O�wi�cim itlerowski ob�z masowej zag�ody Wydanie drugie rozszerzone Wydawnictwo interpress Warszawa � 1981 Mi�dzynarodowy Trybuna� Wojskowy w Norymberdze okre�lil hitlerowskie obozy koncentracyjne jako jeden z najbardziej haniebnych �rodk�w terroru ^c stosunku do ludno�ci kraj�w okupowanych, a zbrodnie w nich pope�nione - jako zbrodnie przeciwko ludzko�ci. W aparacie rz�dowym III Rzeszy obozy koncentracyjne byly g��wnym narz�dziem realizacji hitlerowskiej polityki terroru, eksploatacji sily roboczej oraz fizycznego wyniszczenia podbitych narod�w, gl�wnie s�owia�-skich, a w�r�d nich przede wszystkim narodu polskiego i narod�w ZSRR, oraz �yd�w i os�b uznanych wedlug ustaw norymberskich z 1935 roku za �yd�w. W hitlerowskich planach przyszlego "urz�dzenia" Europy po zwyci�skim zako�czeniu wojny nar�d polski mial by� pierwszym, kt�ry nale�a�o usun�� z ziem przeznaczonych do zniemczenia i wcielenia do "Wielkiej Rzeszy". Zbrodnie dokonane na narodzie polskim w latach 1939-1945 stanowi�y wst�p do realizacji programu zag�ady narod�w Europy wschodniej, zawartego w "Generalnym Planie Wsch�d" (Generalplan Ost), opracowanego w G��wnym Urz�dzie Bezpiecze�stwa Rzeszy (RSHA). Ukazanie prawdy o Konzentrationslager Auschwitz, najwi�kszym ze wszystkich oboz�w koncentracyjnych i zag�ady, jakie na gigantyczn� skal� stworzy� system hitlerowskich rz�d�w, nale�y zaliczy� do szczeg�lnie wa�kich przedsi�wzi�� o charakterze nie tylko �ci�le naukowym, ale tak�e znacznie szerszym - og�lnoludzkim. Przedstawienie cho�by w najbardziej zwi�lej i syntetycznej formie wszystkich czynnik�w, kt�re zlo�yly si� na istnienie prawie przez pi�� lat tego o�rodka zag�ady i cmentarza oko�o 4 milion�w ludzi, jest wypelnieniem elementarnego obowi�zku literatury historycznej oraz nakazem natury moralnej, stanowi�cym zarazem przestrog� przed ka�d� zbrodnicz� ideologi�. Za�o�ony w maju 1940 roku na przedmie�ciach miasta O�wi�cimia, kt�re po w��czeniu do obszaru III Rzeszy otrzyma�o nazw� Auschwitz, ob�z koncentracyjny mial pocz�tkowo s�u�y� jako instrument terroru a nast�pnie eksterminacji setek tysi�cy polskich patriot�w. Stopniowo jednak, w miar� post�puj�cej rozbudowy, przybiera� on charakter ogromnego mi�dzynarodowego "kombinatu �mierci", w kt�rym gotowano masow� zagl�da ludno�ci pochodz�cej ze wszystkich kraj�w okupowanych przez Niemcy hitlerowskie. Od marca 1942 roku do ko�ca istnienia obozu osadzano w nim zar�wno Polak�w, jak i Amerykan�w, Anglik�w, Austriak�w, Belg�w, Bulgar�w, Chorwat�w, Cygan�w, Czech�w, Francuz�w Grek�w, Holendr�w, Hiszpan�w, Litwin�w, �otysz�w, Niemc�w, Norweg�w, Rosjan, Serb�w, Slowak�w, Slowe�c�w, Szwajcar�w, Turk�w, W�gr�w, Wloch�w i �yd�w. W�r�d wi�ni�w r�nych narodowo�ci najwi�ksz� grup� stanowili zawsze Polacy oraz obywatele polscy pochodzenia �ydowskiego, nast�pnie obywatele ZSRR, Jugoslowianie i Francuzi. Szczeg�lnie liczni - opr�cz �yd�w polskich - byli �ydzi w�gierscy, czescy i slowaccy, niemieccy, greccy i holenderscy. W obozie umieszczano m�czyzn i kobiety, doroslych, dzieci, mlodzie� i starc�w. Osoby r�nych przekona� politycznych, zawod�w i wyzna�. Wi�kszo�� z nich stanowili ludzie, kt�rzy nie mieli nic wsp�lnego z jak�kolwiek dzialalno�ci� polityczn�. Zostali oni przywiezieni do obozu tylko z powodu swej przynale�no�ci narodowej lub rasowej. W marcu 1942 roku, okolo 3 km od obozu macierzystego (Stammlager), zwanego KL Auschwitz I, powstal wielki ob�z w Brzezince nazwany KL Auschwitz II - Birkenau, po czym rozbudowano Aussenlager - Auschwitz III, do kt�rego nale�al KL Monowitz i okolo 40 oboz�w filialnych, po�o�onych gl�wnie na terenie G�rnego �l�ska. Szczeg�ln� rol� w calym tym obozie-gigancie odgrywala Brzezinka, gdzie obok obozu koncentracyjnego, przeznaczonego do stopniowej zaglady umieszczanych tu m�czyzn i kobiet, zlokalizowano od wiosny 1942 roku ob�z natychmiastowej zaglady. W specjalnych komorach masowo u�miercano ludzi gazem, zakopuj�c zwloki w dolach, a w p�niejszym okresie pal�c je w krematoriach lub na stosach. O rozmiarach tej akcji eksterminacyjnej �wiadczy� mo�e fakt, �e liczba mordowanych i nast�pnie spalanych osi�gala w lecie 1944 roku, t j. w okresie najliczniejszego naplywu transport�w, okolo 20 000 os�b na dob�. ��czna liczba ofiar zagazowanych w KL Birkenau si�ga 3,5 miliona os�b. Opr�cz wi�ni�w, kt�rzy zostali uj�ci w ewidencji obozowej i wprost z rampy kolejowej p�dzeni byli do kom�r gazowych, przez ob�z koncentracyjny w O�wi�cimiu przeszlo ponad 400 000 os�b zarejestrowanych i oznaczonych numerami. Z liczby tej zgin�o okolo 340 000 os�b, kt�re zmarly z powodu chor�b, glodu, nieludzkiego traktowania, nadmiernej, ca�kowicie wyniszczaj�cej sily ludzkie pracy, a tak�e w wyniku egzekucji masowych i indywidualnych, przeprowadzonych dora�nie. .-li-�ci m�gl pomie�ci� okolo �wier� miliona wi�ni�w maj�cych stano- '� sil� robocz� dla r�ni go rodzaju przedsi�biorstw kierowanych przez cc i niemieckie koncerny przemys�owe. Do obozu - podobnie zreszt� � fc do wszystkich o�rodk�w zaglady - ci�gle nap�ywa�y ogromne trans- 3Orty wi�ni�w, kt�rych kierowa�o Gestapo, dokonywuj�c masowych Pbiaw na ulicach miast, przeprowadzaj�c aresztowania w domach lub wy- iedlaj�c ludno�� z okre�lonych dzielnic mieszkaniowych i ca�ych rejon�w kraju. Zasadniczym i ostatecznym celem wszystkich hitlerowskich oboz�w kon- entracyjnych by�o spowodowanie �mierci osadzonych w nich wi�ni�w uprzednim ca�kowitym wyeksploatowaniu ich jako sily roboczej. Nie- slychanie ci�kie warunki bytowe, g��d, choroby, nieludzkie traktowanie. oraz przekraczaj�ca mo�liwo�ci ludzkie praca doprowadza�y do skrajnego wyczerpania fizycznego i psychicznego, wynikiem czego by�a nieuchronna ;mer�. Przy obozowym wy�ywieniu wi�kszo�� wi�ni�w mog�a prze�y� w obozie - w zale�no�ci od rodzaju wykonywanej pracy - od 3 do 6 miesi�cy. Gdyby w obozie o�wi�cimskim nawet nie torturowano wi�ni�w, nie przeprowadzano egzekucji i nie mordowano masowo, gdyby nie zmuszano do wyniszczaj�cej pracy fizycznej, to ju� same tylko warunki mieszkalne i �ywno�ciowe by�yby wystarczaj�c� przyczyn� olbrzymiej �miertelno�ci, kt�ra w KL Auschwitz by�a znacznie wy�sza ni� w innych hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Stwierdzi� to nawet w swych wspomnieniach b. komendant obozu Rudolf Hoss. Ob�z o�wi�cimski dostarczaj tysi�ce robotnik�w do niewolniczej pracy. Gdy wi�niowie wracali wieczorem z pracy, zm�czeni nieludzko, zmaltretowani, cz�sto okrwawieni, nie�li na plecach lub ci�gn�li na w�zkach swych towarzyszy, kt�rzy padli ze zm�czenia lub zostali na miejscu rozstrzelani przez SS-man�w. By�a to procesja cieni i trup�w, kt�rej musiala przy-gryiua� orkiestra obozowa, z�o�ona z wi�ni�w. Zw�oki pomordowanych uk�adano na placu apelowym, poniewa� w�adzom obozowym chodzi�o przede wszystkim o to, aby liczba wi�ni�w bezpo�rednio po powrocie do obozu zgadza�a si� ze stanem ewidencji. Zarz�dzenia komendy obozu wyra�nie zach�ca�y i premiowa�y mordowanie wi�ni�w. Warunki pracy wi�ni�w zatrudnionych w przedsi�biorstwach niemieckich poza terenem obozu, stworzone przez dyrekcje tych przedsi�biorstw, by�y z reguly tak samo ci�kie jak w obozie koncentracyjnym. S�abych, niedo�ywionych, niezdatnych do pracy wi�ni�w selekcjonowano przeznaczaj�c do kom�r gazowych, a na ich miejsce dostarczano nowe kontyngenty. W ten spos�b stale uzupe�niano liczb� robotnik�w ustalon� w kontrakcie mi�dzy SS a danym przedsi�biorstwem. Gl�d, skrajnie wyczerpuj�ca praca i antysanitarne warunki higieniczne A,K{ice �\iKimt:c nmerowsKicn. LJZIS aoorze rozumiemy, �e haslo to naklada na wszystkich ludzi dobrej woli obowi�zek walki o zapewnienie pokojowego wsp�ycia mi�dzy narodami. Przypominanie zbrodni dokonywanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych nie tylko nie przeszkadza sprawie normalizacji stosunk�w mi�dzynarodowych, lecz przeciwnie, w�a�ciwie poj�ta normalizacja tych stosunk�w nie jest mo�liwa bez przebudowy �wiadomo�ci, bez wyci�gni�cia wniosk�w z przesz�o�ci, bez pelne-go u�wiadomienia sobie i oceny konsekwencji zbrodniczej ideologii hitleryzmu. To stanowisko nie koliduje r�wnie� z konieczno�ci� �cigania i karania tych zbrodniarzy hitlerowskich, kt�rzy dot�d unikn�li s�du i kary. Obowi�zkiem moralnym wobec wszystkich tych, kt�rzy zgin�li bestialsko zamordowani, obowi�zkiem wyp�ywaj�cym z poczucia sprawiedliwo�ci, g��boko zakorzenionego w ka�dym uczciwym cz�owieku, jest poznanie tragicznych los�w nieprzeliczonych ofiar hitleryzmu i utrwalanie pami�ci o nich. J�ZEF SUSZKO Konzentrationsbger Auschwitz zarys historyczny 1. GENEZA OBOZU Projekt za�o�enia w O�wi�cimiu obozu koncentracyjnego powsta� w Urz�dzie Wy�szego Dow�dcy SS i Policji we Wroc�awiu (der Hohere SS-und Polizeijuhrer Siidost), na czele kt�rego sta� SS-Gruppenjuhrer Erich von dem Bach-Zelewski. Podleg�y mu inspektor policji bezpiecze�stwa i s�u�by bezpiecze�stwa (Inspekteur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes - Sipo u. SD) SS-Oberfiihrer Arpad Wigand wyst�pi� z takim projektem w ko�cu 1939 roku, naglony raportami o przepe�nieniu wi�zie� na G�rnym �l�sku i w Zag��biu D�browskim, co utrudnia�o policji bezpiecze�stwa dzia�alno�� terrorystyczno-represyjn� w�r�d polskiej ludno�ci. SS-Oberfiihrer Wigand w swej motywacji podkre�li�, �e na �l�sku i w Generalnej Guberni wzmaga si� ruch oporu, wobec czego musz� nast�pi� masowe aresztowania, a istniej�ce obozy koncentracyjne nie wystarcz� na osadzenie w nich wszystkich zatrzymanych. Wigand wskaza� O�wi�cim jako miejsce nadaj�ce si� pod przysz�y ob�z koncentracyjny. Uwa�a�, �e w istniej�cych tam koszarach b�dzie mo�na zaraz osadzi� wi�ni�w. Koszary po�o�one poza obszarem zwartej zabudowy miasta, w rozwidleniu rzek Wis�y i So�y, w dzielnicy zwanej Zasol�, umo�liwia�y ewentualn� rozbudow� obozu w przysz�o�ci oraz odizolowanie go od �wiata zewn�trznego. Dalszy argument stanowi�o dogodne po��czenie kolejowe O�wi�cimia ze �l�skiem, Generaln� Guberni�, z Czechos�owacj� i Austri�. W pierwszych dniach stycznia 1940 roku inspektor oboz�w koncentra-cyjnych SS-Oberfiihrer Richard Gliicks skierowa� do O�wi�cimia komisj�, st�rej przewodniczy� �wczesny kierownik obozu (Schulzhaftlagerfiihrer) w Sachsenhausen, SS-Sturmbannfiihrer Walter Eisfed. W wyniku ogl�dzin komisja orzek�a, �e koszary o�wi�cimskie nie nadaj� si� do urz�dzenia w nich obozu *. O�wiadczenie oskar�onego Rudolfa Hossa. Archiwum Pa�stwowego Muzeum O�wi�cimiu (APMO). Proces przeciwko by�emu komendantowi obozu koncentra-w O�wi�cimiu Rudolfowi H�ssowi przed Najwy�szym Trybuna�em Naro-w Warszawie (cyt. dalej: Proces Hossa), t. 21, k. 26. 13 we gdy� 25 stycznia 1940 roku szef G��wnego Urz�du SS (SS-Hauptamt) wiadomil Reichsfiihrera SS Heinricha Himmlera, i� wed�ug meldunki, SS-Gruppenfiihrera von dem Bacha-Zelewskiego "wkr�tce obok O�w>-c; mia zostanie urz�dzony ob�z, kt�ry jest pomy�lany jako rodzaj pa�stwowego obozu koncentracyjnego" 2. W dniu l lutego 1940 roku w celu podj�cia ostatecznej decyzji w sprawie miejsca za�o�enia planowanego obozu Reichsfiihrer SS Himmler zarz�dzi} przeprowadzenie inspekcji nast�puj�cych obiekt�w: wi�zienia policyjnego w Welzheim i obozu przej�ciowego w Kislau (obydwa w okr�gu des Hoheren SS- und Polizetfuhrers Sudwest), obozu we Frauenbergu ko�o Admontu (w okr�gu des Hoheren SS- und Polizeifiihrers Alpenland) obozu w Sosnowcu i obozu w O�wi�cimiu (obydwa w okr�gu des Hoheren SS- und Polizetfuhrers Siidost)5. 