ZAGA Wydzia� Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego seria: podr�czniki i materia�y dydaktyczne iDEK Z PRAWA RZYMSKIEGO Agnieszka Kacprzak Jerzy Krzyn�wek Franciszek Longchamps de Berier Jakub Urbanik < 565 Zagadek prawa rzymskiego Agnieszka Kacprzak Jerzy Krzyn�wek Franciszek Longchamps de Berier Jakub Urbanik �,/,v LIBER;rn' Warszawa 2002 Rada Programowa: * r ;'i � ! prof. dr hab. Gra�yna Ba�truszajtys (przewodnicz�ca), prof. dr hab. Jan B�eszy�ski, prof. dr hab. Zdzis�aw Galicki, prof. dr hab. Jacek Lang, prof. dr hab. Genowefa Rej ma�, prof. dr hab. Piotr Winczorek, prof. dr hab. Witold Wo�odkiewicz, Zygmunt Wiernikowski (sekretarz) (c) Copyright by LIBER sp. z o.o., Warszawa 2002 ISBN: 83-7206-085-1 Wydanie II Druk i oprawa: DRUKARNIA JANUSZ BIESZCZAD Warszawa ul. Moszczenicka 2 06' 98' es- 08' Sr U' 99- 19" gg. ZS' LV K' K' ir 93' 02' er tr Spis tre�ci Wst�p.......... CZʌ� PIERWSZA KAZUSY '.. Exemplis discimus -jak rozwi�za� kazus................. ............. I. Status, ma��e�stwo i opieka ................................................... II. Actiones adiectitiae gualitatis i odpowiedzialno�� noksalna. V. W�asno�� i prawa na rzeczy cudzej........................................ /. Posiadanie i jego ochrona ...................................................... /I. Prawo spadkowe .................................................................... A. Dziedziczenie testamentowe............................................. B. Dziedziczenie beztestamentowe ....................................... C. Querela inofficiosi testamenti - zachowek....................... /II. Zobowi�zania z kontrakt�w ................................................... /III. Zobowi�zania z delikt�w ....................................................... X. Ochrona praw prywatnych ..................................................... i. Warunki i terminy .................................................................. Q. Stopnie pokrewie�stwa .......................................................... CZʌ� DRUGA TEST ZAMKNI�TY I POLECENIA �r�d�a prawa i podstawowe poj�cia prawne........................... I. Prawo osobowe i rodzinne...................................................... II. Prawo rzeczowe ...................................................................... V. Prawo spadkowe ..................................................................... /. Prawo zobowi�za�.................................................................. fl. Ochrona praw prywatnych...................................................... .1 .A SPIS TRE�CI CZʌ� TRZECIA TEST ZAMKNI�TY WIELOKROTNEGO WYBORU I. �r�d�a prawa i podstawowe poj�cia prawne .......................................... II. Prawo osobowe i rodzinne ..................................................................... III. Prawo rzeczowe ..................................................................................... IV. Prawo spadkowe .................................................................................... V. Prawo zobowi�za�................................................................................. VI. Ochrona praw prywarnych ..................................................................... CZʌ� CZWARTA PYTANIA OTWARTE I. �r�d�a prawa.................................................................................... ...... II. Zagadnienia og�lne, prawo osobowe i rodzinne .................................... III. Prawo rzeczowe ..................................................................................... IV. Prawo spadkowe .................................................................................... V. Prawo zobowi�za�................................................................................. VI. Ochrona praw prywarnych..................................................................... 'rzedk�adany zbi�r przygotowano, aby uczyni� zado�� licznym pro�bom o opracowanie ralaj�ce spojrze� na prawo rzymskie z innej perspektywy, ni� czyni to abstrakcyjny piatyczny wyk�ad wielu wsp�czesnych podr�cznik�w. 565 zagadek z prawa rzymskie-anowi okazj� do sprawdzenia zdobytej wiedzy, jej powt�rzenia i ugruntowania. Mamy iej�, �e pos�u�y tak�e zach�ceniu do bli�szego przyjrzenia si� wielkiemu bogactwu roz-a� normatywnych i ujawniaj�cej si� w nich niespotykanej subtelno�ci my�li rzymskich mik�w. Ich dzie�o da�o przecie� podstaw� wsp�czesnej, zachodniej cywilizacji prawnej. Swoje rozwa�ania prowadzili zwykle w oparciu o konkretne stany faktyczne: rzeczywiste : hipotetyczne. Zbi�r rozpoczyna si� tedy od obszernego wyboru kazus�w z wszystkich ciwie dziedzin prawa prywatnego. Niekt�re kazusy opracowano szerzej, aby mo�liwie zerpujaco om�wi� zwi�zane z nimi zagadnienia. Inne opatrzono modelowymi rozwi�zali zbli�onymi do odpowiedzi, jakich oczekuje si� podczas egzaminu. Jednak zdecydowa-vi�kszo�� kazus�w pozostawiono do samodzielnego rozwi�zania z rzadka opatruj�c niami, kt�re maj� u�atwi� analiz� stanu faktycznego. Zamieszczono nast�pnie szereg � testowych, pocz�wszy od zada� u�atwiaj�cych nabycie umiej�tno�ci obliczania stopni �ewie�stwa oraz rozr�niania typ�w warunk�w lub termin�w. N cz�ci drugiej znalaz�y si� pytania prostego testu zamkni�tego - nale�y wskaza� tam 3 jedn� prawdziw� odpowied�. Uzupe�niono je otwartymi poleceniami wymagaj�cymi je�nie�. Trzecia cz�� zawiera test zamkni�ty wielokrotnego wyboru, w kt�rym ka�da z ;h odpowiedzi mo�e by� prawdziwa albo fa�szywa. W czwartej cz�ci zamieszczono 'k�adowe pytania otwarte, podobne do tych, jakie wyst�puj� na egzaminie. Dla u�atwienia vi�zywania wszystkich zada�, w nawiasach obok tytu��w rozdzia��w zamieszczono od-ienia, czyli numery brzegowe (Nb.), w�a�ciwych partii materia�u w najnowszym podr�cz-i W. Wo�odkiewicz, M. Zab�ocka, Prawo rzymskie - Instytucje, 3 wyd., Warszawa 2001. Szczeg�lne podzi�kowania nale�� si� pa�stwu profesorom Marii Zab�ockiej, Witol-� Wo�odkiewiczowi i Janowi Zab�ockiemu oraz pa�stwu dr Zuzannie S�u�ewskiej imanowi Sob�tce. Bez ich pomocy, �yczliwych rad, licznych sugestii i krytycznych ig, 565 zagadek z prawa rzymskiego nie mog�oby si� ukaza�. Oddaj�c do r�k Czytelnik�w przedstawiany zbi�r ufamy, �e spe�ni pok�adane w nim zieje. Liczymy