ZOFIA WASZKIEWICZ POLITYKA WATYKANU WOBEC POLSKI 1939-1945 WARSZAWA 1980 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Ok�adk� projektowa� MAREK ANTONIAK Redaktor ANDRZEJ GAWERSKI Redaktor techniczny CZES�AWA KIJEK Korektorzy HANNA JANCZEWSKA HALINA NAGAJEWSKA � Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1980 ISBN 83-01-01221-8 V SPIS TRE�CI Wst�p Uk�ad pracy . Literatura przedmiotu Baza �r�d�owa . Rozdzia� I. Dzia�alno�� dyplomatyczna Watykanu w pierwszych miesi�cach pontyfikatu Piusa XII.......... 1. Tendencje w polityce Watykanu po obj�ciu tronu papieskiego przez Piusa XII............. 2. Inicjatywy pokojowe Stolicy Apostolskiej z maja i czerwca 1939 roku................ 3. Pr�ba �uratowania" pokoju w sierpniu 1939 roku .... 4. Pius XII wobec agresji na Polsk�......... Rozdzia� II. Watykan a zmiany uk�adu si� w Europie w okresie sukces�w militarnych i kl�sk III Rzeszy na frontach II wojny �wiatowej (ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem spraw polskich) . 1. Stosunki dyplomatyczne mi�dzy Watykanem a rz�dem polskim na emigracji............. 2. Stolica Apostolska wobec sytuacji mi�dzynarodowej � od kl�ski wrze�niowej do upadku Francji (pa�dziernik 1939 - czerwiec 1941) ................. 3. Polityka Watykanu w okresie sukces�w militarnych III Rzeszy (lipiec 1940-luty 1943)...... 4. Wp�yw kl�sk Rzeszy Niemieckiej na froncie wschodnim na polityk� Stolicy Apostolskiej wobec Polski (luty 1943 - stycze� 1945) ............... Rozdzia� III. Stolica Apostolska a administracja i hierarchia ko�cielna w okupowanej Polsce........... 1. Problem rozci�gni�cia kompetencji nuncjusza berli�skiego Cesare Orsenigo na ziemie polskie......... 2. Mianowanie administrator�w apostolskich na �ziemiach wcielonych" do Rzeszy............. 370 5 8 13 17 17 20 31 39 48 48 57 71 81 97 97 103 3. Polska hierarchia ko�cielna w Generalnym Gubernatorstwie 126 4. Pr�by ingerencji w�adz niemieckich w sprawy obsadzania stolic biskupich, administrator�w apostolskich itd......143 5. Nominacja administrator�w apostolskich na Ziemiach Odzyskanych ................150 Rozdzia� IV. Watykan a polityka wyznaniowa i ko�cielna w�adz niemieckich na �ziemiach wcielonych" do Rzeszy...... 156 1. Geneza polityki niemieckiej wobec Ko�cio�a katolickiego na �ziemiach wcielonych" do Rzeszy......... 156 2. Sytuacja prawna Ko�cio�a katolickiego na �ziemiach wcielonych" ................. 158 3. Sprawy maj�tk�w ko�cielnych.......... 162 4. Walka z j�zykiem polskim na �ziemiach wcielonych" ... 170 5. Ograniczenia w wykonywaniu praktyk religijnych .... 186 6. Rozdzia� narodowo�ciowy w Ko�ciele katolickim..... 190 7. Watykan wobec polityki ko�cielnej w�adz hitlerowskich na �ziemiach wcielonych" do Rzeszy (1939 -1945)..... 205 Rozdzia� V. Polityka ko�cielna w�adz niemieckich w Generalnym Gubernatorstwie a Watykan............220 1. Grabie� maj�tku ko�cielnego..........225 2. Kszta�cenie nowych kadr dla potrzeb Ko�cio�a katolickiego w Generalnym Gubernatorstwie.........230 3. Ograniczanie �ycia religijnego..........243 4. Sprawa podzia�u narodowo�ciowego w Ko�ciele katolickim w Generalnym Gubernatorstwie.......- . 251 5. Zabiegi okupanta o pozyskanie wsp�pracy duchowie�stwa polskiego................258 6. Polityka Watykanu wobec Polski w ocenie spo�ecze�stwa i episkopatu polskiego.............269 Rozdzia� VI. Watykan wobec eksterminacji duchowie�stwa polskiego 280 1. Rozstrzeliwania i aresztowania kleru polskiego na �ziemiach wcielonych" i w Generalnym Gubernatorstwie.....281 2. Interwencje Watykanu w sprawie aresztowa�, wysiedlania i osadzania w obozach hitlerowskich biskup�w polskich oraz duchowie�stwa �wieckiego i zakonnego.......297 Zako�czenie.........,.......334 Wykaz �r�de� i opracowa�............346 Indeks os�b ....... 361 WST�P Zagadnienie stosunku Watykanu do Polski w latach II wojny �wiatowej pozostaje nadal aktualne jako temat postulowanych bada� naukowych. Problem ten jest niezwykle z�o�ony, bowiem w odniesieniu do polskiej polityki Stolicy Apostolskiej w okresie II wojny �wiatowej sformu�owano wiele ocen cz�sto mocno uproszczonych, maj�cych determinowa� inne. Tym bardziej celowe wydaje si� wi�c podj�cie pr�by przedstawienia mo�liwie pe�nego obrazu polityki Piusa XII wobec Polski oraz wyja�nienie uwarunkowa� i motyw�w, jakimi si� w tej polityce, niejednokrotnie sprzecznej z interesami narodu i pa�stwa polskiego, kierowa�. Polityka polska Watykanu w latach 1939 -1945 jest przedmiotem mojej pracy. Wyb�r tematu uzasadniony jest przede wszystkim tym, �e kwestia polska by�a w�r�d wielu spraw mi�dzynarodowych, jakimi zajmowa�a si� Stolica Apostolska w okresie II wojny �wiatowej, jednym z problem�w, podstawowych. Ta okoliczno�� znalaz�a odzwierciedlenie w literaturze jak te� potwierdzenie w dokumentach opublikowanych przez Watykan w ostatnim okresie. UK�AD PRACY W pracy przedstawiono w pierwszej kolejno�ci proces kszta�towania polityki Stolicy Apostolskiej wobec pa�stwa polskiego i rz�du emigracyjnego od pierwszych miesi�cy pontyfikatu Piu- s� XII, a� do momentu powstania Tymczasowego Rz�du Rzeczypospolitej Polskiej. Nast�pnie scharakteryzowano g��wne kierunki i zr�nicowany stopie� zainteresowania Watykanu sprawami Ko�cio�a katolickiego na ziemiach polskich. Stolica Apostolska zmierza�a przede wszystkim do utrzymania pozycji Ko�cio�a katolickiego w Polsce, w du�o mniejszym za� stopniu koncentrowa�a si� na zagadnieniach dotycz�cych polityki rz�du polskiego na emigracji, czy odrodzeniu pa�stwa polskiego, chocia� dla Watykanu nie by�o oboj�tne oblicze polityczne wyzwolonej Polski. Problem ten nurtowa� i niepokoi� polityk�w watyka�skich, zw�aszcza kiedy sta�o si� oczywiste, �e Rzeczpospolita Polska zostanie oswobodzona przez armi� radzieck�, a nie przez si�y zbrojne pa�stw zachodnich. W stosunku do w�adz Polski Ludowej demonstrowa� Watykan niech��, brzemienn� w skutki polityczne. W okresie okupacji hitlerowskiej Stolica Apostolska zainteresowana by�a w du�o wi�kszym stopniu ni� sprawami pa�stwa polskiego sprawami Ko�cio�a katolickiego w Polsce, i stara�a si� broni� jego interes�w, tym bardziej �e polityka ko�cielna i wyznaniowa okupanta hitlerowskiego godzi�a r�wnie� w