENIE NAWIĄZUJĄCYM DO POPRZEDNIEGO TOKU MYŚLI. JEST TO TZW. MYŚLNIK UOGÓLNIAJĄCY, SUMUJĄCY. TOWARZYSZY MU CZASEM WYRAZ UOGÓLNIAJĄCY: „SŁOWEM” 107 Jakieś stare abażury od lamp, zepsuty odkurzacz, pordzewiałe szczątki roweru, torby, plecaki — cmentarzysko przedmiotów wycofanych dawno z użytku. (Filipowicz) Cała ta powódź asyryjskich, semickich, murzyńskich oblicz, ochotnych, ponurych, kształtnych i dzikich postaci, żelaznych pancerzy, kwiecistych kaftanów, szat barwistych, śnieżnych skór, futer i rogów zwierzęcych, zawojów, pióropuszów, hełmów, tarcz, kopii, łuków, żelazem okutych wozów, koni ubranych w błyszczące rzędy, wielbłądów — cała ta niezmierna masa posuwała się naprzód bardzo powoli. (Orzeszkowa) Nad naszymi głowami widniał jeszcze mały gaik, w którym śpiewały słowiki, fala szemrała rozbijając się o brzeg, słowem — pachnąca noc prowansalska ogarniała nas całą swą krasą. (Iwaszkiewicz) ZASADA 21b – MYŚLNIK MOŻNA POSTAWIĆ PRZED CZŁONEM ZDANIA ZAWIERAJĄCYM UŚCIŚLENIE POPRZEDNIEJ MYŚLI, SPRECYZOWANIE TEJ MYŚLI PRZEZ ZNALEZIENIE WŁAŚCIWEGO SŁOWA, POPRAWIENIE SIĘ (CHWYT STYLISTYCZNY UŻYWANY TYLKO W STYLU ARTYSTYCZNYM). 108 Należę do ludzi, którzy raz dawszy nura w Azję, starają się żyć w zgodzie z otoczeniem, mało w zgodzie — w harmonii. (Żukrowski) Z licznych planów, plansz i szkiców domyślał się coraz wy raźniej, jak będzie wyglądać projektowane miasto, więcej — już widział je w wyobraźni całkiem dokładnie. Można by rowerem pojechać do miasta, ależ nie — rowerem w taką śnieżycę? ZASADA 22 – POJEDYNCZYM MYŚLNIKIEM MOŻNA ZASTĄPIĆ PRZECINEK, ŚREDNIK DWUKROPEK, NAWET KROPKĘ DLA SILNIEJSZEGO ODDZIELENIA CZŁONÓW WYPOWIEDZI. Przykład zastąpienia średników lub kropek myślnikami: Wiemy, czym jesteśmy — nie domyślamy się, czym będziemy za rok — zapominamy, czym byliśmy dawniej. (K. Brandys) Przykład zastąpienia dwukropka myślnikiem: Z wieczora za oknami odzywało się ptactwo błotne — der kacze i bąki. (Kossak) Przykład zastąpienia przecinka myślnikiem: Zajmę się bliżej tą obligacją, jak ona powstała — wiemy. (Czachórski) 109 Inne przykłady dzielenia tekstu myślnikami na składniki: Po mozolnym wspinaniu się na szańce — skoczyć na konia, chwycić kopię w garść to odpoczynek, zabawa. (Kossak) Pani Felicja uniosła się w górę w srebrnym czteromotorowcu — kwiaty — pożegnanie na lotnisku — osamotniony pan Tomasz. (K. Brandys) I wreszcie przykład użycia myślników w celu zaznaczenia, że czynność odbywała się bardzo wolno: Szedł ku drzwiom powoli — powoli — ZASADA 23 – MYŚLNIKIEM MOŻEMY ODDZIELIĆ SKŁADNIKI ROZBUDOWANYCH PRZYKŁADÓW W WYLICZENIU, TYTUŁY DZIAŁÓW I ROZDZIAŁÓW W SPISIE TREŚCI, W TZW.DYSPOZYCJI PRZED ROZDZIAŁEM, W ŻYWEJ PAGINIE. W zdaniach: Piszę. — Czytam głośno. — Wróciliśmy do domu. — nie ma osobnego wyrazu, który by występował w funkcji podmiotu. (Gram. op. II) Oto przykład interpunkcji w dyspozycji przed rozdziałem (myślniki mogą tu być poprzedzone kropkami): 110 KSIĘGA DZIESIĄTA Emigracja — Jacek Narada tycząca się zabezpieczenia losu zwycięzców — Układy z Rykowem — Pożegnanie — Ważne odkrycie — Nadzieja. (Mickiewicz) ZASADA 24 – W TEKSTACH LITERACKICH MYŚLNIK ODDZIELA OD TEKSTU ODAUTORSKIEGO SŁOWA WYPOWIEDZIANE LUB POMYŚLANE PRZEZ POSTACI UTWORU. INACZEJ MÓWIĄC: DZIELI DIALOG, PRZY CZYM OBOJĘTNE BYWA, CZY KAŻDĄ KWESTIĘ MÓWIONĄ ZACZYNA SIĘ OD NOWEGO WIERSZA, CZY NIE (W DŁUŻSZYCH KWESTIACH, ROZBITYCH NA KILKA AKAPITÓW, MYŚLNIK STAWIAMY NA OGÓŁ TYLKO PRZED PIERWSZYM AKAPITEM – INACZEJ JEST Z CUDZYSŁOWEM W TEJ FUNKCJI, POR. ZASADĘ 44) — Musisz się tego wyrzec — powiedział cicho. — już się wyrzekłem — westchnął chłopiec — tylko mi trochę ciężko. (Iwaszkiewicz) Łohojski zerwał się i krzyknął: — Przepraszam! — i wyszedł. (Dąbrowska) Lubią mnie i boją się, tak być powinno — pomyślał policjant. (Żukrowski) — Granica — mruknął i wzruszył ramionami. — Granica. — Roześmiał się. — Tobie też nieświetnie się udało. (Nałkowska) 111 ZASADA 25 – POJEDYNCZY MYŚLNIK MOŻE ZAZNACZYĆ POCZĄTEK KAŻDEGO SKŁADNIKA WYLICZENIA, ZWŁASZCZA JEŚLI SIĘ ZACZYNA OD NOWEGO WIERSZA. Najważniejszymi częściami składowymi przęsła mostu stalowego są: — część przejazdowa, — dźwigary główne, — tężniki wzdłużne i poprzeczne, — łożyska stałe i przesuwne. (M. enc. tech) ZASADA 26 – DWA MYŚLNIKI WYDZIELAJĄ WTRĄCONY DODATKOWY WYRAZ LUB ZWROT. WYDZIELENIE WTRĄCENIA MYŚLNIKAMI JEST WYRAŹNIEJSZE NIŻ WYDZIELENIE PRZECINKAMI, ALE NIE WYODRĘBNIA WTRĄCENIA TAK ZDECYDOEANIE JAK WZIĘCIE W NAWIAS (POR. ZASADĘ 14) Amoniak — jak wiecie z chemii — ma ciężar właściwy mniejszy od powietrza. (Fizyka VII) To było tak — przynajmniej ja miałem to uczucie — jak usta wianie dekoracji w teatrze. (J.J. Szczepański) Miedź — po srebrze — ma największą przewodność właściwą. (M. enc. tech.) Tyle, ile są warte — przepraszam, że to tak nazwę — dziecinne skrupuły młodego człowieka. (Kruczkowski) 112 WIELOKROPEK Wielokropek jest znakiem niedomówienia lub przerwy. Stawiamy go albo zamiast opuszczonej części wypowiedzi, albo dla zwrócenia uwagi czytelnika na następujący po nim wyraz czy zwrot. Jest to znak typowo literacki. Bywa, niestety, często- nadużywany, gdyż umieszczenie go zależy głównie od woli piszącego. Wielokropek pozwala dzielić wypowiedź indywidualnie i nie podlega tak surowym rygorom, jak np. przecinek czy średnik. Nadmiar wielokropków nie świadczy jednak dobrze o piszącym. Wielokropek jest dla czytającego wskazówką wieloznaczną. Należy zrobić pauzę, to jasne, ale towarzyszące pauzie intonacja i zabarwienie głosu nie są określone i dobry recytator ma tu wiele możliwości interpretacji. Wielokropkiem można zastąpić przecinek, średnik, a także kropkę. Wielokropek składa się z trzech tylko kropek. Większa liczba kropek oznacza tzw. wykropkowanie. Wykropkowaniem zastępuje się opuszczony w tekście wyraz, np. wyraz uznany za gorszący, nieprzyzwoity. Wykropkowanie w książkach może oznaczać też, że część tekstu jest opuszczona. ZASADA 27 – WIELOKROPEK W TEKŚCIE LITERACKIM OZNACZA PRZERWANIE LUB NIEDOKOŃCZENIE WYPOWIEDZI 113 Otóż te długi ... uważasz ... te długi ktoś skupił ... kilka dni temu. (Prus) To jest wszystko, co miałem panu ... (Kruczkowski) ZASADA 28 – WIELOKROPEK W TEKŚCIE LITERACKIM MOŻE TEŻ OZNACZAĆ PAUZĘ PRZED WYRAZEM CZY ZWROTEM, NA KTÓRY CHCEMY ZWRÓCIĆ UWAGĘ CZYTELNKA (POR. PODOBNĄ FUNKCJE MYŚLNIKA – 21. Z bezmyślną obojętnością nawyku otwarłem drzwi i ... to był naprawdę szok. (Szczepański) Czyliż znajdziecie sługę ... nie, psa wierniejszego ode mnie? (Prus) Obiecali grunta i ... zmanili. (W. Kowalski) Zebrani ochoczo uchwalili projekty zmian i przeróbek, ale gdy przyszło do ich realizacji, okazało się, że... nie ma pieniędzy. Pisarze czasem stosują wielokropek na początku fragmentu tekstu (na początku akapitu) w celu zaznaczenia, że ten fragment nie wiąże się z poprzednim, że stanowi jakby urywek innego wątku, że przedstawia luźne skojarzenia bądź refleksje. Jeszcze tydzień temu mówiłem komuś, że kpię z pisarzy błądzących po krainie dzieciństwa, to prawda, tak mówiłem. Tym bardziej krępuje mnie fakt, że teraz ulegam. 114 Ulegam zjawiskom odkrytym przez innych, które mi się przejadły w literaturze — kapituluję przed nimi i ta pokorna kapitulacja wobec przekazu kultury, nagle pokwitowana moim własnym przeżyciem, godzi mnie z przemijaniem. Powroty są daremne, ale jeśli raz została gdzieś opiewana daremność powrotu, odtąd nie jestem już sam w chwili, gdy mi się zdarzy odczuć tę daremność. ... do kina “Luna" nie chcieli mnie wpuścić na Tragedię Mayerlingu ; bo byłem zbyt niskiego wzrostu i portier nie uległ proś bom mojej babki. Zostałem w szatni. (K. Brandys) ZASADA 29 – WIELOKROPEK W NAWIASIE KWADRATOWYM LUB OKRĄGŁYM OZNACZA OPUSZCZENIE CZĘŚCI CYTATU. “Wśród takich pól [...] stał dwór szlachecki". (Mickiewicz) “Chciałem utrzymać kontakt z ojczyzną, ale (...) nie bardzo mi się to udawało". (Iwaszkiewicz) ZASADA 30 – WIELOKRPEK NALEŻY DO TYCH NIELICZNYCH ZNAKÓW PRZESTANKOWYCH, KTÓRE MOGĄ SIĘ ZNALEŹĆ W TYTULE DZIEŁA NA KARCIE TYTUŁOWEJ (POR. ZASADĘ 4 MÓWIĄCĄ O NIEUMIESZCZANIU W TYCH WYPADKACH KROPKI). 115 NAWIAS Nawias jest znakiem wyodrębnienia ubocznych, dodatkowych partii tekstu. Nawias występuje w trzech postaciach graficznych: okrągły ( ), kwadratowy, zwany też graniastym [] i prosty, spotykany tylko w tekstach pisanych na maszynie i w druku / /. Nawias występuje zasadniczo parzyście, czyli składa się ze znaku otwarcia i znaku zamknięcia. Choć nawias składa się z dwóch znaków, można mówić zarówno ,,wziąć w nawias", jak i “wziąć w nawiasy". Pojedynczo użyty sam nawias zamykający okrągły ma zastosowanie przy numerowaniu składników wyliczenia. Przy czytaniu robimy przerwy w miejscu występowania obu nawiasów, a wyrazy objęte nawiasem staramy się wyodrębnić głosowo. Branie w nawias zbyt dużych partii tekstu nie ma sensu: zatraca się wtedy charakter wyodrębnienia, czytelnik zapomina, że czyta tekst wzięty w nawias. ZASADA 31 – NAWIASEM ODDZIELAMY WYRAZY, ZWROTY, RÓWNOWAŻNIKI ZDAŃ I NAWET CAŁE PARTIE TEKSTU, JEŻELI ZAWIERAJĄ TREŚĆ UBOCZNĄ, WYJAŚNIAJĄCĄ, DODATKOWĄ. Oto przykład wtrąceń wydzielonych w różny sposób: 116 Niedźwiedzie (bure) mają — poza psami — najwięcej chyba czegoś ludzkiego. (Dąbrowska) Bierzemy dwie czyste (nie tłuste!) zlewki. (Fizyka IX) Choć w drugim przykładzie wtrącenie ujęto w nawias, więc potraktowano jako informację dodatkową, wykrzyknik zwraca uwagę, że ta informacja dodatkowa jest ważna. Serce musi wykonywać określoną liczbę skurczów na minutę (około 70-72). (Muszyński) Zamiast powiedzieć: zawisnął (nad czym) jak obłok, można to krócej ująć: zawisnął obłokiem. (Stylistyka) Federico siedzi w swojej bibliotece w pełnej zbroi (ale to żelastwo jest tutaj tylko dekoracją potęgi) i trzyma opartą o pulpit ogromną księgę. ZASADA 32 – W NAWIASIE MOŻEMY UMIESZCZAĆ WTRĄCONE PRZYKŁADY W niektórych krajach (np. w Anglii, w wielu stanach Ameryki Północnej) brak zgody rodziców nie powoduje nieważności małżeństwa. (Szer) ZASADA 33 - W NAWIASIE UMIESZCZAMY DANE BIBLIOGRAFICZNE CYTATU LUB ŹRÓDŁA, JEŚLI NIE CHCEMY ICH PODAĆ Z ODSYŁACZEM U DOŁU STRONICY LUB NA KOŃCU ROZDZIAŁU CZY NA KOŃCU KSIĄŻKI. 117 “Ani jednej postaci spośród koryfeuszów pozytywistycznych w ruchu robotniczym, ani jednej w szeregach rewolucyjnych", (J. Baculewski, Dwa pozytywizmy, “Wieś" 1949, nr 10) Powtarzanie zaimków w utworach Konopnickiej często ma charakter maniery stylistycznej, (por. S. Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze, cz. II, s. 219). ZASADA 34 – NAWIASEM KWADRATOWYM OBEJMUJEMY DODATKI W CYTACIE, WYJAŚNIAJĄCE TREŚĆ LUB ZAWIERAJĄCE KOMENTARZ WŁASNY TEGO, KTO CYTATU UŻYWA. “[Miłość] to nie idea — to siła" (H. Sienkiewicz. Mieszaniny literacko-artystyczne) ,,Doprawdy, panie Stanisławie — mówił [Łęcki], lekko łkając" (B. Prus, Lalka) “Chętnie przechadzał się po stolicy księstwa sam, bez eskorty (już wówczas znany był ten chwyt propagandowy)" [podkreślenie moje — A.B.] A.B. to inicjały piszącego to zdanie: cytując zastosował on wyróżnienie dwóch wyrazów przez druk rozstrzelony, czego nie było w oryginale — w nawiasie kwadratowym zwraca na to uwagę. Wydawcy rękopisów w nawiasie kwadratowym umieszczają wyrazy lub ich części, których się domyślają, bo w rękopisie były one nieczytelne, wydarte, zniszczone. Jak mówiliśmy (zasada 29), wielokropek w nawiasie kwadratowym (rzadziej w okrągłym) oznacza opuszczenie fragmentu cytowanego tekstu. 118 Zasadniczo te opuszczenia zaznacza się w środku cytaty, bywają jednak sytuacje, kiedy należy je zaznaczyć na początku lub na końcu. Ponieważ odcięcie fragmentu czyni czasem cytowany urywek niezrozumiałym, dopisuje się wyrazy (przeważnie podmioty) umożliwiające odczytanie tekstu. Przykłady powyżej. Gdy wypadnie użyć nawiasu w nawiasie, jako zewnętrznego używamy nawiasu okrągłego, jako wewnętrznego — kwadratowego (inaczej niż w matematyce). Powieść fantastyczna (science fiction [czytaj: sajens fikszen] — dosłownie znaczy: naukowa fikcja) nie cieszy się już takim jak dawniej zainteresowaniem, od czasu gdy rzeczywistość zaczęła doganiać fantazję. ZASADA 35 – POJEDYNCZEGO NAWIASU OKRĄGŁEGO ZAMYKAJĄCEGO UŻYWA SIĘ PRZY OZNACZENIU SKŁADNIKÓW WYLICZENIA LICZBAMI ARABSKIMI LUB MAŁYMI LITERAMI. Wchodzą tu w grę następujące czynniki: 1) stopień rozdrobnienia surowca; 2) potęgowanie działania zasadniczego składnika przez skład niki uzupełniające; 3) wygląd, smak i zapach leku; 4) trwałość leku w przechowaniu. (Muszyński) 119 W niektórych wypadkach można stosować nawias okrągły podwójny ( ): Ów rytm trójkowy pulsuje we wszystkich odmianach prozy reprezentowanej w powieści: “Mraczewski stał już przy pannie Izabeli (1) zarumieniony jak wiśnia, (2) pachnący jak kadzielnica, (3) z głową pochyloną jak kita wodnej trzciny." (Stylistyka) Jeśli składniki wyliczenia oznacza się wielkimi literami, nie stosujemy nawiasu, lecz stawiamy kropkę. Oczywiście kropkę można postawić też i po liczbie arabskiej, i po małej literze. Gdy po wyliczeniu w dalszym tekście powołujemy się na jakiś składnik wyliczenia, oznaczony uprzednio w wyliczeniu literą bądź liczbą z nawiasem, powtarzamy i tutaj nawias: Czynności te znamy już,, są to: a) obniżenie temperatury, b) wzrost ciśnienia. (Fizyka IX) ,,Tego rodzaju orzeczenia obie umawiające się strony wyłączyły z punktu a) i umieściły je w osobnym punkcie b)." (Orzecznictwo SN) ZASADA 36 – WYKRZYKNIK, PYTAJNIK I WIELOKROPEK ODNOSZĄCE SIĘ DO TREŚCI OBJĘTEJ NAWIASEM STAWIAMY WEWNĄTRZ NAWIASU. 120 Więcej wiadomości o nawiasie znajdzie Czytelnik w podrozdziałach o wielokropku, pytajniku, wykrzykniku i o zbiegu dwóch znaków przestankowych. Niektórzy uważają, że powinno się unikać bez pośredniego sąsiedztwa dwóch wtrąceń nawiasowych, czyli zbiegu nawiasu zamykającego z otwierającym. Są jednak sytuacje, kiedy tego uniknąć się nie da. Oto cytata kończąca się zdaniem nawiasowym, a po niej, zgodnie z przyjętym zwyczajem, nazwisko autora w nawiasie: Posługuję się skrótami (Mój czas jest nieco ograniczony). (K. Brandys) PYTAJNIK Pytajnik stawiamy po wyrazach, zdaniach i równoważnikach zdań, aby nadać im charakter pytania i zaznaczyć przy głośnym czytaniu intonację pytającą. Jest to jednak znak nie tylko intonacyjny — pytajnik może wpływać na treść słów, po których stoi, może na przykład tę treść kwestionować, może nadawać jej znaczenie wręcz odwrotne. Reguł użycia pytajnika nie można oprzeć na podstawie jedynie formalnej; nie można stwierdzić, że po takich i takich wypowiedziach stawiamy pytajnik. 121 Są wypowiedzi formalnie pytające, np. zaczynające się zaimkiem bądź przysłówkiem pytającym: Co to znaczy? Tę wypowiedź możemy pozbawić tonu pytającego i nadać jej charakter na przykład gniewu, wymówki: Co to znaczy! I odwrotnie: wypowiedzi formalnie oznajmujące, powiadamiające (Pada śnieg.) mogą przybrać charakter pytania (Pada śnieg?). Sprawa wikła się, gdy część wypowiedzi ma charakter powiadomienia, a część pytania (Przyrzekł poprawę, ale czy na długo). Co w tym wypadku postawić na końcu? Ponieważ pytajnik zasadniczo kończy zdanie, piszemy po nim wielką literę. Bywają wszakże od tego odstępstwa. Pytajnik zastępuje kropkę lub przecinek. ZASADA 37 – PYTAJNIK STAWIAMY PO PYTANIACH SAMOISTNYCH I PYTANIACH ROZŁĄCZNYCH. PYTAJNIK MOŻE STANĄĆ PO TYTULE DZIEŁA NA STRONIE TYTUŁOWEJ KSIĄŻKI (POR. ZASADĘ 4 MÓWIĄCĄ O NIEUMIESZCZANIU W TYCH WYPADKACH KROPKI). Oto przykłady pytań samoistnych: 122 Czy mam zostać? Co to? Kto to? Gdzie jestem? Skąd bije to ciepło? (Lechoń) Bomba? cyklon? paraliż? Wszystko możliwe. (K. Brandys) Dlaczego w twoich przewidywaniach bierzesz pod uwagę tylko najgorsze możliwości? W szeregu pytań samoistnych, sformułowanych za pomocą jednego, dwóch, trzech wyrazów, możemy po każdym pytajniku pisać małą literę. Oprócz pytań samoistnych istnieją pytania tzw. rozłączne. Są to pytania stawiające alternatywę, każą wybierać jedną spomiędzy dwóch, trzech czy więcej możliwości. Między pytaniami rozłącznymi piszemy czy, albo, lub, bądź, a więc wskaźniki zespolenia z grupy „i - lub - ani”, kasujące przecinek. Iść czy zostać? Zginąć czy poddać się? Należy przypomnieć zasadę 13, polecającą stawiać przecinek przed powtarzającym się wskaźnikiem zespolenia. Czy tędy, czy tamtędy? 123 ZASADA 38 - PYTAJNIK STAWIAMY PO ZDANIACH ZŁOŻONYCH PODRZĘDNIE, JEŚLI ZDANIE NADRZĘDNE JEST PYTAJĄCE. Reguła powyższa odnosi się do zdań typu: Czy wiesz, że już późno? (zdanie nadrzędne Czy wiesz jest pytające). Nie lubisz, żeby cię chwalić? Zdanie nadrzędne Nie lubisz, choć formalnie pytaniem nie jest, może mieć intonację pytającą. A oto dość ciekawy przykład: Jak to się stało, nikt nie umiał wytłumaczyć. Zdanie formalnie pytające: Jak to się stało?, choć stoi na początku, jest zdaniem podrzędnym, zależnym od zdania, które pytającym nie jest. Gdyby nam zależało na tym, aby podkreślić charakter pytający pierwszego zdania, musielibyśmy wypowiedź rozbić na dwa zdania: Jak to się stało? Nikt nie umiał wytłumaczyć. 124 Są takie konstrukcje, w których pytające zdanie znajduje się na końcu (zwykle jest to zdanie złożone współrzędnie przeciwstawne, zaczynające się od a, ale, lecz i in.). Pytajnik należy wtedy postawić. Więc jeśli są schorzenia, czy wzmożony dopływ tlenu nie przyspieszy ich uleczenia! (Putrament) Jakby ciężko zachorował, to co z nim zrobić? (Dąbrowska) Schroniła się do wsi rodzinnej Tomasza — gdzie się miały podziać, wysiedlone? — ale nigdy się z tym tu nie zżyła. (Pruszyński) Powyższy przykład ilustruje wypadek, gdy w zdaniu twierdzącym (oznajmującym) znajduje się wtrącenie o charakterze pytającym. Pytanie: dlaczego wczoraj nie przyszła? nie dawało mu cały dzień spokoju. Tu pytajnik znalazł się dlatego, że mamy po prostu przytoczone, zacytowane pytanie, i to w środku zdania. 