ponadto, �e stanie si� okazj� do �wietnej zabawy z prawem rzymskim. Autorzy niniejszego opracowania s� pracownikami Katedry Prawa Rzymskiego i Antycznego na Iziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Franciszek Longchamps de Berier tub Urbanik s� stypendystami Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. CZʌ� PIERWSZA KAZUSY �edni zwi�zek z praktyk� prawn�. Obecnie w wiciu ane jako historyczne wprowadzenie do zagadnie� prawa cywilnego. O specyfice auki prawa tworzonej przez Rzymian stanowi metoda, jak� pos�ugiwali si� dla opra-owania instytucji i poj�� prawnych. Z rzadkimi wyj�tkami by�a to metoda kazu-styczna, nie �atwo bowiem znale�� w Corpus luris Civilis rozwa�ania teoretyczne. Izymski jurysta analizowa� prawo poprzez konkretny przed�o�ony mu do rozstrzy-;ni�cia problem. Czasem by� to przypadek zaczerpni�ty z praktyki prawnej, kiedy ndziej wymy�lony w trakcie szkolnej dyskusji. �r�d�a prawa rzymskiego obfituj� w vielk� liczb� kazus�w dyskutowanych i rozstrzyganych przez juryst�w. Rozstrzygni�cia te dotycz� czasem bardzo z�o�onych stan�w faktycznych i poci�gaj� za sob� decyzje prawne o charakterze prawotw�rczym. Przez wieki historii prawa w Europie, pocz�wszy od XI wieku, kolejne pokolenia komentowa�y, dyskutowa�y i analizowa�y decyzje rzymskich iurisprudentes, kt�rych dorobek sta� si� w ten spos�b podstaw� rozwoju nauki i nauczania prawa w Europie. Jak powstaje kazus? Wiele zdarze� w �yciu spo�ecznym rodzi skutki prawne, czyli konsekwencje okre�lone obowi�zuj�cym prawem. Je�li okre�lenie prawnych skutk�w zdarzenia staje si� przedmiotem kontrowersji, mamy do czynienia z kazusem - problemem, kt�ry nale�y rozstrzygn�� wed�ug regu� okre�lonych przez prawo. Pierwszy krok w kierunku podj�cia decyzji ko�cz�cej sp�r stanowi ustalenie stanu faktycznego. Sk�adaj� si� na� wszelkie fakty, z kt�rych cz�� ju� zosta�a ustalona, inne za� nale�y jeszcze zbada�: przebieg zdarzenia, status prawny uczestnik�w, czasem cele i motywy ich dzia�ania, skutki fizyczne czy spo�eczne dzia�ania lub zdarzenia. Tote� rozwi�zywanie ka�dego kazusu powinno si� rozpocz�� od ustalenia zespo�u fakt�w, kt�re s� istotne z punktu widzenia prawnej oceny zaistnia�ej sytuacji. Gdy wi�c na przyk�ad Titius zrobi� z desek ruchomy spichlerz na zbo�e, kt�ry ustawi� na gruncie Seiusa, powsta�a w�tpliwo��, kto jest w�a�cicielem spichlerza (por. D.41,1,60). Kiedy zostan� ustalone wszystkie istotne dla podj�cia decyzji okoliczno�ci, mo�na przyst�pi� do oceny ich prawnych konsekwencji. Warto wi�c zapozna� si� z radami dotycz�cymi sposobu rozwi�zywania prawnych przypadk�w. W pierwszym rz�dzie trzeba zauwa�y�, �e udzielenie odpowiedzi na postawione w kazusie pytanie nie jest najistotniejsze. Znacznie wa�niejsze wydaje si� przeprowadzenie prawniczego rozumowania, kt�re prowadzi do okre�lonego rozstrzygni�cia. Rozwa�aj�c bowiem dane zagadnienie trzeba umie� wyja�ni� ka�dy krok wnioskowania. W kwestiach spornych wypada zaznaczy� istnienie odmiennych 12 5 65 ZA GADEK Z PR� W A RZYMSKIEGO stanowisk. Nale�y pami�ta�, �e rozwi�zuj�cego wi��e tre�� pytania postawioneg w zadaniu. St�d postulat, aby kolejne kroki rozumowania zmierza�y do udzieleni odpowiedzi �ci�le na postawione pytanie. Nie chodzi wi�c o to, aby rozwi�zuj�c podzieli� si� wszelk� wiedz�, jaka kojarzy mu si� z tre�ci� kazusu. Nale�y wykorzj sta� tylko te wiadomo�ci, kt�re s� niezb�dne do prowadzenia wnioskowania. Niedc puszczalne jest r�wnie� zak�adanie istnienia nie wymienionych w tre�ci zadania okc liczno�ci, wprowadzanie wariant�w stanu faktycznego lub innych nie podanych elf ment�w. Tylko w wyj�tkowych sytuacjach, kazus mo�e by� tak sformu�owany, 2 jego rozwi�zanie b�dzie wymaga� rozpatrzenia alternatywnego przebiegu wydarzei w zale�no�ci od uznania za istniej�cy lub nieistniej�cy czynnik, kt�ry pozosta� nied< okre�lony, a bez kt�rego rozwi�zanie w og�le nie jest mo�liwe. Je�li kazus dotyczy�b na przyk�ad okre�lenia konsekwencji posiadania, a nie podano by w zadaniu i n wynika�oby to z okoliczno�ci, czy mamy do czynienia z posiadaczem w dobrej czy z�ej wierze, nale�a�oby rozpatrzy� alternatywnie konsekwencje posiadania w d�br i z�ej wierze. Bardzo wa�ne jest, aby na pocz�tek poprawnie zrozumie� stan faktyczny. Najl piej tre�� kazusu przeczyta� dwukrotnie. Dla jej zrozumienia bardzo pomocny mo; okaza� si� szkic przedstawiaj�cy poszczeg�lne osoby oraz relacje, jakie mi�dzy nir zachodz�. Warto sporz�dzi� go w czasie ponownej lektury. Je�eli rozw�j wydarze� czasie mo�e mie� znaczenie dla rozwi�zania, nale�y przygotowa� r�wnie� szk chronologiczny. Dopiero teraz, zw�aszcza, gdy w zwi�zku z postawionym pytanie trzeba udzieli� porady lub oceni� sytuacj� prawn�, mo�na zmierza� do ustalenia kt czego, od kogo i na jakiej podstawie powinien ��da�. Ustalaj�c podstaw� ��da� dochodzi si� do bardzo wa�nego etapu. Nale�y tu bowiem wskaza� normy i regu prawne, kt�re potencjalnie mog� znajdowa� zastosowanie w analizowanym przypa ku. Po ustaleniu stanu prawnego nast�puje faza najtrudniejsza, bo wymagaj� tw�rczego wysi�ku. Rozwa�aj�c wszelkie argumenty, jakie podsuwa stan faktyczn oraz bior�c pod uwag� wytypowane ju� normy prawne, nale�y ustali� czy i w jaki zakresie stan faktyczny odpowiada hipotezom wybranych norm prawnych, a wi�c c: uda si� dokona� subsumpcji. Je�eli subsumpcja zosta�a przeprowadzona prawid�ow to okre�lenie konsekwencji prawnych istotnych dla rozstrzygni�cia danego zada� nie powinno nasuwa� wi�kszych trudno�ci. ,< rzygotowanie si� do egzaminu z prawa rzymskiego, lecz tak�e przydadz� si� na /y�szych latach studi�w. Zdaniem autor�w umo�liwiaj � one najpe�niejsz� ocen� nie ylko stopnia opanowania regu� prawnych czy prawniczej terminologii, ale r�wnie� imiej�tno�ci stosowania zdobytej wiedzy do konkretnego stanu faktycznego. Zmu-zaj� wi�c do zaniechania czysto pami�ciowego przyswajania przedmiotu na rzecz wg��bionych studi�w nad rozumieniem prawa rzymskiego. Co jednak najwa�niejsze, wymagaj� opanowania metody prawniczego my�lenia, przydatnej do rozwi�zywania wsp�czesnych problem�w prawnych. Nunc adrem, tempusfugitl L STATUS, MA��E�STWO I OPIEKA (Nb. 86-151) i, Marcus kupi� i otrzyma� od Titiusa bez auctoritas tutoris krow�. Wiedzia�, �e zbywca jest niedojrza�y, lecz