Tadeusz Majewski Systemy rehabilitacji zawodowej w krajach Europy Zachodniej 1999 SPIS TRE�CI WST�P .... .... .... 15 I. REHABILITACJA ZAWODOWA I ZATRUDNIENIE OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH .... 16 II. OG�LNO�WIATOWE ZALECENIA DOTYCZ�CE REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH.... 19 1. Zaanga�owanie Organizacji Narod�w Zjednoczonych w sprawy os�b niepe�nosprawnych .... 19 2. Polityka Mi�dzynarodowej Organizacji Pracy w odniesieniu do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 20 3. Zalecenia dotycz�ce poradnictwa zawodowego dla os�b niepe�nosprawnych .... 24 4. Zalecenia dotycz�ce przygotowania zawodowego os�b niepe�nosprawnych .... 25 5. Zalecenia dotycz�ce zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 28 6. Zalecenia dotycz�ce zatrudnienia chronionego os�b niepe�nosprawnych .... 30 III. EUROPEJSKIE ZALECENIA dotycz�ce REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH .... .... 32 1. Zalecenia Rady Europy dotycz�ce spraw os�b niepe�nosprawnych .... 32 2. Zalecenia Unii Europejskiej dotycz�ce spraw os�b niepe�nosprawnych .... 34 3. Zalecenia dotycz�ce poradnictwa zawodowego dla os�b niepe�nosprawnych .... 35 4. Zalecenia dotycz�ce przygotowania zawodowego os�b niepe�nosprawnych .... .... 37 5. Zalecenia dotycz�ce zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 38 6. Zalecenia dotycz�ce zatrudnienia chronionego os�b niepe�nosprawnych .... 38 IV EUROPEJSKIE SYSTEMY REHABILITACJI ZAWODOWEJ .... 42 1. FRANCJA.... 42 1.1. Polityka wobec os�b niepe�nosprawnych .... 42 1.1. 1 . Przepisy prawne dotycz�ce os�b niepe�nosprawnych .... 42 1.1.2. Przepisy prawne dotycz�ce zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 44 1.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 46 1.2.1. Orzecznictwo o niepe�nosprawno�ci .... 46 1.2.2. Szkolenie zawodowe os�b niepe�nosprawnych .... 47 1.2.3. Po�rednictwo pracy os�b niepe�nosprawnych .... 48 1.2.4. Fundusz Integracji Zawodowej Os�b Niepe�nosprawnych .... 49 1.3. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 51 1.3.1. Realizacja wska�nika zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 51 1.3.2. �rodki wspieraj�ce zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 52 1.4. Zatrudnienie chronione os�b niepe�nosprawnych .... 54 1.4.1. Rodzaje plac�wek zatrudnienia chronionego.... 54 1.4.1.1. Zak�ady pracy chronionej .... 54 1.4.1.2. O�rodki aktywno�ci zawodowej .... 55 1.4.2. Rodzaje dzia�alno�ci gospodarczej plac�wek zatrudnienia chronionego .... 56 1.4.3. Finansowanie plac�wek zatrudnienia chronionego .... 57 1:4.4. Przej�cie pracownik�w z plac�wek zatrudnienia chronionego do zwyk�ych zak�ad�w pracy .... 51 2. HISZPANIA .... 59 2.1. Przepisy prawne dotycz�ce os�b niepe�nosprawnych .... 59 2.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych .... .. 60 2.2.1. Ocena zdolno�ci do pracy i poradnictwo zawodowe dla os�b niepe�nosprawnych .. 60 2.2.2. Szkolenie zawodowe os�b mepe�nosprawnych .... 61 2.2.3. Po�rednictwo pracy os�b niepe�nosprawnych.... 62 2.3. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 63 2.3.1. Wska�nik zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... .... 63 2.3.2. �rodki wspieraj�ce zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 64 2.4. Zatrudnienie wspomagane os�b niepe�nosprawnych .... 65 2.5. Zatrudnienie chronione os�b niepe�nosprawnych .... 65 2.5.1. Zadania specjalnych o�rodk�w pracy.... 65 2.5.2. Pracownicy specjalnych o�rodk�w pracy .... 66 2.5.3. Finansowanie specjalnych o�rodk�w pracy .... 67 2.5.4. Specjalne zak�ady pracy prowadzone przez Fundacj� ONCE .... 67 2.6. Prowadzenie dzia�alno�ci gospodarczej przez osoby niepe�nosprawne .... 68 3. HOLANDIA .... .. . 69 3.1. Polityka wobec os�b niepe�nosprawnych .... 69 3.2. Dane statystyczne dotycz�ce os�b niepe�nosprawnych .... 71 3.3. Systemy orzecznictwa o niezdolno�ci do pracy .... 72 3.4. Szkolenie zawodowe os�b niepe�nosprawnych .... 73 3.5. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych na otwartym rynku pracy .... 74 3.5.1. Polityka zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych na otwartym rynku pracy .... 74 3.5.2. Realizacja polityki zatrudniania os�b niepe�nosprawnych .... 76 3.5.3. �rodki wspieraj�ce zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 77 3.5.4. Zatrudnienie wspomagane os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 78 3.6. Zak�ady pracy chronionej .... 78 3.6.1. Organizacja zak�ad�w pracy chronionej .... 79 3.6.2. Cele zak�ad�w pracy chronionej .... 80 3.6.3. Dzia�alno�� gospodarcza zak�ad�w pracy chronionej .... 81 3.6.4. Finansowanie zak�ad�w pracy chronionej .... 82 3.6.5. Przej�cie pracownik�w zak�ad�w pracy chronionej do pracy na otwartym rynku .... 83 3.6.6. Og�lna ocena zak�ad�w pracy chronionej .... 84 3.7. O�rodki aktywno�ci zawodowej .... 85 4. NIEMCY .... 86 4.1. Polityka wobec os�b niepe�nosprawnych .... 86 4.1.1. Przepisy prawne dotycz�ce os�b niepe�nosprawnych .... 86 4.1.2. Przepisy prawne dotycz�ce zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... .... 87 4.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 89 4.2.1. Orzekanie o niepe�nosprawno�ci.... 89 4.2.2. Poradnictwo zawodowe i po�rednictwo pracy dla os�b niepe�nosprawnych .... 90 4.2.3. Szkolenie zawodowe os�b niepe�nosprawnych .... 91 4.3. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 92 4.3.1. Obowi�zki zak�ad�w pracy wobec pracownik�w niepe�nosprawnych .... 92 4.3.2. �rodki wspieraj�ce zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 93 4.3.3. Realizacja obowi�zku zatrudnienia pracownik�w niepe�nosprawnych przez zak�ady pracy.... 95 4.4. Warsztaty dla os�b niepe�nosprawnych .... 96 4.4.1. Cel i zadania warsztat�w dla os�b niepe�nosprawnych .... 96 4.4.2. Organizacja warsztat�w pracy dla os�b niepe�nosprawnych .... 97 4.4.3. Pracownicy warsztat�w dla os�b niepe�nosprawnych .... 98 4.4.4. Dzia�alno�� gospodarcza warsztat�w dla os�b niepe�nosprawnych .... 98 4.4.5. Finansowanie warsztat�w dla os�b niepe�nosprawnych .... 99 4.4.6. Przej�cie pracownik�w warsztat�w dla os�b niepe�nosprawnych do zwyk�ych zak�ad�w pracy .... 99 4.5. Zatrudnienie wspomagane os�b niepe�nosprawnych .... 