interesy samego Watykanu. Problemy zwi�zane z tym zagadnieniem zosta�y om�wione w czterech rozdzia�ach pracy. Pod wzgl�dem chronologicznym rozdzia�y te obejmuj� lata 1939-1945, terytorialnie za� �ziemie wcielone" (to jest trzy najwa�niejsze okr�gi administracyjne utworzone przez Niemc�w: Okr�g Rzeszy Gda�sk � Prusy Zachodnie � Reichsgau Danzig - - Westpreus-sen, Okr�g Rzeszy: Kraj Warty � Reichsgau Wartheland, regencj� katowick� � Regierungsbezirk Kattowitz); u�ywam te� okre�le�: Pomorze, Wielkopolska i G�rny �l�sk (cho� nie pokrywaj� si� one z jednostkami administracyjnymi okupanta) oraz Generalne Gubernatorstwo. Sytuacja na ziemiach po�o�onych na wsch�d od Generalnej Guberni nie by�a poddawana badaniom. W rozdziale I zawarta jest analiza zaanga�owania Stolicy Apostolskiej, w spraw� utrzymania pokoju w Europie (sw�j szczyt osi�gn�o ono w sierpniu 1939 r.). Wynika z niej jak dalece zbie�ne by�y nie tylko poczynania, ale tak�e opinie Watykanu i pa�stw zachodnich co do ceny zachowania pokoju. Zap�aci� j� mia�a wy��cznie Polska. Rozdzia� II po�wi�cony jest polityce Watykanu w okresie od pa�dziernika 1939 r. do stycznia 1945 r. W tym czasie zainteresowanie pa�stwem polskim i polityk� rz�du emigracyjnego wyra�nie os�ab�o, okaza�o si� bowiem, �e wojna z Polsk� to dopiero pocz�tek realizacji plan�w Hitlera, podboju ca�ej Europy. Dla Piusa XII istotnym problemem by�o zachowanie neutralno�ci Watykanu wobec stron walcz�cych ze sob� w dw�ch przeciwstawnych obozach. Niezale�nie od tego d��enia nie bez znaczenia by� fakt, �e w Niemczech widzia� papie� pa�stwo zdolne uratowa� Europ� przed rewolucj� komunistyczn�. Dlatego V jego wyst�pieniach obserwujemy elementy �yczliwo�ci i zrozumienia dla postawy narodu i episkopatu niemieckiego, cho�, jak wiadomo, nie protestowa� on, poza nielicznymi wyj�tkami, przeciwko polityce Hitlera. W III rozdziale pracy przedstawiono proces podejmowania, ju� od pierwszych tygodni okupacji, przez Stolic� Apostolsk� stara� o zreorganizowanie administracji i hierarchii ko�cielnej na ziemiach polskich w taki spos�b, by zapewni� jej sprawne dzia�anie. Rozdzia�y IV i V po�wi�ci�am na scharakteryzowanie polityki ko�cielnej i wyznaniowej okupanta, realizowanej na �ziemiach wcielonych" i w Generalnym Gubernatorstwie. Przedmiotem szczeg�lnej troski Stolicy Apostolskiej by�a w tym kontek�cie sytuacja Ko�cio�a na �ziemiach wcielonych", a przede wszystkim w �Kraju Warty", zw�aszcza �e wypracowane tam w odniesieniu do ko�cio�a wzory zamierzano z czasem zastosowa� w Rzeszy. Rozdzia� VI po�wi�cony jest przedstawieniu postawy Watykanu wobec eksterminacji polskiego kleru katolickiego. Milczenie Piusa XII w obliczu eksterminacji narodu i duchowie�stwa polskiego spotka�o si� z krytyk� zar�wno rz�du, spo�ecze�stwa, jak i episkopatu polskiego. W rozdziale VI wskazano na inicjatywy Stolicy Apostolskiej, maj�ce na celu popraw� po�o�enia kap�an�w i biskup�w polskich, zw�aszcza tych, kt�rzy znale�li si� w wi�zieniach i obozach hitlerowskich. Nie pomini�to przy tym problemu milczenia papieskiego wobec zbrodni ludob�jstwa. Polityk� polsk� Watykanu w latach II wojny �wiatowej uto�samiano z osob� Piusa XII. Nie jest to rzecz� przypadku i znajduje uzasadnienie w �r�d�ach. Papie� osobi�cie podejmowa� naj- wa�niejsze decyzje, zajmowa� si� osobi�cie tak�e cz�sto drobnymi sprawami. Prawo decydowania przys�ugiwa�o mu jako Sternikowi Ko�cio�a. Pius XII zastrzeg� sobie, �e tylko on b�dzie rozstrzyga� wszelkie sprawy dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego w III Rzeszy i problemy � wi���ce si� z zagadnieniem stosunk�w niemiecko-watyka�skich. Nale�y te� doda�, �e praca watyka�skiego sekretariatu stanu ogranicza�a si� nierzadko wy��cznie do realizowania dyrektyw papie�a. Wynika to m.in. z notatek, jakie pojawia�y si� na poszczeg�lnych dokumentach po audiencjach udzielanych nieomal codziennie pracownikom tego sekretariatu przez Piusa XII. LITERATURA PRZEDMIOTU W�r�d licznych prac dotycz�cych okresu II wojny �wiatowej skromnie reprezentowane s� opracowania przedstawiaj�ce polityk� Watykanu i Piusa XII wobec Polski. S� to r�wnocze�nie opracowania jednostronne. Problemem polityki polskiej Watykanu interesowano si� ju� w latach 1939 -1945. Generalnie rzecz bior�c polityka ta tak�e w�wczas spotyka�a si� z krytyczn� ocen� �wiatowej i polskiej opinii publicznej, a nawet z krytyk� znacznej cz�ci duchowie�stwa polskiego oraz episkopat�w kraj�w europejskich i Stan�w Zjednoczonych Ameryki. Najwi�kszy jednak sprzeciw budzi�a postawa Stolicy Apostolskiej w spo�ecze�stwie polskim. Wiadomo�ci na ten temat dociera�y do Watykanu, wywo�uj�c tam zrozumia�y niepok�j. Dlatego ko�a watyka�skie zwr�ci�y si� do pisarzy i publicyst�w polskich przebywaj�cych w wi�kszo�ci za granic�, np. do Oskara Haleckiego, z pro�b� o przygotowanie materia��w, kt�re mo�na by wykorzysta� w celu obrony Piusa XII. Tak wi�c niejako z inspiracji watyka�skiej w latach wojny wydano za granic� broszury S. Be�cha (o jego dzia�alno�ci publicystycznej pisze S. Mac-kiewicz w Zielonych oczach)1, kt�re w zamierzeniu autora mia�y by� polemik� z przeciwnikami Piusa XII. Podobny charakter 1 Pe�ny zapis bibliograficzny � zestaw wykorzystanych opracowa� znajduje si�. na ko�cu pracy. mia�y publikacje ksi�y: Z. Jakubowskiego, J. Murraya (T. J.), W. Swi�cickiego, J. Warszawskiego. Ukazywa�y one Piusa XII jako papie�a przychodz�cego z pomoc� Polakom oraz zainteresowanego sprawami Polski. W broszurach tych przytaczano i komentowano wyst�pienia Piusa XII, dotycz�ce Polski, a ponadto zwracano uwag� na przejawy dzia�alno�ci charytatywnej Stolicy Apostolskiej. Po 1945 r. pojawia�y si� tak�e w Polsce niewielkie prace oparte na sk�pej podstawie �r�d�owej maj�ce na celu obron� papie�a. Mo�na dla przyk�adu wymieni� opracowanie ks. Cz. Pacusz-ki, Papie� a Polska, kt�re ukaza�o si� w 1946 r. W latach 1945 i 1946 wiele wydawnictw ko�cielnych opublikowa�o w j�zyku polskim teksty encyklik i wyst�pie� Piusa XII z lat wojny, kt�re dotyczy�y spraw polskich. W 1951 r. wydano w Londynie ksi��k� O. Haleckiego, Eugeniusz Pacelli, papie� pokoju, a w 1965 r. prac� ks. J. Warszawskiego, Akcja antypapieska w Polsce podczas II