by� przekonany, �e prawo pozwala niedojrza�ym dysponowa� swoimi rzeczami. Czy Marcus mo�e naby� w�asno�� kupionej krowy w drodze zasiedzenia? Czy zasiedzenie by�oby mo�liwe, gdyby Marcus by� przekonany, �e zbywca jest osob� dojrza��? (por. D.41,4,2,15) Prawo cywilne uznaje za niewa�ne czynno�ci rozporz�dzaj�ce, dokonane przez >odopiecznego bez przyzwolenia opiekuna. Marcus nie uzyska� w�asno�ci krowy, slabywca krowy nale��cej do maj�tku pupila by� b��dnie przekonany, �e nie ma akiej normy prawnej, kt�ra by pupilowi zabrania�a swobodnie dysponowa� maj�t-ciem. W tych okoliczno�ciach nie mo�e r�wnie� dokona� zasiedzenia otrzymanej crowy. Jego dobra wiara opiera�a si� na b��dzie co do prawa (error iuris). Zgodnie : og�ln� zasad�, �e nieznajomo�� prawa szkodzi, przy uzasadnianiu swojej dobrej yiary potrzebnej do zasiedzenia, nabywca nie b�dzie m�g� si� powo�a� na niezna-omo�� normy prawnej. W drugim przypadku b��d dotyczy� okoliczno�ci faktycznych (ignorantia facti), zn. polega� na b��dnym przekonaniu, �e Titius jest osob� dojrza��. Je�li b��d jest usprawiedliwiony nabywca mo�e dokona� zasiedzenia. Jego dobra wiara nie mo�e wsta� podwa�ona przez fakt, �e nie wiedzia�, ile Titius ma lat. 14 565 ZAGADEK Z PR� W A RZYMSKIEGO 2. B�d�ca w ci��y obywatelka rzymska zosta�a porwana przez wrog�w \V niewoli urodzi�a syna - Timotheosa, kt�ry zgodnie z ius gentium b niewolnikiem. Tymczasem zmar� jego ojciec, kt�ry by� m�em matki T motheosa przed jej popadni�ciem w niewol�, pozostawiaj�c spadek spai kobiercom ustawowym. Urodzony w niewoli Timotheos jako osoba dor s�a powr�ci� do Rzymu. Czy mo�e ��da� wydania spadku po ojcu? (pc D. l,5,26) r";, Istotne elementy stanu faktycznego wp�ywaj�ce na rozwi�zanie to: - Timotheos by� ju� pocz�ty w chwili popadni�cia matki w niewol�, - zosta� pocz�ty w czasie trwania iustum matrimonium, - powr�ci� na obszar pa�stwa rzymskiego. a) sytuacja prawna nasciturusa Osoba pocz�ta a jeszcze nie narodzona jest w prawie cywilnym okre�lana termim nasciturus (maj�cy si� urodzi�). Nasciturus nie jest jeszcze podmiotem prawa, lecz f oczekiwania na jego przyj�cie na �wiat jest przez prawo cywilne brany pod uwag�. Urm liwia ono nasciturusowi warunkowe nabycie spadku. W szczeg�lno�ci ius civile pozw zabezpieczy� prawa do spadku po ojcu dla tzw. pogrobowc�w - dzieci urodzonych �mierci ojca. Dla nasciturusa czyniono wyj�tek od regu�y, �e spadkobiercami nie mc by� personae incertae - tzn. osoby wskazane w testamencie w taki spos�b, i� testatoi chwili sporz�dzania testamentu nie by�by w stanie jednoznacznie ich zindywidualizo\ (por. G.2,238). Wykluczano r�wnie� mo�liwo�� ustanowienia spadkobierc� lub uczyi ni� zapisu na rzecz obcego pogrobowca (G.2,242). Prawo cywilne przyznawa�o nasciti, sowi warunkow� zdolno�� prawn�: je�li urodzi si� �ywy, b�dzie uznany za urodzonego w chwili �mierci ojca (por. G.l,147). Z powy�szego wynika, �e gdyby matka nie popad�a w niewol�, po urodzeniu motheos wchodzi�by pod w�adz� swojego ojca i nale�a�by do kr�gu spadkobierc ustawowych okre�lanych mianem spadkobierc�w domowych (sui heredes). Je�l ojciec zmar� przed jego urodzeniem, Timotheos dziedziczy�by po nim na praw spadkobiercy domowego. b) ius postlimini prawo cywilne jak narodzony, je�li prowadzi si� post�powanie dotycz�ce jego korzy�ci (nasciturus iam pro nato habetur �uotiens de commodis eius agatur). Przyznanie prawa powrotu Timotheosowi stanowi niew�tpliwie dla niego korzy��, jako �e umo�liwia mu uzyskanie spadku po ojcu i odzyskanie maj�tku spadkowego od jego aktualnych posiadaczy. Dlatego nale�y uzna�, �e skoro Timotheos by� pocz�ty w chwili utraty wolno�ci przez matk�, to chocia� zosta� urodzony jako niewolnik, b�dzie mia� prawo powrotu wraz ze wszystkimi konsekwencjami, w tym r�wnie� prawem do spadku pozostawionego ab intestato przez jego ojca. Timotheos powracaj�c do Rzymu z niewoli na podstawie ius postliminii b�dzie m�g� domaga� si� wydania spadku pozostawionego przez swego ojca (petitio hereditati�) od os�b aktualnie posiadaj�cych spadek b�d� przedmioty nale��ce do tego spadku. 3. W czasach cesarza Trajana, wyruszaj�c wraz z legionami, rzymski kupiec sporz�dzi� testament. Podczas wyprawy wojennej popad� w niewol� u wrog�w, gdzie po roku zmar�. Czy jego testament jest wa�ny? Uzasadnij odpowied�. Czy popad�szy w niewol� u wrog�w, kupiec by� niewolnikiem tak�e w rozumieniu rzymskiego prawa spadkowego? Jakie mia� znaczenie testament sporz�dzony przez niewolnika? Kt�ra z ustaw dotyczy�a testament�w os�b zmar�ych w niewoli u wro g�w? W jaki spos�b rozwi�zywano kwesti� niewa�no�ci testamentu sporz�dzonego przez kupca w sytuacjach wymienionych w kazusie? , ,v,(.,,w-. ,-t, Vl!"? R33, 4. Wyruszaj�c na wojn� w 27 roku p.n.e., obywatel rzymski sporz�dzi� testament. Na wyprawie wojennej popad� w niewol� u wrog�w, gdzie zmar� po kilku latach. Czy jego testament jest wa�ny? Uzasadnij odpowied�. 5. W II wieku n.e. Antius, maj�cy pod patria potestas wnuczk� Anti�, pragnie wyda� j� za m�� za Marcusa. Mimo protest�w Antii uzgadnia z Marcusem, �e zostanie ona jego �on�. Marcus zabiera Anti� i przewozi j� wraz z jej rzeczami do swego domu. Czy Antia jest �on� Marcusa? Uzasadnij odpowied�. Jakie s� warunki uznania zwi�zku za iustum matrimonium! Wyja�nij co oznacza afectio maritalis, consensus, concubitus, kt�re z tych poj�� opisuje sytuacj� pary z kazusu? Czy Antia wesz�a pod manus mariti Marcusa? 4. Jak zinterpretujesz zwrot "z jej rzeczami"? 16 6. 7. stw rm wa 8. 9. 10. 