99 4.5.1. Niemiecka koncepcja zatrudnienia wspomaganego.... 99 4.5.2. Realizacja koncepcji zatrudnienia wspomaganego .... 100 4.5.3. Asystenci zawodowi .... 102 4.6. Przedsi�biorstwa zatrudnienia socjalnego .... 102 5. SZWECJA.... . 104 5.1. Polityka wobec os�b niepe�nosprawnych .... 104 5.1.1. Og�lna polityka wobec os�b niepe�nosprawnych .... 104 5.1.2. Polityka zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych.... 105 5.2. Definicje osoby niepe�nosprawnej .... 106 5.3. Organizacja rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych .... 107 5.3.1. Krajowy Zarz�d do Spraw Rynku Pracy .... 107 5.3.2. O�rodki oceny zdolno�ci do pracy .... 108 5.3.3. O�rodki szkolenia zawodowego .... 108 5.4. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 109 5.4.1. Obowi�zki zak�ad�w pracy wobec pracownik�w niepe�nosprawnych .... 109 5.4.2. �rodki wspieraj�ce zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 110 5.4.3. Zagadnienie bezrobocia os�b niepe�nosprawnych .... 111 5.5. Zatrudnienie wspomagane os�b niepe�nosprawnych .... 112 5.6. Zatrudnienie chronione - przedsi�biorstwo Samhall .... 112 5.6.1. Cel przedsi�biorstwa Samhall .... 112 5.6.2. Pracownicy niepe�nosprawni w zak�adach Samhall .... 113 5.6.3. Finansowanie zak�ad�w Samhall .... 114 5.6.4. Przej�cie pracownik�w z zak�ad�w Samhall do pracy w zwyk�ych zak�adach .... 114 5.6.5. Dodatkowe zadania s�u�b rehabilitacyjnych zak�ad�w Samhall .... 115 6. WIELKA BRYTANIA .... 116 6.1. Ustawa o dyskryminacji os�b niepe�nosprawnych .... 116 6.2. Definicja osoby niepe�nosprawnej .... 118 6.3. Szkolenie zawodowe os�b niepe�nosprawnych .... 119 6.4. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych .... 121 6.4.1. Rozw�j systemu zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 121 6.4.2. Organizacja zatrudniania os�b niepe�nosprawnych .... 122 6.4.3. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 123 6.4.4. �rodki wspieraj�ce zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 125 6.4.5. Postawy pracodawc�w wobec zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 126 6.5. Zatrudnienie wspomagane (chronione) os�b niepe�nosprawnych .... 127 6.5.1. Przedsi�biorstwo Remploy .... 128 6.5.1.1. Cele Remploy .... 128 6.5.1.2. Kierowanie do zak�ad�w Remploy .... 129 6.5.1.3. Pracownicy zak�ad�w Remploy .... 129 6.5.1.4. Kierownictwo zak�ad�w Remploy .... 129 6.5.1.5. Dzia�alno�� gospodarcza zak�ad�w Remploy .... 130 6.5.1.6. Finansowanie zak�ad�w Remploy ....w... 131 6.5.2. Specjalne zak�ady pracy dla os�b niepe�nosprawnych.... 132 6.5.3. Programy zatrudniania wspomaganego os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 132 6.6. Og�lna sytuacja w zakresie zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 133 6.7. O�rodki dziennego pobytu dla os�b niepe�nosprawnych .... 134 7. W�OCHY .... 135 7.1. Przepisy prawne dotycz�ce os�b niepe�nosprawnych . .. 135 7.2. Definicja osoby niepe�nosprawnej ....www ... 136 I, 7.3. Szkolenie zawodowe os�b niepe�nosprawnych .... 137 7.4. System zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 138 7.5. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych na otwartym rynku pracy .... 140 7.5.1. Zatrudnienie obligatoryjne os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 140 7.5.2. Po�rednictwo pracy os�b niepe�nosprawnych .... 141 7.5.3. Komisje do spraw obligatoryjnego zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 141 7.5.4. �rodki wspieraj�ce zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 142 7.6. Zatrudnienie chronione os�b niepe�nosprawnych .... 143 7.6.1. Zintegrowane sp�dzielnie pracy ....ww... 143 7.6.2. Zak�ady pracy chronionej .... 147 7.7. Rezerwowane stanowiska pracy dla os�b niewidomych .... 149 7.8. O�rodki socjalnoedukacyjne dla os�b niepe�nosprawnych .... 150 7.9. Og�lna sytuacja dotycz�ca zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 151 V SYSTEMY REHABILITACJI ZAWODOWEJ W KRAJACH POZAEUROPEJSKICH .... 153 1. AUSTRALIA.... 153 1.1. Przepisy prawne dotycz�ce os�b niepe�nosprawnych .... .... 153 1.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 154 1.2.1. Federalny Urz�d Zatrudnienia .... 155 1.2.2. Federalny Urz�d Us�ug Rehabilitacyjnych .... 156 1.3. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 158 1.4. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zak�adach pracy chronionej .... 159 2. JAPONIA .... 160 2.1. Ustawodawstwo dotycz�ce zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 160 2.2. Organizacja rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych .... 161 2.2.1. Zadania Ministerstwa Pracy .... 161 2.2.2. Japo�skie Stowarzyszenie do Spraw Zatrudnienia Os�b Niepe�nosprawnych .... 162 2.3. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 163 2.3.1. Obligatoryjny wska�nik zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 163 2.3.2. �rodki wspieraj�ce zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 164 2.3.3. Sytuacja w zakresie zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 165 3. STANY ZJEDNOCZONE AP .... 166 3.1. Polityka wobec os�b niepe�nosprawnych .... 166 3.1.1. Federalna polityka wobec os�b niepe�nosprawnych .... 166 3.1.2. Polityka wobec zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 168 3.2. Definicja i liczba os�b niepe�nosprawnych .... 169 3.3. Organizacja rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych .... 170 3.3.1. Rehabilitacja zawodowa os�b niepe�nosprawnych na szczeblu federalnym .... 170 3.3.2. Stanowe urz�dy do spraw rehabilitacji zawodowej .... 171 3.3.3. Rehabilitacja zawodowa niepe�nosprawnych weteran�w.... 172 3.3.4. Program niezale�nego �ycia .... 173 3.3.5. Specjalny program dla niewidomych sprzedawc�w .... 174 3.3.6. Inne programy rehabilitacji zawodowej finansowane z funduszy federalnych ....:.... 174 3. 4. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 175 3.4.1. Obowi�zki zak�ad�w pracy wobec pracownik�w niepe�nosprawnych .... 175 3.4.2. Egzekwowanie obowi�zk�w zak�ad�w pracy wobec pracownik�w niepe�nosprawnych .... 176 3.4.3. �rodki wspieraj�ce zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 177 3.4.4. Sytuacja w zakresie zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 179 3.5. Zak�ady pracy chronionej ....:.... 