wojny �wiatowej, w kt�rej autor rozprawia si� z przekazami prasy gadzinowej wydawanej w j�zyku polskim, celowo ukazuj�cej Piusa XII jako sprzymierze�ca III Rzeszy i wroga Polski. Warszawski nie szcz�dzi te� s��w krytyki polskiej prasie konspiracyjnej, sugeruj�c, �e w wielu wypadkach przyj�a ona komentarze podawane przez pras� gadzinow� i tym samym ponosi odpowiedzialno�� za ukszta�towanie nastroj�w spo�ecze�stwa polskiego wrogich dla Watykanu i Piusa XII. Obaj wymienieni autorzy broni� zdecydowanie polityki papie�a w sprawach polskich, cho� argumenty, kt�rymi si� pos�uguj�, nie zawsze s� przekonuj�ce. Wa�lji impuls do dyskusji nad problemem milczenia papieskiego stanowi�a sztuka R. Hochhuta, Der Stellvertreter, kt�ra zawiera�a ostre oskar�enia Piusa XII za postaw� wobec zbrodni ludob�jstwa. Watykan i tym razem nie chcia� dopu�ci�, by w �wiadomo�ci spo�ecznej utrwali� si� obraz Piusa XII jako papie�a niemieckiego (II papa tedesco � jak go czasem nazywano). Ukaza�o si� w�wczas wiele prac o charakterze apologetycznym, kt�re mia�y na celu obron� ca�okszta�tu jego polityki, w tym tak�e polityki wobec Polski. Dla przyk�adu wymieni� mo�na opracowanie L. Ca-stiglione, Pio XII e ii nazismo i D. Tardiniego, Pio XII, wreszcie artyku�y A. Martiniego opublikowane w latach sze��dziesi�tych w �Civilta Cattolica". Podobnie z inspiracji watyka�skiej powsta�a te� w 1961 r. praca A. Giovannettiego (od 1944 r. pracownika watyka�skiego sekretariatu stanu), II Vaticano e la guerra przet�umaczona w roku nast�pnym na j�zyk niemiecki (Der Vatican und der Krieg). Giovannetti porusza w niej tak�e szereg problem�w zwi�zanych z polsk� polityk� Watykanu. Zosta�a ona opracowana cz�ciowo na podstawie nie opublikowanych jeszcze w�wczas akt watyka�skich. Jest oczywiste, �e niema�a cz�� literatury obcoj�zycznej podejmuj�cej t� tematyk� powstawa�a niezale�nie od inicjatyw watyka�skich w tym wzgl�dzie. Pierwszej powojennej oceny polityki prowadzonej przez Piusa XII w latach II wojny �wiatowej dokona� A. Manhattan w pracy The Catholic Church against ihe Twentieth. W latach czterdziestych i pi��dziesi�tych przewa�a�a tendencja do obci��ania wy��cznie Piusa XII odpowiedzialno�ci� za brak zdecydowanych wyst�pie� przeciwko polityce hitlerowskiej prowadzonej w krajach okupowanych. Dopiero G. Lewy i G. Zahn s�usznie zwr�cili uwag� na polityk� i postaw� episkopatu niemieckiego wobec re�imu nazistowskiego i okre�lili zwi�zki wyst�puj�ce mi�dzy t� polityk� a postaw� Piusa XII. Obaj autorzy odpowiedzialno�� za �milczenie" Piusa XII przypisuj� w�a�nie episkopatowi i katolickiej cz�ci spo�ecze�stwa III Rzeszy. Na szczeg�ln� uwag� zas�uguje ksi��ka C. Falconiego, II silen-zio Pio XII. Falconi wykorzysta� materia�y archiwalne nie tylko watyka�skie, ale tak�e polskie. Obszerna cz�� pracy po�wi�cona jest w�a�nie Polsce. Z du�� doz� obiektywizmu stara� si� przedstawi� trudne problemy, wobec kt�rych stan�� Watykan w zwi�zku z polityk� okupanta na ziemiach polskich; pr�bowa� przy tym znale�� rzeczowe usprawiedliwienie dla postawy Piusa XII. Falconi w sugestywny spos�b przedstawi� nieustanne wahania papie�a, czy publicznie pot�pi� okrucie�stwa nazistowskie, czy raczej milcze�, by nie zwi�ksza� niepotrzebnie prze�ladowa�. Dokona� tak�e interesuj�cej analizy o stanie informacji Stolicy Apostolskiej na temat tego, co dzia�o si� w Polsce, wskazuj�c drogi, nierzadko przez sam Watykan zorganizowane, kt�rymi informacje te dociera�y do Rzymu. 10 W ostatnim czasie wydano w Berlinie prac� E. Wintera, Die Sovjetunion und der Vatican, gdzie om�wiono tak�e interesuj�ce nas problemy. W historiografii i publicystyce Polski Ludowej opracowanie problemu stosunku Watykanu i Piusa XII do Polski ma charakter fragmentaryczny, cz�sto jednostronny, g��wnie z uwagi na brak dost�pu do �r�de� zagranicznych. Literatura ta zreszt� przez wiele lat s�u�y�a bardziej celom politycznym, ni� naukowym. Tacy autorzy, jak: T. Atkins, W. Bie�kowski, E. Ligocki, S. Krasowski, A. Nowicki, J. Sikora, dysponowali raczej ubogim warsztatem historycznym, dokonywana za� przez nich ocena postawy Piusa XII budzi w�tpliwo�ci. Tak wi�c z jednej strony prace, kt�re wysz�y z kr�g�w ko�cielnych (tj. ks. Pacuszki, S. Zuzelskiego, Stolica �wi�ta a �wiat powojenny), mia�y charakter apologetyczny, z drugiej za� strony opracowania wymienionych autor�w by�y napastliwe, powierzchowne i tendencyjne. Prace obu grup autor�w oparte by�y na nader skromnej podstawie �r�d�owej. Akcji Watykanu na rzecz utrzymania pokoju od pierwszych miesi�cy pontyfikatu Piusa XII do wrze�nia 1939 r. i analizie stanowiska, jakie zajmowa�a Stolica Apostolska wobec polityki ko�cielnej w �Kraju Warty", po�wi�ca cz�� swojej pracy (O�tarz i tron) R. Warecki. Pr�b� og�lniejszego uj�cia problemu polskiej polityki Watykanu w latach wojny podj�� Cz. Madajczyk w artykule zamieszczonym w publikacji Dzieje Polski a wsp�czesno��. Autor zwr�ci� w nim uwag� na podstawowe problemy, ale szerzej ich nie rozwin��. Kontynuacj� i uzupe�nieniem jest rozdzia� XXX w jego dwutomowej pracy zatytu�owanej � Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. Autor przedstawi� w nim (w oparciu o literatur� i �r�d�a opublikowane przez Watykan) reakcj� Stolicy Apostolskiej na polityk� ko�cieln� okupanta hitlerowskiego prowadzon� na �ziemiach wcielonych" i w Generalnym Gubernatorstwie, a tak�e stanowisko, jakie zajmowa� papie� wobec prze�ladowania i eksterminacji duchowie�stwa polskiego. Zagadnienie stosunku Watykanu do polityki ko�cielnej na �ziemiach wcielonych" w oparciu o dokumenty niemieckie i watyka�skie przedstawi� J. Sziling w artykule opublikowanym w �Euhemerze", a problem reakcji spo�ecze�stwa i episkopatu polskiego na poli- 11 tyk� Watykanu wobec Polski w latach II wojny �wiatowej zosta� om�wiony w moim artykule og�oszonym w �Zapiskach Historycznych". O wiele bogatsza jest literatura dotycz�ca polityki ko�cielnej w�adz hitlerowskich na ziemiach polskich. Wymieni� tutaj nale�y artyku� J. Lubicza i J. Woli�skiego, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec wyzna� religijnych w Polsce w latach 1939 -- 1945, kt�ry mimo pewnych niedoci�gni�� jest trwa�� pozycj� w naszej historiografii. Wiele