125 ZASADA 39 – WYKRZYKNIK PO PYTAJNIKU WZMACNIA PYTANIE , NADAJĄC MU SILNE ZABARWIENIE UCZUCIOWE. PYTAJNIK PO WYKRZYKNIKU (RZADKO STOSOWANY) MOŻE ZNACZYC PODANIE W WĄTPLIWOŚĆ ZABARWIENA UCZUCIOWEGO ZAZNACZONEGO WYKRZYKNIKIEM. Zwycięstwo?! Dumny młodziku! Czy się nie cieszysz za wcześnie?! (Kossak) Jak to? Więc ci tam w polu, te setki, to martwi?! (Kurczab) Nie wierzysz!? Masz do tego prawo. ZASADA 40 – PYTAJNIK W NAWIASIE WYRAŻA PODANIE W WĄTPLIWOŚĆ TREŚCI POPRZEDZAJĄCEGO WYRAZU, WYRAŻENIA BĄDŹ ZDANIA. Przedstawił wiarogodne (?) dowody, że to nie jego wina. Stoimy w obliczu konieczności (?) ograniczenia produkcji. Urodził się w 1417 (?) roku. W ostatnim przykładzie po prostu podana data jest niepewna, i to się zaznacza pytajnikiem w nawiasie. 126 WYKRZYKNIK Wykrzyknik stawiamy po wyrazach, zdaniach i równoważnikach zdań, aby podkreślić ich treść, nadać im silne zabarwienie uczuciowe, zaznaczyć intonację okrzyku. Wykrzyknik, podobnie jak pytajnik, jest znakiem całkowicie zależnym od intencji piszące go. Nie ma reguł nakazujących użycie wykrzyknika. Znak ten występuje głównie w wypowiedziach nasyconych uczuciowo, rzadziej spotykamy go w języku potocznym, naukowym, urzędowym itp. Osoby egzaltowane mają skłonność do nadużywania wykrzyknika (np. w listach). Wykrzyknik na końcu zdania i równoważnika zdania zastępuje kropkę i wymaga postawienia po nim wielkiej litery. W środku zdania po wykrzykniku piszemy małą literą. Wyraz “wykrzyknik" jest, niestety, terminem dwuznacznym: może oznaczać i część mowy (np. och, o, ach), i znak przestankowy. ZASADA 41 – WYKRZYKNIKA UŻYWA SIĘ PO CZĘŚCI MOWY ZWANEJ WYKRZYKNIKIEM, PO OKRZYKU I ZAWOŁANIU, PO ROZKAZIE I ŻYCZENIU, PO ZDANIU WYKRZYKNIKOWYM LUB JEGO RÓWNOWAŻNIKU – JEŚLI PISZĄCY CHCE IM NADAĆ SILNE ZABARWIENIE UCZUCIOWE (RADOŚCI, ROZPACZY, ŻALU, GNIEWU ITP.) INTONACJĘ OKRZYKU LUB PODKREŚLIĆ ICH TREŚĆ. SPOTYKA SIĘ PODWÓJNE, NAWET POTRÓJNE WYKRZYKNIKI. NIE OPUSZCZAMY WYKRZYKNIKA NA KARCIE TYTUŁOWEJ DZIEŁA. 127 Ehej! Nie ma to jak świtem z chałupy głowę wystawić. (Kurczab) O! ptaszku, który śpiewasz w Żelazowej Woli! (Lechoń) O, graj mi, wietrze! (Lechoń) Jak widać, przestankowanie w zdaniach wykrzyknikowych ma kilka wariantów: a) znak wykrzyknika po wykrzykniku, na końcu zdania kropka; b) znak wykrzyknika i po wykrzykniku, i na końcu zdania; c) po wykrzykniku przecinek, na końcu zdania znak wykrzyknika. Dumo moja! Warszawo! Ulico! Narodzie! Sztandarze Robotniczy! Porywie Czerwony! Ziemio zakwitająca! Świecie przemieniony! O, moje każde codzień! (Tuwim) Prędzej, prędzej! — naglił ktoś zdyszany. (K. Brandys) Ależ tak! nie ma wątpliwości — to ów mtody poeta. (Parandowski) Dosyć! Koniec! Wracamy już do domu. (Dąbrowska) Do mnie! Do mnie!! Do mnie!!! 128 Wykrzyknik stosunkowo rzadko występuje w tytule utworu lub w tytule części utworu. Jeśli jednak autor życzy go sobie umieścić, należy tę wolę uszanować. Oto przykład tytułu z wykrzyknikiem. CZOŁGI, NAPRZÓD! ZASADA 42 – WYKRZYKNIK W NAWIASIE PODKREŚLA, ŻE W POPRZEDZAJĄCEJ GO WYPOWIEDZI NIE MA OMYŁKI. Prawie dwukrotnie (!) spółdzielnia zwiększyła obroty. W tych wypadkach używa się czasem w nawiasie wykrzyknika z wyrazem tak lub sic. Wieża drewniana ma wysokość 60 metrów (tak!), ale tego nie widać. Dopiero w XX wieku (sic!) dotarł tu lekarz. O połączeniu wykrzyknika z pytajnikiem mówi zasada 39. CUDZYSŁÓW Cudzysłów wyodrębnia z tekstu: wypowiedzi i myśli osób, cytaty, tytuły dzieł i ich części, nazwy przedmiotów i wyrobów oraz wyrazy i zwroty użyte w znaczeniu innym niż właściwe. 129 Cudzysłów składa się zawsze z dwu znaków (otwarcie — zamknięcie) i ma różną postać graficzną: „ ” lub « », lub » «. W piśmie maszynowym spotykamy najczęściej jednakowy cudzy słów otwierający i zamykający "". Cudzysłów ostrokątny z ostrzami zwróconymi do wewnątrz bywa używany w wypadku cudzysłowu w cudzysłowie lub dla wyróżnień specjalnych (Zapamiętał: „Trzeba zaprenumerować »Przekrój« na następny kwartał”.), zaś cudzysłów z ostrzami zwróconymi na zewnątrz spotykany bywa w pracach językoznawczych, gdzie służy do wyodrębnienia znaczenia (Wyraz litewski auszra «świt, jutrzenka» zawiera ten sam rdzeń, co czasownik auszti «dnieć, świtać»). językoznawcy używają do tego celu także specjalnego cudzysłowu: 'dnieć, świtać'. ZASADA 43 – CUDZYSŁOWEM OBEJMUJE SIĘ CYTATY Snują się „długie, nocne rodaków rozmowy” o wszystkim, co cieszy i boli. (Dąbrowska) Jest to przykład posłużenia się obcym tekstem we własnej wypowiedzi; tego rodzaju cytat jest składową częścią konstrukcji zdania. Sąd ten uchylił („skreślił”) orzeczenie sądu powiatowego. (Orzecznictwo SN) W tym przykładzie przytoczono w cudzysłowie dla uściślenia wyraz użyty w orzeczeniu sądu. 130 ZASADA 44 – CUDZYSŁÓW OBEJMUJE PRZYTOCZONE W OPOWIADANIU CZY RELACJI SŁOWA, POWIEDZIANE BĄDŹ POMYŚLANE PRZEZ OPOWIADAJĄCEGO LUB INNE OSOBY, RZECZYWISTE LUB FIKCYJNE. W tej funkcji w literaturze pięknej używa się też myślnika (por. zasadę 24). Spotyka się taki zwyczaj, że słowa mówione wydziela się myślnikiem, pomyślane zaś — cudzysłowem. W prozie nowoczesnej, gdzie często występuje tzw. monolog wewnętrzny, zdarzają się trudności z ujednoliceniem interpunkcji. Stosuje się wtedy kombinację cudzysłowów i myślników: “Na wstępie naszego dziennika porannego ..." — powiedział spiker i odchrząknął. (J.J. Szczepański) “Nie ucieka się — mówię — do miejsc, gdzie lepiej, zostaje się tam, gdzie ciężko. Choćby się człowiek nawet bał, chociażby cierpiał i źle znosił". (Dąbrowska) Przykład na cudzysłów w cudzysłowie: Karol patrzył na tłumy żołnierzy bezładnie wędrujących drogą i myślał: „Już chyba koniec blisko, skoro zwycięska armia w takim szyku »cofa się na z góry upatrzone pozycje«”. Przykład przytoczenia bez cudzysłowu i bez myślnika: Ludzie po przebudzeniu mówią: miałem zły sen. (Banach) 131 ZASADA 45 – CUDZYSŁÓW OBEJMUJE POJEDYNCZE WYRAZY, WYRAŻENIA, ZWROTY LUB ZDANIA, KTÓRE CHCEMY WYODRĘBNIĆ ALBO ZE WZGLĘDU NA TREŚĆ, ALBO ZE WZGLĘDÓW STYLISTYCZNYCH. Być może rozumiemy słowo „symbol” zanadto przenośnie. (Banach) Na ścianach wisiały rzędem jednakowe „martwe natury”, oprawione w jasne drzewo. (Nałkowska) Przestał zawodzić sprzedawca lodów, „bardzo zimnych z dostawą do domu”. (Żukrowski) Korytarzyk między łazienką i dziecinnym pokojem był w owej chwili wystarczającym do szczęścia “obszarem życiowym". (Dąbrowska) W dialogu mówiący może sobie niejako pozwolić na mniej pełne wyrażenie swoich myśli: „brakujące” człony składniowe „dopowiada” za niego właśnie sytuacja. (Stylistyka) Oto masz swoje „wspaniałe wyniki”! W powyższych przykładach spotykamy wyodrębnienie cudzysłowem ze względów stylistycznych. W cudzysłowie znalazły się wyrazy stylistycznie obce, przeniesione z innego słownictwa wraz z całym swoim kolorytem, czasem na prawach żartobliwej cytaty. Jest to chętnie stosowany chwyt ożywiający i ubarwiający język, pole do zręcznych dowcipów. 132 Ostatni przykład przedstawia krańcowy skutek użycia cudzysłowu — wzięcie w cudzysłów nadaje wyrazowi znaczenie ironiczne, wprost odwrotne. Wyodrębnianie cudzysłowem ze względów styli stycznych staje się często manierą. Gdy piszący nie jest pewien, czy jakiegoś wyrazu używa właściwie, cudzysłowem chce się zabezpieczyć przed odpowiedzialnością. Inni sądzą, iż podkreślając cudzysłowem na przykład terminy techniczne nadają wypowiedzi charakter rzeczowy i fachowy. Nie są rzadkością, zwłaszcza w prasie codziennej, zdania upstrzone bez potrzeby cudzysłowami, np. “Stalowe kolosy" (o czołgach) toczyły się „majestatycznie”. — Starsze i młodsze „babki” dosłownie „pożerały” oczami prezentowane „szałowe” suknie. — Nagrzewały się „opornice”, iskrzyły się „styki”. ZASADA 46 – CUDZUSŁOWEM OBEJMUJE SIĘ PRZYTOCZONE W TEKŚCIE TYTUŁY DZIEŁ (W DRUKU CUDZYSŁÓW ZASTĘPUJE KURSYWA). MOŻNA OBEJMOWAĆ CUDZYSŁOWEM NAZWY MODELI, TYPÓW, GATUNKÓW, RODZAJÓWWYTWORÓW I WYROBÓW, CZASEM TEŻ NAZWY (ZWYKLE KRTPTONIMICZNE LUB POTOCZNE, RÓŻNE OD OFICJALNYCH) ORGANIZACJI, ZWIĄZKÓW, UGRUPOWAŃ I JEDNOSTEK WOJSKOWYCH. Radio uliczne grało arię z „Toski”. (K. Brandys) Nasza „warszawa” ma za duży luz w kierownicy. Cudzysłów nie jest tu konieczny. Wiele osób daje go po prostu dlatego, że napisanie nazwy marki samochodu małą literą (zgodnie z ortografią) wydaje im się rażące. Wchodzimy na kwatery batalionu „Gustaw”. (Komornicki) ZASADA 47 – CUDZYSŁOWEM MOŻNA OBJĄĆ PRZEZWISKA OSÓB I MNIEJ ZNANE PSEUDONIMY OSÓB, MOŻNA NIM OBJĄĆ NADAWANE RZECZOM MARTWYM ŻARTOBLIWE, IRONICZNE NAZWY. Na patrol poszedł „Sęp” i „Czarny”. „Krowa” albo — jak niektórzy mówią — „szafa” rozwaliła nam kwatery. Miał ze sobą „rozpylacz” i dwa „tłuczki do kartofli”. (Komornicki) Cudzysłowem nie obejmuje się przezwisk i pseudonimów często występujących w danym tekście (przykłady choćby w tekście Pana Tadeusza). 134 INNE ZNAKI Ogół piszących zwykł do znaków przestankowych zaliczać wszelkie znaki graficzne nie będące literami, jak łącznik, apostrof, nawet paragraf. Jest to nieporozumienie: znaki te nie są znakami podziału wypowiedzi, jak znaki przestankowe. Łącznik i apostrof oddzielają człony wyrazów, paragraf zaś jest po prostu symbolem zastępującym wyraz. Omawianie tych znaków nie wchodzi w zakres przestankowania. Objaśnijmy je wszakże w kilku słowach. Łącznik (dywiz, tiret), niezależnie od tego, że służy jako znak przenoszenia wyrazów z wiersza do wiersza, stosowany bywa: 1. Dla połączenia dwóch znaczeniowo równorzędnych członów w jeden wyraz. Te wyrazy to bądź przymiotniki (towarowo-osobowy, polsko-czeski, północno-wschodni, czarno-biały), bądź rzeczowniki (szkoła-pomnik, Bielsko-Biala, Czerny-Stefańska). Jeżeli jednak między członami zachodzi stosunek podrzędności, tzn. jeden człon określa drugi, łącznika się nie stosuje i piszemy albo łącznie (wscnodnioazjatycki, bo Azja Wschodnia, popularnonaukowy, bo nauka w ujęciu popularnym), albo rozłącznie (lekko strawny, nowo przyjęty). Na tej zasadzie piszemy rozłącznie złożone nazwy miejscowości, dzielnic, dworców (Zalesie Górne, Warszawa Wawer, Będzin Miasto, 135 Rabka Zdrój), bo z łącznikiem pisze się tylko nazwy miejscowości powstałych z połączenia dwóch osad (Skarżysko-Kamienna, Bielsko-Biała). 2. Dla połączenia więcej niż dwóch członów w jeden wyraz, np. biało-czerwono-niebieski. 3. Dla oddzielenia końcówek przypadków, które przybierają skróty, np. w MSZ-ecie, ZMS-owi. 4. Między nie lub pseudo a wyrazem pisanym wielką literą, np. nie-Polak, pseudo-Polak. 5. W połączeniach z niby i eks, np. niby-pałac, eks-minister. 6. W połączeniach liczby z wyrazem lub częścią wyrazu, np. XX-lecle, 8-klasowa szkoła, 300-kilogramowy ciężar (błędem jest dodawanie do liczb końcówek odmiany, np. „w XX-tym wieku”, „dnia 15-ego grudnia”). 7. W ściągnięciach wyrazów złożonych o wspólnym drugim członie, np. pojazdy dwu- i trzykołowe, wozy 4- i 6-osobowe, chłopi mało- i średniorolni. Uwaga: nie wszyscy językoznawcy są zgodni co do poprawności takich ściągnięć, niektórzy zalecają formy pełne, np. dwukołowe i trzykołowe. 8. W złożonych nazwach i nazwiskach obcych, zgodnie z przyjętą pisownią, np. cieśnina Babel-Mandeb, Mao Tse-tung. 136 Apostrof oddziela końcówki polskiej odmiany w nazwiskach obcych zakończonych na e nieme (e, którego się nie wymawia), np. Corneille — u Corneille'a, Wallace — dla Wallace'a. ZBIEG ZNAKÓW PRZESTANKOWYCH Omówione powyżej znaki przestankowe można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej zaliczymy te, które zaznaczają logiczno-gramatyczną strukturę zdania. Nazwijmy te znaki gramatycznymi, a należeć do nich będą: kropka, średnik, dwukropek, przecinek, nawias, cudzysłów. Do drugiej grupy włączymy te znaki, które wskazują, jak należy czytać, które sygnalizują pauzy, zmianę intonacji. Te znaki nazwijmy retorycznymi; znajdą się tu: pytajnik, wykrzyknik, wielokropek, myślnik. Oczywiście znaki gramatyczne także oznaczają pauzy i zawieszenie bądź obniżenie głosu, ale to jest tylko część wskazówek recytacyjnych. Znaki retoryczne dają tych wskazówek więcej. Byłoby nonsensem stawianie w jednym miejscu dwóch znaków: gramatycznego i retorycznego, toteż panuje zasada, że postawienie znaku retorycznego zwalnia od obowiązku 137 stawiania w tym samym miejscu znaku gramatycznego. Krótko mówiąc: pytajnik, wykrzyknik i wielokropek zastępują kropkę, średnik i przecinek. Inaczej trochę jest z myślnikiem, bo myślnik tylko wyjątkowo zastępuje kropkę, a czasem staje obok niej. Spotykamy, zwłaszcza w dialogach, połączenie .— Myślnik zastępuje tylko średnik i przecinek, tzn. nie piszemy ; — ani , — Nieraz natomiast piszemy : — Oto przykład: Powiedział jeszcze raz: — Tak — westchnął i wstał. (Filipowicz) Zdarzają się — i to dość często — połączenia dwóch znaków retorycznych. W tych połączeniach ustalona jest następująca kolejność: ! ... Tego starego kierownika zrobili dyrektorem! ... ? ... Skąd tu tyle dymu? ... Uwaga: spotyka się też kolejność ... ! oraz ... ? ?! — Na co jeszcze czekacie?! — krzyknął zirytowany. Uwaga: wykrzyknik po pytajniku wzmacnia pytanie; zaznacza, że pytanie powiedziano bardzo głośno albo że towarzyszyło mu zdumienie, przestrach, oburzenie (zasada 39). !? — Gramy dalej!? — nie czekając na odpowiedź zaczął ustawiać figury na szachownicy. Uwaga: pytajnik po wykrzykniku oznacza wahanie, niepewność; tę kolejność spotyka się rzadziej (zasada 39). 138 Kolejność znaków jest sprawą istotną także przy zbiegu różnych znaków z nawiasem bądź cudzysłowem. Nawias i cudzysłów wydzielają jakiś fragment tekstu: wyraz, grupę wyrazów, zdanie, kilka zdań. Mamy wtedy do czynienia z tekstem wydzielonym — nazwijmy go ubocznym — iż tekstem, z którego fragment został wydzielony — nazwijmy go tekstem głównym. Między tekstem głównym a ubocznym zerwana bywa najczęściej więź składniowa, nie ulega zatem wątpliwości, że znaki przestankowe odnoszące się do tekstu ubocznego znajdą się wewnątrz nawiasu czy cudzysłowu (interesują nas szczególnie znaki na końcu tekstu ubocznego w bezpośrednim sąsiedztwie nawiasu lub cudzysłowu zamykającego). Zjawił się lekarz (któż to go wezwał?) i zaczął badać rannego. Zapalono światło (o, mają tu elektryczność!) i ludzie zaczęli zajmować miejsca. Matka pytała niespokojnie: „Dlaczego to dziecko tak kaszle?” Przekupki nawoływały: „Do jabłek, do jabłek!” Znaki odnoszące się do tekstu głównego znajdują się po nawiasie bądź cudzysłowie obejmującym tekst uboczny, ale tylko wtedy, gdy tekst uboczny jest krótki. Kiedyż wreszcie zreperują ten kran (rzeczywiście kapało już od tygodnia)? 139 Czy brak chęci też zaliczasz do „czynników obiektywnych"? Trzeba skończyć z tym „jakoś to będzie"! Miał na sobie marynarkę (bardzo zniszczoną), spodnie (powypychane na kolanach), buty niemożliwie wykrzywione. Deszcze należą tu do rzadkości (ostatni deszcz padał w zeszłym roku); rośliny muszą być stale podlewane. Gdy tekst uboczny jest dłuższy, gdy stanowi zdanie, a zamknięcia go nawiasami uniknąć się nie da, obowiązuje taka interpunkcja: Jak się teraz dostać do Krakowa? (Pociągi oczywiście nie chodziły). Wśród znaków przestankowych kropka ma przywilej zajmowania ostatniego miejsca. Gdy mamy dwa odrębne zdania A i B, a zdanie B jest w nawiasie, najbardziej godną polecenia jest interpunkcja A. (B). Jeśli w nawiasie mamy kilka zdań, możemy tak rozmieścić kropki: A.B. (C.D.E). W tekście wyglądałoby to tak: Prelegent szybko dokonywał podsumowania dyskusji. (Za godzinę odjeżdżał jego pociąg). Dzieci tłoczyły się w przedsionku. Woźny nie otwierał drzwi wiodących do hallu. (Woźni mają takie zwyczaje. Sądzą, że nie otwierając jakichś drzwi podkreślają swoją władzę. Niewielki zasięg ma ta władza, ale dokuczyć może). Podobnie zachowuje się kropka względem cudzysłowu. Mamy wariant A.„B". oraz „A.B". 