11, 565 ZAGADEK Z PR� WA RZYMSKIEGO W II wieku n.e. lulia zgodzi�a si� wyj�� za Marcusa, a po p� roku ro: �li�a si� i uciek�a do domu ojca. Ojciec zdenerwowa� si� i kaza� jej nai miast wraca� do m�a, lulia jednak uporczywie odmawia. Czy Ma i lulia nadal s� ma��e�stwem? Uzasadnij odpowied�. W II wieku n.e. Marcus po�lubi� jedenastoletni� luli�. Odby�a si� ded\ in domum mariti, po czym Marcus i lulia zamieszkali razem. Przez l �yli szcz�liwie, jednak�e po ich up�ywie Marcus dowiedzia� si�, i� luli zdradza�a - od przesz�o roku mia�a kochanka. Czy lulia b�dzie odpo da� za adulterium? Uzasadnij odpowied�. Czy dosz�o do zawarcia ma��e�stwa mi�dzy Marcusem a lulia? Czy ich ma) /o uleg�o konwalidacji? Kto i na jakiej podstawie by� odpowiedzialny za ad ml Zdefiniuj adulterium w rozumieniu ustawy Augusta. Kto wszczyna� post nie i jakie sankcje przewidywa�a ustawa? W 11 roku n.e. Titus po�lubi� jedenastoletni� Drusill�. W zwi�zku z otrzyma� od ojca dziewczyny l 000 denar�w posagu. Po p� roku zwis Titusa i Drusilli si� rozpad�. Ojciec Drusil�i za��da� zwrotu posagu. C sytuacj� prawn�. Zamo�na Rzymianka Livia w swoje dwudzieste urodziny, tj. 18 styc; 71 roku n.e., po�lubi�a dwunastoletniego Marcusa. Po roku otwarto te ment jej przyjaciela Gaiusa. Okaza�o si�, �e zapisa� on Lhii 50 000 ses c�w. Spadkobierca Gaiusa nie chce wyp�aci� zapisu. Czy Livia mo�e chodzi� jego wyp�aty na drodze s�dowej? Uzasadnij odpowied�. Obywatelka rzymska zawar�a ma��e�stwo z peregrynem, kt�remu pi s�ugiwa�o conubium. Po up�ywie pewnego czasu urodzi� im si� syn. Ok jego status familiae. Uzasadnij odpowied�. W 208 roku n.e. senator Semnrnnins r""�lnH;i (tm)<>l(tm)." T 14. w l wieku n.e. Cornelius i L,ivia, osoby sui iuris, zawarli ma��e�stwo. Livia da�a Corneliusowi tytu�em posagu 10 000 sesterc�w. Po pewnym czasie Livia zwi�za�a si� z Marcusem, a po rozwodzie zacz�a domaga� si� od Corneliusa zwrotu posagu. Udziel porady prawnej Corneliusowi. 15. Marcus mia� pod patria potestas syna Paulusa i wnuczk� luli�, kt�ra by�a c�rk� Paulusa. Paulusa adoptowa� Titius, a nast�pnie Marcus adoptowa� go z powrotem. W jaki� czas potem Marcus umar�. Czy lulia b�dzie powo�ana do spadku ab intestato po dziadku? Uzasadnij odpowied�. 16. Opiekun (futor) zawar� z Luciusem umow� emptio-venditio niewolnika. Zap�aci� pieni�dzmi wzi�tymi z maj�tku pupila. Um�wili si�, �e Lucius przyprowadzi niewolnika za tydzie�. W tym czasie opiekun zmar�, a jego spadkobierc� zosta� Maevius. Oce� sytuacj� prawn�. Czy pupil mo�e domaga� si� wydania niewolnika od Luciusa? a) stan faktyczny Najwa�niejszy element stanu faktycznego to konsensualna umowa kupna-iprzeda�y niewolnika, zawarta mi�dzy opiekunem a Luciusem. Umow� t� opiekun zawar� na rzecz pupila, na co wskazuje fakt, �e zap�aci� on za niewolnika pieni�dzmi : maj�tku podopiecznego. Druga okoliczno�� wskazuj�ca, �e umowa zosta�a zawarta v interesie pupila to praktyczny nakaz zwi�zany ze sposobem zarz�dzania maj�tkiem jodopiecznego, aby - o ile maj�tek pupila na to pozwala - naby� do jego maj�tku liewoln�ka. b) skutki umowy opiekuna z Luciusem Emptio-venditio w prawie rzymskim jest umow� konsensualna rodz�c� po stronie kupu-�cego obowi�zek zap�aty um�wionej ceny, a po stronie sprzedawcy obowi�zek wydania zeczy i zapewnienia jej spokojnego posiadania kupuj�cemu. Opiekun wykona� sw�j obowi�zek i przeni�s� w�asno�� pieni�dzy na Luciusa. M�g� to uczyni�, gdy� jako opiekun za-�z�dzajacy maj�tkiem podopiecznego jest uznawany za pe�ni�cego funkcj� w�a�ciciela (do-nini loco), co daje mu upowa�nienie do dokonywania rozporz�dze� z maj�tku podopiecznego ze skutkiem w postaci przej�cia prawa na nabywc�. Zakres tej swobody podlega ocenie z junktu widzenia zasadno�ci i celowo�ci. Zakres swobody dysponowania maj�tkiem pod-)piecznego przez opiekuna uzale�niony jest od okresu historycznego oraz rodzaju opiekuna. 18 565 ZAGADEK Z PR� W A RZYMSKIEGO Z umowy zawartej z Luciusem wynika natomiast roszczenie o wydanie nie1 Jednak opiekun nie mo�e zobowi�zywa� si� w imieniu pupila, lecz zawieraj�c d kontrakt, musi najpierw sam sta� si� stron�. Oznacza to, �e ze zobowi�zania zaci�j przez tutora pupil bezpo�rednio nie nabywa prawa, kt�rego realizacji m�g�by dc s�downie. Dla potrzeb rozwi�zania naszego kazusu - upraszczaj�c - mo�emy pn prawo rzymskie nie zna wyj�tk�w od tej regu�y. Roszczenie o wydanie niewolni s�uguje zatem wy��cznie opiekunowi i nie stanowi sk�adnika maj�tku pupila. Tyli kun mo�e domaga� si� od Luciusa wykonania umowy na drodze s�dowej. Gdyby jednak nast�pi�o wydanie niewolnika do r�k opiekuna, to naby�by siadanie bezpo�rednio dla podopiecznego, ze skutkiem w postaci nabycia wi kwirytarnej po dokonaniu zasiedzenia. c) konsekwencje zap�aty pieni�dzmi pupila Poniewa� opiekun zmar�, rozw�j wypadk�w przedstawiony w poprzednim sta� si� niemo�liwy. Sytuacja wygl�da teraz nast�puj�co: pieni�dze pupila znal w maj�tku Luciusa, co nie stanowi bezpodstawnego wzbogacenia, gdy� ich pr nie by�o wykonaniem wa�nej umowy kupna-sprzeda�y. Roszczenie o wydai wolnika, wynikaj�ce z tej umowy, przesz�o na spadkobierc� opiekuna - Mi �mier� opiekuna powoduje zga�niecie opieki, odebranie wi�c niewolnik; Maeviusa nie prowadzi do nabycia posiadania i w konsekwencji w�asno�ci n podopiecznego jego spadkodawcy. Sprawowanie opieki prowadzi do powstania zobowi�zania ze zdarzenia podob kontraktu (quasi ex contractu) mi�dzy opiekunem a podopiecznym. Skarga z tytu wowania opieki (actio tutelae) s�u�y do rozliczenia mi�dzy by�ym opiekunem i podopiecznym z tytu�u zarz�du maj�tkiem podopiecznego. Jest to skarga dobre (bonae fidei), przy pomocy kt�rej by�y podopieczny lub nowy opiekun w przypad� ni� opieki w inny spos�b ni� przez osi�gni�cie dojrza�o�ci przez podopiecznego, > si� przed�o�enia rachunk�w i rozliczenia z rozporz�dze� oraz przysporze� b�d�c; nikiem nie wykonanych jeszcze zobowi�za�. W naszym przypadku ustanie opiek pi�o przez �mier� opiekuna, powsta�a wi�c konieczno�� powo�ania nowego oj; kt�rego obowi�zkiem b�dzie dochodzenie roszcze� wynikaj�cych z tytu�u spraw opieki przez jego poprzednika. Roszczenia z tytu�u sprawowania zarz�du maj�tkie opieczneso, w przeciwie�stwie do samei onieki. nrzechorlza na snnHknhiprr�w nni< wyst�pi� przeciwko Paulusowi ze skarg� o wykonanie umowy tzn. wydanie konia, sam jednak odmawia zap�aty. Kto wygra proces ? Uzasadnij odpowied�. Dwunastoletni Sextus bez zgody tutora kaza� swemu niewolnikowi Seiusowi zaci�gn�� u Gaiusa po�yczk� w wysoko�ci 2 000 sesterc�w. Sextus po�yczy� od Gaiusa ��dan� sum�. Po up�ywie um�wionego terminu Gaius za��da� zwrotu pieni�dzy. Wobec odmowy, wytoczy� przeciwko Sextusowi actio �uod iussu o zwrot po�yczki. Kto wygra proces? Uzasadnij odpowied�. Niedojrza�y Maevius po�yczy� 10 000 sesterc�w znajomemu Luciusowi. Kontrahenci um�wili si�, �e po�yczka zostanie zwr�cona za rok. Opiekun Maeviusa, gdy po miesi�cu dowiedzia� si� o po�yczce, za��da� od Luciusa natychmiastowego zwrotu pieni�dzy. Czy powsta�o zobowi�zanie? Czy opiekun mo�e ��da� zwrotu