21 lutego 1940 roku SS-Oberfuhrer Gliicks zawiadomi� Himmlera, �e w wyniku inspekcji ustalono, i� w O�wi�cimiu dawne polskie koszary artyleryjskie, po uzupe�nieniu niekt�rych urz�dze� sanitarnych i zmianach budowlanych, nadaj� si� na ob�z kwarantanny (als Quarantanelager geeignet) i je�li rokowania nakazane przez szefa policji bezpiecze�stwa w sprawie odst�pienia obiektu przez Wehrmacht dobiegn� ko�ca, to ob�z kwarantanny zostanie natychmiast uruchomiony 4. W wyniku rokowa� genera� lotnictwa Halm wyrazi� 8 kwietnia 1940 roku zgod� na wydzier�awienie o�wi�cimskich koszar i sporz�dzenie umowy w sprawie przekazania ich w�adzom SS 5. W zwi�zku ze sfinalizowaniem pertraktacji mi�dzy Wehrmachtem i SS przebywa�a w O�wi�cimiu w dniach 18 - 19 kwietnia 1940 roku kolejna komisja, kt�rej przewodniczy� SS-Hauptsturmfuhrer Rudolf Hoss6, pe�ni�cy po Eisfeldzie funkcj� kierownika obozu koncentracyjnego w Sachsen-hausen. W czasie przejazdu przez Wroc�aw komisja spotka�a si� z Wigan- i zapozna�a szczeg�owo z jego projektem przewiduj�cym zoiganizo-;e w O�wi�cimiu przej�ciowego obozu kwarantanny dla wi�ni�w Wa kich przed osadzeniem ich w obozach koncentracyjnych w g��bi Rze-P�Jr Wed�ug projektu Wiganda mia� to by� ob�z dla 10 000 wi�ni�w7. \V wyniku raportu z inspekcji, z�o�onego Gliicksowi przez Hossa, Reichs-iiihrer SS Himmler 27 kwietnia 1940 roku wyda� rozkaz za�o�enia O�wi�cimiu obozu koncentracyjnego i rozbudowania go si�ami wi�ni�w. Hoss odkomenderowany przez Gliicksa ponownie do O�wi�cimia przyby� tam 30 kwietnia wraz z pi�cioma SS-manami, by kierowa� pracami przygotowawczymi. W dniu 4 maja 1940 roku mianowano go oficjalnie komendantem Konzentrationslager Auschwitz8. Prace przygotowawcze rozpocz�� Hoss od powiadomienia starostwa w Bielsku, w sk�ad kt�rego wchodzi� O�wi�cim, o konieczno�ci wysiedlenia oko�o l 200 os�b zamieszkuj�cych baraki po�o�one w bezpo�rednim s�siedztwie obozu, gdy� teren ten zosta� w��czony do obszaru obozowego9. W celu uporz�dkowania terenu przysz�ego obozu uzyska� od o�wi�cimskiego burmistrza 300 miejscowych �yd�w, kt�rzy przez ca�y miesi�c maj a� do po�owy czerwca tam pracowali. Przy robotach remontowych zatrudni� w obozie kilkunastu polskich robotnik�w mieszkaj�cych w pobli�u. W dniu 20 maja 1940 roku Rapportfuhrer Gerhard Palitzsch10 przywi�z� do O�wi�cimia 30 wi�ni�w, przest�pc�w kryminalnych narodowo�ci niemieckiej, wybranych na ��danie Hossa spo�r�d wi�ni�w obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Wi�ni�w tych oznaczono kolejnymi numerami od l do 30 i osadzono w obozie w bloku nr 1. Przeznaczono ich na wi�ni�w funkcyjnych, kt�rzy stanowili przed�u�enie aparatu SS i sprawowali bezpo�redni i okrutny nadz�r nad wi�niami w obozie i w dru�ynach roboczych. W tym samym czasie skierowano do O�wi�cimia jako cz�onk�w przysz�ej za�ogi zbrojnej 15 SS-man�w z kawaleryjskiego oddzia�u SS w Krakowie. 2 APMO. Fotokopie. Zesp�l Allgemeine Erlasse des Reichssicherheitshauptamies (cyt. dalej: Zesp. Allgemeine Erlasse RSHA), sygn. D-RF-3/RSHA/117a, k. 59. 8 Tam�e, k. 55. 4 Tam�e, k. 55-57. 6 Wojew�dzkie Archiwum Pa�stwowe w Katowicach. Zesp� Rejencja Katov (cyt. dalej: WAP Katowice, Zesp. RK) 2905, fol. 119. 6 Rudolf Hoss do s�u�by w obozach koncentracyjnych zosta� powo�any l grudn 1934 r. W ci�gu czterech lat awansowa� kolejno od stopnia SS-Unterschar-fiihre do stopnia SS-Hauptsturmjuhrera. 4 maja 1940 r. otrzyma� nominacj� na komendart KL Auschwitz. Na tym stanowisku awansowa� 30 stycznia 1941 r. na SS-Sturmban4 jiihrera, a 18 lipca 1942 r. na SS-Obersturmbannjuhrera. W listopadzie 1943 r. od wo�ano Hossa ze stanowiska komendanta KL Auschwitz. Od 10 listopada 1943 r. nil komisarycznie obowi�zki szefa Urz�du DI w Grupie Urz�d�w D w SS-WYHA, malnie powo�any na to stanowisko l maja 1944 r. Wyrokiem Najwy�szego Trybun� �u Narodowego w Warszawie z 2 kwietnia 1947 r. skazany zosta� na kar� �mierci. 14 7 APMO. Proces Hossa, t. 21, k. 27; Fotokopie. Zesp. Allgemeine Erlasse RSHA, sygn. D-RF-3/RSHA/117a, k. 55-57. 8 Jan Sehn, Wst�p. W: Wspomnienie Rudolfa Hossa, komendanta obozu o�wi�cimskiego (cyt. dalej: Wspomnienia Hossa). Warszawa 1965, s. 16. 9 WAP Katowice. Zesp. RK 2910, fol. 4. 10 Gerhard Palitzsch pe�ni� s�u�b� wartownicz� w KL Lichtenburg, KL Buchcn-wald i w KL Sachsenhausen, gdzie by� pocz�tkowo Blockfiihrerem, a nast�pnie Rapportiiihrerem. W maju 1940 r. zosta� przeniesiony do KL Auschwitz. Wyr�nia� si� szczeg�lnym sadyzmem, rozstrzeliwa� osobi�cie wi�ni�w z broni ma�okalibrowej P�d �cian� Strace� r.a podw�rzu bloku nr 11. Po utworzeniu obozu familijnego a Cygan�w (Bile) obj�� funkcj� kierownika tego obozu. Przyw�aszczy� sobie ma-S pieni�dzy, kosztowno�ci, ubra� itp. po ludziach skazanych na zag�ad�. Po przeniesieniu na kierownika podobozu w Brnie zosta� aresztowany i oddany pod s�d i>i>. Dalszy los jego jest nieznany. 15 z ODOZU Ko�, centracyjnego w Dachau grup� wi�ni�w, tzw. komando zewn�trzne (A�s, senkommando) kierowane przez SS-Unterscharfuhrera Becka. W sk�atf komanda wchodzili: l wi�zie� niemiecki - kapo oraz 39 wi�ni�w P "-la., k�w - m�odych m�czyzn, g��wnie gimnazjalist�w pochodz�cych z �odzi Komando przywioz�o wagon drutu kolczastego do ogrodzenia przysz�ego obozu. Wi�ni�w umieszczono w baraku kuchennym dawnych koszar i zatrudniono przy budowie pierwszego prowizorycznego ogrodzenia obozu Codziennie przeprowadzano ich przez plac koszarowy (dawn� uje�d�alnie dla koni) poza baraki, od strony drogi prowadz�cej z O�wi�cimia do Rajska. Tam na drewnianych s�upach rozpinali drut kolczasty. Wi�niowie nie mieli swobody ruchu, zakazano im stykania si� z pracuj�cymi �ydami i robotnikami cywilnymi. Ci ostatni pozostawiali im w ukryciu �ywno��. Wi�niowie z KL Dachau zetkn�li si� z jednym z kryminalist�w z KL Sachsen-hausen, od kt�rego dowiedzieli si� o planowanym przywiezieniu do obozu wi�ni�w polskich z Tarnowa. Wi�niom zezwolono na dokonywanie zakup�w w kantynie dla SS-man�w. Tote� zwr�cili si� oni do swojego Kommandofuhrera Becka, aby poczyni� starania o przekazanie do O�wi�cimia ich depozyt�w pieni�nych, a tak�e o przeniesienie na sta�e do obozu o�wi�cimskiego. Depozyty pieni�ne nadesz�y w drugiej po�owie czerwca, wi�ni�w natomiast skierowano z powrotem do obozu koncentracyjnego w Dachau. W momencie wyjazdu 14 czerwca widzieli oni na bocznicy kolejowej obok obozu poci�g z transportem wi�ni�w z Tarnowa. Wi�niowie z KL Dachau z �alem opuszczali O�wi�cim. Tu mogli si� spodziewa� pomocy rodak�w, tu znajdowali si� u siebie, w swoim kraju. W�wczas SS-Unterscharfilhrer Beck o�wiadczy� im, �e maj� szcz�cie, i� nie nadesz�o z KL Dachau pozwolenie na pozostawienie ich w obozie koncentracyjnym w O�wi�cimiu, bo w tym obozie b�dzie piek�o na ziemi n. Dnia 14 czerwca 1940 roku przywieziono do obozu koncentracyjnego w O�wi�cimiu z wi�zienia w Tarnowie pierwszy transport wi�ni�w politycznych Polak�w w liczbie 728 m�czyzn, skierowanych przez dow�dc� Sipo i SD w Krakowie. Wi�ni�w oznaczono kolejnymi numerami od 31 do 758 i umieszczono na okres kwarantanny w budynku dawnego Polskiego Monopolu Tytoniowego, po�o�onym w pobli�u bocznicy kolejowej i odgrodzonym drutem kolczastym od pozosta�ych zabudowa�. W tym samym czasie przys�ano dla wzmocnienia za�ogi dalszych 100 SS-man�w oraz oficer�w i podoficer�w SS r�nych stopni, kt�rzy obj�li stanowiska w kierownictwie obozu. Funkcj� adiutanta komendanta obozu obj�� SS-Obersturmfuhrer Jcsef Kramer12 (odkomenderowany z KL Mauthausen). Funkcje kierownik�w 11 Relacja b. wi�nia KL Dachau Edwarda Flakiewicza. Zbiory Danuty Czech. 