140 Pasażer łypał na kontrolera dzikim wzrokiem, „jeszcze się pan dowie, kto ja jestem". „Wszyscy odgadli, że to wjazd księdza Kwestarza. Więc pan Sędzia, powinność znając gospodarza, stał w progu witać gościa". Uprzywilejowane ostatnie miejsce kropki bywa wielokroć kwestionowane i spotkać można kolejność: kropka — nawias lub kropka — cudzysłów. W powyższych przykładach mogłaby występować właśnie taka kolejność, uzasadniona tym, że kropka jest nierozłącznie związana ze zdaniem i dopiero całe zdanie (wraz z kropką) może być obejmowane nawiasem bądź cudzysłowem. Oficjalne zasady interpunkcji żądają jednak stawiania kropki zawsze na ostatnim miejscu. Nie jest ustalone miejsce cudzysłowu zamykającego przy zbiegu z wielokropkiem, jedni proponują „A...” — drudzy „A”... Popatrzmy, jak to wygląda na przykładzie. Oto wielokropek oznaczający urwanie cytatu: „Takie były zabawy, spory w one lata [...]" „Takie były zabawy, spory w one lata"... Drugi wariant wydaje się bardziej przekonujący, bo wielokropek nie należy do interpunkcji cytowanego tekstu, lecz symbolizuje dalszy jego ciąg. W wypadku, kiedy wielokropek należy do interpunkcji objętego cudzysłowem tekstu, wskazana jest taka kolejność: 141 „Trochę pani przesadza..." Ta chłodna uwaga rozgniewała kobietę. Podpisy pod ilustracjami mają wyróżnienia oraz interpunkcję podobną jak tytuły dzieł na stronie tytułowej albo jak zapis bibliograficzny. Przykłady: Tadeusz Makowski Maskarada dziecięca. Muzeum Narodowe w Warszawie. Tadeusz Makowski, Maskarada dziecięca. Muzeum Narodowe, Warszawa Tadeusz Makowski MASKARADA DZIECIĘCA Tadeusz Makowski „Maskarada dziecięca" Kraków — Studzienka na placu Mariackim. Fot. H. Hermanowicz Studzienka na placu Mariackim w Krakowie — fot. H. Hermanowicz Zdjęcie z filmu Czerwony balonik. Albert Lamorisse Zdjęcie z filmu „Czerwony balonik" (reż. A. Lamorisse) Interpunkcja zapisów bibliograficznych jest dość skomplikowana i interesuje właściwie tylko fachowców. Uproszczony sposób podają poniższe przykłady: Witz Ignacy: Portret w malarstwie. — Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1970, A5 s. 184, il. zł 90, - I. Witz, Portret w malarstwie. Warszawa 1970, PZWS. Ignacy Witz „Portret w malarstwie", 1970 M. Konopnicka Michał Duniak. Pisma wybrane, t. I. Warszawa 1951, KiW. Bogdan Suchodolski: Współczesne problemy wychowania estetycznego. W: Wychowanie przez sztukę, pod red. I. Wojnar. Warszawa 1965, PZWS. W. Doroszewski Uwagi o sugestywności stylu. „Poradnik językowy" 1951, z. 4. Dyskusja o języku Mickiewicza (A. Świderska, G. Karski, Redakcja). „Język Polski" VIII, 1923, s. 123-125. Teksty plakatów, transparentów, szyldów obywają się nieraz bez interpunkcji, co nie jest godne pochwały, ale bywa tolerowane ze względów estetycznych. IV. JAK KORZYSTAĆ ZE ZNAKÓW PRZESTANKOWYCH TRUDNA SZTUKA STAWIANIA KROPKI Rozdział ten jest właściwie powtórzeniem poprzedniego. Po przeglądzie wszystkich znaków przestankowych i zasad przestankowania powracamy do tego tematu od strony tekstu. Od strony tekstu, w którym przykładowo pokazano możliwości takiego lub innego rozmieszczenia takich lub innych znaków przestankowych. Wydaje się, że takie ujęcie może się przydać komuś, kto nie pracuje w zawodzie wymagającym pisania jakichś dłuższych tekstów (sprawozdań, referatów, memoriałów) i kto nie ma wprawy w pisemnym ujmowaniu myśli. Komuś, komu „ciężko jest wypisać się". Dziwne, że ten, komu „ciężko wypisać się", często bywa jednocześnie człowiekiem — jak to się mówi —„wygadanym". 144 To jest możliwe dlatego, że język mówiony różni się od języka pisanego. Mówi się przede wszystkim zawsze w jakiejś sytuacji, w której udział biorą także słuchający. Mówiąc można się odwoływać do tego, o czym słuchający wiedzą, można słowa wspierać gestem, mimiką, głosem, można wreszcie tych słów nie oszczędzać i powtórzyć inaczej coś, czego słuchacze nie zrozumieli, można się poprawiać. Inaczej z pisaniem. Piszący nie ma kontaktu z czytelnikiem, musi z nim najpierw ten kontakt nawiązać, musi go wprowadzić w temat, w sytuację, musi mu wszystko przedstawić. Wszystko? Właśnie, że nie wszystko, bo pismo powinno być zwięzłe. Trzeba wybrać z obfitego nieraz zasobu wiadomości i myśli, spośród wielu szczegółów i drobiazgów to, co istotne, to, co piszący chce przekazać temu, kto będzie czytał. Przy tym trzeba treść ułożyć w takim porządku, aby czytającego stopniowo z nią zaznajamiać. Jest jeszcze jedna różnica między mową a pismem. W swobodnej mowie wypowiadamy myśli jednym ciągiem posługując się kilkoma najprostszymi schematami składniowymi. Taki ciąg zwrotów, nawet poprawny pod względem gramatycznym, ale bez po działu na jednostki myślowe, nazywa się potokiem syntaktycznym. Spróbujmy opowiedzieć jakąś sytuację w ten właśnie sposób. 145 Każdego dnia, jak idę rano do pracy, spotykam takiego dziwnego człowieka, co się zawsze wlecze brzegiem chodnika, ja go już z daleka po tym poznaję, że nie idzie środkiem tylko brzegiem chodnika, on to pewno jest jakiś nieśmiały, że idzie brzegiem chodnika pod ścianą jakby jemu tylko tam wolno było chodzić, a środkiem chodnika to już nie, bo to nie jest jego grunt, bo ten środek jest dla innych, ten środek jest dla takich, co się rozpychają, jakby cały chodnik był ich, kupiony, żeby sobie mogli po nim chodzić jak chcą, a innym tylko z łaski pozwalają, a ten człowiek to idzie tak cichutko i jeszcze dźwiga tekę, taką wielką skórzaną tekę ściągniętą paskiem, co on tam ma w tej tece, to nie wiem, ale to ciężkie, bo on się ugina, on idzie taki pochylony na bok, że wygląda jakby miał rękę dłuższą, jakby mu ten ciężar tę rękę wyciągnął, że się dłuższa zrobiła, ale to tylko tak wygląda, każdy wie, że jedna ręka nie może być dłuższa od drugiej, a to tak wygląda dlatego, że ten człowiek pewno dużo pisze i od tego pisania krzywy się zrobił. Tekst jest sztuczny, naśladuje mówiony język, ale możemy się nim posłużyć dla pokazania, że tak pisać nie można. W piśmie musimy myśli formułować w postaci zdań, a więc swobodny i ciągły tok myśli musimy podzielić na logiczne człony, stanowiące zdania złożone lub pojedyncze. Wtedy od razu zjawia się konieczność stawiania kropek (przede wszystkim), przecinków i innych znaków przestankowych. Oto jedna z wielu możliwych propozycji rozczłonkowania powyższego tekstu na zdania (taki lub inny sposób podziału wymaga zmian, usunięcia powtórzeń, mniej istotnych szczegółów itp.): 146 Co dzień idąc do pracy spotykam dziwnego człowieka. Zawsze wlecze się brzegiem chodnika i po tym go już z daleka poznaję. Robi on wrażenie trwożliwej, nieśmiałej osoby, której się wy daje, że wolno jej chodzić tylko brzegiem chodnika, bo ze środka mają prawo korzystać inni. Ten człowiek dźwiga w prawej ręce ciężką skórzaną teczkę i gdy na niego patrzę, to ulegam złudzeniu, że on ma prawą rękę dłuższą od lewej. Oczywiście to złudzenie: on ma po prostu prawy bark niższy od lewego. Takie skrzywienie zdarza się u ludzi, którzy wiele piszą. Ale można używając nieco innych słów podzielić ten sam tekst inaczej, a nawet zastosować podział na akapity: Gdy idę do pracy, spotykam zawsze pewnego człowieka. Dziwny to człowiek. Już z daleka go poznaję, bo wlecze się samym brzegiem chodnika. Co on sobie myśli? Może jest nieśmiały? Może skromny aż do przesady... Czyżby uważał, że on ma prawo chodzić tylko brzegiem chodnika, a innym wolno chodzić środkiem? Ten człowiek dźwiga teczkę, skórzaną, ściągniętą paskiem. Ta teczka nie jest pewno taka ciężka, ale robi wrażenie bardzo ciężkiej. Tak ciężkiej, że aż ręka tego człowieka wyciągnęła się i wydłużyła. No, tak nie jest. On ma tylko prawe ramię opuszczone. To się zdarza. To się zdarza ludziom, którzy dużo piszą. Oczywiście można jeszcze inaczej wiązać okoliczności, przyczyny, skutki, następstwo składników opisu, używać innych wyrażeń, zmieniać zdania na równoważniki i odwrotnie: 147 [...] dźwiga pękatą teczkę, która nie jest chyba tak bardzo ciężka [...] [...] dźwiga pękatą teczkę nie tak bardzo chyba ciężką [...] [...] sunie pod ścianami, dźwigając teczkę pękatą, ale chyba nie tak bardzo ciężką [...] [...] sunie pod ścianami, dźwiga pękatą teczkę — czyżby aż tak ciężką, że [...] Cały ten mozół piszącego, gdy słowa dobiera, ustawia w pewien szyk i wiąże, jest pracą nad stylem. Zwróciliśmy tu jednak uwagę, jak w ślad za każdą zmianą podąża interpunkcja. Kropka ustępuje przecinkowi, przecinek usuwa kropkę, zjawia się myślnik itd. Ostatecznie otrzymujemy tekst, w którym elementy myśli i obrazy — tak lub inaczej — są ze sobą połączone w związki, czyli zdania, a te zdania oddzielone są kropkami. Tekst staje się czytelny, zrozumiały. Nim do ostatecznej redakcji tekstu dojdziemy, trzeba z wytężeniem pracować, a praca to niełatwa. Piszący mają zawsze skłonność do powiedzenia zbyt wiele od razu, co prowadzi do długich zdań. Długie zdanie jest zawsze trudniej skonstruować, dlatego więc umiejętność przeciwdziałania chęci powiedzenia wszystkiego od razu, czyli trudna sztuka stawiania kropki, leży u podstaw umiejętności kształtnego formowania myśli na piśmie. 148 ZABARWIAMY WYPOWIEDŹ Tekst wykorzystany w poprzednim rozdziale jako przykład ma charakter obiektywnej, spokojnej relacji. Taki charakter nosi większość wypowiedzi nieliterackich. Gdybyśmy jednak — na przykład w liście do bliskiej osoby — zechcieli tekst trochę nasycić silniejszymi akcentami, musimy wprowadzić nieco znaków przestankowych o charakterze emocjonalnym. Mowa o liście, a więc na wstępie od razu sprawa tzw. tytulacji prywatnego listu (Kochana Mamo! Drogi Andrzeju! Szanowny Kolego!). Zwyczajowo stawiamy tu wykrzyknik. Ten wykrzyknik niektórych razi, dają więc przecinek, a bezpośrednio po nim w tym samym wierszu kładą pierwsze słowa listu. Spróbujmy znany nam opis człowieka z teczką przedstawić w formie listu. Listu trochę egzaltowanego, ale taki ton potrzebny, aby wprowadzić znaki przestankowe zabarwiające uczuciowo wypowiedź: Droga Aniu! Wyobraź sobie, że idąc codziennie do pracy zawsze spotykam jakiegoś dziwnego człowieka. O, z daleka już go poznaję! Wlecze się brzeżkiem chodnika, jakby tylko to miejsce było dla niego przeznaczone... sam brzeg życia... margines... A środek chodnika? Nie, środek jest dla innych! Dla tych, którzy idą sobie pewni, zadowoleni. Nawet pogwizdują! 149 Oni na pewno nie raczą nawet dostrzec samotnego przechodnia, sunącego pod szarymi ścianami starych domów. I wiesz, co zauważyłam? Ten człowiek w prawej ręce niesie teczkę i ma prawą rękę dłuższą od lewej! Ależ nie! To się tylko tak wydaje. On ma po prostu prawy bark niższy od lewego. To się często zdarza. Powyższa próba przekształcenia opisu wyraźnie unaocznia, jaką funkcję pełnią w piśmie wykrzykniki, pytajniki i wielokropki. DZIELIMY SZEREGI Wprowadzone w tej książce pojęcie szeregu jest dosyć ważne dla zrozumienia zasady stawiania przecinków dzielących wyrazy lub zespoły wyrazów o jednorodnej funkcji. Spróbujmy to pojęcie przedstawić teraz (por. zasadę 13) z innego punktu widzenia, z punktu widzenia piszącego, który te szeregi układa. Wróćmy znów do człowieka z teczką. Opis ten zaczyna się określeniem czasu. Kiedy tego człowieka spotykam ? — Idąc rano do pracy. Czy można to określenie rozbudować? Naturalnie: Idąc rano do pracy, około wpół do ósmej [...] Stworzyliśmy szereg z dwóch określeń czasu, więc określeń jednej kategorii. Mamy prawo przedzielić dwa składniki tego szeregu przecinkiem. 150 Ale mamy też możliwość takiej redakcji, że zmieszawszy wyrazy stworzymy jeden rozbudowany okolicznik: Idąc około wpół do ósmej rano do pracy [...] Tu miejsca dla przecinka nie ma. Jak zatem widać, muszą się wyodrębnić wyraźnie dwa składniki jednej kategorii, żeby powstał szereg. Pierwsze zdanie możemy wzbogacić jeszcze innym okolicznikiem, a nawet kilkoma okolicznikami: Idąc rano do pracy, około wpół do ósmej, na odcinku Marszałkowskiej między Wilczą a Hożą, zwykle jednak bliżej Hożej, koło sklepu z upominkami spotykam zawsze [...] Przybyły trzy okoliczniki miejsca: na odcinku Marszałkowskiej między Wilczą a Hożą — zwykle jednak bliżej Hożej — koło sklepu z upominkami. Zauważmy, że choć po Marszałkowskiej mamy lekką przerwę, przecinka tu postawić nie można, bo wszystkie wyrazy pierwszego okolicznika (na odcinku Marszałkowskiej między Wilczą a Hożą) wspólnie określają jedno miejsce. Próbujmy tworzyć szeregi i w innych fragmentach tekstu: Człowiek ten dźwiga w prawej ręce teczkę z żółtej skóry, mocno zniszczoną, przewiązaną paskiem [...] Konstrukcja składniowa jest prosta — trzy kolejne określenia teczki (jaka ona jest?) tworzą prawidłowy szereg. Ale gdybyśmy wyrazy trochę przestawili: 151 [...] dźwiga w prawej ręce mocno zniszczoną i przewiązaną paskiem teczkę z żółtej skóry [...] — potrzeba postawienia przecinka znika. Dlaczego? Dwa określenia (zniszczoną i przewiązaną paskiem) znalazły się przed wyrazem określanym i zostały połączone spójnikiem łącznym. Przypomnijmy, że spójniki łączne (i, oraz, tudzież), rozłączne (lub, albo, bądź, czy) i wyłączające (ani, ni) między składnikami szeregu likwidują przecinek (żeby te spójniki zapamiętać, wprowadzono tu mnemotechniczny skrót „i - lub - ani”, w którym są reprezentowane te trzy grupy spójników). Trzecie określenie (z żółtej skóry) znalazło się po wyrazie określanym, a ponieważ nie jest to określenie wyraźnie dodatkowe, uboczne, od wyrazu określanego oddzielone być nie może. Nie tylko przecinek ma przywilej dzielenia szeregu. Można dla większego efektu użyć myślnika, bardzo zaś rozbudowane składniki szeregu zdarza się dzielić średnikiem: [...] teczkę z żółtej skóry — mocno zniszczoną i przewiązaną paskiem [...] Między składnikami szeregu spotykamy także takie wskaźniki zespolenia, które żądają przecinka: spójniki wyrażające przeciwstawienie (a, ale, lecz, jednak, zaś, wszakże), wynik (więc, zatem, toteż) lub utożsamienie (to jest, to znaczy, czyli). 152 Przypominamy inny skrót mnemotechniczny „lecz - więc - czyli”. [...] teczka jest wypchana, ale pewno nie jest tak bardzo ciężka[...] [...] niesie wypchaną, więc chyba bardzo ciężką teczkę [...] [...] ten człowiek jest nieśmiały, czyli pozbawiony pewności siebie [...] Szeregi składamy nie tylko z okoliczników i określeń jednorodnych, nie tylko z podmiotów i orzeczeń. Całe zdania i równoważniki zdań współrzędnie złożone mogą także układać się szeregowo i wtedy obowiązuje ta sama zasada dzielenia składników szeregu przecinkami z wyjątkiem połączeń za pomocą „i - lub - ani”. Ranek, wszyscy spieszą do pracy, na ulicach rojno [...] [...] miało się wrażenie, że ta teczka jest bardzo ciężka, że dźwiganie jej to duży wysiłek i że ten wysiłek przekracza możliwości owego człowieka [...] [...] prawa ręka jest dłuższa albo prawy bark niższy [...]" W celu podkreślenia typu związku, tzn. gdy piszącemu zależy na uwypukleniu, jaki to związek, stosuje się powtarzanie tego samego wskaźnika zespolenia przed każdym ze składników szeregu. W tym wypadku nawet dla „i - lub - ani” nie robimy wyjątku i przed każdym powtarzającym się wskaźnikiem zespolenia stawiamy przecinek: 153 Ani wygląd tego człowieka, ani jego zachowanie się, ani owa teczka z wysiłkiem dźwigana nie pozwalały się domyślać, że to jakaś wybitna osobistość. Ten wyszarzały płaszcz i ta twarz niestarannie ogolona, i te policzki zapadłe, i to spojrzenie jakby lękliwe wskazywały [...] Podkreślić należy, iż powtarzające się wskaźniki zespolenia muszą stać przed jednorodnymi członami, przed okolicznikami tej samej kategorii, przed określeniami tego samego wyrazu. Jeśliby kto, zobaczywszy w zdaniu powtarzający się wyraz, chciał przed nim mechanicznie postawić przecinek, mógłby po pełnić błąd. Ranek był pogodny i ciepły i wszystko zapowiadało piękny dzień. Czy spójnik i w tym zdaniu stoi przed składnikami szeregu, czyli przed jednorodnymi członami? Jeden rzut oka pozwala stwierdzić, że tak nie jest: pierwsze i łączy określenia wyrazu ranek, drugie — dwa zdania. Przecinka przed drugim i postawić nie wolno. Składniki szeregu mogą być ze sobą powiązane symetrycznie, np. nie tylko ... , lecz także ... — zarówno ... , jak ... — tak ... , jak ... [...] nie tylko zadowoleni z życia, ale nawet szczęśliwi [...] [...] zarówno płaszcz, jak i kapelusz przypominały modę sprzed wielu, wielu lat [...] Ten sposób stanowi niewątpliwie silniejsze połączenie niż zwykłe i, np. płaszcz i kapelusz przypominały modę sprzed lat. 154 Niektórzy są zdania, że wygląda ozdobniej. Rzecz gustu. Powyższe wyjaśnienia i przykłady pozwalają wyrobić sobie pojęcie o tym, co nazwaliśmy tu szeregiem. A zapamiętanie prostej zasady, że składniki szeregu oddzielamy przecinkami, nie powinno być trudne. Pamiętając o zasadzie pamiętać należy też o wyjątku „i - lub - ani" i o tym, że „i - lub - ani” powtarzane na czele jednorodnych członów zdania wymaga dzielenia przecinkami. Ale to wyjątek. WYDZIELAMY WTRĄCENIA Piszemy. Układając jakieś zdanie przypominamy sobie pewien szczegół. Mniej ważny, ale nie chcielibyśmy go pominąć. Budować dla niego osobne zdanie? Nie, bo odbieglibyśmy zbyt daleko od myśli za wartej w układanym zdaniu. Co robić? Za pomocą interpunkcji możemy taki szczegół wtrącić, czyli po prostu wsunąć w odpowiednim miejscu między wyrazy. Możemy go wtrącić nie naruszając konstrukcji budowanego zdania, ten szczegół znajdzie się jakby poza zdaniem. Trzeba go tylko z obu stron oddzielić od reszty zdania. Czym? Przecinkami albo mocniej — myślnikami, albo jeszcze mocniej — nawiasami. 