179 3.6. Zatrudnienie wspomagane os�b niepe�nosprawnych .... 180 3.7. Prowadzenie dzia�alno�ci gospodarczej przez osoby niepe�nosprawne .... 182 VI. EUROPEJSKIE TENDENCJE A POLSKI SYSTEM REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH .... 183 1. Ustawodawstwo antydyskryminacyjne .... 183 2. Ustawodawstwo dotycz�ce rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych .... 184 3. Sprawa definicji osoby zawodowo niepe�nosprawnej .... 186 4. Organizacja rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych .... 187 5. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 189 5.1. Obligatoryjne zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 190 5.2. Prawo do pracy os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy .... 192 5.3. Przystosowanie stanowiska i miejsca pracy do potrzeb pracownika niepe�nosprawnego .... 192 5.4. Zach�ty materialne dla pracodawc�w zatrudniaj�cych osoby niepe�nosprawne .... 193 5.5. Zach�ty materialne dla pracownik�w niepe�nosprawnych ...., 194 5.6. Polski system zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy.... 195 6. Zatrudnienie chronione os�b niepe�nosprawnych .... 196 6.1. Sytuacja zak�ad�w pracy chronionej w krajach europejskich .... 196 6.2. Zak�ady pracy chronionej w Polsce .... 201 7. Zatrudnienie wspomagane os�b niepe�nosprawnych .... 203 UWAGI KO�COWE .... 205 BIBLIOGRAFIA OG�LNA .... 207 WST�P Polska czyni usilne starania o wej�cie do Unii Europejskiej ijest cz�onkiem Rady Europy. W krajach cz�onkowskich tych organizacji d��y si� obecnie do ustalania wsp�lnej polityki, cel�w i zasad rozwi�zywania r�nych problem�w ekonomicznych i spo�ecznych. Dotyczy to tak�e polityki wobec os�b niepe�nosprawnych. Przyk�adem tego mo�e by� wydawanie przez r�ne mi�dzynarodowe organizacje, r�wnie� Rad� Europy i Uni� Europejsk�, r�nych dokument�w, maj�cych na celu ustalenie wsp�lnej polityki wobec os�b z ograniczeniami sprawno�ci. D��no�� do ujednolicenia wynika st�d, �e poszczeg�lne kraje europejskie wypracowa�y sobie r�ne systemy rozwi�zywania problem�w os�b niepe�nosprawnych, bior�c pod uwag� swoje warunki polityczne, spo�eczne i gospodarcze. Dotyczy to tak�e rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia tych os�b. Celem pracy Systemy rehabilitacji zawodowej w krajach Europy Zachodniej jest przedstawienie europejskiej polityki i zalece� dotycz�cych rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych oraz form ich realizacji przez niekt�re kraje Europy Zachodniej, zw�aszcza posiadaj�ce bardziej zaawansowane systemy rozwi�za� problem�w zawodowych os�b niepe�nosprawnych oraz dokonanie og�lnej analizy por�wnawczej z polskim systemem. Praca przeznaczonajest: 1. Dla tw�rc�w polityki spo�ecznej oraz decydent�w odpowiedzialnych za realizacj� tej polityki w zakresie spraw zwi�zanych z rehabilitacj� zawodow� i zatrudnieniem os�b niepe�nosprawnych. 2. Kierownik�w realizuj�cych r�ne programy rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych oraz innych profesjonalist�ww��czonych w ten proces. 3. Student�w r�nych kierunk�w pragn�cych szerzej zapozna� si� z problemami rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych w innych krajach. I. REHABILITACJA ZAWODOWA i ZATRUDNIENIE OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH Szacunkowo przyjmuje si�, �e na globie ziemskim �yje ponad 500 milion�w os�b niepe�nosprawnych, czyli oko�o 10% ca�ej ludzko�ci. Niepe�nosprawno�� organizmu poci�ga za sob� liczne konsekwencje i stwarza cz�owiekowi wiele problem�w. Problemy te maj� r�n� natur�, a mianowicie: medyczn�, psychologiczn�, pedagogiczn�, spo�eczn� i zawodow�. Dla rozwi�zania wymagaj� one okre�lonych dzia�a� i zastosowania odpowiednich �rodk�w. Wed�ug �wiatowej Organizacji Zdrowia takie kompleksowe i skoordynowane stosowanie �rodk�w medycznych, pedagogicznych, spo�ecznych i xawodowych, w celu usprawnienia os�b z naruszon� sprawno�ci� organizmu do mo�liwie najwy�szego poziomu nazywane jest rehabilitacj�. W rehabilitacj� w��czeni s� r�ni specjali�ci. Dlatego ma ona charakter interdyscyplinarny i dla rozwi�zania wszystkich problem�w osoby niepe�nosprawnej musi ona mie� charakter kompleksowy. Rehabilitacja zawodowa jest wa�n� cz�ci� rehabilitacji kompleksowej, kt�rej zadaniem jest rozwi�zanie problem�w zawodowych osoby niepe�nosprawnej. Jak do�wiadczenie wykazuje - wiele os�b niepe�nosprawnych wykazuje du�e braki lub op�nienia w prawid�owym rozwoju zawodowym oraz napotyka na du�e trudno�ci w przygotowaniu si�, uzyskaniu i utrzymaniu si� w pracy. Wed�ug szacunk�w Mi�dzynarodowej Organizacji Pracy oko�o 40% os�b niepe�nosprawnych wymaga rehabilitacji zawodowej. Dotyczy to znacznej cz�ci niepe�nosprawnej m�odzie�y i os�b w wieku aktywno�ci zawodowej. Problemy zawodowe, z jakimi zwykle osoby te borykaj� si�, dotycz�: 1. Wyboru zawodu i ewentualnie zmiany zawodu (kwalifikacji), na skutek nabycia niepe�nosprawno�ci. 2. Przygotowania si� do pracy zawodowej. 3. Uzyskania pracy zawodowej, czyli zatrudnienia. 4. Adaptacji zawodowej i utrzymania si� w zatrudnieniu. W rozwi�zaniu swoich problem�w zawodowych wi�kszo�� os�b niepe�nosprawnych wymaga odpowiedniej pomocy. Taki cel stawia sobie rehabilitacja zawodowa. Jej celem jest udzielenie pomocy osobie niepe�nosprawnej w prawid�owym rozwoju zawodowym i przebiegu aktywno�ci zawodowej, a w szczeg�lno�ci w wyborze zawodu, przygotowaniu si� do pracy, uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia i adaptacji zawodowej w miejscu pracy. Pomoc ta udzielana jest w formie specjalnych us�ug. Dlatego Mi�dzynarodowa Organizacja Pracy definiuje rehabilitacj� zawodow� jako cz�� og�lnego procesu rehabilitacji, polegaj�c� na udzieleniu osobie niepe�nosprawnej takich us�ug, jak poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, aby umo�liwi� jej uzyskanie, utrzymanie i awans w odpowiedniej prracy, a przez to integracj� lub reintegracj� w normalne �ycie spo�eczne (Zalecenie nr 99... z 1955 r. i Zalecenie nr 168.... z 1983 r). W realizacji rehabilitacji zawodowej osoby niepe�nosprawnej mo�na wyodr�bni� kilka etap�w. Na pierwszym etapie jest poradnictwo zawodowe, oparte na ocenie zdolno�ci