po�yczonych pieni�dzy? Uzasadnij odpowied�. D�u�nik pupila, Lucius, kt�ry stypulacyjnie przyrzek� da� mu l 000 sesterc�w, przyni�s� i wr�czy� pupilowi pieni�dze, aby zwolni� si� z zaci�gni�tego zobowi�zania. Opiekuna przy tym nie by�o. Dwa tygodnie p�niej opiekun pozwa� Luciusa o zap�at� d�ugu. Czy b�dzie on musia� zap�aci� jeszcze raz? Uzasadnij odpowied�. O�mioletni Titus bez zgody opiekuna zawar� z Marcusem umow� sprzeda�y niewolnika, a nast�pnie przekaza� niewolnika Marcusowi za pomoc� man-cypacji. Czy Marcus jest w�a�cicielem niewolnika? Uzasadnij odpowied�. Trzynastoletni Sextus kupi� konia od Decimusa bez zgody tutora. Sextus ��da od Decimusa wydania konia, sam jednak odmawia zap�aty um�wionej ceny. Czy Decimus b�dzie musia� spe�ni� ��dane �wiadczenie? Uzasadnij odpowied�. Za panowania Augusta pupil Maeyius kupi� od Luciusa par� wo��w wraz z rad�em. Umow� zawarto bez auctoritas tutoris. Lucius wyda� zwierz�ta oraz rad�o i ��da zap�aty. Czy j� otrzyma? Uzasadnij odpowied�. 20 25. l sam dius 26. III. 27. 565 ZAGADEK Z PR� W A RZYMSKIEGO Po wielu latach s�u�by wojskowej �o�nierz, wci�� podlegaj�cy pater familias, sporz�dzi� testament, w kt�rym rozporz�dzi� pn nym mu przez imperatora Klaudiusza �upem zdobytym w czasie i kampanii w Brytanii. Dziedzicem zosta�a ustanowiona towarzysz �o�nierza, kt�ra po jego �mierci wesz�a w posiadanie tego maj�tki wyst�pi� przeciwko niej ze skarg� o wydanie rzeczy syna. Jakii rozstrzygniecie sporu? Uzasadnij odpowied�. Czy �o�nierz m�g� w I wieku n.e. mie� w�asny maj�tek? Czy m�g� o jeg lodzielnie decydowa� w testamencie? Czy �up przydzielony przez cesar: >za wszed� do peculium castrense! Filius familias zmar� w czasie pe�nienia s�u�by w wojsku Nerona �niej sporz�dzi� testament, w kt�rym rozporz�dzi� swoim ma zgromadzonym w czasie pe�nienia s�u�by wojskowej. Czy ten te jest wa�ny? Uzasadnij odpowied�. ACTIONESADIECTITIAE QUALITATIS I ODPOWIEDZIALNO�� NOKSALNA (Nb. 89-92, 101, 140-14 Titus powierzy� niewolnikowi peculium sk�adaj�ce si� z towaru (merx] to�ci 30 aureus�w. Niewolnik by� winien swojemu w�a�cicielowi 15 ai (obligatio, naturalis wobec Titusa). Wierzycielom spoza familia niewo winien 30 aureus�w (po 15 ka�demu). Jeden z wierzycieli wyst�pi� ze depeculio, drugi z vocatio in tributum. Ile Tytus mo�e sobie potr�ci� zp> swojego niewolnika? Uzasadnij odpowied�, (por. D.14,4,12) iiu^ia/L iyiivu nuiuiun tur�, Luuuwi�%�aina L umuw ^awanyuil llll(juzy wia- elem a niewolnikiem wyposa�onym w peculium. Zewn�trznego znaczenia zobo-:ania te nabiera�y w sytuacji, gdy wierzyciele dochodzili od w�a�ciciela wykona-am�w zawartych przez niewolnika i trzeba by�o ustali� warto�� peculium. W ta-sytuacji w�a�ciciel niewolnika mia� prawo do odliczenia przys�uguj�cych mu �no�ci przed innymi wierzycielami (ius deductionis), a jego odpowiedzialno�� nicza�a si� do pozosta�ej po tym odliczeniu warto�ci peculium. Je�li odliczenie isumowa�o ca�� warto�� peculium, wierzyciel zewn�trzny nie otrzymywa� nic. 'asady odpowiedzialno�ci w�a�ciciela za zobowi�zania z um�w zawartych w odnie-iu do merx peculiaris zosta�y zmodyfikowane w tym kierunku, �e w�a�ciciel utraci� j� uprzywilejowan� pozycj� i mia� r�wne z pozosta�ymi wierzycielami prawo do okojenia swoich nale�no�ci z peculium handlowego. W post�powaniu wszcz�tym z wierzycieli na podstawie "wezwania do podzia�u", w�a�ciciel mia� obowi�zek lenia warto�ci towar�w. Je�liby nie wystarcza�a ona na pe�ne pokrycie nale�no�ci, ia� dokona� proporcjonalnej redukcji wszystkich zg�oszonych wierzytelno�ci, w tym mej. Wierzyciel niezadowolony z dokonanego podzia�u m�g� w�wczas wyst�pi� tio tributoria i domaga� si� wobec siebie s�dowej korekty podzia�u. 1) konkurencja skarg Wierzyciel, kt�ry udzieli� kredytu niewolnikowi dysponuj�cemu peculium han-vym ma do wyboru b�d� wyst�pienie z actio de peculio, b�d� dokonanie vocatio 'ibutum. Ta ostatnia, jak wynika z wcze�niejszych ustale�, by�a korzystniejsza, t�powanie na podstawie vocatio in tributum obejmowa�o wy��cznie mery. peculia-Je�li poza tym istnia� jeszcze jaki� maj�tek nale��cy do peculium, to w odniesie-do niezaspokojonych z tytu�u vocatio roszcze� wierzyciel, m�g� prowadzi� post�-'anie na podstawie actio de peculio. iV analizowanej sytuacji mamy do czynienia z dwoma wierzycielami, z kt�rych jeden vadzi post�powanie na podstawie actio de peculio, domagaj�c si� zaspokojenia swojej �no�ci o warto�ci 15 aureus�w, drugi natomiast wezwa� w�a�ciciela do podzielenia merx iliaris. Gdyby przeprowadzi� post�powanie zgodnie z wnioskami wierzycieli, ko�cowy iik post�powania wygl�da�by nast�puj�co: na podstawie vocatio w�a�ciciel i drugi wierzy-otrzymaliby po 15 aureus�w. Wyczerpa�oby to warto�� peculium i pierwszy wierzyciel otrzyma�by nic. Zatrzymanie 15 aureus�w przez w�a�ciciela wobec wierzyciela pierwsze-tanowi�oby wykonanie prawa odliczenia nale�no�ci w�a�ciciela. Tego niekorzystnego dla wszego wierzyciela rozstrzygni�cia mo�na unikn��, traktuj�c wyst�pienie przez niego 22 565 ZA GADEK Z PR� W A RZYMSKIEGO z actio depeculio jako zg�oszenie swojej wierzytelno�ci w post�powaniu o podzia� Jest to dla niego korzystne r�wnie� z tego wzgl�du, �e nie zamyka mu drogi w da stepowaniu na podstawie actio de peculio, gdyby si� okaza�o, �e w sk�ad pecui towaru wchodzi�y inne rzeczy. Zatem pierwsze�stwo nale�y da� post�powaniu na vocatio przed post�powaniem z actio depeculio. Pierwsze bowiem lepiej zabezpiei sy zewn�trznych uczestnik�w post�powania, kosztem w�a�ciciela niewolnika. Ten < zas�uguje w tym wypadku na szczeg�ln� ochron�, ze wzgl�du na przyzwoleni udzieli� niewolnikowi na prowadzenie dzia�alno�ci handlowej. Potencjalnie wi�kszi uzasadniaj� wi�ksz� odpowiedzialno��. Wed�ug zasad podzia�u merx peculiaris, ka�dy z uczestnik�w otrzyma po us�w. Wszystkie nale�no�ci zostan� wi�c zredukowane proporcjonalnie. 28. Lucius ustanowi� swego syna Quintusa kierownikiem sklepu z pie< Syn zakupi� na kredyt towar. Niestety cesarz po powrocie ze zw; wyprawy do Germanii zarz�dzi�, aby przez ca�y tydzie� rozdawa� ludowi. Ca�e pieczywo Quintusa sta�o si� przez ten czas czerstwe. nie ma got�wki, �eby sp�aci� wierzycieli. Czy wierzyciele mog� �: p�aty od Luciusa? Uzasadnij odpowied�. 