155 Wydzielony przecinkami wyraz czy zwrot znajduje się więc poza zdaniem. Jest przecież mniej ważny, zawiera treść dodatkową, uboczną. Czasem jednak wychodzi odwrotnie: objęcie przecinkami właśnie uwypukla, podkreśla. O tym będzie za chwilę mowa. Wyrazy i zwroty, które z natury i treści są już zwrotami wtrąconymi, jak na przykład wołacze (Posłuchaj, kochana, tej piosenki), zastrzeżenia i uściślenia (Jesteś, jak mi się zdaje, uparty... — Tak będzie, moim zdaniem, najlepiej ... — Stwarzamy warunki, dokładniej mówiąc: przesłanki, do powzięcia decyzji ...) muszą być wydzielone. Określenie dodatkowe, uboczne, zręczniej jest stawiać po wyrazie określanym. Jeśli chodzi o okoliczniki, to miejsce ich jest dowolne. Wtrącenia mogą być bardzo krótkie, jednowyrazowe: [...] szedł skrajem chodnika, ostrożnie, i patrzył w ziemię [...] albo kilkuwyrazowe: [...] przypatrywałem się mu, i to przez pewien czas, po czym szedłem dalej [...] Gdy czytamy te przykłady, ulegamy wrażeniu, że wydzielone przecinkami wtrącenia zawierają nie jakiś mniej ważny, uboczny szczegół, 156 ale uzupełnienie, na które piszący właśnie chce zwrócić uwagę. I rzeczywiście tak jest: tutaj wydzielenie przecinkami wtrącenia bynajmniej nie usuwa na dalszy plan treści tego wtrącenia — odwrotnie: uwypukla ją. Wtrącenia mogą występować w formie zdań. Mówimy wtedy o zdaniu wplecionym w zdanie. [...] nadszedł jednak dzień, w którym poznałem tego człowieka, i przyszło mi przeżyć trochę wstydu, że dałem się zwieść pozorom [...] Przy tym przykładzie trzeba chwilę się zatrzymać. Nie ze względu na to, że przecinek stoi przed i, bo z tym jesteśmy już oswojeni. Tu chodzi o to, że ten przecinek przed i to przecinek zamykający zdanie wplecione, zamykający wtrącenie. Zjawiskiem nagminnym jest zapominanie o postawieniu tego przecinka. Gdzie przecinek zamykający umieścić? Nie trudno znaleźć to miejsce. Dla sprawdzenia przeczytajmy powyżej przytoczony fragment wypowiedzi okalający zdanie wplecione, nie czytając tego, co wplecione: Nadszedł jednak dzień i przyszło mi przeżyć [...] Fragment ten formalnie wypada bez zarzutu. Uboższy jest w treść (nie wiemy, jaki to dzień), ale zbudowany składniowo dobrze. 157 Taką kontrolę zawsze warto przeprowadzić wtedy, gdy w środku zdania mamy jakieś zdanie wplecione, zaczynające się od który, kiedy, gdy, jeżeli, choć itd. Zawsze trzeba sprawdzić, czy to zdanie wplecione jest zamknięte przecinkiem we właściwym miejscu. Jako wtrącenia mogą występować zwroty, których w normalnym szyku przecinkiem się nie oddziela. Na przykład taki zwrot: Po kilku latach takich milczących spotkań przyzwyczaiłem się na dobre do widywania rankami człowieka z teczką. Choć wiele osób miałoby ochotę przedzielić to długawe zdanie przecinkiem po słowie spotkań, prze pisy tego zabraniają. Ale gdyby trochę przestawić wyrazy: Przyzwyczaiłem się na dobre, po kilku latach takich milczących spotkań, do widywania rankami człowieka z teczką. Oto już mamy wtrącenie. To znaczy mieć możemy, bo i bez przecinków to zdanie może się obejść. Ale że jest długie, więc lepiej je tak ułożyć, aby stworzyć okazję do umieszczenia przecinka. Wśród ludzi doceniających używanie znaków przestankowych powstaje mnóstwo nieporozumień na tle imiesłowów. Przypomnijmy sobie, że imiesłowy to forma czasownika, np. od stać, stoi — stojąc, stojący; od wykonać, wykonam — wykonawszy, wykonany. Istnieje zawsze możliwość wzajemnej zamiany: Stół wykonany przez stolarza = Stół, który wykonał stolarz. 158 Czekając na tramwaj czytał gazetę = Gdy czekał na tramwaj, czytał gazetę. Zwroty rozwinięte (który wykonał, gdy czekał) to zdania. Oddzielamy je bez wahania przecinkiem. Zwroty skrócone za pomocą imiesłowu (wykonany, czekając) to równoważniki zdań. Czy też oddzielać je przecinkiem? Przepisy interpunkcyjne zostawiają piszącemu swobodę. Polecają oddzielać bądź wydzielać te równoważniki zdań, które mają charakter wtrącenia, i te, które są dłuższe. Co to znaczy “dłuższe", omówiliśmy dość obszernie na str. 55-60. [Obecnie, zgodnie z Orzeczeniem Komisji Kultury Języka i Rady Języka Polskiego z lat 1992-1998, zaleca się stawiać przecinki zarówno w zdaniach z określeniami imiesłowu, jak i w zdaniach bez określeń imiesłowu. Dopisek B.Ł.] Oczywiście będziemy dzielili przecinkami imiesłowy jednej kategorii, bo tworzą one szereg. Idąc rano do pracy, mijając spieszących się przechodniów w pewnym momencie dostrzegłem [...] Rodzi się pytanie, czy po przechodniów dać przecinek. Przecinek dać można, bo tych zwrotów opartych na imiesłowach mamy już dwa, więc o obydwu możemy powiedzieć, że w sumie są „dłuższe". Ale można i nie dawać przecinka. Oczywiście będziemy wydzielali przecinkami oparty na imiesłowach zwrot wyraźnie wtrącony. W pewnym momencie, idąc rano do pracy, dostrzegłem [...] Gdy imiesłów jest tylko jeden, wolno nam postąpić według własnej woli. Albo tak (dłuższy imiesłów oddzielony przecinkiem): 159 Znalazłszy się na odcinku Marszałkowskiej między Wspólną a Hożą, już z daleka dostrzegałem [...] albo tak (krótki imiesłów nie oddzielony): Znalazłszy się na Marszałkowskiej już z daleka dostrzegałem... Przepisy zalecają użycie przecinka wówczas, gdy zwrot oparty na imiesłowie da się rozwinąć w zdanie wyrażające przyczynę, uzasadnienie albo gdy chcemy zwrotowi taki charakter nadać: Potrącany przez przechodniów, robił wrażenie nieszczęśliwego = Ponieważ był potrącany przez przechodniów, robił wrażenie nieszczęśliwego. Przy wplataniu zdania lub równoważnika opartego na imiesłowie w inne zdanie powstają pewne komplikacje w przestankowaniu. Przepisy wymagają bowiem w pewnych wypadkach usunięcia przecinka otwierającego wplecenie. Splećmy takie zdania: Pewnego dnia nie spotkałem człowieka z teczką. Szedłem sobie Marszałkowską. Tak od wielu lat bywało. Pewnego dnia, kiedy, jak to od wielu lat bywało, szedłem sobie Marszałkowską, nie spotkałem człowieka z teczką. Uwaga: rozmieszczono tu przecinki błędnie! Ulegamy złudzeniu, że wyraz kiedy jest wplecionym wtrąceniem, bo wydzielono go przecinkami. 160 Żeby tego złudzenia nie było i żeby w ogóle nie było za dużo przecinków blisko siebie, przepisy polecają usuwać przecinek otwierający wplecenie (ale zostawić zamykający!). Ot tak: Pewnego dnia, kiedy jak to od wielu lat bywało, szedłem sobie [...] Przepis ten rozciąga siei na takie wypadki, gdy przed pierwszym wskaźnikiem zespolenia nie ma przecinka, bo to wyraz ze znanej nam grupy spójników „i - lub - ani”. Pewnego dnia szedłem sobie do pracy i kiedy znalazłem się na Marszałkowskiej, zacząłem wypatrywać człowieka z teczką. Oczekiwalibyśmy tu przecinka przed kiedy, ale nie ma go. Przepis nakazuje w takich wypadkach tzw. wyrzutnię przecinka. Rozciąga się ten przepis i na zwroty oparte na imiesłowie, wtrącone. Szedłem do pracy i znalazłszy się na odcinku Marszałkowskiej między Wspólną a Hożą, zacząłem wypatrywać człowieka z teczką. Kogo takie rozwiązanie mimo wszystko nie zadowala, może posłużyć się myślnikiem: Szedłem do pracy i — znalazłszy się na odcinku Marszałkowskiej między Wspólną a Hożą — zacząłem [...] 161 I jeszcze jedna uwaga dotycząca wtrąceń. Mamy tzw. dopowiedzenia, uzupełniające uboczne zwroty, które stoją na końcu zdania. Umówmy się, że to też wtrącenia, tyle że właśnie umieszczone na końcu zdania. Przecinka zamykającego nie ma, bo ustąpił kropce: Poszedłem do kiosku kupić gazetę, tego dnia podającą komunikat o przyznaniu wysokich odznaczeń państwowych pracownikom naukowym. Dotychczas rozważaliśmy równoważniki zdania oparte na imiesłowie. Są cztery rodzaje takich równoważników, oparte na czterech imiesłowach: przysłówkowym współczesnym, przysłówkowym uprzednim, przymiotnikowym czynnym i przymiotnikowym biernym. Szedłem Marszałkowską, wypatrując człowieka z teczką. Przeszedłem całą Marszałkowską, nie spotkawszy człowieka z teczką. Ulicą Marszałkowską szedł człowiek, niosący w prawej ręce ciężką teczkę. Człowiek z teczką, spotykany przeze mnie codziennie na Marszałkowskiej, stał się dobrym moim znajomym. 162 Jak wiemy, od czasownika można utworzyć rzeczownik, tzw. rzeczownik odczasownikowy. Podajemy kolejno czasownik w bezokoliczniku, rzeczownik odczasownikowy i dwa lub trzy imiesłowy utworzone na bazie tego czasownika: Spotkać, spotkanie, spotkawszy, spotkany. Spotykać, spotykanie, spotykając, spotykający, spotykany. Nieść, niesienie, niosąc, niosący. Nosić, noszenie, nosząc, noszący, noszony. Odnieść, odniesienie, odniósłszy, odniesiony. Rzeczownik odczasownikowy też może być podstawą równoważnika zdania: O tym człowieku z teczką nic nie wiedziałem mimo codziennego spotykania go na Marszałkowskiej stale w tym samym miejscu. Po odniesieniu na dziennik listów rzuciłem okiem na dzisiejszą gazetę. 163 Jak widać z powyższych przykładów, równoważnika zdania opartego na rzeczowniku odczasownikowym nie oddziela się przecinkami. Nie oddziela się, gdy ten równoważnik stoi na początku lub na końcu zdania — wydziela się natomiast (myślnikami lub przecinkami, jak kto woli), gdy wsuniemy go w środek zdania: Człowieka z teczką — mimo uważnego rozglądania się po ulicy — tego dnia nie zobaczyłem. Spotykałem co dzień, dzięki systematycznemu chodzeniu stale tą samą trasą i o tej samej porze, dziwnego człowieka z teczką. Omówiliśmy tu głównie wtrącenia bardziej związane z tekstem i dlatego wydzielane przecinkami. Nie wspominamy o dodatkowych zwrotach luźniej łączących się z tekstem i wydzielanych myślnikami bądź nawiasem. To są bowiem sprawy łatwiejsze i przykładów zastosowania można znaleźć wiele na kartach tej książki. DZIELIMY ZDANIE Zasady przestankowania nakazują oddzielać zdania pojedyncze w obrębie zdania złożonego, jeśli nie są połączone spójnikami łącznymi, rozłącznymi i wyłączającymi. Znamy tę grupę wskaźników zespolenia i oznaczamy ją symbolem ,,i - lub - ani". 164 Sprawa jest dość prosta. Zdania możemy zestawiać bezspójnikowo, czyli nie używać wskaźników zespolenia: Spoglądam na gazetę, na pierwszej stronie znajdują się fotografie odznaczonych naukowców, wśród nich na pierwszym miejscu widzę znaną mi doskonale twarz człowieka z teczką. Tę samą treść możemy wyrazić zdaniami powiązanymi wskaźnikami zespolenia: Gdy rzuciłem okiem na gazetę, zobaczyłem szereg fotografii. Rzuciłem okiem na gazetę i zobaczyłem szereg fotografii. Zdanie rozpoznać najłatwiej po tym, że znajdziemy w nim zawsze tzw. orzeczenie, czyli jednym z wyrazów musi być czasownik użyty w formie odmieniającej się przez osoby (pomija się tu orzeczenie złożone i szczególne wypadki). Przeczytajcie poniższy tekst. Orzeczenia są w nim zaznaczone rozstrzelonym drukiem. Dla oswojenia się z używaną jako orzeczenie formą czasownika utwórzmy od każdego z zaznaczonych czasowników kilka form odmiany przez osoby, np. było — ono było, my byliśmy, oni byli, ty byłeś. Zaskoczenie było kompletne. Więc ten niepozorny „człowiek z teczką" jest wybitnym naukowcem? Otrzymuje wysokie odznaczenie, o którym marzy zapewne wielu jego kolegów, a które stanowi najwyższe odznaczenie w naszym kraju. Czytam chciwie komunikat, gdzie jest i życiorys tego człowieka. 165 Tak, to uczony niezwykłej skromności, oswoję potrzeby nigdy nie dbał. Nie trzeba nikogo przekonywać, jak ważne są dla kraju odkrycia tego człowieka. Gdy przy dzieleniu zdań w obrębie zdania złożonego do łączenia używamy wskaźników zespolenia złożonych z 2 — 3 wyrazów, jak: podczas gdy, wtedy jak, a ponieważ, chyba że, mimo że, przecinek stawiamy przed pierwszym wyrazem. Zasadniczym wskaźnikiem zespolenia jest gdy, jak, ponieważ, jeśli itd., ale ten wyraz może być wzmocniony poprzedzającym go dodatkiem. Do takiego wzmocnienia używa się nawet rzeczowników, co wcale nie przeszkadza stawianiu przecinka przed tym rzeczownikiem: Otrzymał owo wysokie odznaczenie, w momencie gdy się go najmniej spodziewał. I tak operując jednym tekstem, który przedstawiał tajemniczego „człowieka z teczką", wyjaśniliśmy na konkretnym przykładzie kilka typowych dla piszącego sytuacji interpunkcyjnych. Nie wyczerpaliśmy oczywiście wszystkiego. Niemniej wydaje się, że powtórzenie wybranych najważniejszych zasad przestankowania na tekście ciągłym daje przykład rozwiązywania trudności w przestankowaniu. V. UKŁAD TEKSTU, WYRÓŻNIENIA, INTERPUNKCJA W SZCZEGÓLNYCH WYPADKACH Wśród znaków przestankowych głównym znakiem jest kropka. Kropka dzieli wypowiedź na zdania. Zdania grupują się jednak w pewne tematy i dla oznaczenia granic tych grup nie ma już znaku przestankowego. Grupa zdań tworząca jednostkę kompozycyjną dłuższej wypowiedzi składa się na tzw. akapit (ustęp). Akapit wyróżnia się w tekście w ten sposób, że pierwszy jego wiersz jest nieco wcięty (początek cofnięty od linii lewego marginesu), ostatni zaś może być niepełny. Można też zaczynać akapit bez wcięcia (od marginesu), ale wtedy trzeba między akapitami zostawić większy odstęp niż stosuje się między wierszami. 167 Jeżeli chcemy jakieś zdanie uwypuklić w tekście ze względu na jego treść, tworzymy z niego akapit. Spotyka się to często w literaturze pięknej: Joasia wstała. Przez chwilę widział spod bezwładnych, ciężkich, obwisłych powiek jej twarz bolesną. Była jak maska pośmiertna z gipsu. Za chwilę stracił ją z oczu. Odeszła szosą w stronę miasta, w stronę kolei ... (Żeromski) Rozbijanie mowy niewiązanej na liczne akapity ma na celu również zaznaczenie rytmicznej struktury tekstu, nieraz przybliża prozę do poezji. Czasem stanowi jednak nieznośną manierę. Ponieważ akapit to pewnego rodzaju wyróżnienie, niektórzy z piszących, uważając każde napisane przez siebie zdanie za bardzo ważne, każdemu poświęcają osobny akapit. Ma to rzekomo ułatwić zrozumienie tekstu. Ale nie jest to zabieg celowy, bo gdy wszystko jest jako ważne wyróżnione — nic nie jest wyróżnione. W obrębie akapitu pewne wyrazy lub grupy wy razów można wyróżniać w rękopisie przez podkreślenie linią (ciągłą, przerywaną, wężykowatą), w druku przez zmianę czcionki na kursywę (pismo pochyłe) lub półgrubą, albo przez spacjowanie (rozstrzelenie liter). Nie tylko umiejętność wyróżnienia tego, co istotnie na wyróżnienie zasługuje, ale i powściągliwość w stosowaniu wyróżnień zasługuje na pochwałę. 168 Przyjęło się, że w druku kursywą zastępuje się cudzysłowy w tytułach dzieł i przykładach. Zastosowanie kursywy czasem pozwala zrezygnować z poprzedzającego dwukropka. Umiarkowane spacjowanie ożywia wygląd kolumny druku, natomiast następstwo dwu lub więcej kolejnych wierszy spacjowanych nie jest miłe dla oka. Podobnie jak kursywa. Spacjowanie w pewnych wypadkach może także zastąpić cudzysłowy. Jeżeli w tekście występują układy tabelaryczne, treść nagłówków rubryk (tzw. główek tabel) najlepiej zaczynać wielką literą i na końcu nie dawać żadnego znaku przestankowego. Małą literą piszemy krótką treść w rubrykach drugiego stopnia, czyli stanowiących rozczłonkowanie głównej rubryki główki. Tabela została usunięta; pozostawiono przykłady główek tabel: Liczba uczniów, którzy ukończyli daną szkołę w r. szkolnym 1970/71 Rodzaj szkoły, typ organizacyjny, kierunki i specjalności ogółem chłopców dziewcząt Powierzchnia w km2 Ludność w tys. Powiat 169 Opisy rysunków, czyli objaśnienia szczegółów rysunku umieszcza się bądź przy rysunku (z boków, u góry, u dołu) i wtedy zazwyczaj te objaśnienia są powiązane z odpowiednimi szczegółami rysunku liniami czy strzałkami, bądź pod rysunkiem. W tym wypadku objaśnienia oznacza się kolejno liczbami lub literami, zaś na rysunku umieszcza się przy odpowiednich szczegółach te liczby czy litery. Opis na rysunku składa się z objaśnień krótkich, każde z nich zaczynamy zazwyczaj małą literą i na końcu nie stawiamy żadnego znaku interpunkcyjnego. Opis pod rysunkiem traktujemy podobnie jak wyliczenie: albo każde objaśnienie zaczynamy wielką literą i na końcu stawiamy kropkę, albo pierwsze piszemy wielką literą, kończymy przecinkiem lub średnikiem, następne zaczynamy małymi literami, ostatnie zamykamy kropką, choć coraz częściej występuje zwyczaj niezamykania kropką. Oto przykłady: Kawa, Coffea arabica: 1 gałązka z kwiatami, 2 gałązka z owocami, 3 kwiat, 4 owoc w przekroju, 5 nasiona (Wielka enc. powsz. PWN) Rys. 13. Pionowy przenośnik kubełkowy: 1 — łańcuchy z kubełkami, 2 — koło napędzające łańcuchy, 3 — kosz załadowczy, 4 — koryto zsypowe (Mała enc. techniki, PWN) SŁOWNIK Słownik ten ma pomóc w doraźnym rozstrzygnięciu wątpliwości interpunkcyjnych. Niestety, nie rozstrzyga wszystkich, bo niemożliwe jest podanie w słowniku wskazówek, gdzie postawić przecinek przy bezspójnikowym zestawieniu zdań, niemożliwe jest także przedstawienie wszystkich połączeń zdań i ich członów. Słownik gromadzi w alfabetycznym porządku najpospolitsze wskaźniki zespolenia, wprowadzające zdania lub człony zdań. Te wskaźniki i zwroty zastosowano w zdaniach umyślnie prostych, o błahej treści, aby stanowiły tylko wyraźny przykład budowy składniowej i rozmieszczenia znaków przestankowych. Do słownika dołączamy spis częściej używanych skrótów, aby zilustrować użycie bądź pominięcie kropki. Dołączamy też przykłady interpunkcji wykrzykników, zawołań, utartych przysłowiowych powiedzeń itp. 171 Korzystanie ze słownika jest dość łatwe. Przypuśćmy, że ktoś pisząc ułożył zdanie podrzędne zaczynające się od zwłaszcza że i nie wie, gdzie tu postawić przecinek. Szuka więc w słowniku pod zwłaszcza przykładu podobnego pod względem budowy składniowej do tego zdania, które sam napisał. Znalazłszy taki przykład stosuje w swoim zdaniu podaną w przykładzie interpunkcję. Obok każdego przykładu podano numer zasady w poradniku, gdzie dany wypadek jest omówiony. Przy układaniu słownika zastosowano wiele uproszczeń. I tak: według przykładów na choć należy stosować chociaż, choćby, chociażby; interpunkcja obowiązująca przy gdy obowiązuje też przy kiedy, wtedy, skoro; jak przed jeśli, tak samo postawimy przecinek przed jeżeli; jak przed że, tak samo przed iż; przy haśle np. jaki przykłady odnoszą się do wszystkich form tego wyrazu, więc i do jaka, jakie, jakiej, jakiemu itd. I jeszcze dwie ważne uwagi. Gdy chcemy zaznaczyć, że można znaki przestankowe rozmieścić tak lub inaczej, podajemy jako przykład to samo zdanie albo tylko nieznacznie zmienione z dwojaką interpunkcją. Oczywiście inne rozmieszczenie przecinków zmienia też trochę sens bądź charakter zdania i nad tym — wybierając tę lub inną interpunkcję — trzeba się zastanowić. 