11 Josef Kramer funkcj� adiutanta pe�ni� do listopada 1940 r., nast�pnie zo.'a) 16 , rowany z KL Dachau) i jako drugi - SS-Untersturmfiihrer Franz fylaier (odkomend rowany z SS-Toienkopf Division). Kierownikiem v istracji (Leiter der Verwaltung) zosta� SS-Untersturmjiihrer Max 1 (odkomenderowany z Inspektoratu Oboz�w Koncentracyjnych), ^P".e, -nikiem kasy (Kassenleiter) SS-Oberscharfuhrer Herbert Minkos *:e' menderowany z KL Buchenwald), sprawami zaopatrzenia w �ywno�� ^ � inarbeiter fiir Yerpflegung) kierowa� SS-Untersturmfiihrer Willi � k ' odkomenderowany z KL Dachau), zakwaterowaniem, umundurowa-' m SS i odzie�� dla wi�ni�w (Unterkunflsverwaltung) zajmowa� si� SS-Hauptscharfuhrer Otto Reinicke (odkomenderowany z KL Flossenbiirg). Funkcje lekarzy obozowych pe�nili: SS-Hauptsturmfiihrer Max Popiersch i SS-Obersturmfuhrer Robert Neumann 13. Kierownikiem Oddzia�u Politycznego (Politische Abteilung - obozowe Gestapo) zosta� SS-Untersturmfiihrer Maximilian Grabner u, przydzielony na to stanowisko przez Urz�d Tajnej Policji Pa�stwowej Rzeszy (Geheimes Staatspolizeiamt - Gestapo) w Katowicach. W pi?� dni po przywiezieniu do obozu pierwszych wi�ni�w polskich z wi�zienia w Tarnowie przyst�piono do wysiedlenia ludno�ci zamieszka�ej w bli�szej i dalszej okolicy koszar. Najpierw wysiedlono mieszka�c�w kolonii barakowej po�o�onej ko�o bocznicy kolejowej Polskiego Monopolu Tytoniowego, gdy� wiadomo�� o zamierzonych aresztowaniach i likwidacji osiedla przedosta�a si� do zainteresowanych i cz�� z nich nocami potajemnie opuszcza�a koloni�. Do 18 czerwca zbieg�o 38 rodzin demontuj�c niekt�re uprzednio zajmowane baraki. Akcj� wysiedle�cz� podj�to 19 czerwca 1940 roku. Bra� w niej udzia� miejscowy urz�d pracy, wspierany przez lokalne si�y policyjne. Aresztowano w�wczas 500 os�b, spo�r�d kt�rych 250 wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. W kolonii pozostawiono chwilowo 30 os�b niezdolnych do pracy i dzieci do 14 lat, cz�onk�w 8 rodzin zatrudnionych przez obozow� kierownikiem KL Dachau. W kwietniu 1941 r. obj�� stanowisko kierownika, a w pa�dzierniku 1942 r. komendanta KL Natzweiler. Od 8 maja do 25 listopada 1944 r. by� komendantem KL Auschwitz II, a nast�pnie KL Bergen-Belsen. Wyrokiem brytyjskiego s�du wojskowego w Liineburgu z 17 listopada 1945 r. w procesie cz�onk�w za�ogi SS w KL Bergen-Belsen zosta� skazany na kar� �mierci. Wyrok wykonano 13 grudnia 1945 r. w Hameln. 13 APMO. Fotokopie. Zesp. Allgemeine Erlasse RSHA, sygn. D-RF-3/RSHA/117/2, 166. Nazwiska wszystkich wy�ej wymienionych podano w wykazie stanowisk komendantury KL Auschwitz z l lipca 1940 r. -Vlaximilian Grabner pe�ni� funkcj� kierownika Politische Abteilung do gru- n*a 1943 r. Nast�pnie zosta� usuni�ty ze stanowiska, aresztowany i w 1944 r. skazany przez specjalny s�d SS na kar� 12 lat wi�zienia. Wyrokiem Najwy�szego rybuna�u Narodowego w Krakowie z dnia 22 grudnia 1947 r. skazany zosta� na Kar? �r>Vft"�: ierci. - O�wi�cim ze osooy przeznaczono do przesiedlenia po/" obszar obozu 15. Cz�� spo�r�d aresztowanych skierowano do obozu p0j: cyjnego w Sosnowcu, a stamt�d przewieziono ich p�niej do obozu koncerT tracyjnego w O�wi�cimiu. W dniu 8 lipca 1940 roku wysiedlono kilkana�cie rodzin z naj�adnie< szych dom�w przy ulicach Legion�w, Kr�tkiej i Polnej w dzielnicy Zas�l * Akcj� wysiedle�cz� kierowa� urz�d miejski i obozowa SS. Wysiedlonych wywieziono na roboty przymusowe w Sudety, a ich domy wraz z ca�ym urz�dzeniem przekazano komendanturze obozu dla oficer�w i podoficer�w SS oraz ich rodzin. Po raz drugi akcj� wysiedle�cz� w dzielnicy Zasol� przeprowadzono w listopadzie 1940 roku. Cz�� dom�w przekazano rodzk nom SS-man�w wchodz�cych w sk�ad zbrojnej za�ogi obozu. Powsta�e wo-k� obozu osiedle (SS-Siedlung) stworzy�o stref� izoluj�c� teren obozu od polskiej ludno�ci. Aby u�atwi� akcje policyjne w przypadku ucieczek wi�. ni�w, wyburzono 123 domy. Przy burzeniu dom�w zatrudniono wi�ni�w z tzw. komanda rozbi�rki dom�w (Abbruchkommando), a uzyskany materia� polecono zatrzyma� w magazynach obozowych dla cel�w przysz�ej rozbudowy obozu. Dalsze wysiedlenia ludno�ci polskiej z okolicy O�wi�cimia mia�y �cis�y zwi�zek z projektami: 1) Reichsjiihrera SS Himmlera w sprawie utworzenia wok� obozu okr�gu dworskiego SS (Gutsbezirk), w kt�rym zamierzano rozwin�� w ce-latach do�wiadczalnych gospodark� rolno-hodowlan� i rybn�; 2) szefa G��wnego Urz�du Bezpiecze�stwa Rzeszy (Reichssicherheits-hauptamt - RSHA) SS-Obergruppenfiihrera Reinharda Heydricha18 w sprawie utworzenia w O�wi�cimiu drugiego obozu koncentracyjnego dla bardziej obci��onych wi�ni�w; 3) marsza�ka Rzeszy i r�wnocze�nie pe�nomocnika Hitlera do spraw planu czteroletniego Hermanna G�ringa w zwi�zku z zamiarem budowy przez koncern IG-Farbenindustrie fabryki syntetycznego kauczuku i benzyny w O�wi�cimiu 17. Decyzj� w sprawie utworzenia wok� obozu okr�gu dworskiego SS pod- " WAP Katowice. Zesp. RK 2910, fol. 11 i 12. 18 Reinhard Heydrich by� r�wnocze�nie protektorem Czech. Po zg�adzeniu go przez czeski ruch oporu w Pradze w dniu 5 czerwca 1942 r. szefem RSHA mianowano w styczniu 1943 r. SS-Obergruppenfiihrera Ernsta Kaltenbrunnera, kt�ry w roku 1946 zosta� skazany na kar� �mierci przez Mi�dzynarodowy Trybuna� Wojskowy (cyt. dalej: MTW) w Norymberdze i w dniu 16 pa�dziernika 1946 r. powieszony. 17 .Ju� w styczniu 1941 r. dr Otto Ambros, cz�onek zarz�du IG-Farbenindustrie, zapozna� si� w Urz�dzie Planowania w Katowicach z mapami okolicznych teren�w i uzna� O�wi�cim za najkorzystniejszy dla budowy tam nowych zak�ad�w chemicznych. 