do prrracy osoby niepe�nosprawnej. Udzielenie w�a�ciwej porady zawodowej osobie niepe�nosprawnej wwyborze odpowiedniego dla siebie zawodu lub zmiany zawodu stanowi bardzo istotny etap, gdy� od niego zale�y powodzenie ca�ego procesu rehabilitacji zawodowej. Nast�pny etap stanowi przygotowanie do pracy polegaj�ce na opanowaniu przez osob� niepe�nosprawn� niezb�dnej wiedzy teoretycznej, umiej�tno�ci praktycznych oraz form funkcjonowania i zachowania si� w sytuacjach zawodowych. Kierunek szkolenia lub kszta�cenia zawodowego ustalany jest na podstawie wynik�w bada� zdolno�ci do pracy i diagnozy zawodowej. Po pomy�lnym uko�czeniu przygotowania do pracy nast�puje zatrudnienie na odpowiednio dobranym stanowisku pracy, odpowiadaj�cym psychofizycznym mo�liwo�ciom i uzyskanym kwalifikacjom zawodowym. Umieszczenie osoby niepe�nosprawnej w odpowiedniej pracy stanowi ukoronowanie ca�ego procesu rehabilitacji zawodowej, lecz jeszcze go nie ko�czy. Ostatni etap stanowi pomoc w adaptacji zawodowej, zw�aszcza w pocz�tkowym okresie zatrudnienia, maj�ca na celu udzielenie jej pomocy w przystosowaniu si� do wykonywania zada� zawodowych, nowego �rodowiska pracy - fizycznego i spo�ecznego, aby m�c dobrze wype�nia� zadania pracownika i spe�nia� oczekiwania pracodawcy. Wyja�nienia wymaga jeszcze kogo nale�y uwa�a� za osob� niepe�nosprawn� z punktu widzenia zawodowego. Definicj� osoby zawodowo niepe�nosprawnej, a wi�c definicj� zawieraj�c� kryteria zawodowe, okre�li�a i przyj�a Mi�dzynarodowa Organizacja Pracy w swojej Konwencji i Zaleceniu dotycz�cym rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprrawnych z 1983 r. Brzmi ona nast�puj�co: Osob� niepe�nosprawn� jest jednostka, kt�rej szanse uzyskania, utrzymania i awansu we w�a�ciwym zatrudnieniu jest powa�nie ograniczone na skutek fizycznej lub psychicznej niepe�nosprawno�ci oficjalnie orzeczonej (Zalecenie nr 168...1983). Definicja ta podkre�la takie kryteria, jak: trudno�ci i ograniczenia w uzyskaniu odpowiedniej do swoich mo�liwo�ci pracy i w utrzymaniu si� w zatrudnieniu w sytuacjach kryzysu i trudno�ci na rynku pracy oraz w awansowaniu z powodu fizycznej lub psychicznej niepe�nosprawno�ci. Definicja ta zosta�a zalecona wszystkim krajom cz�onkowskim MOP do powszechnego stosowania. II. OG�LNO�WIATOWE ZALECENIA DOTYCZ�CE REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIAOS�B niepe�nOSPRAWNYCH Europejska polityka i zalecenia dotycz�ce rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych w znacznym stopniu bazuj� na og�lno�wiatowej polityce i zaleceniach w tym zakresie. Zosta�y one zawarte w dokumentach Organizacji Narod�w Zjednoczonych i jej wyspecjalizowanych organizacjach. 1. Zaanga�owanie Organizacji Narod�w Zjednoczonych w sprawy os�b niepe�nosprawnych Organizacja Narod�w Zjednoczonych wykazuje du�e zainteresowanie sprawami os�b niepe�nosprawnych. Przyk�adem tego zainteresowania mo�e by� Rezolucja Zgromadzenia Og�lnego z 1975 r. przyjmuj�ca Deklaracj� Praw Os�b Niepe�nosprawnych. Jak sama nazwa wskazuje okre�la ona prawa os�b niepe�nosprawnych, w�r�d kt�rych jest r�wnie� prawo do edukacji, poradnictwa zawodowego, szkolenia, r�nych form przygotowania do pracy, pomocy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia oraz do zabezpieczenia ekonomicznego i spolecznego. Nast�pn� wa�n� inicjatyw� ONZ by�o proklamowanie roku 1981 Mi�dzynarodowym Rokiem Os�b Niepe�nosprawnych. Przebiega� on pod has�em: pe�ne uczestnictwo i r�wno�� os�b niepe�nosprawnych w �yciu spo�ecznym. Rezultatem Mi�dzynarodowego Roku Os�b Niepe�nosprawnych by�a Rezolucja Zgromadzenia Og�lnego ONZ z 1982 r. w sprawie �wiatowego Programu Dzia�ania na Rzecz Os�b Niepe�nosprawnych. Jego celem by�o popieranie skutecznych �rodk�w w zakresie zapobiegania niepe�nosprawno�ci i rehabilitacji oraz realizacja naczelnego has�a Mi�dzynarodowego Roku Os�b Niepe�nosprawnych: pe�ne uczestnictwo i r�wno�� os�b niepe�nosprawnych w �yciu spo�ecznym (World Programme...1983). Program ten mia� by� realizowany przez kraje cz�onkowskie w latach 1983-1992 tj. w okresie Dekady Os�b Niepe�nosprawnych, og�oszonej przez Zgromadzenie Og�lne ONZ w grudniu 1982 r. Jest to bardzo szeroki i kompleksowy program dzia�ania na rzecz os�b niepe�nosprawnych, zawieraj�cy zalecenia dotycz�ce r�wnie� kszta�cenia i zatrudnienia dzieci, m�odzie�y i doros�ych os�b niepe�nosprawnych. W 1993 r. Zgromadzenie Og�lne ONZ ponownie zaj�o si� sprawami os�b niepe�nosprawnych, przyjmuj�c tzw Standardowe Zasady Wyr�wnywania Szans Osobom niepe�nosprawnym. Celem przyj�cia tych Zasad jest zagwarantowanie osobom niepe�nosprawnym, jako cz�onkom spo�ecze�stwa, mo�liwo�ci korzystania z tych samych praw, jakie przys�uguj� pozosta�ym obywatelom, lecz z drugiej strony nak�adaj� one na osoby niepe�nosprawne takie same obowi�zki. Niekt�re z tych zasad m�wi� tak�e o wyr�wnywaniu szans w zakresie przygotowania do pracy i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. W szczeg�lny spos�b sprawami os�b niepe�nosprawnych zajmuj� si� wyspecjalizowane organizacje ONZ, jak: �wiatowa Organizacja Zdrowia, Mi�dzynarodowa Organizacja Pracy, Fundusz Narod�w Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (UNICEF) czy Organizacja Narod�w Zjednoczonych do Spraw O�wiaty, Nauki i Kultury (UNEScO) . Organizacje te przyjmuj� liczne dokumentywformie konwencji i zalece� (rekomendacji), maj�cych na celu zmobilizowanie kraj�w cz�onkowskich do podejmowania dzia�a� na rzecz os�b niepe�nosprawnych. Dotycz� one takich spraw, jak zapobieganie niepe�nosprawno�ci, edukacja, rehabilitacja, integracja spo�eczna i stwarzanie r�wnych szans osobom niepe�nosprawnym w �yciu zawodowym i spo�ecznym. 