172 Gdy mamy do czynienia z połączeniem wskaźników zespolenia, np. podczas gdy, tak jak, w chwili gdy, że jeżeli — szukajmy pod pierwszym wyrazem. Zatem podczas gdy będzie pod p, w chwili gdy — pod w itd. Układ każdego hasła jest następujący: najpierw przykłady zastosowania wyrazu hasłowego bez przecinka, potem z przecinkiem w zdaniu pojedynczym i w zdaniu złożonym, potem szczególne wypadki, następnie połączenia wyrazu hasłowego z innymi wyrazami w kolejności alfabetycznej tychże, innych wyrazów; np. a choć, a gdy, a jak, a jeśli, a nawet, a ponieważ itd. Przy niektórych wskaźnikach zespolenia piszemy w nawiasie: „i-lub-ani" albo „lecz-więc-czyli". Kto przeczytał poradnik, wie, co te skróty oznaczają. Kto nie przeczytał, temu wyjaśniamy: „i - lub - ani” oznacza, że dany wskaźnik zespolenia zasadniczo kasuje przecinek przed sobą, zaś „lecz - więc - czyli" oznacza, że zasadniczo wymaga przed sobą przecinka w każdej sytuacji. Zasadniczo — ale są wyjątki. Na te wyjątki słownik też starał się zwrócić uwagę. Na początku zamieszczono spis wszystkich wyrazów hasłowych znajdujących się w słowniku, do których można się szybko przemieścić za pomocą hiperłącza: A B C D E G I J K L M N O P R S-Ś T W Z Ż A a aby, ażeby, by aczkolwiek albo (“i - lub - ani") albowiem por. bowiem ale („lecz - więc - czyli") ani („i - lub - ani”) aniżeli zob. niż aż ażeby zob. aby B bardziej zob. niż bądź („i - lub - ani”) bez bo bodaj, bodajże bowiem by zob. aby być może byle, byle jak bynajmniej C choć, chociaż („lecz - więc - czyli”) chyba co zob. też czego, czemu, czym cokolwiek cóż czego czemu czy czy, czyby czyj czyli („lecz - więc - czyli") czyliż czym D dla dlaczego dlatego do dokąd dokoła dopiero dopóki, dopóty doprawdy dość że dotąd dzięki dziwna rzecz E ewentualnie G gdy, gdyby zob. też kiedy, zwłaszcza gdyż gdzie, gdziekolwiek gdzież I i (,,i - lub - ani") ile ilekroć ileż inaczej inny istotnie J jak, jakby, jak gdyby jaki, jakikolwiek jakkolwiek jako jakże jednak! („lecz - więc - czyli”) jedno z dwojga jednocześnie jednym słowem jeśli, jeżeli już K każdy kiedy zob. gdy kiedykolwiek kogo, komu p. kto krótko mówiąc kto ktokolwiek ktoś którędy który którykolwiek L lecz („lecz - więc - czyli”) ledwie, ledwo lub (,,i - lub - ani") M mam nadzieję mianowicie między mimo mimochodem moim zdaniem N na na przykład, np. nadto najwidoczniej por. widocznie naprawdę następnie natomiast („lecz - więc - czyli”) naturalnie nawet ni („i - lub - ani”) niby nic, niczym nie nie wiadomo niech niemal, nieomal, nieomalże niestety niewątpliwie niezawodnie nim, zanim niż, niżeli, niźli, aniżeli O o oczywiście od odkąd, odtąd odwrotnie omal oprócz oraz („i - lub - ani”) ostatecznie oto owszem P pewnie, pewno po, po czym, po pierwsze podczas podobnie pomiędzy pomimo, pomimo że ponieważ potem powiedzmy poza póki por. dopóki później prawda prawdopodobnie prawie że przeciwnie przede wszystkim przy czym przynajmniej przypuśćmy R raczej raz rozumie się również rzec można rzecz ciekawa rzeczywiście rzekłbyś S sądzę skąd skoro por. gdy, kiedy słowem spośród stąd stosownie do swoją drogą szczególnie szczęściem szczęśliwie ściśle T tak tak zwany taki tam ten teraz tędy to to jest, tj. to prawda to znaczy, tzn. toteż („lecz - więc - czyli”) tu tudzież („i-lub-ani") tyle tylko tym W w w chwili gdy w dodatku w istocie w miarę w miejscu w momencie w odpowiedzi w okresie w porównaniu w przeciwieństwie w razie w wypadku w zamian wbrew wcale a wcale według wiadomo por. też nie wiadomo widać, widzę widocznie więc („lecz - więc - czyli”) więcej zob. niż właściwie właśnie wobec wówczas wprawdzie wprost wreszcie wręcz wskutek wszak, wszakże („lecz - więc - czyli”) wszędzie wszyscy wśród wtedy Z z za zaiste zaledwie, zaledwo zależnie zamiast zanim zob. nim zapewne zarówno zaś („lecz - więc - czyli”) zatem („lecz - więc - czyli”) zawsze zdaje się ze względu na zgodnie zgoła zresztą zwany zob. też tak zwany zwłaszcza, zwłaszcza że Ż że żeby a Powiedział to krótko a węzłowato. (12) Podobieństwo między bratem a siostrą było uderzające. (12) Rozważał zagadnienie: film a teatr. (10,12) Skarżysko leży między Radomiem a Kielcami. (12) Między Radomiem, który minęliśmy szybko, a Kielcami droga stawała się coraz piękniejszą. (12,19) Kwiat niepozorny, a piękny, (a = ale) (12, 15) No, a gdyby go zapytać? (37) Mówię do niego, a on nic. (12, 15) Czym kopyta u konia, a racice u krowy, tym u ptaka pazury. (12) Tu, a nie gdzie indziej. Dom stary, a przy tym zabytkowy, wzbudził zachwyt turystów. (14) Ja się zgadzam, a co ty na to? (15, 38) Niebo pociemniało, a wśród chmur zabłysły gwiazdy. (12) Szedł szybko, a gdy wyszedł z lasu, zaczął biec. (12, 19) Zatrzymamy się w Krakowie, a gdyby było już późno, zanocujemy. (19) Pożyczył mi trochę pieniędzy, a choć to była niewielka pomoc, podtrzymała mnie na duchu. (19) Czekaj na mnie, a jak syn przyjdzie, daj mu kolację. (19) Mogę podać herbatę, a jeśli sobie kto życzy, kawę. (19) Chłopiec był chorowity, a jako najmłodszy, wyjątkowo pieszczony. (19) Chłopiec był chorowity, a — jako najmłodszy — wyjątkowo pieszczony. (12, 26) Długo nie mogła w to uwierzyć, a jednak była to prawda. (12) Kłócili się często, a jednocześnie lubili się szczerze. (12) Koncert rozpoczynamy o siódmej, a kto się spóźni, nie będzie wpuszczony na salę. (19) Wiele kwiatów, a mianowicie dalie, mieczyki, astry, kwitnie jesienią. (16) Pożyczę chętnie, a nawet dam ci ten długopis. (12) Za ogródkiem rosły świerki, a pomiędzy nimi wspaniały modrzew. (12) Usiadł z książką na tapczanie, a ponieważ było już ciemno, zapalił lampę. (19) Brzozy, buki, a także lipy straciły już liście. (13) Nie spodziewał się premii, a tym mniej — nagrody. (12, 21) Jesteśmy u celu, a więc rozbijamy biwak. (12) Był późny wieczór, a właściwie była już noc. (12) Robił swoje, a poza tym nic go nie obchodziło. (12) Oczekiwał ich długo, a skoro tylko przyszli, zasypał ich pytaniami. (19) Pogoda dopisała, a zatem wyjeżdżamy natychmiast. (12) Wiosną, a zwłaszcza w maju jest tu bardzo pięknie. (12) Śnieg sypał od rana, a że dął wiatr, potworzyły się zaspy. (19) Uwaga: choć to do interpunkcji nie należy, przestrzegamy, by nie zaczynać od a zdania czy wyrażenia po przeczeniu, więc nie tak: “Nie przyjdę, a przyjadę". “Nie jutro, a pojutrze" — tylko tak: Nie przyjdę, lecz przyjadę. Nie jutro, lecz pojutrze. aby, ażeby, by Nie spóźnij się aby. (12) Czy aby dobrze zamknąłeś drzwi? (12) Starano się, aby wszystko wypadło jak najlepiej. (12) Przygotowano narzędzia, aby gdy zajdzie potrzeba, wszystko było pod ręką. (19) Sprowadźmy mechanika, aby jak to robi co roku, przejrzał maszyny. (19) Sprowadzimy mechanika, aby — jak to robi co roku — przejrzał maszyny. (12, 26) Trzeba się postarać, aby jeżeli czas pozwoli, zwiedzić wszystkie zabytki. (19) aczkolwiek Wreszcie ustąpił, aczkolwiek zdania nie zmienił. (12) Dyskusja była interesująca, aczkolwiek chaotyczna. (13,15) albo (“i - lub-ani") Przyjdę we środę albo we czwartek. (12) Pomalujemy pokój na niebiesko albo jeszcze lepiej na biało. (12) Dogrzewało słońce albo odwrotnie: ziębił wiatr. (10,12) Nazwij to referatem albo raczej artykułem dyskusyjnym. (13) Napalimy trochę w piecu albo po prostu włączymy piecyk elektryczny. (12) Zjedz kaszę, która jest w garnku, albo ukraj sobie chleba. (12) Wrócę albo późnym wieczorem, albo już nocą. (13) Albo przeczekamy deszcz w domu, albo weźmiemy parasole. (13) Gdy jestem niewyspana albo gdy mnie głowa boli, nie mogę pracować umysłowo. (12, 19) Jeśli jestem, niewyspana albo jeśli mnie głowa boli, nie mogę pracować umysłowo. (12, 19) Mówiłem, że wrócę w sobotę albo że zostanę na niedzielę. (12) Był to pies nierasowy albo raczej inaczej mówiąc: kundel. (10, 14b) Odwiedź brata albo jeśli nie będziesz miał czasu, zatelefonuj do niego. (19) Odwiedź brata albo — jeżeli nie będziesz miał czasu — zatelefonuj do niego. (12, 26) albowiem por. bowiem Trzeba się było zastanowić, albowiem nadeszła chwila decydująca. (12) ale („lecz - więc - czyli") zob. też Dodatek Noc była pogodna, ale chłodna. (13, 15) Parowóz sapał i dymił, ale wytrwale piął się pod górę. (12) Podnieśli żagiel, ale choć był wiatr, niewiele szybciej płynęli. (19) Podnieśli żagiel, ale — choć był wiatr — niewiele szybciej płynęli. (12, 26) Starał się opanować, ale gdy zaczął mówić, łzy na płynęły mu do oczu. (19) To prawda, ale jak wybrnąć z tej sytuacji? (38) Pogoda niezbyt przyjemna, ale jeśli chcesz, wyjdziemy na mały spacer. (19) Pogoda niezbyt przyjemna, ale — jeśli chcesz — wyjdziemy na mały spacer. (12, 26) Lubię czytać, ale ponieważ mam mało czasu, rzadko biorę książkę do ręki. (19) Znał tę okolicę, ale że nie był tu od dawna, wiele znalazł rzeczy nowych, (19) ani („i - lub - ani”) Nie ma go w domu ani na podwórzu. (12) Nie wstydzę się tego ani trochę. (12) Nie mogę sobie tego ani rusz przypomnieć. (12) Niczego nie widziałem ani też o niczym nie słyszałem. (12) Wiadomo, że w czasie obrad nie wolno palić ani wychodzić z sali. (12) Dziecko nie lubiło ani kaszki, ani szpinaku, ani marchwi. (13) Nie powiedział ani słowa przy obiedzie, ani potem w czasie przechadzki. (13) Podczas zabiegu leżał spokojnie ani nawet nie drgnął. (12) Nie wiedział, jak się tutaj znalazł ani jak stracił przytomność. (12, 19) Pyszny kompot: ani za słodki, ani za kwaśny. (8,13) aniżeli zob. niż aż Zasiedzieli się aż do rana. (12) Buchał płomień aż po sam dach. (12) Znalazłeś aż tyle błędów? (12, 37) Czekał, aż mu podadzą obiad. (12) ażeby zob. aby bardziej zob. niż bądź („i - lub - ani”) Przyjdę we wtorek bądź we środę. (12) Chodziły po parku bądź robiły niedalekie wycieczki za miasto. (12) Spędzaliśmy wieczory bądź na grze w szachy, bądź na słuchaniu muzyki. (13) Przygotowywali się do egzaminów bądź pojedynczo, bądź w grupach. (13) Opierał się na dokumentach bądź gdy dokumentów nie było, na relacji świadków. (19) Opierał się na dokumentach bądź — gdy dokumentów nie było — na relacji świadków. (12, 26) bez Droga wodna jest bez porównania tańsza od lądowej. (12) To jest bez wątpienia cenny obraz. (12) Wszyscy bez wyjątku poszli na wiec. (12) Wyruszymy jutro o świcie bez względu na pogodę. (12) Jedźmy autobusem, bez porównania szybciej dojedziemy do domu niż pociągiem. (12) bo Drogi, bo drogi ten płaszcz, ale jaki krój! (12, 41) Nie przechowuję starych listów, bo po co? (12, 38) Ufam mu, bo to porządny człowiek. (12) A właśnie że nie dziś, bo wczoraj. (12) Nie mogę pracować, bo hałas mi przeszkadza. (12) Zdziwił się, bo choć znał tego artystę, takiej gry się nie spodziewał. (19) Zebranie skończyło się wcześnie, bo co się rzadko zdarzało, dyskusja była krótka. (19) Zebranie skończyło się wcześnie, bo — co się rzadko zdarzało — dyskusja była krótka. (12, 26) Nie wszedł do gabinetu dyrektora, bo gdy na pukanie nikt nie odpowiedział, zabrakło mu odwagi. (19) Pociąg szybko nadrabiał spóźnienie, bo jako pospieszny, wyprzedzał wszystkie inne. (19) Warto się zastanowić, bo jeśli wiadomość jest prawdziwa, czekają nas ciężkie zadania. (19) Zróbmy porządek dziś, bo kto wie, czy jutro będziemy mieli czas. (19) Skończmy z nim dyskusję, bo kto go przegada ...(12, 27) Był o nią spokojny, bo że da sobie radę, był pewien. (19) bodaj, bodajże Było to bodaj tydzień temu. (12) Było to dość dawno, bodajże tydzień temu. (12) Trzeba koniecznie, bodaj na stojąco, zjeść śniadanie. (14) Trzeba koniecznie — bodaj na stojąco — zjeść śniadanie. (12, 26) bowiem (nie stawia się na pierwszym miejscu po przecinku) Zrezygnowałem z tej pracy, znalazłem bowiem inne zajęcie. (12) Trzeba przepuścić auto nadjeżdżające z prawej strony, tak bowiem nakazują przepisy. (12d) by zob. aby być może Wszystko to być może (= może się zdarzyć). (12) Była to, być może, jedyna sposobność. (14b) Była to — być może — jedyna sposobność. (12, 26) byle, byle jak Ten dom zaprojektował nie byle kto. (12) Zreperowano ten dach byle jak i teraz znów zacieka. (12) Można oddawać się sportom byle z umiarem i z rozsądkiem. (12) Możesz zajmować się sportem, byle tylko lekcje nie ucierpiały. (12) bynajmniej Nie chciał bynajmniej go skrzywdzić. (12) Nie próbował się wyróżnić, bynajmniej mu na tym nie zależało. (12) Czy nie zmęczyłaś się? Bynajmniej, jestem pełna sił. (12b, 37) To jest dobry zawodnik, ale bynajmniej nie najlepszy. (12) choć, chociaż („lecz - więc - czyli”) Zatrzymaj się choć na chwilę. (12) Nasz nowy inżynier, chociaż młody, miał duże do świadczenie. (14c) Droga wygodna, choć nieco stroma prowadziła nas do zamku. (15) Było zimno, choć słońce świeciło. (12) Wieloryb żyje w morzach, choć jak wiadomo, należy do ssaków. (19) Wieloryb żyje w morzach, choć — jak wiadomo — należy do ssaków. (19) chyba Spotkali się chyba trzy lub cztery razy. (12) To nie jest poprawne, chybaby należało coś zmienić. (12) Kto się tego podejmie? Chyba który z chłopców. (12, 37) Nie powinniśmy czekać zbyt długo, chyba że pociąg będzie spóźniony. (12d) co zob. też czego, czemu, czym Na obiad podano tę samą zupę co wczoraj. (18) Dajże mi co bądź do jedzenia. (12) Chory co chwila poruszał się niespokojnie. (12) Widziało się co krok ślady wojny. (12) Nie było jeszcze wiadomości co do rozmiarów katastrofy. (12) Będzie tam co do czytania? (37) Praca nie skończona, co gorsza wykonana niedbale. (10, 14c) Praca nie skończona — co gorsza — wykonana niedbale. (14c, 26) Ptak co jakiś czas pogwizdywał śpiewnie. (12) Był to co najwyżej porucznik. (12) Trzeba wezwać lekarza co prędzej. (12) Trzeba wezwać lekarza, co prędzej. (14c) Można by co prawda iść pieszo. (14d) Co za list otrzymałeś? (37) Nie wiemy, co za tym się kryje. (12) Ktoś, co raz tu był, będzie zawsze wracał w te strony. (19) Samochód zatrzymał się i co się rzadko zdarza, zabrał nas. (19) Samochód zatrzymał się i — co się rzadko zdarza — zabrał nas. (19, 26) Obiady są zdrowe, smaczne, pożywne, a co najważniejsze: tanie. (10, 14c) Lubił godzinami majstrować w starych zegarach, co więcej: znał się na nich. (10, 14c) Czy można tu coś więcej pomóc? (37) Co nam przyniesie jutro, to się okaże. (12) Nie rozumiem, co znaczy ta obrażona mina? (12, 38) Dyrektor wstaje, co znaczy: możemy się rozejść. (10, 12) Nikt go, co prawda, nie zapraszał, ale powitaliśmy go serdecznie. (12) Nikt go — co prawda — nie zapraszał, ale powitaliśmy go serdecznie. (12, 26) Trzeba zabrać do wozu, co tylko można. (12) Nie wiem, na co wydajesz pieniądze. (12d) cokolwiek Trzeba światła cokolwiek wyregulować. (12) Nie ustąpię, cokolwiek by miało nastąpić. (12) cóż Cóż to pomoże? (37) Pomyśl, cóż by z niego była za pociecha? (12, 37) czego Spodziewasz się nie wiem czego. (14d) Znalazłem w encyklopedii to, czego nie było w pod ręczniku. (12) czemu Było się też czemu dziwić! (41) Zaproponowano wieczorek taneczny, czemu wszyscy przyklasnęli. (12) czy (partykuła lub spójnik, zob. zasada 13 na str. 69 oraz str. 76) Czy obiad już gotowy? (37) Czy nie wiesz, czy tędy się przejdzie? (38) Trzeba sprawdzić, czy nasze bilety są ważne na dziś i czy są ważne na tę trasę. (12) Czy jeśli chmury się rozejdą, dojrzymy stąd góry? (38) Trzeba się zastanowić, czy jeśli pójdziemy przez las, nie nadłożymy drogi. (19) Czy kiedy byłeś dzieckiem, chodziłeś boso? (19, 37) czy, czyby (spójnik, czy = albo, ,,i - lub - ani") Trzeba to załatwić tak czy inaczej. (14d) Widziałem go wczoraj czy przedwczoraj. (13) Dostał sto czy nawet dwieście złotych. (13) Pojedziemy koleją czy autobusem? (13, 37) Pójdziemy pieszo czy pojedziemy tramwajem? (13, 37) Czy pójdziemy pieszo, czy pojedziemy tramwajem? (13, 37) Czy on zasnął, czy co? (14d) Trudno rozstrzygnąć, czy ta propozycja jest lepsza czy też tamta (pierwsze czy wprowadza zdanie, zaś drugie jest rozłączne). (12, 13) Dyrekcja, czy inaczej mówiąc: kierownictwo, rozstrzyga ostatecznie. (8, 14c) czyj Czyj to płaszcz? (37) Dały się słyszeć czyjeś kroki. (12) Na wieszaku została nie wiadomo czyja parasolka. (12) Nie wiem, czyj to płaszcz. (12) Trzeba ustalić, czyja to wina. (12) czyli („lecz - więc - czyli") Osoba odpowiedzialna, czyli w tym wypadku kierownik wycieczki, dozoruje kąpiących się uczniów. (15) Dwudziestego, czyli we czwartek, urządzimy ze branie. (14c, 15) Dwudziestego, czyli we czwartek urządzimy zebranie. (14) Złożył pomyślnie egzamin wstępny, czyli mógł się już uważać za przyjętego na studia. (12) Trzeba stwierdzić, że nie miał racji, czyli że wszystkich wprowadził w błąd. (12) Skład cementu, czyli innymi słowy: magazyn, mieścił się w szopie. (10, 14c) Był to okres dobrobytu, czyli jak mówiono, okres koniunktury. (14b, 19) Był to okres dobrobytu, czyli — jak mówiono — okres koniunktury. (19, 26) czyliż Czyliż można na nim polegać? (37) czym Czym wywabiłaś tę plamę? (37) Starajmy się czym prędzej wrócić do domu. (12) Czy wiesz, czym pisano w starożytności? (38) dla Nie mogę o tym mówić dla wielu powodów. (12) Nie mam na to chęci, dla ciebie jednak to zrobię. (12) dlaczego Dlaczego nic nie mówisz? (37) Czy chcesz wiedzieć, dlaczego się spóźniłem? (38) Trudno przesądzić, dlaczego to zrobił. (12) Nie wiadomo, dlaczego wyjechał na wieś. (12) Wyjechał na wieś, nie wiadomo dlaczego. (12) dlatego Jest praktyczna, dlatego zapisuje wszystkie wy datki. (12) Dzieci chodzą do szkoły dlatego, by się uczyć. (12e) Trzeba się gimnastykować dlatego, aby zachować zdrowie. (12e) Trzeba się gimnastykować stale, dlatego aby za chować zdrowie. (12e) Przeniesiono go