nowych fakt�w o tworzeniu si� niemieckiej hierarchii ko�cielnej na �ziemiach wcielonych" oraz dza�alno�ci na tym terenie administrator�w apostolskich � Niemc�w znajduje si� w pracy W. Borowskiego, Obowi�zek niemiec- � kiego biskupa. Podobnie wiele nowych fakt�w i ustale� wnosi obszerny artyku� ks. K. �mig�a, Walka w�adz hitlerowskich z katolickim kultem religijnym na terenie archidiecezji gnie�nie�skiej w latach 1939 - 1945. Polityka ko�cielna okupanta hitlerowskiego wobec Ko�cio�a katolickiego na �ziemiach wcielonych" om�wiona zosta�a najpe�niej w opartej na bogatej bazie archiwalnej oraz literaturze polskiej i zagranicznej ksi��ce J. Szilinga, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Ko�cio�a katolickiego 1939 - 1945. Tzw. Okr�gi Rzeszy: Gda�sk � Prusy Zachodnie,. Kraj Warty i Regencja Katowicka. Nie istniej� w literaturze polskiej podobne ca�o�ciowe opracowania dotycz�ce Generalnego Gubernatorstwa. Cz�stkowe dane s� w artykule J. Lubicza i J. Woli�skiego, pracy W. Borowskiego, podobnie w II tomie syntezy o polityce III Rzeszy w okupowanej Polsce Cz. Madajczyka, w opracowanym przez K. M. Po-spieszalskiego VI tomie Documenta Occupationis, a tak�e w pracach S. Piotrowskiego, Dziennik Hansa Franka i Proces Hansa Franka. W literaturze zagranicznej warto�ciowy przyczynek do problemu polityki Niemiec hitlerowskich wobec Ko�cio�a katolickiego w Polsce stanowi praca M. Broszata, Verfolgung polnisc�ier katholischer Geistlicher 1939 - 1945, podobnie jak druga praca tego autora Nationalsozialistische Polenpolitik 1939 - 1945. Na pozytywn� ocen� zas�uguje z tego punktu widzenia ksi��ka J. S. Conwaya, Die Nationalsozialistische Kirchenpolitik 1939 -945. Autorzy tych prac omawiaj�c i przedstawiaj�c prze�lado- 12 wania �ycia religijnego, Ko�cio�a i duchowie�stwa katolickiego w Polsce charakteryzuj� jednocze�nie stanowisko, jakie wobec tych problem�w zajmowa� Watykan. Baz� �r�d�ow� stanowi�y g��wnie materia�y pochodz�ce z archiw�w niemieckich. BAZA �R�D�OWA Opracowaniu podj�tego przeze mnie tematu sprzyja� fakt, �e Watykan, wbrew obowi�zuj�cej tradycji, opublikowa� po zaledwie dwudziestu pi�ciu latach bogaty zbi�r dokument�w. Uczyniono to w obliczu nasilaj�cej si� krytyki milczenia Piusa XII w latach II wojny �wiatowej. Edycj� dokument�w przygotowano z my�l� o odparciu zarzut�w, �e papie� zachowa� postaw� biern� wobec prze�ladowania ludno�ci pa�stw okupowanych przez III Rzesz� oraz �e popiera� pa�stwa osi. Dokumenty w liczbie ponad 2 tysi�cy opublikowane w latach 1965 -1969 pod wsp�lnym tytu�em: Actes et documents du Saint Siege relatifs d la seconde guerre mondiale, zosta�y w wi�kszo�ci wykorzystane w pracy. Tom pierwszy dokument�w zawiera or�dzia, przem�wienia papieskie, listy wymieniane mi�dzy papie�em a dygnitarzami �wieckimi i ko�cielnymi, noty watyka�skiego sekretariatu stanu, notatki s�u�bowe, sprawozdania z przeprowadzanych rozm�w (w okresie od marca 1939 do sierpnia 1940 r.). Dokumenty zamieszczono w porz�dku chronologicznym i zaopatrzono niezb�dnymi przypisami. Ta sama uwaga dotyczy materia��w znajduj�cych si� w pozosta�ych tomach. Dokumenty zamieszczane w tomie pierwszym ukazuj� papie�a, usi�uj�cego zapobiec wojnie, a kiedy ju� wybuch�a, d���cego do . zako�czenia lub przynajmniej zmniejszenia jej zasi�gu. Opublikowane materia�y nieoczekiwanie potwierdzi�y zarzut, �e Pius XII chcia� uratowa� pok�j kosztem ust�pstw Polski wobec ��da� Hitlera, a potem � w charakterze mediatora � pragn�� zako�czenia wojny w momencie niedogodnym dla Polski. W tomie drugim zamieszczono 124 odr�czne listy Piusa XII do biskup�w niemieckich. Ich tre�� pozwala spojrze� na sprawy polskie przez pryzmat stosunku Piusa XII i Ko�cio�a katolickiego 13 w Niemczech do hitleryzmu. 103 listy w j�zyku niemieckim papie� napisa� sam, a wi�c nie przygotowano ich w �adnym z organ�w kurialnych. W suplemencie opublikowano protoko�y z dw�ch narad odbytych mi�dzy 2 a 12 marca z kardyna�ami: Bertramem (Wroc�aw), Faulhaberem (Monachium), Schultem (Kolonia) i In-nitzerem (Wiede�). Papie� bynajmniej nie ukrywa�, �e problem niemiecki, tj. uzyskanie jak najlepszych warunk�w dla egzystencji Ko�cio�a w Niemczech � jest dla niego najwa�niejszy. Listy Piusa XII do biskup�w niemieckich dostarczaj� dodatkowych argument�w tym historykom i publicystom, kt�rzy eksponowali proniemiecko�� Piusa XII w latach II wojny �wiatowej. Znamienna jest z tego punktu widzenia r�nica tonu i tre�ci listo w, kierowanych przez papie�a w latach 1939 - 1945, do biskup�w polskich i niemieckich. W listach do episkopatu niemieckiego Pius XII cz�sto wyra�a ubolewanie z powodu bombardowania miast niemieckich, w wielu te� listach przekazuje pozdrowienia �wiernym stoj�cym w polu walki". W listach do biskup�w polskich natomiast rzadko wyst�puj� akcenty �wiadcz�ce o pe�nym solidaryzowaniu si� papie�a z prze�ladowanym narodem i Ko�cio�em w Polsce. W tomie trzecim sk�adaj�cym si� z dw�ch cz�ci a zatytu�owanym: Le Saint Siege et la situation religieuse en Pologne et dans les Pays �altes 1939 - 1945, zawarta jest obszerna korespondencja mi�dzy Orsenigo a Watykanem dotycz�ca spraw polskich, w tym sprawozdania z rozm�w przeprowadzonych przez nuncjusza berli�skiego z w�adzami niemieckimi, notatki s�u�bowe pracownik�w watyka�skiego sekretariatu stanu, noty werbalne tam redagowane, z kt�rych cz�� dostarczono urz�dom niemieckim, tre�� wielu ujawniono jednak dopiero po wojnie, a ponadto korespondencja Hlonda z Piusem XII i kardyna�em Ma-glione oraz korespondencja biskup�w polskich. Korespondencja ta oraz raporty Orsenigo pozwalaj� na orientacj�, w jakim stopniu sprawy polskie by�y przedmiotem zainteresowania Stolicy Apostolskiej. Z materia��w zamieszczonych w zbiorze wynika wyra�nie, �e najwi�cej uwagi po�wi�cono �ziemiom wcielonym", szczeg�lnie za� �Krajowi Warty". Obok zagadnie� zwi�zanych z polityk� ko�cieln� i wyznaniow� okupanta hitlerowskiego, wiele intere- 14 suj�cych dokument�w dotyczy sprawy zabezpieczenia przez Watykan mo�liwie sprawnego dzia�ania administracji ko�cielnej na ziemiach polskich po 1939 r. Tom czwarty obejmuje okres od czerwca 1940 r. do czerwca 1941 r. Materia�y w nim zamieszczone w nielicznych