2. Polityka Mi�dzynarodowej Organizacji Pracy w odniesieniu do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych Nas szczeg�lnie interesuj� konwencje i zalecenia dotycz�ce rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. Zagadnienia te nale�� do zakresu dzia�ania Mi�dzynarodowej Organizacji Pracy, wyspecjalizowanej organizacji do spraw pracy i zatrudnienia, w tym r�wnie� pracy i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. Powsta�a ona w 1919 r. i aktualnie zrzesza 174 pa�stwa cz�onkowskie. Nadrz�dnym celem MOP, zgodnie z przyj�tym statutem, jest: osi�gni�cie sprawiedliwo�ci spo�ecznej, a tak�e lepszych warunnk�w �ycia i pracy ludzi pracuj�cych na ca�yn �wiecie przez po��czenie wysi�k�w rz�d�w, pracodawc�w i pracownik�w. W szczeg�lno�ci MOP zajmuje si� w skali ca�ego �wiata takimi sprawami jak r�wno�� szans w uzyskaniu przygotowania si� do pracy i satysfakcjonuj�cego zatrudnienia, walka z bezrobociem i zapewnienie dobrych warunk�w pracy, w tym r�wnie� bezpiecze�stwa i higieny pracy. Dzia�alno�� MOP w tym zakresie dotyczy tak�e os�b niepe�nosprawnych. Jednym z zada� MOP dotycz�cych os�b niepe�nosprawnych jest ustalanie �wiatowej polityki w dziedzinie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. Przejawia si� to w przygotowywaniu i przyjmowaniu dokument�w w formie konwencji i zalece� dla kraj�w cz�onkowskich. Konwencje i zalecenia te s� to pewne instrumenty prawne, reguluj�ce okre�lone sprawy oraz ustalaj�ce pewne zasady i wskazania do rozwi�zywania okre�lonych problem�w spo�ecznych czy ekonomicznych. Takie konwencje i zalecenia MOP przyj�a tak�e w odniesieniu do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. Kraje cz�onkowskie poprzez ratyfikacj� tych dokument�w przyjmuj� na siebie obowi�zek ich przestrzegania i realizowania oraz zgod� na mi�dzynarodow� kontrol� w tym zakresie, zgodnie z przyj�t� procedur�. Polityka MOP w zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych zosta�a okre�lona w nast�puj�cych dwu podstawowych dokumentach, a mianowicie w: 1. Zaleceniu nr 99 dotycz�cym rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych z 1955 r. 2. Konwencji nr 159 i Zaleceniu nr 168 dotycz�cych rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych z 1983. Ju� w 1955 r. MOP przyj�a na swoim Og�lnym Zgromadzeniu swoje pierwsze zalecenie w sprawie rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nospraw nych. Dotyczy ono takich spraw, jak: 1. Zasady i metody poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i po�rednictwa pracy os�b niepe�nosprawnych. 2. Organizacja us�ug z zakresu rehabilitacji zawodowej. 3. Wsp�praca pomi�dzy instytucjami odpowiedzialnymi za opiek� zdrowotn� i za rehabilitacj� zawodow�. 4. Rozszerzanie mo�liwo�ci zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. 5. Zatrudnienie chronione. 6. Rehabilitacja zawodowa m�odzie�y niepe�nosprawnej i wsp�praca w tym zakresie instytucji odpowiedzialnych za edukacj� i rehabilitacj� zawodow�. Zalecenie to bardzo przyczyni�o si� do rozwoju r�nych form rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych, zw�aszcza w krajach europejskich. Problemy tych os�b zosta�y dostrze�one i docenione przez poszczeg�lne kraje i ich rz�dy. Rezultatem tego by�o ukazanie si� licznych akt�w prawnych dotycz�cych rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych w tych krajach. Zalecenie to zosta�o ratyfikowane przez Polsk�. W 1983 r. Mi�dzynarodowa Organizacja Pracy ponownie zaj�a si� sprawami zawodowymi os�b niepe�nosprawnych. Na swoim Og�lnym Zgromadzeniu przyj�a Konwencj� nr 159 i Zalecenie nr 1C8 dotycz�ce rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. Dokumenty te nie zmieniaj� Zalecenia z 1955 roku, lecz je uzupe�niaj� i poszerzaj�. Uzupe�nienia i poszerzenia dotycz� nast�puj�cych spraw: 1. Stwarzania szerszych mo�liwo�ci rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. 2. Udzia�u spo�ecze�stwa w rozwoju rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych. 3. Rehabilitacji zawodowej na terenach wiejskich. 4. Kszta�cenia personelu dla potrzeb rehabilitacji zawodowej. 5. Udzia�u organizacji pracodawc�w i pracownik�w (zwi�zk�w zawodowych) w rozwoju rehabilitacji zawodowej. 6. Zwi�zku rehabilitacji zawodowej z zabezpieczeniem spo�ecznym. Natomiast Konwencja r 159 m�wi o tym, �e: 1. Ka�dy kraj cz�onkowski powinien, zgodnie ze swoimi krajowymi warunkami, praktyk� i mo�liwo�ciami, ustala�, wprowadza� w �ycie i okresowo weryFikowa� swoj� polityk� w zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. 2. Krajowa polityka powinna zapewnia� dost�pno�� do us�ug rehabilitacji zawodowej wszystkim kategoriom os�b niepe�nosprawnych oraz promowa� zatrudnienie na otwartym rynku pracy 3. Polityka ta powinna uwzgl�dnia� zasad� r�wnych szans dla pracownik�w niepe�nosprawnych i pe�nosprawnych. 4. Realizacja polityki powinna by� konsultowana z przedstawicielami organizacji pracodawc�w i pracownik�w oraz samych os�b niepe�nosprawnych. 5. Kraje powinny w drodze ustaw lub innych regulacji prawnych stara� si� wprowadza� w �ycie ustalenia tej Konwencji. Konwencja nr 159 i Zalecenie rcr 168 poszerzy�y sam� koncepcj� rehabilitacji zawodowej i w��czy�o w jej realizacj� szersze kr�gi spo�ecze�stwa. Odpowiedzialno�� za ni� maj� nie tylko instytucje rz�dowe, ale r�wnie� r�ne organizacje pozarz�dowe, takie jak organizacje pracodawc�w, zwi�zki zawodowe, organizacje zrzeszaj�ce osoby niepe�nosprawne oraz samo �rodowisko, w kt�rym osoba niepe�nosprawna �yje. Szczeg�lny nacisk zosta� po�o�ony na obejmowanie rehabilitacj� zawodow� os�b niepe�nosprawnych ze �rodowisk wiejskich i zapewnienie im us�ug rehabilitacyjnych w miejscu zamieszkania. Us�ugi rehabilitacyjne wymagaj� profesjonalnego podej�cia. St�d jeden z rozdzia��w Zalecenia zosta� po�wi�cony konieczno�ci kszta�cenia kadr dla potrzeb rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych. Zalecenie Nr 99 przyczyni�o si� g��wnie do rozwoju rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych w krajach europejskich, natomiast Konwencja nr 159 i Zalecenie nr 168 uczyni�o to w krajach rozwijaj�cych si�. W 1994 r. na konferencji w Poznaniu W. Momm, kierownik Wydzia�u Rehabilitacji Zawodowej MOP, odwo�uj�c si� do Zalecenia nr-168powiedzia�, �e celem polityki w odniesieniu do rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych jest: 1. Osi�gni�cie wska�nika bezrobocia w�r�d os�b niepe�nosprawnych nie wy�szego, ni� w�r�d os�b pe�nosprawnych. 2. Stworzenie osobom niepe�nosprawnym realnych warunk�w do wyboru zawodu, zgod�ie ze swoimi preferencjami. 3. Stworzenie warunk�w do zawierania satysfakcjonuj�cych pracodawc�w i pracownik�w um�w o prac�, zw�aszcza pracownik�w ze znacznym stopniem niepe�nosprawno�ci. 4. Prowadzenie polityki szkolenia i kszta�cenia zawodowego, kt�ra pozwoli osobom �iepe�nosprawnym na podj�cie pracy we wszystkich sektorach gospodarki. 