do działu zagranicznego dlatego, że zna obce języki. (12e) Zwolniono go z pracy natychmiast, dlatego że opuścił trzy dni bez usprawiedliwienia. (12e) do Do rozpoczęcia kursów wakacyjnych zostało nam jeszcze parę dni. (12) Z Warszawy do Ciechanowa jedziemy dwie godziny. (12) Widać z dala schronisko, do którego mamy jeszcze trzy godziny drogi. (12) Chorowała na serce, do tego jeszcze przyłączyła się ciężka grypa. (12) dokąd Poszedł nie wiadomo dokąd. (12) Nie mógł się zdecydować, dokąd pojechać na urlop. (12) Pójdę sobie dokąd oczy poniosą. (14d) dokoła Ujrzał nagle dokoła siebie wiele obcych twarzy. (12) Mówca zwrócił uwagę na to, dokoła czego krążyły myśli słuchaczy. (12d) Na środku był stół, dokoła którego stały krzesła. (12d) dopiero Wykłady skończyły się dopiero wczoraj. (12) Spotkałem go dopiero co na ulicy. (12) Poszła spać późno, dopiero gdy skończyła książkę. (12e) Poszła spać wtedy dopiero, gdy skończyła książkę. (12e) dopóki, dopóty Słuchała, dopóki nie ucichły kroki. (12) Wypytywał go dopóty, dopóki wszystkiego się nie dowiedział. (18) doprawdy Trudno doprawdy w to uwierzyć. (12) Trudno doprawdy w to uwierzyć! (41) Nie umiem, doprawdy, tego wytłumaczyć. (14b) Doprawdy, wcale tego nie pojmuję. (12b) dość że Przewrócił się czy go pobito, dość że wrócił posiniaczony. (12) dotąd Było to dotąd jeszcze niezatartym wspomnieniem. (12) Zaszedł dotąd, dokąd mógł. (18) dzięki Dzięki energicznej akcji straży pożar nie zrobił większych szkód. (12c) Pożar, dzięki energicznej akcji straży, nie wyrządził większych szkód. (12c, 14) Pożar — dzięki energicznej akcji straży — nie wy rządził większych szkód. (12c, 14, 26) dziwna rzecz To nie jest znowu taka dziwna rzecz. (12) No i ostatecznie, dziwna rzecz, wszystko się dobrze skończyło. (14b) Dziwna rzecz, że tak świetnie pamięta fizykę. (12) ewentualnie Możemy się spotkać ewentualnie jutro. (12) Możemy się spotkać jutro, ewentualnie pojutrze. (13) gdy, gdyby zob. też kiedy, zwłaszcza Gdy nadchodzą przymrozki, przenosimy kwiaty do szklarni. (12) Wysiądziemy, gdy tylko pociąg stanie. (12) Cóż mieliśmy jeść, gdy nawet kartofli nie było? (38) Poszedłbym na koncert, gdybyś i ty się wybrała. (12) gdyż Zapomniał już wiele szczegółów wypadku, gdyż działo się to parę lat temu.. (12) Chwalił pracę traktorzystów, gdyż jako rolnik, znał się na uprawie roli. (19) Chwalił pracę traktorzystów, gdyż — jako rolnik — znał się na uprawie roli. (12, 26) gdzie, gdziekolwiek Nie mam gdzie spać. (12) Myślałem, że mnie pochwali, ale gdzie tam! (12, 41) W sali gimnastycznej, gdzie odbywały się wszystkie uroczystości, urządzono wystawę. (12) Połóż to gdziekolwiek w pokoju. (12) Przyjmowano go entuzjastycznie, gdziekolwiek się pokazał. (12) gdzież Gdzież ja ją widziałem ostatnio? (37) Jest tyle spraw, gdzież tu o wszystkim pamiętać! (12,41) i (,,i - lub - ani") Słońce i pogoda dopisują nam tego lata. (12) Zatrzymał się na krótko i szybko pozałatwiał swoje sprawy. (12) Pociąg przejechał most, który śmiałym łukiem łączył dwa brzegi, i zaczął wspinać się pod górę. (12) To było, i owszem, zabawne. (14b) To było — i owszem — zabawne. (12, 26) Nie jest pewne, że to zdarzyło się naprawdę i że on brał w tym udział. (12) Był zachwycony i wzruszony, i wdzięczny. (13) I kwiaty w oknach, i czysto utrzymany ogródek, i zabawny zielony płotek — wszystko takie miłe. (13, 21a) Brat i siostra rozmawiali i śmieli się. (13) Poszedł do płotu i aby zajrzeć do ogródka, wspiął się na palce. (19) Dzieci usłyszały wołanie i chociaż żal im byłoprzerwać zabawę, pobiegły do domu. (19) Dopiął celu i czego się najmniej spodziewano, za żądał nagrody. (19) Potknął się i gdybym go nie chwycił za ramię, upadłby. (19) Przygotuj śniadanie i jeśli zdążysz, zapakuj plecak. (19) Przygotuj śniadanie i — jeśli zdążysz — zapakuj plecak. (12, 26) Zatrzymamy się przy źródle i kto będzie chciał, może się napić. (19) Pakunek położył na bagażniku i żeby nie spadł, przywiązał go linką. (19) Grał na skrzypcach, i to jak! (14c, 41) Był to prawdziwy koncert, i to jeszcze jaki! (14, 41) ile Ile masz lat? (37) Powiedz, ile masz lat. (12) Czy wiesz, ile nam zostało pieniędzy? (38) Zapłacił tyle, ile sprzedający zażądał. (12, 18) Połóż tyle kromek chleba, ile nakryć na stole. (12, 18) ilekroć Przypomina mi się młodość, ilekroć cię widzę. (12) Ilekroć przechodzę przez ten most, tylekroć przypomina mi się wojna. (12, 18) ileż Ileż razy trzeba ci to powtarzać? (37) 194 Pomyśl, ileż wspomnień nas łączy! (12, 41) inaczej Skończyło się zupełnie inaczej. (12) Gladiole, inaczej mieczyki są dekoracyjne. (13) Skończyło się raczej przyjemnie, inaczej niż to sobie wyobrażał. (12) Ten zamek, inaczej mówiąc: kasztel, zniszczyły wojny szwedzkie. (10, 14c) inny Dzisiejszy dzień był zupełnie inny niż wczorajszy. (12) Zapadł wyrok całkiem inny, niż się spodziewał oskarżony. (12) Zapadł wyrok nader surowy, inny niż się spodzie wał oskarżony. (12) Inna sprawa, że te wyjątkowo miła osoba. (12) Nie ryzykuj zbyt wiele, innymi słowy: nie wyzywaj losu. (10, 14c) istotnie To był istotnie świetny aktor. (12) W poniedziałek muzea są zamknięte. Istotnie, tego w programie wycieczki nie braliśmy pod uwagę. (12b) To był świetny aktor, a w ostatniej swej roli, istotnie, przeszedł samego siebie. (12b) jak, jakby, jak gdyby Jak ci na imię? (37) Więc co i jak mam zrobić? (37) Dostał się tu licho wie jak. (14d) Chciał wrócić jak najprędzej. (12) Wrócił ponury jak noc. (12) Czuł się jak ryba w wodzie. (12) Czuł się, jak ryba w wodzie. (17) A on jak nie krzyknie! (41) Popatrzmy, jak się zachowa. (12) Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz. (18) Takie warzywa, jak: marchew, buraki, pietruszka przechowujemy w piwnicy. (9, 16) Takie warzywa, jak marchew, buraki, pietruszka przechowujemy w piwnicy. (16) Tu historia, jak dalej zobaczymy, zaczyna się gmatwać. (14b) Tu historia — jak dalej zobaczymy — zaczyna się gmatwać. (26) Rozmawiali dalej, jak gdyby nic nie zaszło. (12) Zjazd od będzie się, jak już podano, za miesiąc. (14b) To nie jest takie ważne, jak na przykład elektryfikacja kolei. (16) Zwierzęta futerkowe, jak na przykład nutrie, piżmaki, lisy, hoduje się w naszym klimacie. (16) Zwierzęta futerkowe, jak np. nutrie, piżmaki, lisy, hoduje się w naszym klimacie. (16) Trzeba wiedzieć, jak należy się odżywiać. (12) Wiele zabawek, jak również drobiazgów wyrabia się z tworzyw sztucznych. (13) Wrócimy, jak sądzę, za godzinę. (14b) Wrócimy — jak sądzę — za godzinę. (26) Wiosna, jak wiadomo, bywa u nas chłodna. (14b) Wiosna — jak wiadomo — bywa u nas chłodna. (26) Przechadzał się jak zwykle alejką nad stawem.(12) Przechadzał się, jak zwykle, alejką nad stawem. (14b) Dzień był dżdżysty, jak zwykle w listopadzie. (14c) Robił to jakby od niechcenia. (17) Uciekał szybko, jakby go kto gonił. (12) jaki, jakikolwiek Apetyt mieli nie lada jaki. (14d) To wcale nie byle jaki problem. (14d) Popatrz, jaki to piękny widok. (12) Oto jest Warszawa, "jaką pamiętamy z dawnych lat. (12) Oczekiwał na jakikolwiek dowód pamięci. (12) Decydował się na każdą pracę, jakąkolwiek by mu zaproponowano. (12) jakkolwiek Zapakował się jakkolwiek i pobiegł na dworzec. (12) Wyjazd nastąpił w terminie, jakkolwiek wiele było przeszkód. (12) Grypa, jakkolwiek miała ciężki przebieg, nie zo stawiła żadnych następstw. (12) jako Przedstawił się jako przyjaciel syna. (12a) Mam prawo, jako przewodniczący zebrania, ograniczać czas przemówień. (12a) Ze zdrowiem jestem już jako tako. (14d) Świadek może zażądać tłumacza, jako że nie włada biegle językiem polskim. (12) Stało się jakoby przedwczoraj. (12) Twierdzono, jakoby byli do siebie podobni. (12) jakże Jakże się czujesz? (37) Otrzymałem tę jakże radosną wiadomość. (12) Nie umiał pływać, jakże więc mógł się uratować. (12) Nie otrzymałem odpowiedzi, jakże więc mam to rozumieć? (38) Kupiłeś bilety? A jakże, kupiłem. (12b, 37) jednak! („lecz - więc - czyli”) Wycieczka nie była jednak udana. (12) Skończyłem pisać list, jednak nie jestem z niego zadowolony. (12) Tatry mają cudowny klimat, jednakże chorym na serce on nie służy. (12) Pogoda była piękna, ranki jednak były chłodne. (12d) Niewielkie to są dochody, jednak pewne. (13) Pogoda jest śliczna, jednak gdy słońce zajdzie, robi się chłodno. (19) Najtańszym materiałem byłby nylon, jednak ponieważ jest wrażliwy na gorąco, zastosujemy jedwab. (19) jedno z dwojga Wybierz sobie jedno z tych dwojga miłych kociąt. (12) Jedno z dwojga: wracamy albo jeszcze idziemy dalej. (10) jednocześnie Wchodził do klasy jednocześnie z dzwonkiem. (12) Była świetną aktorką, jednocześnie wzorową żoną i matką. (13) Padał śnieg, a jednocześnie wiał mroźny wiatr. (12) jednym słowem Trzeba się, jednym słowem, od razu zabierać do roboty. (14b) Trzeba się — jednym słowem — od razu zabierać do roboty. (26) Woda, las, pogoda, miłe towarzystwo, jednym słowem był to idealny wypoczynek. (14) Woda, las, pogoda, miłe towarzystwo — jednym słowem: idealny wypoczynek. (10, 14., 21a) jeśli, jeżeli Przyjdź, jeśli chcesz. (12) Przyjdź, jeżeli chcesz! (41) Jutro, jeżeli tylko będzie pogoda, wyjedziemy od rana. (12) Okoliczności były, jeżeli tak można powiedzieć, zupełnie wyjątkowe. (14b) Okoliczności były — jeżeli tak można powiedzieć — zupełnie wyjątkowe. (26) Poszedłbym do kina, jeśliby grano dobry film. (12) już Słońce już zaszło. (12) Ściemniło się, już słońce zaszło. (12) Kajak tańczył na falach, już to znikał z oczu, już to ukazywał się na grzbiecie wodnego pagórka. (13) każdy W czasie urlopu "każdy dzień jest przyjemny. (12) Ze szkoły wybrano pięciu delegatów, każdy był z innej klasy. (12) Czuł się nieco lepiej, w każdym razie był weselszy niż wczoraj. (12) kiedy zob. gdy kiedykolwiek Możemy się spotkać kiedykolwiek. (12) Straciłem nadzieję, żeby się kiedykolwiek ta podróż skończyła. (12) Wzdrygał się, kiedykolwiek usłyszał wycie syreny. (12) kogo, komu p. kto krótko mówiąc Portret nie był udany, krótko mówiąc, był zły. (14b) Portret nie był udany, krótko mówiąc: był zły. (14b) Portret nie był udany; krótko mówiąc — był zły. (5, 21) kto Kto to jest? (37) Wiadomo, kto ponosi odpowiedzialność. (12) Nie nadaje się do tego byle kto. (12) Ten list kto bądź może zanieść na pocztę. (12) Kto tam wie, kiedy on przyjedzie powtórnie. (12) Jeśli kto jest odpowiedzialny, to na pewno kierownik zawodów. (12) ktokolwiek Może to ktokolwiek załatwić. (12) Każdy, ktokolwiek raz był w tych stronach, będzie do nich powracał. (12) Ktokolwiek by udzielił zbiegowi pomocy, będzie ukarany. (12) ktoś Od razu widać, że to jest ktoś. (12) Nie ma się co namyślać, ktoś to przecież musi zrobić. (12) którędy Wyjdziemy wszystko jedno którędy. (12) Rozglądał się, którędy by tu wejść. (12) który Któryś z tych kluczy jest od tych drzwi, ale nie wiem który. (12) Kraków, który słynie ze swych zabytków, jest celem wielu wycieczek. (12) Kołysała się kurtyna, spoza której dobiegało stukanie młotków. (12) Zostało nam tylko dwa dni, w czasie których możemy skończyć robotę. (12) Termostatem nazywamy urządzenie, które gdy temperatura zbytnio się podniesie, wyłącza prąd. (19) Zwiedzono ratusz, który jak mówi przewodnik, należy do najcenniejszych zabytków w mieście. (19) Zwiedzono ratusz, który — jak mówi przewodnik — należy do najcenniejszych zabytków w mieście. (26) którykolwiek Niech przyjdzie którykolwiek z uczniów. (12) Nie trzeba wołać woźnego, którykolwiek z Was może to zrobić. (12) lecz („lecz - więc - czyli”) Widok był groźny, lecz bardzo piękny. (15) Nie z rana, lecz dopiero po południu pójdziemy nad rzekę. (15) Nie ma jeszcze niebezpieczeństwa, lecz trzeba zachować ostrożność. (12) Nie spodziewam się gości, lecz gdy ktoś przyjdzie, będę się cieszyła. (19) Nie lubię tego aktora, lecz jeśli chcesz, pójdziemy na ten film. (19) Nie lubię tego aktora, lecz — jeśli chcesz — pójdziemy na ten film. (26) Znalazł klucz, lecz niestety za późno. (12) Spieszyła się, lecz ponieważ zapomniała legitymacji, musiała wrócić do domu. (19) Było już późno, lecz że przyspieszyli kroku, jeszcze zdążyli. (19) To nie było daleko, lecz żeby przebyć tę drogę, stracił całą godzinę. (19) ledwie, ledwo O tej porze ledwie zaczynało świtać. (12) Wyszli na polowanie, ledwie zaczynało świtać. (12) lub (,,i - lub - ani") W klubie czyta się książki lub czasopisma. (12) Postawimy płot lub zasadzimy żywopłot. (12) Podawano na deser kompoty z jabłek lub z gruszek lub galaretki. (13) Chodzimy do teatru lub do kina, lub do kawiarni. (13) Możesz pracować w biurze, w bibliotece lub na wet w domu. (13) Otrzymany roztwór trzeba przecedzić lub gdy osad opadnie, zlać ostrożnie do innego naczynia. (19) Automat wyłącza prąd, gdy naczynie się napełni lub gdy pęknie w czasie napełniania. (12) Izdebkę ogrzewał żelazny piecyk lub inaczej mówiąc: koza. (10, 14b) Mieszkali za mostem lub dokładniej: między szkołą a mostem. (10, 14c) Spędzimy wieczór w teatrze lub jeśli wolisz, w kinie. (19) Spędzimy wieczór w teatrze lub — jeśli wolisz — w kinie. (26) Jeśli dzień jest słoneczny lub jeśli poświecić latarką, widać wyraźnie rysunki na ścianie piwnicy. (19) Stale się skarżył, że zupy bez smaku lub że porcje za małe. (12) mam nadzieję Zobaczymy .się, mam nadzieję, jutro wieczorem. (14b) mianowicie W centrum Warszawy, mianowicie na placu Zwycięstwa, znajduje się Grób Nieznanego Żołnierza. (14) między Tej zimy w bojach między Wisłą a Odrą rozstrzygnął się los wojny. (12) Do silnych trucizn należą m.in. arszenik i cyjanek. (12) Zajmowała się sprawami społecznymi, między innymi prowadziła bibliotekę. (12) mimo Wycieczka nie udała się mimo wspaniałej pogody. (12) Lubiła ją mimo wszystko i wybaczała jej wiele. (12) Deszcz lał jak z cebra, mimo to trzeba było iść dalej. (12) Nie posłuchał dobrej rady, mimo że wydawał się rozsądnym chłopcem. (12) mimochodem Wspomniano mimochodem o trudnościach tej drogi.(12) O sobie wspomniał krótko, mimochodem. (14c) moim zdaniem To, moim zdaniem, jest bardzo trudne. (14b) na Wieczorem chadzał na długie spacery. (12) Każdy występ dawał mu na ogół zadowolenie. (12) Mógł iść do teatru, na co chciał. (12) Marzył o wycieczce za granicę, na to jednak warunki mu nie pozwalały. (12) Tramwaj, na który tak długo czekałem, nadjechał wreszcie. (12) Doktor na nieszczęście przybył za późno. (12) Doktor, na nieszczęście, przybył za późno. (14c) Doktor przybył wezwany telefonicznie, na nie szczęście za późno. (14c) Podróż wcale go nie zmęczyła, na odwrót, czuł się rześko i zdrowo. (12b) Noga nie była na szczęście złamana. (12) Noga nie była, na szczęście, złamana. (14c) Kubek wody starczy na to, by ugasić pragnienie. (12) Wiosną zawsze grozi nam powódź, na to trzeba znaleźć radę. (12) Ubezpieczyliśmy się na wszelki wypadek od kradzieży. (12) Ubezpieczyliśmy się od kradzieży, na wszelki wypadek. (14c) na przykład, np. Weźmy na przykład jabłko i przekrajmy je nożem. (12) (W takich wypadkach nie należy używać skrótu np.). Soki robimy na przykład z truskawek, malin i po rzeczek. (12, 16) (W takich wypadkach nie należy używać skrótu Wiele ulic naszego miasta, np. Przybrzeżna, Daleka, Łąkowa, Kwietna, otrzyma światło elektryczne. (14c, 16) Odpowiedź będzie gotowa za parę dni, na przykład we czwartek. (14c) Jak miło jest w naszym ogrodzie, na przykład gdy kwitną bzy. (12d) Jak miło jest w naszym ogrodzie na przykład wtedy, gdy kwitną bzy. (12e) Doświadczenie się nie uda, jeżeli na przykład naczynie będzie brudne. (12) Chwalił się tym na przykład, że notatki robił skrupulatnie. (12) Ptaki przelotne, jak np. bociany i jaskółki, odbywają dalekie podróże. (16) Jesienią odlatuje od nas wiele ptaków, jak np.: bociany, jaskółki, skowronki. (10, 16) nadto Drewek na rozpałkę było w pobliżu aż nadto. (12) Zmienił niektóre wyrażenia, nadto skrócił cały tekst. (12) najwidoczniej por. widocznie naprawdę Nic o tym naprawdę nie wiedziałem. (12) Nie wiedziałeś o tym? Naprawdę, nic nie wiedziałem. (12b, 38) następnie Po wykończeniu ośrodka zdrowia wybuduje się następnie nowoczesną łaźnię. (12) Przewodniczący skończył sprawozdanie, następnie przeszedł do wniosków. (12) natomiast („lecz - więc - czyli”) Dziś nie mam czasu, natomiast jutro służę. (12,15) Piechota szła w bród, artylerię natomiast przeprawiano pontonami. (12, 15) Ogród warzywny był starannie utrzymany; sad natomiast — zaniedbany i zarośnięty chwastami. (5, 12, 15, 21) naturalnie Rozmowę prowadziła bardzo naturalnie. (12) Wypadnie to naturalnie o wiele drożej. (12) Wypadnie to, naturalnie, o wiele drożej. (14b) Czy można to zrobić inaczej? Naturalnie, trzeba się tylko zastanowić. (12b) Prosimy was wszystkich, naturalnie że na cały dzień. (12) Wyglądała tak naturalnie, że wzbudziła powszechny zachwyt. (12) Znów łaził po drzewach, naturalnie podarł spod nie. (12) nawet Lubimy nawet pospolite polne kwiaty. (12) Lubimy wszystkie kwiaty, nawet pospolite. (14c) Kwiaty, nawet pospolite, bardzo lubimy. (14) Wakacje zawsze są przyjemne, nawet gdy pada deszcz. (12) Przyjedziemy na pewno, nawet jeśli będzie padało. (12) ni („i - lub - ani”) Nie umiał powtórzyć ni jednego słowa. (12) Nie miał apetytu ni sypiać nie mógł po nocach. (12) Ni jeden, ni drugi nie odpowiadali warunkom. (13) niby Był to niby szałas. (12) Była dla nich czuła niby matka. (12) Jezioro lśniło w słońcu niby powleczone płynnym srebrem. (17) Płynęli łódką po jeziorze gładkim i