18 w listopadzie 1940 roku 18. , Heydrich w zarz�dzeniu z 2 stycznia 1941 roku poda� do wia-' i �e Reichsfiihrer SS Himmler wyrazi� zgod� na zr�nicowanie obo-i'~ 'centracyjnych wed�ug trzech kategorii, w zale�no�ci od osobowo�ci i stopnia, w jakim zagra�a� pa�stwu. , fV �z o�w�cimski nazwa� Heydrich obozem koncentracyjnym Auschwitz w z obozami Dachau i Sachsenhausen zaliczy� go do kategorii I, prze-czonej dla wi�ni�w "ma�o obci��onych i bezwzgl�dnie nadaj�cych si� ^na "oprawy". Obozy kategorii II przeznaczy� dla wi�ni�w "bardziej ob-ia�onych, lecz nadaj�cych si� jeszcze do wychowania i poprawy". Do kate-rii tej zaliczy� obozy: Buchenwald, Flossenbiirg, Neuengamme i Au-hwitz H, kt�ry nie tylko jeszcze w�wczas nie istnia�, ale nawet komendant Hoss rzekomo nie wiedzia�, �e taki ob�z zosta� zaplanowany. Do kategorii III, przeznaczonej dla wi�ni�w "bardzo obci��onych", a zw�aszcza dla karanych ju� s�downie i dla aspo�ecznych, zaliczy� Heydrich ob�z koncentracyjny w Mauthausen 19. Z powy�szego zarz�dzenia wynika, �e ju� w ko�cu 1940 roku musia� po- wsta� projekt utworzenia w O�wi�cimiu drugiego obozu - Auschwitz II. 10 lutego 1941 roku przyby�a do O�wi�cimia specjalna komisja i pod kierownictwem komendanta obozu Hossa opracowa�a g��wne wytyczne dotycz�ce zasi�gu terytorialnego oraz liczby os�b przeznaczonych do wy- siedlenia. W dniu 8 marca 1941 roku w ci�gu 15 minut wysiedlono ludno�� ze wsi P�awy. 9 marca wysiedlono z O�wi�cimia do Chrzanowa ludno�� �ydowsk�, a w dniu l kwietnia wysiedlono reszt� ludno�ci zamieszka�ej w O�wi�cimiu przy ulicach: Legion�w, Kr�tkiej, Polnej i Kolejowej, przeznaczaj�c opr�nione mieszkania dla rodzin SS-man�w oraz rodzin niemieckich fachowc�w skierowanych do pracy przy nowo budowanej fabryce kauczuku i benzyny syntetycznej, zwanej Buna-Werke, w Dworach k. O�wi�cimia. W dniach od 7 do 12 kwietnia wysiedlono ludno�� polsk� ze wsi: Babice, Broszkowice, Brzezinka, Budy, Harm�e i Rajsko. W wyniku tych akcji wysiedle�czych przesiedlono do Brzeszcz i Ja-wiszowic zatrudnionych w tamtejszej kopalni w�gla robotnik�w i ich rodziny. 500 os�b pochodzenia �ydowskiego wysiedlono do Chrzanowa, l 600 Polak�w wywieziono do Generalnej Guberni. Wszystkich pozbawiono ca�ego dobytku. Wyludniony teren o powierzchni oko�o 40 km2 nazwano stref� interes�w �bozu (Interessengebiet). Stref� t� stanowi�y ziemie po�o�one w rozwidle- u Wis�y i So�y, w granicach biegn�cych od Broszkowic wzd�u� So�y do ^ APMO. Proces Hossa, t. 21, k. 31, 32. k 6Q7 PM�- Fotokopie. Zesp� JErloss-Sommlunfl RKPA, sygn. D-RF-3/RSHA/118/9, 19 wisiy, a uaiej z jej ci�giem do uj�cia So�y pod Broszkowicami. Teren t by� stale patrolowany przez SS-man�w, funkcjonariuszy miejscowej pi c�wki Gestapo i policji. Tak wielki zasi�g strefy interes�w obozu uzasadniano wzgl�dami ndL,. ekonomicznej i bezpiecze�stwa obozu, gdy�, jak motywowa� Hoss w pi�n,-do inspektora oboz�w koncentracyjnych Gliicksa, "okoliczna ludno�� ip* fanatycznie polska, gotowa do ka�dej akcji przeciwko znienawidzony^ SS-manom, a ka�dy wi�zie�, kt�remu uda si� zbiec, otrzyma natychrniat pomoc, gdy dotrze do pierwszej polskiej zagrody" 20. Ob�z koncentracyjny w O�wi�cimiu w chwili za�o�enia liczy� dwadzie�cia budynk�w murowanych, w tym czterna�cie parterowych i sze�� pi�tro. wych. Mi�dzy 20 maja 1940 a l marca 1941 roku osadzono w nim 10 9Qo wi�ni�w, g��wnie Polak�w. Reichsjuhrer SS Himmler przyby� po raz pierwszy do O�wi�cimia l mar-ca 1941 roku. Towarzyszyli mu: Gauleiter i nadprezydent G�rnego �l�ska SS-B�gadeJiihrer Fritz Bracht, wy�szy dow�dca SS i policji we Wroc�awiu SS-Obergruppenfuhrer Ernst Schmauser, SS-Oberfuhrer Glucks, prezydenci rejenci i czo�owe osobisto�ci z koncernu IG-Farbenindustrie. Po szczeg�owej inspekcji obozu i zwiedzeniu obszaru jego zasi�gu Himmler rozkaza� komendantowi obozu Hossowi: 1) rozbudowa� ob�z w O�wi�cimiu tak, aby m�g� pomie�ci� 30 000 wi�ni�w; 2) zbudowa� na terenie wsi Brzezinka ob�z dla 100 000 je�c�w wojennych; 3) dostarczy� koncernowi IG-Farbenindustrie 10 000 wi�ni�w do budowy zak�ad�w przemys�owych w Dworach k. O�wi�cimia; 4) zagospodarowa� ca�y teren pod wzgl�dem rolniczym; 5) rozbudowa� rzemie�lnicze warsztaty obozowe. Zaznaczy� r�wnie�, �e w pobli�u obozu powinny powsta� du�e przedsi�biorstwa zbrojeniowe (Riislungsindustrie), aby i na polu dozbrojenia armii niemieckiej SS zaj�a przoduj�ce miejsce. W zarz�dzeniu poinspekcyjnym z 5 marca 1941 roku Glucks przekaza� komendantom oboz�w koncentracyjnych polecenie Reichsfiihrera SS Him-mlera, aby jeszcze w czasie trwania wojny przejmowali z formacji wojskowych SS wszystkich oficer�w i podoficer�w zdolnych do s�u�by w obozach koncentracyjnych. R�wnocze�nie Glucks powiadomi� komendant�w o zamierzonej przez Himmlera budowie osiedla dla SS-man�w na terenie O�wi�cimia21. �"� APMO. Proces Hossa, t. 12, k. 10. 21 APMO. Fotokopie. Zesp. Allgemeine Erlasse RSHA, sygn. D-RF-3/RSHA/117/1' k. 91. L.. DUL/WWM, KW�.DULSUWM ORAZ ROZW�J OBOZU l JEGO FILII SZY szkic generalnego planu rozbudowy obozu o�wi�cimskiego, iei macierzystym (Stammlager), by� gotowy w og�lnych zarysach ju� cu l941 roku- Ostateczny szczeg�owy plan zosta� zatwierdzony -�owny Urz�d Gospodarki i Administracji SS (Wirtsckaftsverwal- hui'*amt - WVHA) w grudniu 1942 roku i przekazany komendan- turze obozu do realizacji 22. T ren przewidziany pod rozbudow� graniczy� od po�udnia z prowadz�c� , d�u� So�y drog� O�wi�cim - Rajsko i ci�gn�� si� ku p�nocy a� po tory l iowe biegn�ce z O�wi�cimia do Jawiszowic. Generalny plan rozbudo- _- :j.".,Q� .i-Hxrnr7pnip czterech zasiee�w. W pierwszym zasi�gu n; * na .y 'przewidywa� utworzenie czterech zasi�g�w. W pierwszym zasi�g h�d od obozu przewidziane by�o osiedle SS z ziele�cami, boiskiem sportowym i uje�d�alni� koni; w drugim - komendantura, a w jej przed�u�e-aiu teren gospodarczo-przemys�owy (magazyny, wodoci�gi, warsztaty i inne); w trzecim, granicz�cym z komendantur� i terenem gospodarczo-prze-my��owym - w�a�ciwy ob�z koncentracyjny; w czwartym, granicz�cym � d zachodu z obozem - koszary garnizonowe SS. Na sam ob�z wyznaczono obszar o d�ugo�ci l 000 m i szeroko�ci 400 m. budynki przeznaczone dla wi�ni�w mia�y tworzy� dwa kompleksy rozdzielone placem. Pierwszy kompleks stanowi�y istniej�ce