5. W��czenie reprezentant�w organizacji os�b niepe�nosprawnych, jako konsultant�w w ustalaniu plan�w rozwoju zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych (Momm, 1995). 3. Zalecenia dotycz�ce poradnictwa zawodowego dla os�b niepe�nosprawnych Podstawowe mi�dzynarodowe dokumenty wymieniaj� poradnictwo zawodowe i kompleksow� ocen� zdolno�ci do pracy jako jedne z podstawowych us�ug, kt�re trzeba osobom niepe�nosprawnym zapewni�. Ju� Zalecenie nr 99 dotycz�ce rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych z 1955 r. porusza spraw� poradnictwa zawodowego. Organizacja ta zaleca krajom cz�onkowskim podejmowanie wszelkich niezb�dnych i praktycznych �rodk�w do powo�ywania i rozwijania specjalistycznych us�ug w zakresie poradnictwa zawodowego dla os�b niepe�nosprawnych, kt�re wymagaj� pomocy w dokonaniu wyboru zawodu lub jego zmiany. Okre�la ona tak�e podstawowe zasady i metody poradnictwa zawodowego. Wskazuje na konieczno�� kompleksowej oceny zdolno�ci do pracy osoby niepe�nosprawnej, w oparciu o badania medyczne, psychologiczne i pr�by pracy oraz czynnik�w �rodowiskowych, kt�re mog� determinowa� podj�cie odpowiedniego kszta�cenia zawodowego oraz zatrudnienia. Zalecenie to wymienia tak�e doradc� zawodowego, jako odpowiedzialnego za przeprowadzenie wywiadu zawodowego oraz udzielenie osobie niepe�nosprawnej wszelkich informacji dotycz�cych mo�liwo�ci kszta�cenia zawodowego i zatrudnienia oraz potrzeb i wymaga� rynku pracy. W 1975 r. Mi�dzynarodowa Organizacja Pracy przyj�a dwa wa�ne dokumenty dotycz�ce poradnictwa zawodowego os�b pe�nosprawnych. Jest w nich wzmianka tak�e o poradnictwie zawodowym dla os�b niepe�nosprawnych. S� to Konwencja i Zalecenie dotycz�ce poradnictwa zawodowego i szkolenia zawodowego w rozwoju zasob�w ludzkich. W art. 3 Konwencja m�wi, �e ka�dy kraj cz�onkowski powinien stopniowo poszerza� swoje systemy poradnictwa zawodowego, w��czaj�c w nie sta�e udzielanie informacji o mo�liwo�ciach zatrudnienia, aby wszystkie dzieci, m�odzie� i osoby doros�e mia�y zapewnion� kompleksow� informacj� i szeroki wachlarz porad. Systemy te powinny tak�e posiada� specjalne prrogramy dla os�b niepe�nosprrawnych. Informacje i porady te powinny dotyczy� wyboru zawodu, mo�liwo�ci szkolenia zawodowego, sytuacji na rynku pracy, perspektyw uzyskania pracy i awansu, warunk�w pracy, bezpiecze�stwa i higieny prracy oraz innych aspekt�w �ycia zawodowego w r�nych sektorach gospodarki, dzia�alno�ci kulturalnej i socjalnej. Dokumenty te przedstawiaj� tak�e cele i metody poradnictwa zawodowego. Wskazuj� na konieczno�� przeprowadzenia bada� zdolno�ci do pracy, opartych na badaniach fizjologicznych i psychologicznych, o ile taka potrzeba istnieje. r�wnie� Zalecenie nr 168 z 1983 r. m�wi, �e w planowaniu i �wiadczeniu us�ug w zakresie us�ug rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych powinny by� wykorzystane istniej�ce s�u�by poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego, po�rednictwa prracy, zatrudnienia i inne przeznaczone dla wszystkich pracownik�w, po niezb�dnym ich przygotowaniu. Jest to bardzo istotne zalecenie z punktu widzenia integracji zawodowej. M�wi ono o udost�pnianiu system�w przeznaczonych dla os�b pe�nosprawnych dla ludzi niepe�nosprawnych, w tym r�wnie� systemu poradnictwa zawodowego. 4. Zalecenia dotycz�ce przygotowania zawodowego os�b niepe�nosprawnych Podobnie sprawa przygotowania zawodowego zosta�a do�� szeroko potraktowana w Zaleceniu nr 99 MOP dotycz�cym rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych z 1955 r. Zgodnie z tym zaleceniem osobom niepe�nosprawnym nale�y zapewni� przygotowanie do pracy w takim samym zakresie i w takich samych warunkach, jak osobom pe�nosprawnym. W ich kszta�ceniu i szkoleniu zawodowym nale�y przestrzega� i stosowa� takie same zasady, �rodki i metody nauczania, jak wobec os�b pe�nosprawnych, je�li warunki zdrowotne i edukacyjne na to pozwalaj�. Kszta�cenie i szkolenie zawodowe powinno umo�liwi� im zdobycie odpowiednich kwalifikacji zawodowych, kt�re pozwol� im wykonywa� prac� zarobkow�. Aby osi�gn�� ten cel, kszta�cenie i szkolenie zawodowe powinno: 1. Uwzgl�dnia� mo�liwo�ci zawodowe osoby niepe�nosprawnej, okre�lone w dokonanej kompleksowej ocenie zdolno�ci do pracy. 2. W stosunku do os�b pracuj�cych, kt�re sta�y si� osobami niepe�nosprawnymi w trakcie zatrudnienia, uwzgl�dnia� dotychczasowe do�wiadczenie zawodowe i dotychczas wykonywany zaw�d (wykorzystanie nabytych ju� umiej�tno�ci zawodowych). 3. Trwa� tak d�ugo, a� osoba niepe�nosprawna osi�gnie odpowiedni poziom umiej�tno�ci zawodowych. Specjalne formy szkolenia powinny by� zastosowane do tych os�b niepe�nosprawnych, kt�re ze wzgl�du na rodzaj i stopie� niepe�nosprawno�ci nie mog� si� przygotowywa� do pracy w formach przewidzianych dla os�b pe�nosprawnych. S� to takie formy, jak: 1. Specjalne szko�y zawodowe i o�rodki szkolenia (rehabilitacji) zawodowej. 2. Kr�tko- lub d�ugoterminowe specjalne kursy zawodowe. 3. Kursy podnosz�ce kwalifikacje zawodowe osoby niepe�nosprawnej. zalecenie po�wi�ca jeden z rozdzia��w rehabilitacji zawodowej m�odzie�y niepe�nosprawnej. M�wi si� w nim o tym, �e: 1. Us�ugi z zakresu rehabilitacji zawodowej dla m�odzie�y niepe�nosprawnej powinny by� organizowane i rozwijane w �cis�ej wsp�pracy z w�adzami odpowiedzialnymi za edukacj� i w�adzami odpowiedzialnymi za rehabilitacj� zawodow�. 2. W programach edukacyjnych, zapewniaj�cych wykszta�cenie i przygotowanie do pracy, powinny by� uwzgl�dniane specjalne problemy i potrzeby m�odzie�y niepe�nosprawnej. Programy te powinny by� tak�e dostosowane do wieku, zdolno�ci i zainteresowa�. Je�li chodzi o dost�pno�� do takich program�w, to m�odzie� niepe�nosprawna powinna mie� takie same mo�liwo�ci, jakie ma m�odzie� pe�nosprawna. 3. Podstawowymi celami us�ug rehabilitacyjnych dla m�odzie�y niepe�nosprawnej powinno by�: 1 ) maksymalne zmniejszenie ogranicze� zawodowych wynikaj�cych z niepe�nosprawno�ci; 2) zaproponowanie jej mo�liwo�ci przygotowania do pracy i podj�cia odpowiedniego zatrudnienia w formie dostosowanej do potrzeb. 