lśniącym, niby powleczonym płynnym srebrem. (17) Szedł za nim, niby pies za swoim panem, przez całe miasto. (14, 17) Po co te wykręty, niby nic nie wiem o twoich sprawkach. (12) nic, niczym Nie był nic a nic zmęczony. (12) Założymy tylko prowizoryczny opatrunek, nic innego nie możemy zrobić. (12) Nie chciał mu niczym dokuczyć. (12) Mgły się snuły niczym dymy palonych ognisk. (17) Mgły się snuły po ziemi, niczym dymy ognisk palonych na polach jesienią. (17) Mgły, niczym dymy palonych ognisk, snuły się po ziemi. (14, 17) nie Nauka trwa nie dłużej niż dwa lata. (17) Dziecko ma nie więcej niż dwa lata. (17) Tu chodzi nie tylko o pośpiech. (12) Zapalisz papierosa? Nie, dziękuję. (12b) Nie! po stokroć nie! (41) Jagód dziś zebrano dużo, nie tyle jednak, co wczoraj. (13, 15) Uprzejmość obowiązuje zawsze, nie tylko gdy nam na kimś zależy. (12) Wiele owoców zawiera witaminę C, nie tylko cytryny. (12) Wiele owoców, nie tylko cytryny, zawiera wita minę C. (14) Chciała się z nią spotkać, nie tylko by ją zobaczyć, lecz by opowiedzieć o sobie. (12) Powiedział o tym, nie żeby go obmawiać, lecz dla wyjaśnienia sprawy. (12) nie wiadomo Zda egzamin? Nie wiadomo, bardzo się denerwuje. (12b, 38) Wyglądasz w tym kapeluszu jak nie wiadomo co. (12) Nie wiadomo, co to miało znaczyć. (12) Podczas tej nocy nie wiadomo ile godzin spędziła bezsennie. (12) Nie wiadomo, ile godzin spędziła bezsennie pod czas tej nocy. (12) Zrobił to nie wiadomo jak. (12) Nie wiadomo, jak to zrobił. (12) Przyszedł do nas nie wiadomo skąd. (12) Nie wiadomo, skąd do nas przyszedł. (12) niech Poczekajmy, niech się pogoda ustali. (12) Proszę, niech dyrektor wyda swoją opinię. (12) niemal, nieomal, nieomalże Zabrał głos niemal ostatni. (12) Dziecko .było bardzo rozżalone, nieomal płakało. (12) Od morza dął zimny, niemalże lodowaty wiatr. (13) Koniec przemówienia powitano nieomalże z radością. (12) niestety Nie dowiedziałem się niestety ani słowa więcej. (12) Nie dowiedziałem się, niestety, ani słowa więcej. (14b) Pożycz mi sto złotych. Niestety, nie mam ani grosza. (12b) Rozmawiałbym dłużej, niestety muszę wracać do domu. (12) niewątpliwie Miał niewątpliwie słuszność. (12) Miał słuszność, niewątpliwie wszyscy o tym wie dzieli. (12) To jest bardzo stary wóz Niewątpliwie, ale jeszcze zupełnie sprawny. (12b) To jest bardzo stary wóz. Niewątpliwie! Ale jeszcze zupełnie sprawny. (12b, 41) niezawodnie Zyskał niezawodnie wielu przyjaciół. (12) Będziesz jutro na zebraniu? Niezawodnie, mam przecież poruszyć sprawę premii. (12b, 38) Zachorował na zapalenie płuc, niezawodnie był to skutek przeziębienia. (12) Zachorował, niezawodnie na skutek przeziębienia, na zapalenie płuc. (14) nim, zanim Mieszkania muszą być całkowicie wykończone, nim je zajmą lokatorzy. (12) Mieszkania, nim je zajmą lokatorzy, muszą być całkowicie wykończone. (12) Przygotuję obiad, zanim dzieci wrócą ze szkoły. (12) niż, niżeli, niźli, aniżeli Noce mamy tu o wiele zimniejsze niż dni. (12, 17) To nie waży więcej niż dwa kilogramy. (12, 17) Lepiej późno niż wcale. (12, 17) Dzisiaj bardziej aniżeli dawniej dokucza ludziom hałas. (12, 17) Trwało to znacznie dłużej, niż przewidywaliśmy. (12,17) Wolimy dłużej popracować w sobotę, aniżeli psuć sobie niedzielny wypoczynek. (12, 17) o Wyekwipowano załogę o ile możności jak najlepiej. (12) Wreszcie osiągnął to, o co walczył od kilku lat. (12) Dostał rower, o którym marzył. (12) Miał warunki, o jakich nie myślał. (12) Nie pamiętam, o ile złotych zapłaciłam za dużo. (12) O ile lubię teatr, o tyle nie lubię telewizji. (18). oczywiście Znalazło się oczywiście i coś do jedzenia. (12) Było już, oczywiście, za późno. (14b) Było już — oczywiście — za późno. (26) Czytałeś tę książkę? Oczywiście, zaraz po jej ukazaniu się. (12b, 38) od Kamień, od którego niegdyś mierzono odległość, dziś nie istnieje. (12d) Zmienił się od tej chwili, gdy się ożenił. (12d) Zmienił się całkowicie, od chwili gdy się ożenił. (12d) odkąd, odtąd Była niespokojna, odkąd odjechał. (12) Odkąd zabrał się do pisania, odtąd wszystko prze stało go interesować. (18) To jest widoczne, że odkąd zaczęła pracować, na brała pewności siebie. (19) Wszyscy będą odtąd jadać obiad po pracy. (12) Zaczęły się wakacje, odtąd widywali się codziennie. (12) Odkąd kupił telewizor, odtąd wszystkie wieczory spędza w domu. (18) odwrotnie W doświadczeniu tym postępujemy odwrotnie niż w poprzednim. (12) On milczał, ona odwrotnie — mówiła bez przerwy. (14, 21) Nie powziął do niego urazy, odwrotnie, nabrał szacunku. (12) omal Przy tym omal go nie potrącił. (12) Zachwiał się, omal nie wpadł do wody. (12) oprócz Do wagonu wzięła oprócz dwóch walizek dużą torbę. (12) Do wagonu wzięła, oprócz dwóch walizek, dużą torbę. (14) Drzwi zabezpieczymy zatrzaskiem, oprócz tego założymy jeszcze zasuwę. (12) oraz („i - lub - ani”) Opowiadania oraz krótkie nowelki wydano w jednym tomie. (12) Zbierali grzyby oraz wypoczywali w cieniu drzew. (12) Na biurku stał kalendarz, który wskazywał jakąś zamierzchłą datę, oraz kałamarz, na którego wyschniętym dnie bzykały muchy. (12) Morele oraz brzoskwinie są smaczne na surowo oraz w kompotach. (13) Gdy ma się jasno określony cel oraz gdy pracuje się zgodnie, wszystko jest o wiele łatwiejsze. (12) Wiem, że trzeba to zrobić oraz że trzeba to zrobić dobrze. (12) ostatecznie Mogę się ostatecznie zgodzić. (12) Palto leży prawie dobrze, ostatecznie można plecy trochę poprawić. (12) Oddasz tę książkę jutro, ostatecznie w przyszłym tygodniu. (13) oto Tak oto minął rok. (12) Patrzcie, oto piękny widok. (12) Naprawione chodniki, kwietniki przed domami i telewizor w świetlicy — oto rezultaty pracy komitetu blokowego. (12, 21 a) owszem Czy podoba ci się moja sukienka? Owszem, jest szykowna. (12b, 38) Nie był odludkiem, owszem, bardzo lubił wesołe towarzystwo. (14b) pewnie, pewno Czuła się zupełnie pewnie na tym stanowisku. (12) To jest pewno ostatnia próba. (12) Nie przyjechał dziś, pewnie przyjedzie jutro. (12) Czy znajdziesz trochę czasu? Pewnie, jutro jest przecież święto. (12, 38) Miał rację, pewnie że wolałam zostać. (12) po, po czym, po pierwsze Po licznych i długich staraniach otrzymali nareszcie własne mieszkanie. (12c) Otrzymali nareszcie, po licznych i długich staraniach, własne mieszkanie. (14) Nie wiem, po co przyszedłeś. (12) Przyszedłeś nie wiadomo po co. (12) Zatrzymałem się po to, aby wyjaśnić najważniejsze sprawy. (12) Pożegnał się szybko, po czym wsiadł do auta i od jechał. (12) Pożegnał się szybko, po czym gdy już wsiadł do auta, pomachał dłonią i odjechał. (19) Komisja cen ustali, po ile będziemy sprzedawali nasze wyroby. (12) Termin płatności wypada we wtorek, po którym to dniu będą doliczone odsetki. (12) Trzeba się ograniczyć po prostu do rzeczy najważniejszych. (12) Nie wypełnił polecenia, po prostu zapomniał o nim. (12) Stołówka żywi nas bardzo źle; po pierwsze zupy są wodniste, po drugie porcje są małe. (10, 14-b) Stołówka żywi nas bardzo źle: po pierwsze, zupy są wodniste i bez smaku; po drugie, porcje są małe i przeważnie zimne. (10, 14b) podczas Nie uważał podczas obrad. (12) Wstąpił tylko na chwilę, podczas gdy wszyscy oczekiwali dłuższej wizyty. (12d) Nie zapalaj papierosa, podczas obrad się nie pali.(12) podobnie Ubierała się podobnie jak siostra. (12) Pomalujemy ten pokój podobnie, jak pomalowaliśmy świetlicę. (12d) Pomalujemy ten pokój na żółto, podobnie jak pomalowaliśmy świetlicę. (12d) Pomalujemy pokój podobnie, tylko trochę ciemniej. (13) Podobnie jak wczoraj, tak i dziś pracował nad referatem. (18) Matka nic nie mówiła i nawet się nie uśmiechnęła, podobnie zachowywała się jej córka. (12) pomiędzy Jest wielka różnica pomiędzy lasem a puszczą. (12) Rosły tu rzędy jabłoni, pomiędzy którymi posadzono krzaki porzeczek. (12d) pomimo, pomimo że Nie ustawali w pracy pomimo wzrastającego upału. (12) Nie ustawali w pracy, pomimo że upał coraz bardziej dokuczał. (12d) Zakaz matki, pomimo którego wyszedł z domu, przypomniał sobie zbyt późno. (12d) ponieważ Pojechał taksówką, ponieważ się spieszył. (12) Zatrzymał się przy tym szczególe sprawozdania, ponieważ choć to był drobiazg, chciał solidnie poznać całą sprawę. (19) Pomylił się w trzecim zdaniu, ponieważ jednak w porę spostrzegł błąd, zdążył go poprawić.(19) potem Przyjemność odłóż na potem. (12) Zdejmujemy pokrywę głowicy, potem odkręcamy trzy śruby. (12) Zjem obiad potem, gdy się ochłodzi. (12) Zjem obiad, potem gdy się ochłodzi, pójdę na spacer. (19) powiedzmy Można to załatwić, powiedzmy, w ciągu tygodnia. (14b) Nie ma sensu dalej się oszukiwać, powiedzmy sobie prawdę. (12) poza Nic z tej podróży nie przywiózł poza kilkoma drobiazgami. (12) Nic, poza kilkoma drobiazgami, z tej podróży nie przywiózł. (14) Uczył się w szkole, poza tym na kursach. (13) Osłona z blachy, poza którą znajduje się wirnik, jest przymocowana do ramy. (12) póki por. dopóki Zróbmy to póki czas. (12) Szlifuje się kamień poty, póki nie nabierze połysku. (18) później Skończył szkołę znacznie później. (12) Skończymy dyskusję, później zrobimy przerwę. (12) Pójdziemy na ten film później, gdy będzie mniejszy tłok. (12d) Zostańmy w domu, później gdy się ochłodzi, wyjdziemy na pole. (19) Wyszłam z biura później, niż zwykle wychodzę. (12d) Wyszłam z biura o czwartej, później niż zwykle wychodzę. (17) prawda Prawda, to było wielkie osiągnięcie. (12d) Widziałem go, prawda, już dawno. (14b) prawdopodobnie To jest prawdopodobnie ta zepsuta kosiarka. (12) Przyjadę za tydzień, prawdopodobnie we wtorek. (14b) Za tydzień, prawdopodobnie we wtorek, przyjadę znowu. (14) Nie ma światła, prawdopodobnie bezpieczniki się przepaliły. (12) prawie że Jesteśmy prawie że na miejscu. (12) Przybiegł do mety nie zmęczony, prawie że w pełni sił. (14b) przeciwnie Jesteś zmęczony? Przeciwnie, czuję się świetnie. (12b, 38) W biurze był cichy i potulny, a w domu przeciwnie — czuł się panem i władcą. (12, 21) Nie dodawaj gazu, przeciwnie, zmniejsz obroty silnika. (14b) przede wszystkim W nowym osiedlu wytyczono przede wszystkim ulice. (12) W nowym osiedlu rozpoczęto roboty, przede wszystkim wytyczono ulice. (12) Trzeba usunąć stąd ludzi, przede wszystkim dzieci. (14b) Trzeba usunąć stąd ludzi, przede wszystkim — dzieci. (21) przy czym Pływał znakomicie, przy czym doskonale nurko wał. (12) przynajmniej Żeby znaleźć przynajmniej jedną z tych zakrętek! (41) Wyspałam się, przynajmniej dzisiaj nie będę zmęczona. (12) przypuśćmy Możemy przyjemnie spędzić czas przypuśćmy w kawiarni. (12) Przyjemnie spędzimy czas, przypuśćmy pójdziemy do kawiarni. (12) Przypuśćmy, że mamy dwie równoległe przecięte prostą. (12) Niech to będzie, przypuśćmy, liczba większa od x. (14) Niech to będzie — przypuśćmy — liczba większa od x. (26) raczej Był raczej zadowolony. (12) Skromny pokój, raczej izba, stał się pracownią. (14b) Ów małomówny, raczej nieśmiały człowiek był wielkim uczonym. (13) Sprawa ta nie leży w kompetencji wydziału zdrowia, raczej opieka społeczna ma tu pole do działania. (12) raz Widziała go tylko raz w życiu. (12) Była to przelotna znajomość, raz tylko rozmawiali dłużej. (12) Był podwójnie uhonorowany: raz jako delegat, raz jako dawny partyzant. (9, 16) W kącie sali raz po raz ktoś pokasływał. (12) rozumie się Oddałem książkę, rozumie się, w oznaczonym ter minie. (14) również Z takiej propozycji był również zadowolony. (12) Lubię pływać, uprawiam również narciarstwo. (12) rzec można Twój apetyt, rzec można, jest wyśmienity. (14) rzecz ciekawa To jest rzecz ciekawa dla każdego. (12) Film ten, rzecz ciekawa, pamiętam ze wszelkimi szczegółami. (14) rzeczywiście Książka ta ma rzeczywiście wspaniały język. (12) Rzeczywiście, książka ma wspaniały język. (12b) Książka ta, rzeczywiście, ma wspaniały język. (12b) rzekłbyś Patrząc na nią, rzekłbyś: młoda dziewczyna. (8,12a) sądzę Inaczej sądzę o tym niż wszyscy koledzy. (12) Trudności wasze, sądzę, są przejściowe. (14) Trudności wasze — sądzę — są przejściowe. (26) skąd Może by się udało pożyczyć skąd trochę benzyny? (37) Za miastem jest wzgórek, skąd rozciąga się piękny widok. (12) Wzgórek, skąd rozciąga się piękny widok, jest za miastem. (12) Zamknięto psa w komórce, skąd choć strasznie skomlał, już go nie wypuszczono. (19) Pieniądze wpłaca się na książeczkę PKO, skąd gdy zajdzie potrzeba, czerpie się je na bieżące wydatki. (19) Wejdziemy na wieżę, skąd jeśli się ma lornetkę, widać Tatry. (19) Poszedł do szpitala, skąd ponieważ go czeka operacja, nieprędko wróci. (19) skoro por. gdy, kiedy Wyruszamy w dalszą drogę jutro skoro świt. (12) Do naprawy uszkodzeń przystąpimy, skoro tylko wody opadną. (12) Do naprawy uszkodzeń, skoro tylko wody opadną, przystąpimy z całą energią, (12) słowem Słońce świeciło, wiał lekki wietrzyk, słowem, pogoda była cudowna. (14b) Słońce świeciło, wiał lekki wietrzyk — słowem: pogoda była cudowna. (10, 14b, 21) Słońce świeciło, wiał lekki wietrzyk, słowem — pogoda była cudowna. (14b, 21) spośród Wyszukał odpowiednie narzędzia spośród leżących w szufladzie. (12) To są najnowsze wydawnictwa, spośród których wybierzemy coś odpowiedniego. (12) stąd Bardzo ciężko będzie stąd się wydostać. (12) Sytuacja jest poważna, stąd konieczność nieustannego pogotowia. (12) stosownie do Muzeum zamyka się o siódmej stosownie do regulaminu. (12) Muzeum zamyka się o siódmej, stosownie do regulaminu. (14) Stosownie do regulaminu muzeum zamyka się o siódmej. (12) Muzeum, stosownie do regulaminu, zamyka się o siódmej. (14c) swoją drogą Każdy wracał swoją drogą do domu. (12) Możemy się swoją drogą porozumieć jakoś inaczej. (12) Możemy się, swoją drogą, porozumieć jakoś inaczej. (14b) szczególnie Mamy szczególnie trudne zadania. (12) Przeżycia szkolne, szczególnie te ze starszych klas, wspomina się ze wzruszeniem. (14) Tu jest zimno, szczególnie gdy wieje wiatr. (12e) Tu jest bardzo zimno szczególnie wtedy, gdy wieje wiatr. (12d) To jest bardzo zimny pokój, szczególnie jeśli wieje wschodni wiatr. (12d) szczęściem Do apteki było szczęściem blisko. (12) Niebezpieczeństwo było duże, szczęściem skończyło się na strachu. (12) szczęśliwie Pomimo wielu trudności szczęśliwie dobrnął do celu. (12) Miał wypadek samochodowy, szczęśliwie wyszedł z niego cało. (12) ściśle Postępujemy ściśle według przepisów. (12) Największy ruch mamy rano, ściśle: między 8 a 9. (10, 12) Owa droga leśna była, ściśle mówiąc, tylko przesieką. (Ub) Owa droga leśna była — ściśle mówiąc — tylko przesieką. (26) tak Budzik zadzwonił tak jak zwykle o szóstej. (12) Sprawa wygląda tak a tak i nie ma o czym gadać.(12) Cała owa historia tak czy owak musi znaleźć szybkie rozwiązanie. (12) Prosił go usilnie, tak bardzo mu na nim zależało. (12) Dostałeś bilety? Tak, w dziesiątym rzędzie. (12d) Zrobisz to tak, jak ci poleciłem. (12e) Zrobisz to bardzo starannie, tak jak ci poleciłem. (12e) Będę się spieszył tak, żeby wrócić na czas. (12e) Będę się starał ze wszystkich sił, tak żeby wrócić na czas. (12e) Tak zostaniesz wynagrodzony, jak sobie na to za służyłeś. (17) Mrozy utrudniły komunikację tak dalekobieżną, jak i podmiejską. (13, 18) Każdy czuje się u nas tak samo jak w domu. (17) Każdy czuje się u nas tak samo, jak u siebie w do mu. (17) tak zwany Zboża jare, tak zwane jarzyny, sieje się wiosną. (14, 15) Jest to statek nowej konstrukcji, tzw. wodolot. (15) taki To jest taki ładny chłopiec. (12) Nie można go było przekonać, taki był z niego uparciuch. (12) Pogoda dziś jest taka, jaka była wczoraj. (12e, 17) Pogoda dziś jest taka sama, jak była wczoraj. (12e, 17) Pogoda dziś jest niepewna, taka jak była wczoraj. (12d, 17) Polne kwiaty, takie chabry, maki, kąkole, rumianki są właściwie chwastami. (13, 16) tam Było tam kilka osób. (12) Pójdziesz tam a tam. (12) Pobiegli tam, skąd dochodził krzyk. (12e) Pobiegli w koniec ogrodu, tam skąd dochodził krzyk. (12e) ten Najwięcej hałasował ten czarny pies. (12) Kto się spóźni, ten będzie sam sobie winien. (12e) Ten kopał ziemię, tamten grabił. (12e) Ten górą, tamten dołem wejść próbował. (13) teraz Skończyły się wakacje, teraz bierzemy się do prący. (12) Trzeba zadzwonić teraz, gdy oni są w domu. (12e) Trzeba zadzwonić niezwłocznie, teraz gdy oni są w domu. (12e) tędy Droga przejdzie tędy koło lasu. (12) Droga, tędy koło lasu, będzie wytyczona niedługo. (14) Którędy wszedłem, tędy i wyjdę. (12) to Chcieć — to móc. (12, 21) Radio podawało komunikaty, to znów muzykę. (13) A czego się nauczyłem, to moje. (12) Nie było wątpliwości: to koniec. (10) Rozwijający się w szybkim tempie nasz przemysł chemiczny to wielkie osiągnięcie polskiej techniki. (12) Rozwijający się w szybkim tempie nasz przemysł chemiczny — to wielkie osiągnięcie polskiej techniki. (12, 21) Nasza wieś to właściwie osada. (12) To liście zaszeleściły, to jakiś ptak się odezwał, to w poszyciu coś zatrzeszczało. (13) Starał się go skłonić to groźbą, to prośbą, to zachętą. (13) Jechaliśmy gładką szosą, to znów po wybojach. (12) Chociaż mamy zapasy surowca, to jednak zachodzi obawa o ciągłość produkcji. (12) to jest, tj. Lampy świecące rozpalonym gazem, to jest jarzeniówki, są bardziej ekonomiczne niż żarówki. (15) Północna część Bałtyku, tj. Zatoka Botnicka, dzieli Finlandię od Szwecji. (15) to prawda Postąpił tak, to prawda, nie po raz pierwszy. (14b) to znaczy, tzn. Widziałam go dość dawno, to znaczy jakiś rok temu. (15) Przyszedł parę