przypadkach dotycz� zagadnie� polskich, ale pozwalaj� okre�li� stanowisko, jakie zajmowa� Watykan, wobec wydarze� mi�dzynarodowych przed wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej. W tomie pi�tym, obejmuj�cym okres od lipca 1941 r. do pa�dziernika 1943 r., zawarte s� m.in. dokumenty, dotycz�ce nie opracowanego dotychczas w literaturze problemu stosunk�w dyplomatycznych mi�dzy Watykanem a rz�dem polskim na emigracji. Materia�y, kt�rych brak w wydawnictwie watyka�skim, uzupe�nia w jakiej� mierze praca Friedlandera, Pius XII und das Dritte Reich oparta na dokumentach w wi�kszo�ci dot�d nie publikowanych, a pochodz�cych z archiw�w niemieckich. Fried-lander opatrzy� je pow�ci�gliwym komentarzem, uzna� bowiem, �e dopiero znajomo�� ca�ego zasobu archiw�w watyka�skich upowa�ni�aby go do wyci�gania ostatecznych wniosk�w. Autor przedstawi� polityk� mi�dzynarodow� Watykanu, jego d��enia, by doprowadzi� do sojuszu Anglosas�w z Hitlerem, wreszcie zaniepokojenie rozszerzaniem si� idei komunistycznych w Europie i pr�by przeciwdzia�ania temu niebezpiecze�stwu. Z pracy wy�ania si� r�wnie� obraz Stolicy Apostolskiej protestuj�cej na og� bezskutecznie przeciwko polityce w�adz niemieckich wobec Ko�cio�a katolickiego w Rzeszy i w krajach przez ni� okupowanych oraz usi�uj�cej przeciwstawi� si� eksterminacji narodu �ydowskiego i innych narod�w. W mojej rozprawie wykorzysta�am tak�e materia� znajduj�cy si� w polskich archiwach pa�stwowych i ko�cielnych. Najwi�cej I �r�de� do problemu polityki ko�cielnej okupanta, strat duchowie�stwa itp. znajduje si� w warszawskim Archiwum G��wnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (akta procesowe: Forste-ra, Greisera, Kocha, Fischera, Biihlera, bpa Spletta, zesp� akt nieuporz�dkowanych, zespo�y dotycz�ce strat duchowie�stwa �wieckiego i zakonnego, zbrodni niemieckich na duchowie�stwie w czasie powstania warszawskiego). Zapoznanie si� z tymi zespo- 15 �ami akt pozwoli�o mi prze�ledzi� zamierzenia i realizacj� polityki niemieckiej wobec Ko�cio�a katolickiego w Polsce. Sporo ciekawych materia��w znalaz�am w Archiwum Kurii Metropolitarnej w Krakowie, a w�r�d nich korespondencj� arcybiskupa Sapiehy z Piusem XII, kardyna�em Maglione i biskupami polskimi oraz korespondencj� w sprawach polityki ko�cielnej z w�adzami niemieckimi. Zesp� akt Delegatury Rz�du RP na Kraj oraz zbiory polskiej prasy konspiracyjnej znajduj�ce si� w Centralnym Archiwum KC PZPR zawieraj� dane o reakcji spo�ecze�stwa polskiego na polityk� Watykanu. Wykorzysta�am materia�y �r�d�owe udost�pnione mi przez prof. dr� W. �ukaszewicza i prof. dr� M. Wojciechowskiego z Centralnego Archiwum w Poczdamie oraz nie publikowane dokumenty norymberskie z archiwum monachijskiego �Institut fur Zeitgeschichte". W pracy wykorzysta�am r�wnie� bogat� literatur� wspomnieniow�, z kt�rej na specjaln� uwag� zas�uguj� ksi��ki ambasadora francuskiego przy Watykanie Charles-Roux i Papce, a tak�e wspomnienia i pami�tniki czo�owych polityk�w polskich i zagranicznych z tego okresu. We wspomnieniach i pami�tnikach ksi�y najwi�cej miejsca zajmuje sprawa martyrologii duchowie�stwa. Nale�y tu wymieni� pami�tniki: W. Gajdusa, E. Fran-kiewicza, H. Malaka, A. Koz�owieckiego i F. Korszy�skiego. Pe�ny zestaw cytowanych �r�de� znajduje si� na ko�cu pracy. Pragn� w tym miejscu podzi�kowa� prof. drowi W. �ukasze- wiczowi za opiek�, pomoc i �yczliwo��, a tak�e recenzentom ni- niejszej pracy prof. drowi Cz. Madajczykowi, prof. drowi M. �yw- czy�skiemu, prof. drowi D. Steyerowi, prof. drowi K. K�kolowi oraz drowi J. Szilingowi za szczeg�owe i wnikliwe uwagi, kt�re u�atwi�y mi przygotowanie maszynopisu do druku.Rozdzia� I DZIA�ALNO�� DYPLOMATYCZNA WATYKANU W PIERWSZYCH MIESI�CACH PONTYFIKATU PIUSA XII Na miejsce zmar�ego w dniu 10 II1939 r. Piusa XI kolegium kardynalskie wybra�o 2 marca nowego papie�a Eugeniusza Pacelli. Przybra� on imi� Piusa XII. G�ow� Ko�cio�a katolickiego zosta� kardyna�, kt�ry nigdy nie pozna� pracy w parafii i diecezji, by� natomiast do�wiadczonym dyplomat�. Tak wi�c od momentu wyboru Pacellego na papie�a, �ca�a kuria, ca�y Watykan; ca�y rytm pracy w Watykanie podporz�dkowany by� sprawom politycznym, one mia�y priorytet przy uk�adaniu kalendarza papieskich zaj��" *. Pocz�tek pontyfikatu Piusa XII zbieg� si� z zaj�ciem reszty ziem Czechos�owacji przez Hitlera 2. Ju� wkr�tce okaza�o si�, �e to nie koniec ��da� kanclerza Rzeszy. 1. TENDENCJE W POLITYCE WATYKANU PO OBJ�CIU TRONU PAPIESKIEGO PRZEZ PIUSA XII Papie� Pius XII uwa�a�, �e jedynie dzia�anie za pomoc� dyplomacji jest drog�, na kt�rej mo�na doj�� do porozumienia z rz�dami poszczeg�lnych kraj�w w sprawach najistotniejszych dla 1 T. Breza, Spi�owa brama. Notatnik rzymski, Warszawa 1964, s. 323. * Nawet rzecznicy polityki monachijskiej 18 Ul 1939 r. polecili swoim ambasadorom (Francji � Robert Coulondre, Wielkiej Brytanii � Nevile Henderson) wr�-czenle rz�dowi niemieckiemu not protestacyjnych. Jak wynika z raportu Bergena strona francuska podj�a nawet pr�b� przekonania papie�a, by wyst�pi� przeciwko aneksji Czech � Moraw, ale ��danie to zosta�o odrzucone. �Otoczeniu swojemu da� Pius Xli � z. W.I do zrozumienia, �e nie widzi powodu, by wtr�ca� si� do proces�w historycznych, kt�re s� oboj�tne Ko�cio�owi z politycznego punktu widzenia". V dniu wkroczenia wojsk niemieckich do Pragi 15 III 1939 r. kardyna� sekretarz rtanu wezwa� pos�a Czechos�owacji przy Watykanie dr� Radimskiego, a z rozmo-y mi�dzy nimi wynika�o, �e podzia� Czechos�owacji przyj�to w Watykanie jako fakt dokonany. R. Wareck�, O�tarz t tron. Szkice historyczne. Warszawa 1955, s. 209; Piwarski, Watykan a faszyzm, Warszawa 1958, s. 104. 