4. Poradnictwo zawodowe, szkolenie i kszta�cenie zawodowe dla m�odzie�y niepe�nosprawnej, a p�niej zapewnienie odpowiedniego zatrudnienia, powinno odbywa� si� w og�lnych ramach us�ug dla m�odzie�y pe�nosprawnej i by� prowadzone z zapewnieniem takich samych warunk�w, je�li to mo�liwe. W przeciwnym wypadku nale�y organizowa� specjalne programy przygotowania do pracy, prowadzone przez specjalistyczny personel i stosuj�cych specjalne metody 5. M�odzie� niepe�nosprawna powinna: 1) mie� zapewnione stosowne us�ugi medyczne, celem maksymalnego zredukowania stopnia niepe�nosprawno�ci i ograniczenia niezdolno�ci do pracy; 2) by� zach�cana do ucz�szczania do szko�y, mie� mo�liwo�� korzystania z porady dla wyboru odpowiedniego dla siebie zawodu, zgodnie ze swoimi zdolno�ciami i zainteresowaniami oraz mie� zapewnione szkolenie w tym zawodzie; 3) mie� mo�liwo�� korzystania, w miar� potrzeby, z pomocy finansowej w okresie leczenia, edukacji i szkolenia zawodowego. Je�li chodzi o Standardowe Zasady Wyr�wnywania Szans Osobom Niepe�nosprawnym, przyj�tych przez ONZ w 1993 r., to m�wi� one og�lnie o rehabilitacji (zasada nr 3) i edukacji (zasada nr 6). Og�lnie zasada o edukacji m�wi o stwarzaniu szans dla os�b niepe�nosprawnym w systemie integracyjnym i to na wszystkich poziomach: podstawowym, �rednim i wy�szym. Zasada integracyjnego kszta�cenia os�b niepe�nosprawnych powinna by� integraln� cz�ci� og�lnokrajowych plan�w o�wiatowych i powinna by� uwzgl�dniana przy oprracowywaniu prrogram�w szkolnych i zasad organizacji szk�. Szko�y og�lnodost�pne powinny zapewni� uczniom niepe�nosprawnym dost�pno�� do programu nauczania i warunki dostosowane do potrzeb uczni�w z r�nymi niepe�nosprawno�ciami. Dopiero, gdy w ramach og�lnego systemu edukacyjnego nie mo�na zapewni� uczniom niepe�nosprawnym odpowiedniej edukacji, mo�na rozwa�y� mo�liwo�� wprowadzenia specjalnych form nauczania. Powinno ono jednak zapewni� poziom edukacji ucznia niepe�nosprawnego por�wnywalny z tym, jaki maj� uczniowie pe�nosprawni. Ze wzgl�du na specjalne potrzeby w zakresie porozumiewania si� os�b g�uchych i g�uchoniewidomych, ich nauczanie powinno by� raczej w systemie specjalnym, w specjalnych szko�ach lub specjalnych klasach w ramach szk� og�lnodost�pnych. Og�lne zalecenia dotycz�ce przygotowania do pracy os�b niepe�nosprawnych preferuj� wi�c system integracyjny, lecz dopuszczaj� tak�e mo�liwo�� szkolenia zawodowego w specjalnych formach. 5. Zalecenia dotycz�ce zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych Zalecenie nr 99 dotycz�cce rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych z 1955 r. zaleca swym cz�onkom w zakresie zatrudnienia: 1. Wydawanie odpowiednich przepis�w prawnych, umo�liwiaj�cych znalezienie osobom niepe�nosprawnym odpowiedniego zatrudnienia. 2. Rozszerzenie mo�liwo�ci zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych na otwartym rynku pracy w zwyk�ych zak�adach, poprzez wsp�prac� organizacji pracodawc�w i pracownik�w (zwi�zk�w zawodowych) . Podkre�li� trzeba, �e by� to okres, kiedy g��wn� form� zatrudnienia os�b niepe�nospraw nych by�y zak�ady pracy chronionej. 3. Zagwarantowanie odpowiedniego zatrudnienia m�odzie�y niepe�nosprawnej. Zalecenie podkre�la�o, �e jedn� z dr�g prowadz�cych do uzyskania odpowiedniej pracy jest dobre przygotowanie zawodowe. 4. Podejmowanie wysi�k�w w kierunku tworzenia zak�ad�w pracy chronionej dla tych os�b niepe�nosprawnych, kt�re ze wzgl�du na stopie� naruszenia sprawno�ci organizmu oraz miejsce zamieszkania, nie maj� mo�liwo�ci uzyskania pracy w zwyk�ych zak�adach pracy. Zalecenie nr 168 w sprawie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia z 193 r. zaleca natomiast: 1. Stwarzanie szerszych mo�liwo�ci zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych na otwartym rynku pracy, m.in. poprzez stwarzanie zach�t materialnych dla pracodawc�w; zwraca tak�e uwag� na mo�liwo�� szerokiego stosowania adaptacji stanowisk i miejsca pracy dla pracownik�w niepe�nosprawnych, aby umo�liwi� im wykonywanie zada� zawodowych. 2. Udzielanie pomocy przez administracj� pa�stwow� w tworzeniu r�nych rodzaj�w zatrudnienia chronionego dla tych os�b niepe�nosprawnych, kt�re nie maj� dost�pu do pracy na otwartym rynku. 3. Wsp�prac� pomi�dzy zwyk�ymi zak�adami pracy i zak�adami pracy chronionej w kierunku przygotawywania zatrudnionych w nich pracownik�w niepe�nosprawnych do przej�cia na otwarty rynek pracy. 4. Udzielanie pomocy administracji pa�stwowej w tworzeniu i rozwoju ma�ych zak�ad�w produkcyjnych, sp�dzielni i innego typu warsztat�w, prowadzonych przez osoby niepe�nosprawne lub organizowanych dla zatrudniania os�b niepe�nosprawnych. 5. Udzia� spo�ecze�stwa w rozwi�zywaniu problem�w zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych w oparciu o spo�eczno�ci lokalne. By�o to zwi�zane z rozwijan� od 1976 r. tzw. rehabilitacj� w spo�eczno�ci ( �rodowisku) lokalnej ( community-based rehabilitation), a zainicjowan� przez �wiatow� Organizacj� Zdrowia. 6. Udzia� organizacji os�b niepe�nosprawnych w rozwi�zywaniu problemu zatrudnienia ich cz�onk�w. W Zaleceniu tym podkre�lono ponownie wielkie znaczenie organizacji pracodawc�w i pracownik�w (zwi�zk�w zawodowych) w rozwi�zywaniu spraw zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. 7. Rehabilitacj� zawodow� i zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych z teren�w wiejskich dla stworzenia im takich samych warunk�w w tym wzgl�dzie, jakie maj� osoby niepe�nosprawne z teren�w miejskich. Jedna z zasad (nr 7) Standardowych Zasad Wyr�wnywania Szans Osobom Niepe�nosprawnym, przyj�tych przez ONZ w 1993 r. dotyczy tak�e zatrudnienia. M�wi ona o tym, �e osoby niepe�nosprawne, zamieszka�e zar�wno na terenach miejskich, jak te� wiejskich, powinny mie� szanse wykonywania po�ytecznej i finansowo satysfakcjonuj�cej pracy na analogicznych warunkach. Nadrz�dnym celem rehabilitacji zawodowej osoby niepe�nospraw nej powinno by� zatrudnienie jej na otwartym rynku pracy Dopiero gdy, w stosunku do konkretnej osoby, okazuje si� to niemo�liwe, w�wczas alternatyw� powinno stanowi� zatrudnienie jej w zak�adzie pracy chronionej, lub zatrudnienie wspomagane. Zasada ta okre�la tak�e, jakie dzia�ania nale�y podejmowa�, aby szanse takie stwarza� osobom niepe�nosprawnym. Nale�� do nich: zapewnienie kszta�cenia zawodowego, daj�cego wysokie kwalifikacje zawodowe oraz adaptacja stanowisk i miejsc pracy. Zasada ta m�wi te� o przepisach prawnych, dotycz�cych zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. Chodzi o to, aby by�y to przepisy, kt�re nie dyskryminowa�yby w tej kwestii os�b niepe�nosprawnych. W tym znaczeniu dyskryminacj� nale�y rozumie� bardzo szeroko, a mianowicie: 1. Nieprzyjmowanie do pracy os�b niepe�nosprawnych. 