i przewidziane do rozbudowy budynki murowane obozu macierzystego. Mia�y si� w nim /.najdowa� 33 bloki mieszkalne. Po wyburzeniu barak�w gospodarczych i warsztatowych mi�dzy pierwszym a drugim kompleksem planowano urz�dzenie tam du�ego placu apelowego. Obydwa kompleksy mia�y liczy� Licznie 78 jednopi�trowych budynk�w mieszkalnych dla wi�ni�w. Realizacj� rozbudowy obozu macierzystego podj�to w lecie 1941 roku. Si�ami wi�ni�w, przy wykorzystaniu materia�u budowlanego pochodz�cego z rozbi�rki wyburzonych dom�w w dzielnicy Zasol�, przyst�piono do budowy 8 budynk�w jednopi�trowych na placu apelowym (w miejscu dawnej uje�d�alni), w 14 budynkach parterowych nadbudowano jedno pi�tro i wybudowano kuchni� obozow�. Poza drutami ogrodzenia wybudowano budynek administracyjny dla SS. Do jesieni 1944 roku wybudowano most na Sole z drog� prowadz�c� do szosy O�wi�cim- K�ty- Bielsko i now� drog� do dworca kolejowego �v O�wi�cimiu, skanalizowano i zaopatrzono w sie� kanalizacyjn� teren przewidziany pod rozbudow� obozu, rozpocz�to budow� stacji pomp, bu-ynkow wodoci�gowych oraz ciep�owni. Z planowanego drugiego komple-_ Pomieszcze� dla wi�ni�w wybudowano 20 budynk�w jednopi�trowych roti K�Pie �wiat�oczu�e. Generalny plan rozbudowy KL Auschwitz (Kon-dzony l�USlaaer_ Auschu;itz Generalbebauungsplan) z 12 listopada 1942 r., zatwier-grudnia 1942 r., przekazany do KL Auschwitz 18 stycznia 1943 r. 20 21 - - -----a/- - -- "^oitcj |g . . . oDniZaJct>-G wjrudjiiuoi, j->i c�v,jf o^iuiiiij i>.^.ii>.>_ni ^ v^ i n-i ,^ ,��,.,�..*. roKu urz�dzono tam w pi�ciu budynkach magazyny i warsztaty odzie�owi ^�n "vbudowania dla wi�ni�w w wysiedlonej wsi Monowice w po- Dwa budynki oddano do dyspozycji lekarza SS prof. dr� Carla Claus l *** " " WerTce odr�bnego obozu. W ko�cu pa�dziernika 1942 roku ga. W maju przeniesiono do nich ?. hlnt,, ^ m r,K"," ^"^""".^ 1>J ui;,u Buna-w^/ .,.,_,_,__ _,_ n;_A__, in/10 _, " __�> __,"" _ _ " " --- -- j---- -- -"�* *~iau ga. W maju przeniesiono do nich z bloku nr 10 obozu macierzystego s1 eksperymentaln� oraz wi�niarki przeznaczone do do�wiadcze� w zj sterylizacji. W dalszych blokach umieszczono w pa�dzierniku 6 000 niarek przeniesionych z obozu kobiecego w Brzezince. Ponadto wystawiono budynek przyj�� wi�ni�w do obozu (Aufnahin gebaude). W lecie 1944 roku uruchomiono w nim instalacj� do k�pieli or komory z aparatur� dezynfekcyjn�. Zar�wno plan rozbudowy obozu, jak i jego cz�ciowa realizacja pozwal-j� na stwierdzenie, �e ob�z macierzysty w O�wi�cimiu by� budowany jaj, obiekt trwa�y, kt�ry mia� s�u�y� w przysz�o�ci przez wiele wiele lat do wi zienia lub unicestwiania przeciwnik�w hitlerowskiej Rzeszy. Wraz z rozbudow� obozu macierzystego rozpocz�to projektowanie prz budowy miasta O�wi�cimia, aby nada� mu charakter jak najbardziej ni miecki. Lokalizacja budowy zak�ad�w IG-Farbenindustrie w Dworach koi O�wi�cimia by�a zwi�zana: z zabezpieczeniem ich przed nalotami i bom bardowaniem, z blisko�ci� kopal� w�gla, a przede wszystkim z istniej�cyn w O�wi�cimiu obozem koncentracyjnym, maj�cym szans� dalszej rozbu dowy i dysponuj�cym olbrzymi� si�� robocz�. W wyniku pertraktacji mi�dzy przedstawicielami IG-Farbenindustri a przedstawicielami WVHA i komendantury obozu w sprawie dostarczeni przez t� ostatni� taniej si�y roboczej do budowy planowanych zak�ad�\ syntetycznego kauczuku i benzyny ustalono, �e jeszcze w 1941 roku K Auschwitz skieruje do pracy oko�o l 000 wi�ni�w fachowc�w i pomocni k�w, w 1942 roku dostarczy dodatkowo 3 000 wi�ni�w, a w miar� zapo tfzebowania liczb� t� zwi�kszy do 8 000, i �e w nast�pnych latach liczbi zatrudnionych wi�ni�w b�dzie wzrasta�a. Uzgodniono, �e wi�niowie b� da dowo�eni do pracy poci�giem, a ob�z wybuduje w tym celu most kole jowy na rzece Sole. Czas pracy okre�lono na 10-11 godzin, w zimie - na 9. Ustalono, �e IG-Farbenindustrie b�dzie p�aci�a komendanturze KI Auschwitz za dni�wk� robocz� fachowca 4 marki, niefachowca - 3 marki' W zwi�zku z tymi ustaleniami wi�niowie o�wi�cimscy rozpocz�l1 w kwietniu 1941 roku prac� przy budowie Buna-Werke w Dworach k. O�wi�cimia. Pocz�tkowo wi�niowie chodzili do pracy pieszo, pokonuj3c w jedn� stron� oko�o 7 km, p�niej dowo�ono ich poci�giem. Wi�ni�w16 przyje�d�ali do pracy z du�ym op�nieniem, gdy� pierwsze�stwo rniw transporty wojskowe. W sierpniu 1942 roku wstrzymano dowo�enie wi?z' ni�w do pracy z powodu rozprzestrzeniaj�cej si� w obozie epidemii plamistego. _ i Trudno�ci zwi�zane z dowo�eniem wi�ni�w do pracy, wyczerpa� | 22 -Werk� odr�bnego obozu. W ko�cu pa�dziernika 1942 roku w nim wi�ni�w. Ob�z ten do listopada 1943 roku nosi� nazw� i jako ob�z filialny wchodzi� w sk�ad KL Auschwitz. 1941 roku utworzono w KL Au�chwitz szereg komand wi�-do prac na roli. Zadaniem ich by�o przeprowadzenie zbior�w 7. j ro�lin okopowych z teren�w obsianych i obsadzonych jeszcze '' rolnik�w wysiedlonych ze strefy wp�yw�w obozu. Nast�pnie przy-do organizowania du�ych gospodarstw i farm rolno-hodowlanych. uMuTyrn 1942 roku przyby� do O�wi�cimia, skierowany przez szefa SS-WVHA, SS-Obersturmbcmnjuhrer Joachim Caesar, kt�ry obj�� stanowisko kierownika gospodarstw rolnych przy KL Auschwitz. Zeodnie z zarz�dzeniem Himmlera w latach 1941-1943 utworzono w strefie wp�yw�w obozu, w wysiedlonych i wyburzonych wsiach i przysi�kach _ w Babicach, Budach, Harm�ach, P�awach - du�e gospodarstwa rolne oraz farmy hodowlane. W Rajsku za�o�ono stacj� do�wiadczaln� ro�lin (Pflanzenzuchtstation), w kt�rej prace badawcze po�wi�cono g��wnie hodowli ro�liny kok-sagizu, zawieraj�cej w korzeniu substancj� gumo-dajn�. Przy gospodarstwach i farmach wybudowano baraki lub adaptowano istniej�ce zabudowania i umieszczono w nich wi�ni�w i wi�niarki, tworz�c w ten spos�b obozy filialne w Babicach, Budach, Harm�ach, P�awach i w Rajsku. W ci�gu 1941 roku rozbudowano r�wnie� istniej�ce w obozie warsztaty rzemie�lnicze oraz przedsi�biorstwo SS pod nazw� Niemieckie Zak�ady Wyposa�enia (Deutsche Ausriistungswerke - DAW), kt�re w p�niejszym okresie otrzymywa�y zlecenia na prowadzenie rob�t naprawczych dla armii. Budow� obozu w Brzezince rozpocz�to w pa�dzierniku 1941 roku. Ob�z w O�wi�cimiu osi�gn�� w tym