29. Manius ustanowi� swego syna Tiberiusa kierownikiem sklepu z owoc; zakupi� na kredyt towar, kt�rym by�y �liwki. Niestety z powodu wielkic� zepsu�y si� one w sklepie. Tiberius nie ma got�wki, �eby sp�aci� wierzy� wierzyciele b�d� mogli ��da� zap�aty od Maniusa? Uzasadnij odpowied� 30. Peculium powierzone w zarz�d niewolnikowi ma warto�� 10 000 se! Z r�nych przyczyn niewolnik winien jest trzem osobom pieni�dze szym wierzycielem jest jego w�a�ciciel, wobec kt�rego d�ug niewoln nosi 6 000 sesterc�w, drugim Paulus, kt�remu niewolnik winien je sesterc�w, a trzecim jest Lucius, od kt�rego niewolnik po�yczy� 3 00( c�w. Jak b�dzie wygl�da�o rozlicznie d�ug�w zpeculium niewolnika? 31. Svn LucillSa fiain" ntr-n/ma� r>H ";*", Af\ 5. Niewolnik Stichus otrzyma� od swojego w�a�ciciela w swobodny zarz�d peculiuin z�o�one ze stada owiec. Stichus zakocha� si� i w dow�d wielkiej mi�o�ci podarowa� ca�e stado wybrance serca. Czy w�a�ciciel Sti-chusa mo�e ��da� zwrotu owiec od ukochanej niewolnika? Uzasadnij odpowied�. 5. W�a�ciciel powierzy� swemu niewolnikowi Cinnamusowi peculium w wysoko�ci 10 000 sesterc�w. Po dw�ch latach, w czasie nieobecno�ci swego w�a�ciciela, Cinnamus zaci�gn�� po�yczk� od Gaiusa w wysoko�ci 15 000 sesterc�w, za kt�r� naprawi� przeciekaj�cy dach domu swego w�a�ciciela. W ustalonym terminie Cinnamus nie zwraca po�yczki. Udziel porady prawnej Gaiusowi. 7. Niewolnik Stichus wyposa�ony w peculium otrzyma� po�yczk� od Titiusa. Zanim zd��y� odda� po�yczone pieni�dze, w�a�ciciel Stichusa Publius odebra� mu peculium (adepmptio peculii). Czy Titius mo�e pozwa� Publiusa? Uzasadnij odpowied�. 8. Niewolnik Marcusa, Primitivus, dysponuj�cy peculium o warto�ci 3 000 sesterc�w, otrzyma� od Gaiusa po�yczk� w wysoko�ci 10 000 sesterc�w, z kt�rych 5 000 wyp�aci� wierzycielowi Marcusa, pozosta�e za� 5 000 sesterc�w roztrwoni�. Ile i na jakiej podstawie mo�e ��da� Gaius od Marcusa tytu�em zwrotu po�yczki? Uzasadnij odpowied�. i9. Niewolnik otrzyma� od swojego w�a�ciciela now� tunik�, w kt�rej mia� obs�ugiwa� go�ci na przyj�ciu z okazji urodzin w�a�ciciela. Jeszcze przed �wi�tem szat� sprzeda� i obieca� wyda� j� nabywcy po zako�czeniu uroczysto�ci. Za otrzymane pieni�dze kupi� kolczyki dla swojej towarzyszki �ycia. Po uroczysto�ciach w�a�ciciel odebra� niewolnikowi tunik�. Niezaspokojony wierzyciel wyst�pi� z pow�dztwem. Jakim? Odpowied� uzasadnij. 24 40. 41. 42. kr� ni� Jal 43. 565 ZA GADEK Z PR� W A RZYMSKIEGO Niewolnik zakupi� na kredyt wonne olejki i ma�ci, kt�re zosta�y zi natarcia zw�ok matki jego w�a�ciciela. Czy sprzedawca ma skarg� �ciciela niewolnika? Uzasadnij odpowied�. Niewolnik dysponuj�cy peculium po�yczy� od Aemiliusa 10 000 se; Po�yczone pieni�dze wyda� na urz�dzenie przyj�cia z okazji urod: �ciciela. Czy Aemilius mo�e ��da� zwrotu po�yczonych pieniedz sadnij odpowied�. Lucius ustanowi� niewolnika Stichusa kapitanem statku (magistei Ten w czasie burzy utraci� �agiel i z trudem przybi� do ma�ej wys< dotarciu do portu odnalaz� niewolnika Horosa - agenta Porciusa, 2 kupca z Rzymu. Stichus po�yczy� od Horosa pieni�dze na �aku i innego zniszczonego sztormem sprz�tu. Wkr�tce okaza�o si�, �e �pi� nie mo�na kupi� ani �agla, ani innego potrzebnego osprz�tu c ku. Po�yczone pieni�dze przeznaczone zosta�y na utrzymanie za�oj koszty przymusowego postoju na wyspie. Czy Porcius mo�e dom: od Luciusa zwrotu pieni�dzy po�yczonych przez jego niewolnika sowi? Odpowied� uzasadnij, (por. D.14,1,7,1) Wska� podstaw� odpowiedzialno�ci armator�w za dzia�ania kapitan�w. L :s tej odpowiedzialno�ci. Sprawd� czy po�yczka mie�ci si� w zakresie upo . kapitana. Wska� okoliczno�ci przemawiaj�ce za odpowiedzialno�ci� I de okoliczno�ci przemawiaj� przeciw jego odpowiedzialno�ci? Titius ustanowi� niewolnika Malchusa kapitanem swego statku. IV wracaj�c z kolejnej nieudanej wyprawy handlowej na kr�tko �al si� w Koryncie, gdzie naby� na kredyt 30 amfor ze �wie�� s�odk� wi za�ogi. Podczas rejsu powrotnego Malchus wypi� z za�og� ca�� w�d chus nie ma got�wki, aby zap�aci� sprzedawcom za wod�. Czy sprz< wody maj� skarg� przeciwko Titiusowi? Uzasadnij odpowied�. �/. syn nueriusa, i nua, UH�J ..."."", "j~" . "-" __"___... ni�dze poleci� synowi za�o�y� sklep, w kt�rym b�dzie sprzedawa� wino. Do sklepu przyszed� niewolnik Gaiusa, Malchus. Malchus chcia� oszuka� Ti-tusa p�ac�c mu mniej ni� by�o ustalone. Titus zdenerwowa� si� i zabi� niewolnika. Czy Gaius ma skarg� do Tiberiusa? Uzasadnij odpowied�. 48. Gaius, syn Sextusa, b�d�cy pod jego w�adz�, zabra� rydwan swego ojca, aby wzi�� udzia� w zawodach. W czasie wy�cigu rydwan uleg� zniszczeniu. Jaki� czas p�niej Gaiusa adoptowa� Marcus. Ju� po dokonaniu adopcji Sextus dowiedzia� si� o kradzie�y pope�nionej przez Gaiusa. Wyst�pi� wi�c z actio noxalis ex leg� A�uilia przeciwko Marcusowi. Kto wygra proces? Uzasadnij odpowied�. Za delikty os�b b�d�cych in potestate odpowiada osoba, kt�ra jest ich zwierzchnikiem w chwili litis contestatio, nie za� ta, kt�ra by�a ich zwierzchnikiem w momencie pope�nienia deliktu (por. G.4,75; G.4,77; noxa caput se�uitur). Jednak aby odpowiedzialno�� noksalna w og�le powsta�a, musi istnie� zobowi�zanie naturalne (por. D.44,7,14), pomi�dzy sprawc� a poszkodowanym. Poniewa� mi�dzy osob� podleg�� w�adzy a jej zwierzchnikiem nie mo�e powsta� �adne zobowi�zanie z deliktu, nie powstaje w tym przypadku r�wnie� odpowiedzialno�� noksalna (por. G.4,78). Skoro za� odpowiedzialno�� taka w og�le nie powsta�a, nie mo�e te� "pod��a� za sprawc�". Sextus przegra proces, mimo �e nie jest on ju� zwierzchnikiem familijnym Gaiusa. 49. Titius, kt�ry by� w�a�cicielem domu w Pompejach, po�o�onego w okolicy Term Stabia�skich, powierzy� swemu niewolnikowi Erosowi wymieniony dom, aby prowadzi� w nim agencj� towarzysk�. Jednocze�nie Titius da� Erosowi jako peculium 10 000 sesterc�w. Eros zakupi� 15 niewolnic. Jedna z niewolnic, o imieniu Medea, okrad�a klienta agencji - senatora Luciusa Semproniusa Test�. Udziel porady prawnej senatorowi. 50. Niewolnik Gaiusa, Onezym, ukrad� Marcusowi 5 000 sesterc�w. Nast�pnie Gaius podarowa� Onezyma Titiusowi, ten za� mancypowa� go Marcusowi. Przeciw komu Marcus mo�e wnie�� skarg� z tytu�u kradzie�y? Uzasadnij odpowied�. 