2 � Polityka Watykanu 17 interes�w Ko�cio�a katolickiego. Przekonanie to wynika�o z pewnego rodzaju �deformacji zawodowej". -Na pontyfikacie Piusa XII, zw�aszcza w latach wojny, zaci��y�y dwie sprawy: antykomunizm i swoiste germanofilstwo. S�uszna jest teza S. Friedlandera, �e papie� mia� wiele sympatii dla Niemc�w jako narodu. Przesad� natomiast by�oby twierdzenie, �e ta wielokrotnie demonstrowana sympatia oznacza�a poparcie narodowosocjalistycznej ideologii i re�imu hitlerowskiego. Nie ulega jednak w�tpliwo�ci, �e obawa przed �bolszewizacj� Europy" powodowa�a, i� Pius XII �ywi� nadziej� na ewentualne stworzenie sojuszu Niemiec z Anglosasami, co doprowadzi�oby do zmontowania silnego bastionu przeciwko ZSRR3. Wyst�pienia proniemieckie Piusa XII, z powodu kt�rych by� on do�� cz�sto atakowany nie tylko w latach wojny, mia�y pewien wp�yw na stanowisko, jakie nowy papie� zaj�� wobec wydarze� rozgrywaj�cych si� w Europie i nie mo�na wp�ywu tego nie docenia�. Eugenio Pacelli by� nuncjuszem w Monachium (1917-1920) i Berlinie (1920-1929) i ten przesz�o dwunastoletni okres pobytu w Niemczech spowodowa�, �e po powrocie do Rzymu, zar�wno jako najbli�szy wsp�pracownik Piusa XI, jak i p�niej, kiedy sam zasiad� na tronie papieskim, by� przede wszystkim rzecznikiem interes�w Ko�cio�a katolickiego w Niemczech, kt�rych broni� wiernie i konsekwentnie przez ca�� wojn�4. Jako nuncjusz, sekretarz stanu, wreszcie jako papie� musia� broni� interes�w Ko�cio�a w Rzeszy i jest to spraw� oczywist�. Rzecz jednak w tym, �e Pius XII nigdy i z tak� energi� nie zaanga�owa� si� w obron� Ko�cio�a katolickiego w pozosta�ych krajach europejskich. Na marginesie tylko mo�na doda�, �e sprawami Ko�cio�a katolickiego w Niemczech zajmowa� si� osobi�cie. Ju� � S. FriedlSnder, Pius XII und das Dritte Reich. Eine Dokumentatlon, Mit einem Nachwort von Alfred Grosser, Hamburg 1965, s. 175. � Proniemiecko�� Piusa XII stwierdza wielu autor�w. Zosta�a ona dodatkowo pog��biona z uwagi na to, �e papie� widzia� w Niemczech bastion przeciwko komunizmowi. Por. P. Lehmann, Vatican policy in the second world War, New York 1946, s. 25, oraz G. Lewy, The Cathollc Church und Nazi Germany, New York--London-Sydney-Toronto, 1964, s. 249 - 250. Dba�o�� o interesy Ko�cio�a katolickiego w Rzeszy potwierdzaj� te� raporty polskiego ambasadora przy Watykanie W�ady-^ s�awa Skrzy�skiego. Patrz: J. Jurkiewicz, Watykan a stosunki polsko-niemieckie w latach 1918 -1939. Wyb�r materia��w, Warszawa 1960, s. 50 - 55. Pr�by wyt�umaczenia postawy Piusa XII podj�� si� A. Martini, Pto XII e Hitler, �La Civilt3 Cattolica", nr 116 z 1965, 9. 342 - 354. mi�dzy 2 a 12 III 1939 r. odby� dwie narady z kardyna�ami niemieckimi Adolfem Bertramem z Wroc�awia, Michaelem von Faulhaberem z Monachium, Karlem Schulte z Kolonii i Theodorem Innitzerem z Wiednia. Listy do biskup�w niemieckich redagowa� sam w ich j�zyku ojczystym a nie �aden z organ�w kurialnych5. Berlin przyj�� na og� przychylnie wyb�r Pacellego. By� to okres pogarszaj�cych "si� stosunk�w mi�dzy III Rzesz� a Watykanem. Oczekiwano jakiego� gestu pojednawczego ze strony Piusa XII. Kalkulacje te nie by�y pozbawione podstaw. ,,Nowy papie� niezw�ocznie po obj�ciu w�adzy zamanifestowa� te� w spos�b bardzo subtelny, niemniej wszak�e wyra�ny sw�j stosunek do Niemiec, akcentuj�c pragnienie zmiany atmosfery" 6. Po otrzymaniu gratulacji od Hitlera (by� on pierwsz� g�ow� pa�stwa zawiadomion� o wyborze), papie� przyj�� Bergena przed innymi dyplomatami, co mia�o swoj� wymow� polityczn� 7. W�wczas to kierownictwo polityczne III Rzeszy nakaza�o prasie z�agodzenie wypowiedzi na temat stosunk�w niemiecko-watyka�skich. Budzi�o to nadzieje nad Tybrem, �e wkr�tce uda si� zlikwidowa� rozd�wi�ki istniej�ce mi�dzy Watykanem a Rzesz�. Z raportu Bergena wynika, �e by� to swoisty �zabieg taktyczny". �Aby zapobiec nazbyt optymistycznym przewidywaniom � pisa� Bergen 28 III 1939 r. � podkre�lam, �e popieram jak wiadomo normalizacj� stosunk�w, poniewa� zasadniczo pragniemy pokoju z Ko�cio�em. Jednak przezwyci�enie istniej�cych trudno�ci wymaga nie tylko dobrej woli, ale cierpliwo�ci i czasu; wszelki po�piech by�by nie na miejscu" 8. Obietnice takie dawano co jaki� czas zar�wno w pierwszych miesi�cach pontyfikatu Piusa XII, jak i w okresie wojny, za� ch�� obrony interes�w Ko�cio�a katolickiego w Niemczech by�a jednym z istotnych powod�w, dla kt�rych papie� powstrzymywa� si� od oficjalnego pot�pienia wielu praktyk re�imu hitlerowskiego. Strach przed rozszerzaniem si� ideologii komunistycznej 1 Die Briefe Pius Xli an die deutschen Bisch�jen, Wttrzburg 1966 oraz suplement, s. 300 i n. �T�um. polskie R. Warecki, o�tarz � tron. Szkice historyczne, Warszawa 1966, Documents on German Foreign Policy, ser. D. (1937-1945), t. V, Washington 1962, s. 598, (dalej: DGFP). 7 DGEP, s. 598; A. Giovannetti, Der Vatican und der Krieg, Kbin 1961, s. 36 - ?7. � Papie�a do Hitlera. 8 DGEP, s. 598 - 599 18 19 w Europie spowodowa�, �e Watykan w Niemczech widzia� pa�stwo zdolne obroni� Europ� przed tym niebezpiecze�stwem. Nale�y s�dzi� natomiast, �e Pius XII zdawa� sobie spraw� z istoty cel�w Hitlera d���cego do opanowania Wschodu. Jednocze�nie papie� �ywi� z�udzenia co do zamiar�w kanclerza Rzeszy wobec Ko�cio�a katolickiego nie tylko w Niemczech, ale i na obszarach wschodnich. Wspomniane tendencje polityczne Watykanu zawa�y�y na stanowisku Piusa XII wobec Polski w latach 1939 - 1945. Na razie dzia�alno�� Stolicy Apostolskiej zosta�a skierowana na drog� poszukiwania rozwi�za� maj�cych na celu zachowanie pokoju w Europie. 2. INICJATYWY POKOJOWE STOLICY APOSTOLSKIEJ Z MAJA I CZERWCA 1939 ROKU Wiosn� 1939 r. Stolica Apostolska czyni�a pewne wysi�ki, by zapobiec wojnie, a Pius XII pierwsz� homil� paschaln� z 9IV 1939 r. po�wi�ci� w�a�nie problemowi pokoju europejskiego, stwierdzaj�c, �e niebezpieczn� sytuacj� powoduj� m.in. brak wzajemnego zaufania mi�dzy narodami, gwa�cenie um�w mi�dzynarodowych i wszelkich zobowi�za�9. �wiat z uwag� i niepokojem �ledzi� wzrost napi�cia mi�dzy Niemcami a Polsk� oraz W�ochami a Francj�. O niebezpiecze�stwie zagra�aj�cym Polsce ze strony III Rzeszy kardyna� sekretarz stanu Luigi Maglione by� systematycznie informowany przez nuncjusza apostolskiego w Warszawie Filipa Cortesi. Ju� w raporcie z 18 III 1939 r. Cortesi donosi�, �e Warszawa, ***^. in�M<m���L m\mvf~frr*r~*m~' a z ni� ca�y kraj zaniepokojony jest niezwyk�� aktywno�ci� dyplomatyczn� rz�d�w oraz ruchami wojsk (chodzi�o niew�tpliwie o wojska niemieckie) nad granic�. Wa�ny jest ten fragment raportu, w kt�rym nuncjusz pisze: �Zosta�em poinformowany, �e rz�d dostarczy� poufnie do wiadomo�ci przedstawicieli prasy nast�puj�ce informacje, kt�re po�piesznie komunikuj� Waszej Eks- � Actea et documents du Saint Slege relattfs a la seconde guerre mondiale. T. I. Le Saint Slege et la guerre en Europ�. Mars 1939 - aout 194t, Libreria Edltrice Yaticana 1965, (dalej cyt.: Actes), t. I, 8. 