2. Zwalnianie ich z pracy w pierwszej kolejno�ci w przypadku sytuacji kryzysowych. 3. Zatrudnianie poni�ej ich mo�liwo�ci i kwalifikacji. 4. Niepowierzanie im stanowisk kierowniczych. 5. Nieawansowanie ich. 6. Zalecenia dotycz�ce zatrudnienia chronionego os�b niepe�nosprawnych Jeden z rozdzia��w Zalecenia nr 99 dotycz�ce rehabilitacji zawodowej os�b niepe�nosprawnych po�wi�cony jest zatrudnieniu w warunkach chronionych. M�wi on, �e odpowiednie w�adze pa�stwowe przy wsp�pracy z organizacjami pozarz�dowymi powinny podejmowa� odpowiednie dzia�ania i �rodki, maj�ce na celu rozw�j zatrudnienia w warunkach chronionych dla tych os�b, kt�re nie maj� mo�liwo�ci przystosowania si� do pracy na otwartym rynku pracy. Zatrudnienie w warunkach chronionych pvwinno obejmowa� nie tylko osoby, kt�re ze wzgl�du na stopie� i zakres uszkodzenia organizmu, maj� znacznie ograniczon� zdolno�� do pracy, lecz r�wnie� te, kt�re, z uwagi na miejsce zamieszkania maj� utrudniony dojazd do pracy Zalecenie to przyjmuje dwie formy zatrudnienia chronionego, a mianowicie: zatrudnienie w zak�adach pracy chronionej oraz zatrudnienie w systemie nak�adczym (cha�upnictwie). Je�li chodzi o zak�ady pracy chronionej, to powinny one zapewnia� osobom niepe�nosprawnym nie tylko prac� dostosowan� do ich psychofizycznych mo�liwo�ci, lecz r�wnie� dalsze szkolenie zawodowe z perspektyw� przej�cia do pracy w zwyk�ych zak�adach na otwartym rynku. Zak�ady te powinny tak�e zapewnia� zatrudnionym pracownikom opiek� lekarsk� i socjaln�, zgodnie z potrzebami. Je�li chodzi o regulacje prawne dotycz�ce warunk�w pracy i wynagrodzenia, to powinny one obowi�zywa� w takim samym zakresie wobec pracownik�w zak�ad�w pracy chronionej, w jakim obowi�zuj� w stosunku do pracownik�w zatrudnionych w zak�adach na otwartym rynku pracy Zalecenie to wskazuje tak�e na konieczno�� rozwijania pracy nak�adczej dla tych os�b niepe�nosprawnych, kt�re z r�nych wzgl�d�w nie mog� doje�d�a� do pracy poza miejsce zamieszkania. Pracownikom tym nale�y zapewnia� odpowiedni� opiek� medyczn� i nadz�r zawodowy oraz stosowne wynagrodzenie za wykonan� prac�. Zalecenie nr 168 z 1983 r. m�wi natomiast o: 1. Konieczno�ci udzielania pomocy przez administracj� pa�stwow� w tworzeniu r�nych form pracy chronionej dla os�b niepe�nosprawnych, kt�rym nie mo�na zapewni� dost�pu do zatrudnienia na otwartym rynku pracy. 2. Konieczno�ci popierania wsp�pracy mi�dzy zak�adami pracy chronionej, a zwyk�ymi zak�adami pracy w zakresie przygotowania os�b niepe�nosprawnych do przej�cia do pracy na otwarty rynek. 3. Zach�caniu do tworzenia i rozwoju sp�dzielni organizowanych przez osoby niepe�nosprawne oraz organizowanych dla os�b niepe�nosprawnych, dost�pnych tak�e dla pracownik�w pe�nosprawnych. 4. Rozwijaniu pracy nak�adczej dla os�b niepe�nosprawnych zamieszka�ych na terenach wiejskich. W Standardowych zasadach wyr�wnywania szans os�b niepe�nosprawnych m�wi si�, �e nadrz�dnym celem powinno by� zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych na otwartym rynku pracy. Jednak dla os�b, kt�re nie mog� sprosta� wymaganiom tego rynku, alternatyw� powinno by� zatrudnienie w zak�adach pracy chronionej lub zatrudnienie wspomagane. To ostatnie polega na zatrudnieniu os�b niepe�nosprawnych w stopniu znacznym w zwyk�ych zak�adach pracy na specjalnie przystosowanych stanowiskach pracy oraz przy pomocy zawodowego asystenta lub instruktora zawodowego. III. EUROPEJSKIE ZALECENIA DOTYCZ�CE REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIAOS�B niepe�nOSPRAWNYCH Od 50 lat kraje europejskie d��� do zjednoczenia i ujednolicenia swoich system�w ekonomicznych i spo�ecznych. Ju� w 1949 r, zosta�a powo�ana Rada Europy, b�d�ca mi�dzyrz�dow� organizacj� o charakterze politycznym i maj�c� obecnie 40 pa�stw cz�onkowskich. Jej siedzib� jest Pa�ac Europy mieszcz�cy si� w Strasburgu (Francja). Zosta�a ona powo�ana dla uzyskania wi�kszej jedno�ci pomi�dzy cz�onkami w celu zachowania i realizacji idea��w i zasad, kt�re s� wsp�lnym dziedzictwem oraz dla u�atwienia post�pu ekonomicznego i spolecznego. Cel ten ma by� osi�gni�ty przez wsp�prac� pa�stw europejskich, kt�ra przyczyni si� do poprawy warunk�w �ycia, rozwoju ludzkich warto�ci, przestrzegania praw cz�owieka i umacniania demokracji parlamentarnej (Integration....199'7). Bardziej �cis�e zjednoczenie zacz�o dokonywa� si� na mocy Traktatu Rzymskiego z 1957 r. w sprawie Utworzenia Wsp�lnoty Europejskiej, podpisanego przez zaledwie 6 pa�stw, a nast�pnie Traktatu z Maastricht z 1993 r. w sprawie utworzenia Unii Europejskiej, kt�ra liczy obecnie 15 pa�stw cz�onkowskich. Na mocy tych traktat�w kraje cz�onkowskie przekaza�y szereg suwerennych uprawnie� Wsp�lnocie, kt�re dotycz� g��wnie spraw ekonomicznych. W tych sprawach Wsp�lnota ma prawo do wydawania wi���cych kraje cz�onkowskie akt�w prawnych. Nie dotyczy to jednak spraw spo�ecznych i zdrowia publicznego, w tym r�wnie� niepe�nosprawno�ci. Dopiero nowy Amsterdamski Traktat o Unii Europejskiej z 1997 r. wprowadza zapis pozwalaj�cy jej podejmowa� dzia�ania, maj�cego na celu zwalczanie dyskryminacji ze wzgl�du na niepe�nosprawno�� (Waddington, 1997 r.). 1. Zalecenia Rady Europy dotycz�ce spraw os�b niepe�nosprawnych Zakres spraw, jakinni zajmuje si� Rada Europy jest bardzo szeroki. Obejmuje on tak�e sprawy rehabilitacji i spo�ecznej integracji os�b niepe�nosprawnych. R�ne zagadnienia do rozwi�zywania Rada powierza grupom ekspert�w. Przygotowuj� one r�ne zalecenia, rezolucje i wsp�lne stanowiska (agreements) w tych sprawach, kt�re nast�pnie przyjmowane s� przez Komitet Ministr�w Rady Europy Zalecenia, rezolucje czy inne dokumenty przyjmowane prze