czasie ��czny stan liczbowy ponad 20 000 wi�ni�w, poniewa� mi�dzy 7 a 25 pa�dziernika przywieziono z obozu jenieckiego w Lamsdorf, obecnie �ambinowice, oko�o 10000 radzieckich je�c�w wojennych i osadzono ich w wydzielonej cz�ci obozu macierzystego. rzyst�piono do rozbi�rki wiejskich zabudowa� w Brzezince i gromadzenia materia�u przeznaczonego do budowy przysz�ego obozu. Do prac tych , "zy*a wi�ni�w i je�c�w, kt�rych codziennie p�dzono do Brzezinki alonei ori obozu macierzystego oko�o 3 kilometry. Z uwagi na olbrzymie panuJ�ce w obozie macierzystym ob�z w Brzezince - prze- ,k 10� �00 je�c�w wojennych - budowano pospiesznie, bez zbrojenia terenu. do w C ier�Wania Je�� budow� odkomenderowano z Berlina z Grupy Urz�-w bS-WVHA SS-Sturmbannfuhrera Karla Bischoffa. Pocz�tkowo 23 KL Auschwitz I A dom komendanta obozu B wartownia g��wna C biura komendantury obozu D biura administracji obozu E szpital dla SS F biura Oddzia�u Politycznego (obozowe Gestapo) G budynek przyj�� do obozu H brama wej�ciowa z napisem Arbeit rnacht frei I kuchnia KI komora gazowa i krematorium I L baraki gospodarcze i warsztaty M magazyn izeczy zagrabionych pomordowanym N �wirownia - miejsce egzekucji O miejsce, gdzie gra�a orkiestra obozowa P baraki pralni dla SS R wartownia kierownik�w blok�w S �ciana Strace� 1-28 bloki mieszkalne dla wi�ni�w skowych SS w O�wi�cimiu dla utworzenia obozu je�c�w wojenn,^' (Sonderbauleitung jur Einrichtung eines Kriegsgefangenenlagers " Waffen SS in Auschwitz), nast�pnie zosta� kierownikiem Centralnego �' rz�du Budowlanego Formacji Wojskowych SS i Policji w O�wi�cinl W 1944 roku otrzyma� stanowisko kierownika Inspekcji Budowlanej p'11' macji Wojskowych SS i Policji na teren �l�ska oraz Czech. �r' Plan sytuacyjny obozu dla je�c�w wojennych w Brzezince, datowa 14 pa�dziernika 1941 roku, zosta� zatwierdzony przez Bischoffa w dniu " st�pnym i podpisany przez komendanta KL Auschwitz Hossa. Wed�ug t * planu teren obozu by� rozdzielony g��wn� drog� obozow� na dwie cze� � Obok drogi zaprojektowano bocznic� kolejow�. Na lewo od drogi g��wn i bocznicy mia� znajdowa� si� ob�z kwarantanny, na prawo dwa obo-(I i II). Ca�y teren tworzy� zwarty prostok�t otoczony ogrodzeniem z dru t�w kolczastych, strze�ony wie�ami wartowniczymi. D�ugo�� bok�w tea prostok�ta mia�a wynosi� 720 i l 130 m. Wed�ug planu we wszystkich trzech obozach mia�y znajdowa� si� 174 baraki mieszkalne murowane. Budow� rozpocz�to od niwelacji i melioracji bagnistego terenu. Nast�p. nie je�c�w i wi�ni�w zatrudniono przy budowie drogi od mostu nad to rami kolejowymi do bramy przysz�ego obozu, wydobywaniu piasku w �wi r�wni, wy�adunku zwo�onych materia��w oraz przy budowie fundament�w pod baraki. Koszt podj�cia prawie r�wnoczesnej rozbudowy obozu macierzystego warsztat�w rzemie�lniczych i zagospodarowania strefy wp�yw�w, budowy Buna-Werke i wreszcie budowy obozu w Brzezince by� bardzo wysoki. Przy budowie i rozbudowie tych wszystkich obiekt�w mi�dzy marcem 1941 a lutym 1942 roku straci�o �ycie wiele tysi�cy wi�ni�w Polak�w i ra dzieckich je�c�w wojennych. Z zachowanych dokument�w obozowych wynika, �e mi�dzy 20 maja 1940 a 31 stycznia 1942 roku osadzono w KL Auschwitz 26 288 wi�ni�w i 9 997 je�c�w. ��cznie 36 285 os�b. W tym samym okresie czasu przeniesiono do innych oboz�w koncentracyjnych 2 435 wi�ni�w, zwolnie� 76 wi�ni�w, zbieg�o z obozu 5 wi�ni�w, zamordowano, rozstrzelano, za bito zastrzykami fenolu lub gazem cyklon B l 755 wi�ni�w i je�c�w. Za tem ��cznie ubytek wi�ni�w i je�c�w stanowi liczb� 4271. Wymienion liczby dotycz� wi�ni�w i je�c�w obj�tych ewidencj�, tj. tych, kt�rzy otrzymali kolejne numery obozowe. Wed�ug powy�szych danych w dniu 31 stycznia 1942 roku w obozie ; winno by�o znajdowa� si� 32 014 wi�ni�w i je�c�w, tymczasem stan czbowy wi�ni�w i je�c�w wynosi� w tym dniu 11 44923. Co sta�o zatem z brakuj�cymi 20 565 wi�niami i je�cami radzieckimi? 24 ** APMO. Ksi��ka stan�w dziennych (Stdrkebuch). Sygn. D-AuI-3/I, t. l, s- w pocz�tkowym okresie, to jest mi�dzy lipcem 1940 g�odem ^ roku. Oko�o 18 000 wi�ni�w i je�c�w zgin�o na skutek 3 nlA' >-na'tretowania i kator�niczej pracy, g��wnie przy rozbudowie obozu g�odu, ' udowie zak�ad�w Buna-Werke oraz budowie obozu t,,i s�owami: "Przybyli�cie tu nie do sanatorium, lecz do obozu koncentracyjnego, z kt�rego nie ma innego wyj�cia 1l6 * r przez komin krematoryjny" 24. W s�owach tych kryje si� odpo- l'} ostawione pytanie. Ot� oko�o 2 500 wi�ni�w wyniszczy�a SS . - 25 w okresie od l marca 1941 do 31 stycznia 1942 roku. rc? 1942 roku zlikwidowano w obozie macierzystym ob�z radzie h je�c�w wojennych, a pozosta�ych jeszcze przy �yciu 945 je�c�w2 C ' �� wi�ni�w przeniesiono do znajduj�cego si� jeszcze w budowie obozu Brzezince. W ci�gu marca umieszczono tam kilka tysi�cy wi�ni�w. W obozie macierzystym natomiast wydzielono i odgrodzono murem dzie-ie� blok�w, w kt�rych utworzono oddzia� kobiecy (Frauenabteilung), kt�ry podlega� pocz�tkowo komendanturze �e�skiego obozu koncentracyjnego w Ravensbriick. W lipcu 1942 roku zosta� on podporz�dkowany bezpo�rednio komendantowi KL Auschwitz. 26 marca 1942 roku osadzono w nowo utworzonym oddziale kobiecym w KL Auschwitz 999 wi�niarek Niemek, przywiezionych z KL Ravens-briick, oraz 999 wi�niarek �yd�wek, przywiezionych z Popradu (S�owacja). Wi�niarki te oznaczono numerami od l do l 998. W ci�gu miesi�ca osadzono w oddziale kobiecym ponad 6 000 wi�niarek. Pierwsze wi�niarki polityczne Polki przewieziono w dniu 27 kwietnia 1942 roku z wi�zienia Montelupich w Krakowie i z wi�zienia w Tarnowie, w liczbie 127. Oznaczono je kolejnymi numerami od 6 784 do 6 910. W dniach 17 i 18 lipca 1942 roku po raz drugi wizytowa� O�wi�cim Himmler. Towarzyszyli mu: Bracht, Schmauser oraz szef Grupy Urz�d�w C w WVHA, SS-Gruppenfiihrer Heinz Kammler, kt�remu podlega�o bu-aownictwo dla oboz�w koncentracyjnych, wojska, SS i policji, a tak�e dla przemys�u zbrojeniowego. Zwiedzono gospodarstwa rolne, farmy hodo-w.ane, stacj� do�wiadczaln� hodowli ro�lin w Rajsku, laboratoria, roboty melioracyjne oraz ob�z w Brzezince i uruchomione tam dwa bunkry do zabijania ludzi gazem cyklon B. Na bunkry te przerobiono po�o�one w pu-esnej przysi�k�w Brzezinki dwie zagrody wiejskie, nale��ce do wy-r�lnik�w Harmaty i Wichaja. Zwiedzono tak�e zak�ady Buna-�b�Z macierzysty m�ski, oddzia� kobiecy, warsztaty rzemie�lnicze, P arni�, plac sk�adowy materia��w budowlanych, magazyny J ru) t VIT / Materia}y obozowego Ruchu Oporu (cyt. dalej: Mat. ob�z. Ruchu Opo-^ � v*i, k. 464. � 'si�zka (Starkebuch). Sygn. D-AuI-3/I, t. l, s. 91. 