9. 20 celencji. Rzesza wys�a�a do rz�du polskiego not� z nast�puj�cymi ��daniami: 1) Aneksja Gda�ska do Rzeszy ��cznie z portem Westerplatte, kolej� �elazn� i innymi obiektami b�d�cymi na terytorium Wolnego Miasta Gda�ska w�asno�ci� rz�du polskiego; 2) Cesj� do Rzeszy pasa ziemi biegn�cego przez Pomorze od Chojnic do Tczewa, ��cz�cego Prusy Zachodnie i Wschodnie; 3) Udzia� niemiecki w g��wnych zak�adach metalurgicznych b�d�cych w posiadaniu polskim na �l�sku" 10. W ko�ach politycznych i dyplomatycznych stwierdzi� Cortesi odnosi si� przekonanie, �e Polska mo�e liczy� na pomoc mocarstw zachodnich. W zako�czeniu raportu czytamy � jest to zreszt� prywatna opinia nuncjusza � �e W�ochy mog� mie� pewien wp�yw na za�egnanie konfliktu polsko-niemieckiego. Sporo uwagi po�wi�ci�am tre�ci tego raportu, poniewa� charakteryzuje on w jakim� sensie stan informacji Watykanu o stosunkach mi�dzy Polsk� a Niemcami i to w czasie, kiedy Hitler nie wysun�� jeszcze oficjalnie swoich ��da� wobec rz�du polskiego i nie spodziewano si�, �e Wielka Brytania wyst�pi wkr�tce (31 III 1939 r.) z propozycj� jednostronnej gwarancji". Kwiecie� 1939 r. przyni�s� dalsze pog��bianie si� kryzysu, a w obliczu zagro�enia pokoju �wiatowego prezydent Stan�w Zjednoczonych Ameryki Franklin Delano Roosevelt wystosowa� 14 kwietnia apel pokojowy skierowany do Hitlera i Mussoliniego. Wezwa� ich do wyrzeczenia si� dalszej agresji oraz zapewnienia, �e nie zaatakuj� terytori�w pa�stw niepodleg�ych. Poda� list� 29 kraj�w europejskich, azjatyckich, afryka�skich. Znajdowa�a si� na niej r�wnie� Polska. Prezydent proponowa�, by gwarancja nieagresji obejmowa�a okres co najmniej 10 lat12. Sam apel m�g� wzbudzi� wiele uwag krytycznych, nie zawiera� bowiem �adnych konkretnych propozycji, kt�re mog�yby powstrzyma� pa�stwa totalitarne od planowanych podboj�w, ale by� sygna�em, �e niebezpiecze�stwo konfliktu jest coraz bli�sze i nale�y szuka� jakiej� drogi wyj�cia. " Ibid., dok. 4, s. 100 -102. 11 J. B. Duroselle, Histolre dlplomatl�ue de 1919 a nos jours, Paris 1953, s. 276; 'prawa polska w czasie II wojny �wiatowej na arenie mi�dzynarodowej. Zbi�r tument�w, Warszawa 1965, s. 18 (dalej: Sprawa polska). 11 Apel prezydenta opublikowa� 15IV1939 r. Departament Stanu, Documents n American Forelgn Relatlons, January 1938 - June 1939, vol. I, Boston 1939, s. 308 -309, A. Giovannetti, op. clt., s. 47 - 48. 21 Sekretarz stanu Sumner Welles prosi� delegata apostolskiego w Waszyngtonie Amleto Cicognani, by zorientowa� si�, jakie s� mo�liwo�ci poparcia apelu prezydenta przez Piusa XII13. Podobnie ambasada francuska przy Stolicy Apostolskiej zwr�ci�a si� do watyka�skiego sekretariatu stanu z zapytaniem, czy papie� rozwa�y� ewentualno�� poparcia wspomnianego apelu14. Z raportu Bergena wynika, �e krok Roosevelta by� krytykowany w ko�ach bliskich Watykanowi. Papie� wyrazi� niezadowolenie, �e w apelu wymieniono Niemcy i W�ochy, jako dwa pa�stwa zagra�aj�ce bezpiecze�stwu w Europie, bowiem on sam ilekro� zabiera� g�os, nigdy nie zwraca� si� do okre�lonych stron15. Odpowied� kardyna�a Maglione do Cicognani nie budzi w�tpliwo�ci, �e Pius XII nie zamierza� poprze� apelu z 14 IV 1939 r. Czytamy w niej, �e: �Jego �wi�tobliwo�� [...] ubolewa, i� aktualne stosunki Stolicy Apostolskiej z Niemcami nie pozwalaj� interweniowa� bezpo�rednio u Hitlera" 16. Drog� poufn� Watykan usi�owa� wysondowa� stanowisko rz�du w�oskiego, ale po otrzymaniu odpowiedzi, �e jest on zobowi�zany do wsp�pracy z Niemcami w ramach osi, ko�a watyka�skie nie podj�y ju� dyskusji na temat apelu prezydenta, by nie dopu�ci� do napi�tnowania Niemiec i W�och jako sprawc�w agresji. Stolica Apostolska nie by�a odosobniona w takim stawianiu sprawy, gdy� identyczn� lini� post�powania przyj�li ludzie zwi�zani z �monachijczykami". Dla Polski oznacza�o to, �e je�eli napi�cie mi�dzy ni� a Niemcami postawi Europ� wobec gro�by zbrojnego konfliktu, to zar�wno mocarstwa zachodnie, jak i Watykan, b�d� pr�bowa�y jej kosztem uratowa� pok�j. W owym czasie w Watykanie opracowano projekt zwo�ania konferencji pokojowej. W dniu l V 1939 r. ojciec Tacchi Yenturi, kt�ry od zawarcia uk�ad�w laterane�skich by� ��cznikiem mi�dzy Stolic� Apostolsk� a rz�dem w�oskim, w rozmowie z Mussolinim wskaza� na powa�ne zaniepokojenie Watykanu niebezpiecze�stwem zbli�aj�cego si� konfliktu i przedstawi� projekt Piusa XII, dotycz�cy zwo�ania konferencji pokojowej 5 pa�stw (Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Polski i W�och). Oznacza� on ch�� " Actes, t. I, dok. 9, s. 112, dok. 10, s. 112. 14 Ibid., dok. 12, s. 114. � DGFP, ser. D, t. VI, s. 300. i� Actes t. I, dok. 13, s. 114. 22 powt�rzenia konferencji monachijskiej, co potwierdzaj� nawet wydawcy dokument�w watyka�skich 17. S�dz�, �e w takim sensie zrozumia� to r�wnie� Duce, skoro stwierdzi�: �Niemcy nie mog� �udzi� si�, �e ponownie zrobi� z Polsk� to, co ju� potrafili zrobi� z innymi bez rozlewu krwi. Polska b�dzie stawia� op�r, zostanie pokonana przewa�aj�cymi si�ami niemieckimi i b�dziemy mieli pocz�tek wojny europejskiej" 18. Mussolini popar� propozycj� papie�a, sugeruj�c, by apel Piusa XII zosta� zakomunikowany przez przedstawicieli Stolicy Apostolskiej akredytowanych przy zainteresowanych rz�dach. Twierdzi�, �e nie nale�y podawa� szczeg�owego programu ewentualnej konferencji, a jedynie zaproponowa� pojednanie pokojowe w sprawach, kt�re powoduj� konflikty mi�dy Niemcami a Polsk� oraz Francj� i W�ochami. Sonda� u rz�du w�oskiego przeprowadzony zosta� z zachowaniem wszelkich �rodk�w ostro�no�ci, a mimo to na �amach prasy angielskiej i francuskiej komentowano o�ywiony ruch panuj�cy w poszczeg�lnych nuncjaturach. W dniu 3 maja Maglione poleci� nuncjuszom w Pary�u, Berlinie, Warszawie oraz delegatowi apostolskiemu w Londynie poinformowanie rz�d�w o propozycji papieskiej. Poleci� tak�e, by telegraficznie zawiadomi� go, jak takie Wyst�pienie zostanie przyj�te. Jedynie Cortesi w zwi�zku ze zbli�aj�cym si� przem�wieniem Becka w sejmie, dosta� dodatkowe polecenie, by zaapelowa� o zachowanie w nim �spokoju i umiarkowania" 19. Najwi�ksz� wag� przywi�zywano niew�tpliwie do odpowiedzi niemieckiej. Nuncjusz berli�ski Cesare Orsenigo nie zasta� Hitlera, ale 5 maja zosta� przewieziony specjalnym samolotem do Berg-hofu pod Berchtesgaden, gdzie zosta� przyj�ty przez kanclerza i asystuj�cego mu Ribbentropa. Hitler grzeczno�ciowo podzi�kowa� za zainteresowanie papie�a oraz podkre�li�, �e nie widzi �adnego niebezpiecze�stwa wojny. Popiera co prawda s�uszne ��dania W�och (Tunis, kana� Sueski, D�ibuti), ale uwa�a, �e proble- 7 Actes, t. l, s. 9. �DU c�te des puissances occidentales les dessillusions qui ient bient�t succede a la conference de Munich etaient trop recentes, pour l'on :s enthousiaste a l'idee de recommencer l'esperance". 