26 565 ZAGADEK Z PR� W A RZYMSKIEGO 51. Niewolnik Gaiusa ukrad� Semproniusowi zloty pier�cie�. Zanim u kto dokona� kradzie�y, Gaius wyzwoli� niewolnika. Kto ponosi oc dzialno�� za pope�nion� kradzie�? Uzasadnij odpowied�. IV. W�ASNO�� I PRAWA NA RZECZY CUDZEJ (Nb. 152-171, 175-192, 196-204,210-226) 52. Titius by� winien Luciusowi 10 000 sesterc�w. Na zabezpieczenie i telno�ci da� wierzycielowi w zastaw (pignus) wo�u. Nast�pnie za�, rzysta� nadarzaj�c� si� okazj� i zabra� wo�u z pastwiska wierzyciela p�niej sprzeda� wo�u Marcusowi i nieformalnie wyda� (traditl�). O tuacj� prawn�, (por. D.41,3,4,21) Zastawca odbieraj�c samowolnie rzecz dan� w zastaw pope�nia kradzie� (/ Jest to przypadek kradzie�y rzeczy w�asnej (furtum rei suae - por. G.3,200), te� kradzie�� posiadania. Luciusowi przys�uguje wi�c z tytu�u pope�nionej pr tiusa kradzie�y actiofurti (por. D.47,2,67 pr). W� nale�y do kategori res mancipi. Nieformalne wydanie (traditio) takiej nie prowadzi do przeniesienia prawa w�asno�ci na nabywc�. Zabieraj�c wo�u l sta� si� jego posiadaczem. W�adanie rzecz� uzyska� od w�a�ciciela i nie wied: w� stanowi� zastaw dany Luciusowi. Oznacza to, �e Marcus by� w dobrej wier Nabywca rzeczy b�d�cy w dobrej wierze mo�e naby� jej w�asno�� przez za nie (usucapio) pod warunkiem, �e rzecz nie zosta�a skradziona. Na skutek kn rzecz przestawa�a nadawa� si� do zasiedzenia (res inhabilis) i pozostawa�a tL p�ki nie powr�ci�a we w�adanie w�a�ciciela. Odbieraj�c wo�u Luciusowi Titius pope�ni� kradzie�. Kradzie� ta nie mog�a wyklucza� mo�liwo�ci dokonania zasiedzenia przez Marcusa, poniewa� w� pc We w�adanie Titinsa - w�a�riripla Vt�rw com rK"cr,^.-.(tm).,o� ~""t"-:~ ",.,":- _. 'godnie z og�ln� regu�� w�asno�� wszystkich po�ytk�w, jaKie przynosi rzecz ouuana �ytkowanie, nabywa u�ytkownik. Od tej regu�y istnieje jeden sugerowany przez anitas wyj�tek, kt�ry dotyczy p�odu niewolnicy (partus ancillae). Nie traktuje si� go po�ytku, st�d w�asno�� zawsze przypada w�a�cicielowi niewolnicy (por. G.2,50). N zwi�zku z zasad� nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet : D.50,17,54) Gaius nie naby� w�asno�ci sprzedanego niewolnika. Nale�y si� m zastanowi�, czy spe�nia warunki wymagane do zasiedzenia. Do nabycia w�asno�ci w drodze zasiedzenia potrzebne jest spe�nienie przes�anek: habilis, titulus, bona fides, possessio, tempus. W przedstawionej sytuacji Gaius posiadaczem w dobrej wierze, na podstawie s�usznego tytu�u. W�tpliwo�� po-aje jedynie, czy rzecz nadaje si� do zasiedzenia. Zasiedziane nie mog� by� bo-m m.in. rzeczy wyj�te z obrotu, skradzione, nabyte przemoc� (por. G.2,45^9). W podanym przypadku wchodzi w gr� jedynie mo�liwo�� kradzie�y. Kradzie� mo�-pope�ni� jednak tylko z winy umy�lnej, zabieraj�c rzecz wbrew woli w�a�ciciela, .usowi nie mo�na zarzuci� kradzie�y. Rzecz przez niego sprzedana nie by�a po praw-jego w�asno�ci�, ale nie zosta�a te� skradziona. Nadaje si� zatem do zasiedzenia. Gaius nie naby� w�asno�ci dziecka niewolnicy Marcusa, kt�re kupi� od Titiusa -/tkownika niewolnicy. Spe�nia jednak wszystkie przes�anki, aby po up�ywie termi-/asiedzenia naby� w�asno�� kwirytarn�. Do tego czasu przys�uguje mu r�wnie� fio Publiciana jako ochrona wobec os�b trzecich. Stichus, niewolnik Marcusa, zosta� oddany w u�ytkowanie Lidii, matce Marcusa. W czasie trwania u�ytkowania Stichus zosta� w testamencie Titiusa ustanowiony spadkobierc�. Kto otrzyma maj�tek spadkowy? Odpowied� uzasadnij. Warto pami�ta�, �e w�a�ciciel i posiadacz dobrej wierze za po�rednictwem nie-jlnika, kt�rego ma w posiadaniu, mo�e naby� w�asno�� i posiadanie innych rzeczy or. G.2,89). U�ytkownik nie nale�y do kategorii posiadaczy w dobrej wierze - w og�le nie jest isiadaczem (por. G.2,93). Jednak przy u�ytkowaniu obowi�zuje odr�bna regu�a: ikolwiek niewolnik nabywa, pos�uguj�c si� maj�tkiem u�ytkownika lub swoj� pra-l, nabywa dla u�ytkownika (por. G.2,91). Je�eli nabycie prawa nast�puje poza przy-jdkami wymienionymi w poprzedzaj�cym punkcie, prawo to powi�ksza maj�tek �a�ciciela niewolnika (por. G.2,91). 28 565 ZA GADEK Z PR� W A RZYMSKIEGO Maj�tek, kt�rego spadkobierc� zosta� ustanowiony Stichus, powi�kszy maj� go w�a�ciciela - Marcusa. Nabycie spadku jest bowiem pozyskaniem prawa pi czaj�cym granice uprawnienia u�ytkownika do nabywania przysporze� za p nictwem oddanego mu w u�ytkowanie niewolnika. 55. Titus by� w�a�cicielem kwirytarnym niewolnika. Sprzeda� tego niewolnik da� nieformalnie Marcusowi. Niewolnik otrzyma� zapis (legatum) w testai Livii. Kto jest w�a�cicielem rzeczy zapisanej? Odpowied� uzasadnij. 56. Titius zapisa� w testamencie nale��c� do� dzia�k� gruntu na Capri l sowi, za� jej u�ytkowanie Septimusowi. Po �mierci Titiusa Septimus uprawia� ten grunt. Tymczasem Sextus sprzeda� grunt Marcusowi i kaza� mu jego w�asno�� w drodze in iure cessio. Marcus odebra� Septimusowi. Czy Septimus ma szans� nadal wykonywa� u�ytkom Uzasadnij odpowied�. 57. Titus sprzeda� i wyda� Marcusowi odziedziczony po ojcu z�oty piei �aden z kontrahent�w nie wiedzia�, �e pier�cie� w rzeczywisto�ci n w�asno�ci� ojca Titusa, lecz zosta� mu u�yczony przez jego przyjacie up�ywie miesi�ca Marcus sprzeda� i wyda� pier�cie� lulii, kt�ra zosi mu go na przechowanie na okres dw�ch miesi�cy, tj. do czasu jej po z prowincji. Kiedy lulia wr�ci�a do Rzymu, okaza�o si�, �e Marcus r je, a jego spadkobierca Seius, dzia�aj�c w dobrej wierze, sprzeda� i' pier�cie� Semproniusowi. Oce� szans� lulii na odzyskanie pier�cieni. Zar�wno Julia, jak i Sempronius nabyli pier�cie� w dobrej wierze od niet nionej osoby. Kradzie�y nie mo�na zarzuci� ani Titusowi, kt�ry sprzeda� pie Marcusowi, ani Marcusowi, kt�ry sprzeda� pier�cie� lulii, ani Seiusowi, kt�ry da� go Semproniusowi. Ka�dy z wymienionych sprzedawc�w dzia�a� bowiem \v konaniu, �e ma prawo do pier�cienia, a kradzie� mo�na pope�ni� tylko �wiac Nale�y zatem uzna�, �e pier�cie� nadaje si� do zasiedzenia. Pozycja prawn; i Semproniusa jest taka sama - oboje s� nabywcami w dobrej wierze na droc zasiedzenia i obojgu przys�uguje ochrona publicja�ska. Oboje s� zatem w�a�cic bonitarnymi W przypadku, gdy dwaj w�a�ciciele bonitarni nabyli t� sam� rze >0. Marcus wzi�� w u�yczenie od Gaiusa pras� do wyciskania oleju z oliwek. W czasie trwania u�yczenia Gaius zmar� i Marcus postanowi� zatrzyma� pras� dla siebie. Po dw�ch latach do Marcusa zg�osi� si� spadkobierca Gaiusa i za��da� zwrotu prasy, Marcus odpar� w�wczas, �e jest jej w�a�cicielem, poniewa� dokona� zasiedzenia. Kto i dlaczego ma w tym sporze racj�? Odpowied� uzasadnij. 