25 -- �J -- �/ '-J SS i inne. W wyniku inspekcji Himmler poleci� H�ssowi przyspieszy� rozb obozu w Brzezince, zlikwidowa� niezdolnych do pracy wi�ni�w � � � skich i rozbudowa� przedsi�biorstwa zbrojeniowe. 'yQ� Do sierpnia 1942 roku wybudowano w Brzezince, w miejscu przew nym pod ob�z kwarantanny, dwa odr�bne obozy oznaczone jako ob� ^ (Bauabschnitt la - odcinek budowlany la) oraz ob�z Bib. Ob�z Bib znaczono dla m�czyzn, funkcjonowa� on od marca tego roku jako r KL Auschwitz. Do obozu Bla przeniesiono z obozu macierzystego \y � wszej po�owie sierpnia oddzia� kobiecy i utworzono tam kobiecy ob�z k centracyjny (Frauenkonzentrationslager), kt�ry tak�e by� fili� jLL A schwitz. Plan budowy obozu w Brzezince z 14 pa�dziernika 1941 roku zost zrealizowany tylko cz�ciowo i musia� ulec zmianie, gdy� ju� w lecie 19, roku Himmler wyznaczy� O�wi�cim na miejsce masowej zag�ady �yd� natomiast komendant obozu Hoss uzna�, �e do tego celu najlepiej nad; si� Brzezinka. Eksterminacj� �yd�w w Brzezince rozpocz�to w styczniu 1942 roku W czasie zwiedzania Brzezinki Himmler obserwowa� ca�y proces zg�adza ni� �yd�w. By� obecny przy wy�adunku �yd�w z poci�gu, selekcji, z bijaniu gazem w bunkrze i usuwaniu zw�ok z bunkra. Do�wiadczenii i wnioski z tej akcji eksterminacyjnej by�y wi�c zapewne przedmiotem ko� cowego om�wienia wizytacji. Poszukiwano bowiem technicznego rozwi; zania umo�liwiaj�cego nie tylko masowy mord, ale tak�e szybkie niszczt nie zw�ok dla zatarcia �lad�w zbrodni. Planowana akcja eksterminacyjn. milion�w �yd�w wyznacza�a Brzezince rol� specjaln� i musia�a wp�yn�i w spos�b zasadniczy na zmian� charakteru i pierwotnych za�o�e� zwi zanych z budow� obozu. dl* Tote� nast�pny plan, datowany 15 sierpnia 1942 roku, r�wnie� zatwier dzony przez Bischoffa, przewidywa� zbudowanie w Brzezince kompleksu oboz�w dla 200 000 je�c�w oraz urz�dze� zag�ady. Z poprzedniego plan1 zosta� tylko odcinek budowlany I z obozem Bla oraz Bib. Po prawe, stronie od drogi g��wnej i bocznicy kolejowej zaprojektowano odcinek bu dowlany II (Bil), obok niego odcinek budowlany III (BIII), zwany p�ni�, przez wi�ni�w Meksykiem. Odcinek budowlany IV (BIV) mia� si� mie��" na lewo od odcinka budowlanego I. Kolejno�� odcink�w od strony lev/e' do prawej "by�a: BIV, BI, Bil, BIII. Odcinek IV by� przewidziany dla 60 0^ os�b, odcinek I - tj. obozy Bla oraz Bib - dla 20 000 os�b, odcinek H 60 000 i odcinek III dla 60 000 os�b. Ka�dy odcinek budowlany, z wyj�tkiem gotowego ju� BI, mia� dzi"-si� na sze�� odr�bnych cz�ci - oboz�w oddzielonych od siebie ogr�d2 26 . z � ,artownia dla SS-man�w (Blockfuhrerstube). � si<? w ieszkalny mia� mie�ci� si� w prostok�cie regularnym o d�u-C^ly ot>0 72o i 2 340 metr�w. W dw�ch prostok�tach wystaj�cych po OP�CJ boko ^. . Okozu, wzd�u� przed�u�onej drogi g��wnej z torami bocz-stror "- zac . nroiektowano budow� dw�ch krematori�w. W rzeczywi- tnleiOWcj F J c^ ri. dowano cztery krematoria wraz z komorami gazowymi oraz za-s^ 'A'y ^^ budow� jeszcze jednego, lecz ju� nie zd��ono go wybudowa�. ^ktacn budowlanych, a tak�e w korespondencji dla oznaczenia obozu W Sezince u�ywano nazwy: ob�z je�c�w wojennych (Kriegsgejangenen-BrZ KGL). Nazw� t� zlikwidowano dopiero 31 marca 1944 roku. ealizacji planu budowy z 15 sierpnia 1942 roku przyst�piono du�o �'niej Ju� bowiem w lipcu tego roku Zarz�d Budowalny, przemiano-^any na Centralny Zarz�d Budowlany Formacji Wojskowych SS i Policji ^O�wi�cimiu, kt�ry zajmowa� si� budow� oboz�w w O�wi�cimiu i Brzezince, rozpocz�� pertraktacje z r�nymi firmami w sprawie wybudowania ie dw�ch, lecz czterech wielkich krematori�w wraz z komorami gazowymi. Ofert� z kosztorysem na kwot� 133 756,65 marek na budow� krematorium (bez urz�dze� krematoryjnych) z�o�y�a 13 lipca firma huta Hoch- und Tiefbau-A.G. w Katowicach. Budowy piec�w krematoryjnych oraz instalacji i monta�u urz�dze� w komorach gazowych podj�a si� firma J.A. Topf und S�hne z Erfurtu. Zar�wno Centralny Zarz�d Budowlany, jak i cywilne firmy budowlane kupowa�y si�� robocz� wi�ni�w od komendantury obozu. Na przyk�ad w 1942 roku nad rozbudow� oboz�w pracowa�o �rednio 8 000 wi�ni�w dziennie. Przy samych pracach konstrukcyjno-budowlanych i planowaniu zatrudnionych by�o kilkuset in�ynier�w i technik�w spo�r�d wi�ni�w i pracownik�w cywilnych oraz kilkuset SS-man�w. Tempo budowy by�o bardzo szybkie. Mi�dzy marcem a czerwcem 1943 roku uko�czono budow� czterech olbrzymich krematori�w wraz z komorami gazowymi w Brzezince i po pr�bnym rozruchu przekazano je do u�ytku komendanturze KL Auschwitz. W ci�gu 1943 roku uko�czono zabudow� II odcinka budowlanego (Bil), ^ybudowano tam sze�� oboz�w mieszkalnych, oznaczaj�c je jako obozy: rzeczy (Efiekten- zagrabionych �ydom skazanym na zag�ad�, oznaczony jako ob�z > BIIe> BIIf> �raz �b�Z ~~ rd j; barll! 800-1 � mieszka� ^^ BII�' Blld �raZ BIIe Posiada�y P� trzydzie�ci dwa baraki P ' �k�zie Bila by�o szesna�cie barak�w mieszkalnych typu (stajnie ko�skie), OKH-Typ 260/9. Kiedy� ka�dy z ta- przeznaczony by� dla 52 koni, teraz st�aczano w nich oko�o N . wi�ni�w. wcze�niej uruchomiono ob�z Bile, tworz�c tam w lutym 1943 roku, 27 ,<0ocentra y QQQ m�czyzn, kobiet i dzieci zabito w komorach gazowych 11 jych �k� . r0}tu, likwiduj�c w ten spos�b Familienlager Bllb. ,'io 'ipca h0zie BIIc wykorzystywano pocz�tkowo jako magazyny rze- par'ki \ ^ 2ydom przywo�onym do KL' Auschwitz na zag�ad�. c/-,- ?..; 1rcl jg43 roku na przed�u�eniu odcinka budowlanego II (Bllg), ^ glU^ gazow� i krematorium III a komor� gazow� i krematorium ifli^-\ u,miono odwszalni� i �a�ni� (zwane Saun�) oraz ob�z-magazyn IV' TrEfMfctenlager, zwany Kanad� II). Effektenlager mieszcz�cy si� na rzeczy sk�ada� si� z trzydziestu barak�w. W barakach magazyno- �dC:n cza