18 Ibid., dok. 18, s. 119, raport o. Yenturi do Maglione z 2 V 1939; A. Giovannetti, �P- cit., s. 52. " Actes, t. i, dok. 19, s. 120; A. Giovannetti, op. cit. s. 53. 23 my te mo�na rozwi�za� w drodze pertraktacji pokojowych. Co do spraw polskich stwierdzi�, �e wypowiedzenie deklaracji o niestosowaniu przemocy (w dniu 28 IV 1939) 20 r�wnie� nie oznacza wojny z jego strony, podobnie nie mo�e do niej doprowadzi� sytuacja w Gda�sku. Je�eli za� chodzi o inne ��dania wobec Polski, to us�ysza� nuncjusz, �e �dojrzej� one z czasem w 1942, 1943 a mo�e w 1945 r." 21. Hitler sugerowa�, �e win� za wzrost napi�cia mi�dzy obu krajami ponosi wy��cznie Polska. Orsenigo by� jednak innego zdania. Dlatego wyrazi� pogl�d, �e sam nie podpisa�by si� pod optymistycznymi wizjami kanclerza dotycz�cymi przysz�o�ci. Nie by� r�wnie� przekonany o szczero�ci jego wypowiedzi. �Mimo wszystko � pisa� � s�dz�, �e je�eli Polska rzeczywi�cie zachowa�aby spok�j i milczenie [...] pow�d do wojny, przynajmniej w tym momencie, by�by wyeliminowany, t j. zyskano by czas potrzebny do przeprowadzenia spokojnych pertraktacji, szczeg�lnie w sprawie autostrady eksterytorialnej przez �korytarz�" 22. Wszystkie pozosta�e pa�stwa, w kt�rych przeprowadzono sonda� na temat przyj�cia propozycji papieskiej, odpowiedzia�y z r�nych wzgl�d�w odmownie. Najwcze�niej uczyni� to rz�d francuski, a minister spraw zagranicznych Georges Bonnet wyrazi� opini�, �e by�oby lepiej, gdyby papie� na razie nie anga�owa� swojego autorytetu, poniewa� jego wyst�pienie mo�e by� po��dane w bardziej krytycznym momencie. Nie wykluczy� jednak, �e interwencja Piusa XII b�dzie potrzebna i zapytywa�, czy je�eli Polska lub Francja poprosz� o ni�, to mog� liczy�, �e papie� uczyni to mo�liwie szybko? 23. Bardzo charakterystyczna dla atmosfery owych dni by�a odpowied� rz�du angielskiego, bowiem dyplomacja brytyjska do- " Oficjalne wypowiedzenie deklaracji z 2611934 r. nast�pi�o w memorandum przekazanym rz�dowi polskiemu 28IV1939 r. Dokitmente der deutschen Pol�ttJc. Bd I-VII, Berlin 1937-1942. t. VII, cz. I, 8. 158-161 (dalej: DDP): t�um. polskie L. Gelberg, Prawo mi�dzynarodowe l historia dyplomatyczna. Wyb�r dokument�w. Wst�p i opra�. L. Gelberg, t. II, Warszawa 1959, s. 518 - 529. 21 Actes, t. I, dok. 29, s. 130, raport Orsenigo z 6 V 1939 r. � Ibid. �� Ibid., dok. 21, s. 123; dok. 25, s. 124; dok. 26, s. 125 -127, raport nuncjusza Yaleri 25 V1939 r. Bonnet proponowa�, by w konferencji wzi�y udzia� Stany Zjednoczone Ameryki, jednak z telegramu Cicognaniego wynika, �e rz�d Stan�w Zjednoczonych nie zosta� poinformowany o planowanej konferencji. Por. dok. 49, S. 154. 24 k�adnie zrozumia�a sens propozycji papieskiej. Jednak kierowni- v polityczni Wielkiej Brytanii nie mieli ju� odwagi poprze� jej f ic i alnie. Stanowisko rz�du sformu�owa� Edward Halifax w de- peszy z 25 maja do pos�a angielskiego przy Watykanie Francis Dsborne'a. Stwierdzi� w niej m.in., �e konferencj� proponowan� przez papie�a rozumie jako okazj� do przedyskutowania kwestii gda�skiej i francusko- w�oskie j. Znamienny jest nast�puj�cy frag- ment: �W ko�cu o�wiadczy�em arcybiskupowi [Williamowi God- freyowi � Z. W.] otwarcie, �e g��wny szkopu� stanowi tu ewen- tualna reakcja tych, kt�rzy mogliby si� w tym projekcie dopa- trzy� wst�pu do czego�, co okaza�oby si� now� konferencj� mo- nachijsk�" 24. Powiedzia� ponadto delegatowi apostolskiemu w Lon- dynie, �e dyplomacja watyka�ska mo�e wy��cznie odda� us�ugi przy doprowadzeniu do rozm�w dwustronnych mi�dzy Niemcami a Polsk� oraz Francj� a W�ochami 25. Jednak zar�wno Pary�, jak i Londyn podkre�la�y, �e musz� zna� stanowisko Becka w tej sprawie. Okaza�o si�, �e rz�d polski o propozycji papieskiej zosta� poinformowany przez Watykan najp�niej, bo dopiero 8 maja26. Odpowied� polska by�a r�wnie� negatywna, gdy� zdaniem Becka konferencja nie poprzedzona odpowiednimi przygotowaniami mog�aby przynie�� wi�cej szkody, ni� po�ytku27. Nie czekaj�c ju� na oficjaln� odpowied� rz�du niemieckiego, kt�ra nadesz�a dopiero 12 maja i wskazywa�a, �e nie �yczy� on sobie �adnego kompromisu z Polsk�, Watykan wycofa� swoj� 28, gdy�, jak czytamy w telegramie Osborne'a, papie� 24 Documents on Brltlsh Forelgn Poltcy, 1919 - 1939. Third Series, vol. VII: 1939, London 1954, s. 498 (dalej: DBFP). 5 Actes, t. I, dok. 23, s. 123; dok. 31, s. 134; dok. 27, s. 126 - 127. 21 DBFP, t. VII, s. 476; Actes, t. I, dok. 32, s. 134, telegram Cortesiego z 8 V 1939 r. ' DBFP, t. VII, s. 476; Actes, t. I, dok. 37, S. 139. Hitler uwa�a�, a potwierdzaj� to raporty l telegramy przedstawicieli waty- skich w pi�ciu wymienionych w propozycji pokojowej papie�a pa�stwach, �e rencja nie mog�aby osi�gn�� �adnego rezultatu. Anglia, Francja i Polska orzy�yby wsp�lny front przeciwko Niemcom � W�ochom (a wi�c 3:2). Po roz- niowach z W�ochami w Mediolanie w dniach 6-7 maja Hitler zaproponowa�, �eby Niemcy odpowiedzia�y papie�owi, �e nie Jest mo�liwe przyj�cie jego pro- cji, �poniewa� sztucznie stworzona atmosfera wrogo�ci do mocarstw osi nie spodziewa� si�, aby konferencja mog�a przynie�� pozytywne wyniki". Spra- ska podczas u wojny �wiatowej w �wietle pami�tnik�w. Opra�. S. Zabie��o, 1958, s. 540; DGFP, ser. D. vol. VI, s. 483; Actes, t. I, dok. 38, s. 139-140, rd. Maglione z 10 V 1939 r. do nuncjuszy i delegat�w apostolskich w Lon- 25 otrzyma