11. Aulus ustanowi� na rzecz Gaiusa prawo czerpania wody ze sweco �r�d�a, ale poniewa� na nieruchomo�ci Gaiusa powsta�a sadzawka, nie korzysta� / tego prawa ani on sam, ani jego syn, ani wnuk. Za czas�w prawnuka Gaiusa - Ti-tiusa nadesz�a wielka susza i sadzawka wysch�a. W�wczas Titius zacz�� czerpa� wod� ze �r�d�a nale��cego do potomka Aulusa - Seiusa. Seius nie zezwala mu jednak na to. Czy Titius ma przeciw Seiusowi skarg� o umo�liwienie mu korzystania ze �r�d�a? Je�li tak, jak�? Kto wygra ewentualny proces? 12. Niewolnik wyposa�ony w peculium sprzeda� i wyda� os�a nale��cego do tego peculium. Jakie prawo uzyskuje nabywca zwierz�cia? Odpowied� uzasadnij. >3. Przechadzaj�c si� brzegiem morza Marcus spostrzeg� unosz�c� si� na falach, na po�y roztrzaskan�, drewnian� skrzyni�. Wy�owi� j� i otworzy�, ale niewiele w niej znalaz�. Na dnie b�yszcza� jedynie zahaczony o gw�d� z�oty pier�cie�. Marcus zabra� pier�cie� i zani�s� go do domu. Po roku zg�osi� si� do niego Gaius, kt�ry jak si� okaza�o, utraci� znaleziony przez Marcusa pier�cie� wraz z ca�� skrzyni� innych drobiazg�w podczas burzy morskiej. Gaius za��da� zwrotu pier�cienia, jednak Marcus odm�wi� twierdz�c, �e pier�cie� zaw�aszczy�. Gaius wytoczy� wi�c przeciw niemu rei vindicatio. Kto wygra proces? Uzasadnij odpowied�. i4. Quintus wzi�� od Titiusa w najem sad. Kiedy zebra� owoce z drzew, pozostawi� je w skrzynkach pod jednym z drzew tego sadu. Dwa dni p�niej ustalono, �e owoce znajduj� si� u Brutusa. Do pretora zg�osili si� i Quin-tus, i Titius. Ka�dy chcia� wnie�� rei vindicatio przeciwko Brutusowi. Kt�remu z nich pretor udzieli pow�dztwa? Uzasadnij odpowied�. 565 ZA GADEK Z PR� W A RZYMSKIEGO 5. W 220 r. n.e. Titus znalaz� zagubione stado owiec. Ostrzyg� owce, a we�ny niewolnice Titusa utka�y p��tno. Po pewnym czasie okaza�o ! owce nale�a�y do Aulusa, kt�remu zosta�y zwr�cone. Czy Aulus mo; maga� si� wydania tak�e p��tna zrobionego z we�ny jego owiec? ( wied� uzasadnij. 6. Titius zajmuj�c si� pszczo�ami we w�asnej pasiece spostrzeg�, �e jed< wyroi� si� i osiad� w dziupli drzewa s�siada - Marcusa. Marcus jedn: zezwoli� mu wej�� po pszczo�y twierdz�c, i� zgodnie z prawem nale niego. Titius zanim wyst�pi� z rei vindicatio, spotka� Marcusa na prz? u wsp�lnego znajomego Gaiusa. Ten wznosz�c toast powiedzia�, �e ni kto jest w�a�cicielem trunku, gdy� zosta� on zrobiony przez jego niev ka z miodu zebranego ze spornego roju pszcz�. Okre�l kto jest w�a� lem trunku. Uzasadnij odpowied�. 17. W I wieku n.e. Titius odda� Luciusowi w depozyt zestaw szklanyc czy�, kt�re na polecenie Titiusa ukrad� jego niewolnik Aulusowi. L nic nie wiedzia� o pochodzeniu naczy�, a ratuj�c je z po�aru ukry� w tylko znanym miejscu i wyjecha� na morsk� wypraw�, z kt�rej wr� dwa miesi�ce. Czy Aulus mo�e wytoczy� rei vindicatio przeciwko Titiu: Uzasadnij odpowied�. >8. Niewolnik Apuleiusa, Giton, ukrad� zbroj� nale��c� do Publiusa. Api nic nie wiedzia� o tym zdarzeniu. Czy sta� si� on posiadaczem zbroi? sta�by si� nim, gdyby Giton kupi� zbroj� za pieni�dze pochoc peculium, kt�re da� mu uprzednio w�a�ciciel? Uzasadnij odpowied�. 19. W I wieku n.e. Gaius kupi) od Titiusa konia, kt�ry zosta� mu wydany ditio). Posiada� go przez dwa lata, po kt�rych up�ywie konia zobaczy cius. Okaza�o si�, �e jest to ko�, kt�ry zosta� mu skradziony. Lucius st�pi� wi�c przeciwko Gaiusowi z rei vindicatio. Gaius jednak twierdz naby� konia przez zasiedzenie, gdy� by� w dobrej wierze, a transakcji by�a si� na targowisku. Jaki b�dzie wynik procesu? Uzasadnij odpowl ""ai�i�urr. \^M.y pu zwrocie juu sestercow Spurius musi wyda� przedmiot zastawu? Uzasadnij odpowied�. Czy rozwi�zanie kazusu by�oby takie samo 200 lat p�niej? Odpowied� uzasadnij. POSIADANIE I JEGO OCHRONA (Nb. 172-174, 193-195, 205-209) Od d�u�szego czasu trwa� sp�r mi�dzy Publiusem a Maeviusem o ogromn� ��k� za lasem. Wzm�g� si� on, gdy wiosn� 37 roku p.n.e. Publius zaczai wypasa� na niej owce twierdz�c, i� jest jej w�a�cicielem. Korzystaj�c z tego, �e stada znajdowa�y si� przez dwa miesi�ce na innym pastwisku, niewolnicy Maeviusa przeprowadzili sianokosy, przez co uniemo�liwili dalszy wypas. W lecie roku nast�pnego Publius nie pozwoli� ju�, aby jego stada opu�ci�y sporny grunt. Udziel Maeviusowi porady prawnej. a) stan faktyczny Z przedstawionego stanu faktycznego wynika, �e nie by�o jasne ani kto jest posia-zem spornej ��ki, ani kto jest jej w�a�cicielem. Udzielaj�c porady prawnej Maeviu-� trzeba zak�ada�, �e ro�ci sobie do niej zar�wno prawo w�asno�ci, jak i uwa�a si� jej posiadacza - przynajmniej do momentu wkroczenia Publiusa na sporny grunt. e�y oczywi�cie rozwa�y� jakie przys�uguj� Maeviusowi �rodki ochrony petytoryj-Warto jednak najpierw zaj�� si� ochron� posesoryjn� - mo�e si� ona okaza� starczaj�ca, zw�aszcza gdy nie ma pewno�ci co do prawa w�asno�ci. a) ochrona posesoryjn� Publius zajmuj�c sporn� ��k� uwa�a� si� za jej w�a�ciciela. Skorzysta� wi�c z ius sidendi co oznacza�o, �e nie tylko obj�� corpus, ale mia� r�wnie� animus zatrzy-lia rzeczy dla siebie. Sta� si� przeto jej posiadaczem, co musia�o napotka� protest :viusa, kt�ry dotychczas uwa�a� si� za jej posiadacza. Gdy tylko nadarzy�a si� zja, skutecznie uniemo�liwi� Publiusowi dalsze korzystanie z ��ki. Odzyska� jej iadanie, dop�ki Publius nie wkroczy� na ni� w roku nast�pnym. Wobec nieprze-nego sporu mi�dzy oboma Rzymianami o to, kto jest posiadaczem, Maevius po- 30 565 ZAGADEK Z PR� WA RZYMSKIEGO 65. W 220 r. n.e. Titus znalaz� zagubione stado owiec. Ostrzyg� owce we�ny niewolnice Titusa utka�y p��tno. Po pewnym czasie okaza� owce nale�a�y do Aulusa, kt�remu zosta�y zwr�cone. Czy Aulus n maga� si� wydania tak�e p��tna zrobionego z we�ny jego owiec! wied� uzasadnij. 66. Titius zajmuj�c si� pszczo�ami we w�asnej pasiece spostrzeg�, �e jt wyroi� si� i osiad� w dziupli drzewa s�siada - Marcusa. Marcus jed zezwoli� mu wej�� po pszczo�y twierdz�c, i� zgodnie z prawem na niego. Titius zanim wyst�pi� z rei vindicatio, spotka� Marcusa na pi u wsp�lnego znajomego Gaiusa. Ten wznosz�c toas