minut po ósmej, to znaczy że się spóźnił. (12) Zaczynam urlop we czwartek, tzn. pojutrze. (15). toteż („lecz - więc - czyli”) Był miłym kolegą, toteż lubili go wszyscy. (12) Pociąg zatrzymywał się tu na krótką chwilę, to też gdy nadszedł, pasażerowie z pośpiechem wsiadali. (19) Spóźnienia są częste, toteż jeśli chcemy utrzymać dyscyplinę pracy, trzeba im przeciwdziałać. (19) tu Bywał po świecie tu i tam. (12) Tu sasanki, tam fiołki kryły się w zaroślach. (13) Wszędzie był pewny siebie, tu stał się lękliwy i ostrożny. (12) tudzież („i-lub-ani") Jezdni mieli szable tudzież pistolety. (13) Zamknął drzwi od ganku tudzież zaryglował okna okiennicami. (12) tyle Niewiele skorzystała z urlopu, tyle że rano mogła spać dłużej. (12) Zebrało się pracy tyle, że straciła głowę. (12) tylko Nie była ładna, tylko uśmiech ją zdobił. (12) Stacja była pusta, tylko gdy pociąg miał przyjechać, zjawiało się parę osób. (19) Odwiedzał ich tylko wtedy, gdy miał interes. (12) Znam tę książkę, tylko że niewiele z niej pamiętam. (12e) Pamiętaj tylko, że obiecałeś przyjechać. (12e) tym Czym pojedziesz, tym i odjedziesz. (12e, 18) Pociągiem, tym którym wróciłeś, przyjechał mój kolega. (12) Wystrzegaj się przeziębnięcia, tym bardziej prze moczenia nóg. (13) Musimy się spieszyć tym bardziej, że opóźnienie może wszystko zepsuć. (12e) Musimy się bardzo spieszyć, tym bardziej że opóźnienie może wszystko zepsuć. (12e) Im głębiej zapuszczał się w las, tym więcej znajdował grzybów. (12, 18) Nie liczymy na zgodę dyrekcji, tym mniej na jakieś poparcie. (13) w Prace ziemne zostaną ukończone w ciągu roku od chwili rozpoczęcia budowy. (12) Wszędzie już zapanowała wiosna: w lesie, w polu i w ogrodzie. (9, 13) To się zdarzyło w południe, w czasie gdy wszyscy domownicy byli nieobecni. (12e) To się zdarzyło w tym czasie, gdy wszyscy domownicy byli nieobecni. (12e) Zastanówmy się, w czym jest sedno sprawy. (12) Nie uprzedził nas, w jakim celu zbiera te dane. (12) On w każdym razie zna się na robocie. (12) Trzeba się zastanowić, w każdym razie to poważ na sprawa. (12) Sprawa, w każdym razie poważna, warta jest za stanowienia. (14) Przeprawiono się w końcu przez rzekę. (12) Długo się opierał i wykręcał, w końcu dał się namówić. (12) Miała w biurku szufladę, w której chowała wszystkie listy. (12) Szuflada, w której chowała listy, była zamknięta na kluczyk. (12) w chwili gdy Wszedł na salę, w chwili gdy czytano protokół z poprzedniego zebrania. (12e) Wszedł na salę w tej chwili, gdy czytano protokół z poprzedniego zebrania. (12e) w dodatku Wodę woziło się starą, w dodatku nieszczelną beczką. (13) Spóźnił się, w dodatku zapomniał notatek. (12) Podróż koleją podmiejską, w dodatku podczas tłoku, nie należy do przyjemności. (14) w istocie To był w istocie piękny film. (12) W istocie, film był wzruszający. (12b) Film, w istocie bardzo piękny, był także wzruszający. (14) w miarę Zwalniał kroku, w miarę jak się zbliżał do domu. (12e) Zwalniał kroku coraz bardziej w miarę tego, jak się zbliżał do domu. (12e) w miejscu Nowogród leży nad Narwią, w miejscu gdzie do Narwi wpada Pisa. (12e) Nowogród leży nad Narwią w tym miejscu, gdzie do Narwi wpada Pisa. (12e) w momencie Szarpnął wędziskiem raptownie, w momencie gdy spławik ledwie drgnął. (12e) Szarpnął wędziskiem akurat w tym momencie, gdy spławik ledwie drgnął. (12e) w odpowiedzi W odpowiedzi na pismo z dnia wczorajszego do nosimy, że pieniądze zostały wysłane (lepiej: Odpowiadając na pismo ...). (12) w okresie Niewygodnie jest podróżować w końcu sierpnia, w okresie gdy ludzie wracają z urlopów. (12d) Niewygodnie jest podróżować w tym okresie, gdy ludzie wracają z urlopów. (12d) w porównaniu W porównaniu ze zbiorem zeszłorocznym tego roczny zbiór jabłek jest wspaniały. (12) Tegoroczny zbiór jabłek, w porównaniu z zeszło rocznym, jest wspaniały. (14) w przeciwieństwie W przeciwieństwie do mnie moja siostra była zawsze pilną i spokojną dziewczynką. (12) Moja siostra, w przeciwieństwie do mnie, była zawsze pilną i spokojną dziewczynką. (14.) w razie Będziemy mieli w razie czego gdzie się schronić. (12) Wysłałby depeszę, w razie gdyby dziś nie mógł wrócić. (12d) w wypadku Napiszemy zaraz, w wypadku gdyby coś się stało. (12e) Napiszemy w tym wypadku, gdyby coś się stało. (12e) w zamian Przysłał mu swoją książkę w zamian za okazaną gościnność. (12) Doznał gościnnego przyjęcia, w zamian za co przy słał swoją książkę. (12) wbrew Deszcz padał od rana wbrew zapewnieniom meteorologów. (12) Deszcz padał, wbrew zapewnieniom meteorologów, od rana. (14) wcale a wcale Taka zmiana wcale a wcale nie byłaby zła. (12) według Zima według przepowiedni będzie mroźna. (12) Zima, według przepowiedni, będzie mroźna. (14) wiadomo por. też nie wiadomo O jego sukcesach sportowych powszechnie było wiadomo. (12) Wiadomo, że nałóg palenia trudno wykorzenić. (12) Byłeś na tym filmie? Wiadomo, zaraz pierwszego dnia. (12b) Oskarżenie to, wiadomo, było słabo uzasadnione. (14b) widać, widzę Wracają ze stacji, widać spóźnili się na pociąg. (12) Znalazłeś się tu, widzę, przypadkiem. (14b) Znalazłeś się tu — jak widać — przypadkiem. (26) widocznie Ten pień leżał widocznie od dawna w wodzie. (12) Nie zdał egzaminu, widocznie nic nie umiał. (12) Kwiaty w oknach, widocznie dawno nie podlewane, powiędły i zżółkły. (14) więc („lecz - więc - czyli”) Wakacje się skończyły, więc wracamy do nauki. (12) Gorączka się podniosła, więc choć to była noc, wezwano lekarza. (19) Mamy duże zapasy, więc gdyby nawet powódź nas odcięła, nie zaznamy głodu. (19) Jest już ciemno, więc jak trafisz? (38) Mamy wolną godzinę, więc jeśli chcesz, jedziemy na spacer. (19) Deszcz pada niewielki, więc wezmę tylko kaptur. (12) więcej zob. niż właściwie Znamy się właściwie od dawna. (12) Wahał się, właściwie tamten miał rację. (12) Chata, właściwie chatka, stała za wsią. (14) właśnie Kończyliśmy właśnie obiad. (12) Wbiegł na peron właśnie wtedy, gdy pociąg ruszał. (12e) Wbiegł na peron, właśnie gdy pociąg ruszał. (12e) Spóźnił się, właśnie że się spóźnił! (13) Zauważyła właśnie, że syn pędem biegnie przez podwórko. (12) wobec Profesor wygłosił odczyt wobec licznie zgromadzonej publiczności. (12) Tamte namioty były niczym wobec tego ostatniego. (12) Nie rozwiązał wszystkich zadań, wobec czego egzaminu nie zdał. (12) wówczas Gdy się błyskało, wówczas w pokoju robiło się widno. (12) Poszedł na wycieczkę wówczas, gdy inni zostali w schronisku. (12e) Poszedł na wycieczkę samotnie, wówczas gdy inni zostali w schronisku. (12e) wprawdzie Rachunki zgadzały się wprawdzie co do joty, ale brakowało niektórych kwitów. (12) Ukończył bieg, wprawdzie jako jeden z ostatnich. (12) wprost Historia tego człowieka była wprost nie do wiary. (12) Był wyjątkowo utalentowanym, wprost genialnym artystą. (13) wreszcie Po dłuższej chwili odważył się wreszcie odezwać. (12) Długo milczał, wreszcie zabrał głos. (12) Wrócił wreszcie, gdy już stracono nadzieję. (12) wręcz Postąpił wręcz odwrotnie. (12) Występ sławnej pieśniarki nie wywołał zachwytu, wręcz przeciwnie — wzbudził uczucie zawodu. (12,21) wskutek Sieć napowietrzna została uszkodzona wskutek silnego wiatru. (12) Chorował pół roku, wskutek czego nie przeszedł do następnej klasy. (12e) Nie przeszedł do następnej klasy wskutek tego, że chorował pół roku. (12e) wszak, wszakże („lecz - więc - czyli”) Znano go wszak w całym mieście. (12) Noce są chłodne, wszakże to już jesień. (12) wszędzie Na podłodze wszędzie leżały podarte papiery. (12) Na lipach, klonach, wiązach i bukach — wszędzie liście czerwone i złote. (13, 21 a) wszyscy Wszyscy domownicy pracowali pilnie. (12) Domownicy (Wszyscy!) pracowali pilnie. (42) Rodzice i dzieci, wszyscy razem, poszli na wycieczkę. (14) I rodzice, i dzieci — wszyscy pomagali sobie wzajemnie. (13, 21a) Nie dziw się — wszyscy są oburzeni. (12, 21) Czy wszyscy się obudzicie? Wszyscy! Nikt nie zaśpi. (12b) wśród Kapelusz znalazł się wśród palt leżących na stole. (12) Jutro będzie spotkanie z naszymi pracownikami, wśród których jest kilku przodowników pracy. (12) wtedy Światło się wtedy zepsuło. (12) Przyszedł rano, wtedy gdy mógł go zastać w domu. (12e) Przyszedł wtedy, gdy mógł go zastać w domu. (12e) z Statek idzie z Warszawy do Pułtuska. (12) Nie był w biurze z powodu choroby. (12) Drzwi pomalowane były z jednej strony na zielono, z drugiej na biało. (13) Zamkniemy okna, z chwilą gdy upadną pierwsze krople deszczu. (12d) Należy znaleźć przewód, z którym połączony jest ten wyłącznik. (12) Pozbył się nareszcie towarzystwa, z powodu którego doznał tylu przykrości, (12d) Interesantów przyjmuje się codziennie z wyjątkiem sobót, (12) Interesantów, z wyjątkiem sobót, przyjmuje się codziennie. (14) za Podziemia wolno zwiedzać za pozwoleniem dyrekcji. (12) Dziękował nie wiem za co. (12) Pomógł mi wnieść walizkę, za co byłam mu wdzięcz-na. (12) Las, za którym znów rozciągały się łąki, był przed nami. (12) Nie wiesz, za ile minut odchodzi pociąg? (12, 38) Lubię go za to. że jest szczery. (12) zaiste To była strata zaiste olbrzymia. (12) To była, zaiste, strata olbrzymia, (14b) zaledwie, zaledwo Rozstaliśmy się zaledwie przed godziną. (12) Zaledwie przywitaliśmy się, trzeba było się żegnać. (12) Róża zaledwie wczoraj rozkwitła, dziś już zwiędła. (12) zależnie Ułóżmy program ha niedzielę zależnie od pogody. (12) zamiast Pił herbatę zamiast mleka. (12) Wypił tylko herbatę, zamiast normalnie zjeść śniadanie. (12) zanim zob. nim zapewne Wieczorem zapewne pójdziemy do kina. (12) Czy dobrze to zostało obmyślone? Zapewne, choć znalazłoby się sto innych możliwości. (12b) zarówno Był zarówno silny, jak zręczny. (13, 18) Muszę mieć ciszę zarówno wtedy, gdy czytam, jak i wtedy, gdy piszę. (18) zaś („lecz - więc - czyli”) Dziewczynki szły powoli, chłopcy zaś biegli przodem. (12) zatem („lecz - więc - czyli”) Trzeba się zatem już żegnać. (12) Wieczór nadchodzi, zatem pora do domu powracać. (12) zawsze W niedzielę zawsze cała rodzina jadła obiad razem. (12) W niedzielę, zawsze podczas obiadu, omawiano sprawy rodzinne. (14) zdaje się Te dwie sprawy, zdaje się, nie miały ze sobą żadnego powiązania. (14b) ze względu na Pracujemy w tym pokoju ze względu na lepsze światło. (12) Pracujemy w tym pokoju ze względu na to, że tu jest lepsze światło. (12d) zgodnie Zgodnie z poprzednimi zarządzeniami dotyczącymi bhp zabrania się palenia tytoniu w laboratorium. (12c) Podanie opatrzono szeregiem podpisów i pieczęci zgodnie z wymaganiem władz. (12) Podanie, zgodnie z wymaganiami władz, opatrzono szeregiem podpisów i pieczęci. zgoła Wyobrażam sobie to zgoła inaczej. (12) Spłonął dom wraz z całym urządzeniem, zgoła cały ich dobytek. (14c) zresztą To nas zresztą mało obchodzi. (12) Przyjęła wiadomość spokojnie, zresztą spodziewała się jej od dawna. (12) jest między rodzeństwem pewne, zresztą niewielkie podobieństwo. (13) Powieść, zresztą dobrze napisana, była typowym kryminałem. (14) zwany zob. też tak zwany Gladiole, zwane mieczykami, są dekoracyjne. (14) zwłaszcza, zwłaszcza że Szkodził mu zwłaszcza alkohol. (12) Lubię Zakopane, zwłaszcza w zimie. (14c) Zimą czuł się źle, zwłaszcza gdy wiał silny wiatr. (12e) Zimą czuł się źle zwłaszcza wtedy, gdy wiał silny wiatr. (12e) Odczuwał bóle w sercu, zwłaszcza jeśli za dużo palił. (12d) Kierowano saperów zwłaszcza tam, gdzie sytuacja stawała się groźna. (12) Oszczędzajmy węgla, zwłaszcza że jest go już nie wiele w piwnicy. (12d) że W domu jestem prawie że codziennie dopiero wieczorem. (12) Widzę, że się na tym znasz. (12) Wiatr huczy, że aż strach. (12) Zdaje się, że choć się spieszę, nie zdążę. (19) Mówią, że co się odwlecze, to nie uciecze. (19) Trzeba pamiętać, że gdy się wyjeżdża z domu, na leży wyłączyć lodówkę. (19) Ustalono, że gdzie tylko się znajdą kandydaci, tam zorganizuje się kursy motorowe. (19) Wiadomo, że jako delegat, miał wszędzie prawo wstępu. (19) Przypuszczała, że jeśli weźmie serię zastrzyków, wrócą jej siły. (19) Ogłoszono, że kto się nie podda szczepieniu, nie wyjedzie na obóz. (19) Wyglądała, że tak powiem, jak lalka. (14b) Pogoda była tak piękna, że całe miasteczko wy legło na plażę. (12) Uczył się tak, że był dla kolegów przykładem. (12) żeby Rolnicy wzdychali, żeby spadł deszcz. (12) Dokładał starań, żeby choć szansę były niewielkie, zdążyć na termin. (19) Czekamy na kolegę, żeby gdy wróci z miasta, po mógł w pakowaniu książek. (19) DODATEK INTERPUNKCJA WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW a ar a. ar abp arcybiskup adm. administracja adw. adwokat arch. architekt ark. arkusz at atmosfera b. bardzo, były b.a. bez autora b.d. bez daty bdb bardzo dobrze bl. blok (budynek) bł. błogosławiony bm. bieżącego miesiąca b.m. bez miejsca' (wydania) bp biskup br. bieżącego roku b.r. bez roku (wydania) b.z. bez zmian cal kaloria cd albo c.d. ciąg dalszy cdn. albo c.d.n. ciąg dalszy na stąpi cz. część czas. czasopismo; czasownik d. dawny d. albo dn. dnia dcn. albo d.c.n. dalszy ciąg na stąpi doc. docent dr doktor dr. druk dst dostatecznie dyr. dyrektor g gram; godzina g. góra gen. generał gł. główny . godz godzina gr grosz, groszy ha hektar hr. hrabia ii. albo i in. i inni im. imienia inż. inżynier itd. i tak dalej itp. i tym podobne jw. jak wyżej k. koło (np. k. Płocka) kier. kierownik kk albo k.k. kodeks karny kl. klasa km kilometr kol. kolega, koleżanka kpr. kapral kpt. kapitan k.r. kodeks rodzinny ks. książę; ksiądz kW kilowat kWh kilowatogodzina l litr l. lata, liczba lek. lekarz lm liczba mnoga lp liczba pojedyncza m metr; męski (rodzaj) m., miasto; miesiąc mec. mecenas mgr magister m.in. między innymi min minuta min. minister mjr major mm milimetr MW megawat n rodzaj nijaki (rodzaj) n. nad (np. n. Wisłą) nd niedostatecznie n.e. naszej ery; nowej ery nlb nieliczbowany np. na przykład npm albo n.p.m. nad poziomem morza nr numer o. ojciec (o zakonniku) ob. obywatel ok. około p. pani; pan; panna; piętro; punkt; patrz par. parafia; paragraf pd. południe; południowy pd.-wsch. południowo-wschodni pd.-zach. południowo-zachodni pl. plac płd. albo pd. południe; południowy płk pułkownik płn. albo pn. północ, północny p.n. patrz niżej pn.-wsch. północno-wschodni pn.-zach. północno-zachodni por. porucznik pow. powiat ppłk podpułkownik ppm albo p.p.m. poniżej poziomu morza ppor. podporucznik prof. profesor pt. pod tytułem; poczta p.w. patrz wyżej q kwintal r. rodzaj; rok rtm. rotmistrz s albo sek sekunda s. syn; siostra (o zakonnicy) s. albo str. stronica san.-epid. sanitarno-epidemiologiczna st. stacja; starszy ś. albo św. święty t tona t. tom temp. temperatura tj. to jest; tajne tow. towarzysz tut. tutejszy tys. tysiąc, tysięcy tzn. to znaczy tzw. tak zwany ucz. uczeń; uczennica ul. ulica um. umarł ur. urodzony ust. ustawa; ustęp (w tekście) w. wiek; wiersz; wieś; wyspa wg według w m. w miejscu woj. województwo ww. wyżej wymieniony wz albo w z. w zastępstwie z. zeszyt (o czasopismach) zał. załącznik zł złoty zm. zmarł zob. zobacz ż żeński (rodzaj) INTERPUNKCJA WYKRZYKNIKÓW I WOŁACZY WZORZEC I Ach, co za hałas. Ach? Co za hałas! Ach, co za hałas! Ach ... co za hałas. Ach! co za hałas. Ach ... co za hałas ... Według wzorca I stosuje się Interpunkcję przy takich wykrzyknikach, jak: ba, dlaboga, ech, ejże, fe, gwałtu, ha, hej, hen, hura, nuże, o, och, oh, oho, olaboga, rety, wiwat. Stosuje się tę interpunkcję także przy wołaczach, np. Wojtek, siedź cicho! WZORZEC II A, to co innego. A ... to co innego. Według wzorca II stosuje się interpunkcję przy takich wykrzyknikach, jak: ano, e, no, ot, phi. INTERPUNKCJA DOPOWIEDZEŃ W zdaniach, w których podmiot wyrażony zaimkiem uzupełniony jest dopowiedzeniem w postaci rzeczownika, stosujemy interpunkcję według następującego wzoru: Ja, młody, lubię zimę. My, młodzi, lubimy zimę. Mnie, młodego, zima nie przestraszy. Nas, młodych, zima nie przestraszy. Mnie, młodemu, i w zimie ciepło. Nam, młodym, i w zimie ciepło. Ze mną, młodym, nie ścigaj się. Z nami, młodymi, nie ścigaj się. O mnie, młodym, wiele się mówi. O nas, młodych, wiele się mówi. Według tego wzoru stawia się przecinki w połączeniach: Ty, młody — ciebie, młodego — tobie, młodemu, — i tobą, młodym — o tobie młodym; wy, młodzi — was, młodych — wam, młodym, — z wami, młodymi — o was, młodych; on, młody (ona, młoda, ono, młode) — jego, młodego (jej, młodej) — jemu, młodemu (jej, młodej) – jego, młodego (ją, młodą) — z nim, młodym (z nią, młodą) — o nim, młodym (o niej, młodej) — oni, młodzi (one, młode) — ich ... — im ... — z nim ... — o nich. INTERPUNKCJA TZW. UTARTYCH POWIEDZEŃ I POŁĄCZEŃ Wzorzec Wszystko ma być zrobione jak się patrzy. Według powyższego wzorca nie oddziela się ani nie wydziela przecinkami ustalonych połączeń, jak: ani mru-mru, ani w ząb, bądź co bądź, Bóg wie ile, chcąc nie chcąc, co tu ukrywać, co koń wyskoczy, co kot napłakał, co się zmieści, co się zowie, co tchu, dzięki Bogu, jak na dłoni, jak na ścięcie, jak się patrzy, jak świat światem, jak uciął, jak ulał, jak zabity, jak z bicza trząsł, jak strzelił, jako żywo, kiedy niekiedy, kto tam wie, licho wie, gdzie ma się rozumieć, na chybił trafił, na litość boską, na łapu-capu, nie wiadomo skąd, ni pies, ni wilk, ni pies, ni wydra, ni przypiął, ni przyłatał, ni to, ni owo, ni stąd, ni zowąd, ni w pięć, ni w dziesięć, ni widu, ni słychu, ni z tego, ni z owego, pożal się Boże.