Nauka o j�zyku Recenzenci Henryka Kaczorowska Anna Kurska Ewa Og�oza Opracowanie i redakcja Halina Tetelewska-Molendys Projekt ok�adki Eryk Paj�czkowski Redakcja techniczna AP - Krak�w BG ictwa Copyright by Wy ZNP Sp�ka z o.o. 83-85-230-32-7 Firma jest cz�onkiem Polskiej Izby Ksi��ki . . WYDAWNICTWO PEDAGOGICZNE ZNP sp�ka z o. o. 25-510 KIELCE ul. Piotrkowska 12 tel. 412-11, w. 175, 422-11, telJtax 423-52 Wp�aty na podane konto z zaznaczeniem tytu�u i Hnl/-nnn.< .. _____ -1 � ~~-----~~----~---------^--------. KONTO: PKO I O Kielce Nr 29519-26-136 _, _._r__." "w..n;i. ^�t,iiaw.cmcm tyiuiu i podaniem dok�adnego adresu pr dokona� na przekazie pocztowym (znajduj� si� r�wnie� w naszych publikacjach) I jak nie mo�e by� lekcji gramatyki polskiej, kt�ra by byla wy��cznie lekcj� gramatyki, a nie j�zyka, tak samo nie mo�e by� i lekcji literatury, kt�ra by sobie nie stawia�a bardzo wyra�nie za cel systematycznego �wiczenia j�zyka, a przez to my�li. Jacek Woroniecki Oko�o kultury mowy ojczystej 1925 Druk: Z. P. .Jawist" Kielce, ul. Warszawska 209. Tel. 32-24-83 3IBL. WSJ 199.1 K tf' 40 SPIS TRE�CI 1. Po co uczy� gramatyki? 8 O pogl�dach na cele nauczania ................... 8 Zegarek Tokarskiego ........................ 9 2. Przewarto�ciowa� cele nauczania 11 Cele poznawcze a cele kszta�ceniowe ............... 11 O �wiczeniach gramatycznych i j�zykowych ........................... 15 A co z metod� nauczania? ..................... 17 Teoretyczna �wiadomo�� j�zykowa ................ 26 3. Nauka j�zyka, ale jakiego? 28 4. Teoria gramatyczna i �wiczenia j�zykowe. Propozycje - mo�liwo�ci 31 Nauka o j�zyku i mo�liwo�ci wyzyskania jej do �wicze� j�zykowych ..................... 31 Umiej�tno�ci j�zykowe i nauka oj�zyku ............................... 44 5. Sk�adnia w nauce j�zyka 50 Wa�no�� �wicze� .......................... 50 Zasady �wicze� sk�adniowych ................... 50 Typy i przyk�ady �wicze� ..................... 52 Przyk�adowe propozycje lekcji ................... 68 6. S�owotw�rstwo w nauce j�zyka 81 Przyk�adowe �wiczenia ...................... 81 Przyk�adowe konspekty lekcji ................... 85 7. Wybrane zagadnienia szczeg�owe zwi�zane z kszta�ceniem odmiany pisanej 93 Sp�jno�� tekstu uczniowskiego .................. 93 �wiczenia sprawno�ci tworzenia sp�jnego tekstu ........ 101 Cytowanie-jedna z umiej�tno�ci j�zyko wych . .......... 194 Przyk�ady �wicze� .................... 11, 8. J�zykowe �rodki wyra�ania warto�ci w nauce j�zyka Warto�ci w szkole .................. To warto przeczyta� 115 ����������-........... 115 J�zykowe narz�dzia warto�ciowania ................ 120 Przyk�ady �wicze� ......................... 124 Pomys�y lekcji na temat warto�ci .................. 133 9. Nauka krytycznego odbioru tekst�w i rzetelnego ich formu�owania 145 Manipulacjaj�zykowa ...................... 145 Informacja, komentarz, ocena .................. 147 J�zykowe wyznaczniki subiektywno�ci i odpowiedzialno�ci za w�asne s�owa .............. 150 Przyk�ady �wicze� .................. j^j Pomys�y lekcji ........................... 154 10. J�zyk warto�ci a m�wienie o cz�owieku 155 Charakterystyka ....................... 155 Przyk�ady �wicze� ....................... 155 Pomys�y lekcji ........................... 159 11. S�ownik nazw warto�ci i warto�ciuj�cych ocen cz�owieka 185 Uwagi metodyczne ....................... 135 S�ownik nazw warto�ci ................... , " ] 37 S�ownik wyraz�w warto�ciuj�cych cz�owieka ........... 189 197 200 Uwagi wst�pne Istota nadchodz�cych zmian w programach szkolnych polega na odej�ciu od nauczania teorii dla teorii na rzecz teorii dla jej u�yteczno�ci praktycznej, co odnosi si� r�wnie� do j�zyka polskiego. W Podstawie programowej z j�zyka polskiego bowiem czytamy: tak kategorie gramatyczne, jak kategorie poetyki czy poj�cia historycznoliterackie powinny s�u�y� umiej�tno�ciom - m�wienia, pisania, czytania. Ksi��ka Nauka o j�zyku dla nauki j�zyka przedstawia w�a�nie przyk�ady pracy"poT��istycznej nie od strony przekazywania uczniowi wiedzy o j�zyku, bo opracowa� na ten temat jest sporo, ale od^ strony wyzyskania tej wiedzy dla kszta�cenia jego sprawno�ci j�zykowych, a tak�e dla oddzia�ywania na jego osobowo��. Innymi s�owy, ukazuje kszta�ceniowy i wychowawczy aspekt nauki o je�y ku. Nauczyciel znajdzie tu wykaz zagadnie� teoretycznoj�zykowych zintegrowanych z zagadnieniami praktycznej �zyko wy mi, liczne przyk�ady �wicze� oraz wiele pomys��w lekcji. Wykazy podpowiadaj�, jak� warto�� u�yteczn� dla rozwijania umiej�tno�ci m�wienia, pisania i czytania mog� mie� poszczeg�lne dzia�y nauki o j�zyku. �wiczenia s� materia�em do wykorzystania w tworzeniu lekcji. T� sam� funkcj� spe�niaj� pomys�y lekcji. Nie s� one konspektami. Konspekt bowiem ma takie niezb�dne sk�adniki, jak wiadomy czas pracy, przeznaczenie dla okre�lonej klasy, wywa�ony stopie� trudno�ci; jego tre�� jest przy tym ogniwem w procesie nauczania. Pomys�y lekcji tu przedstawione nie maj� tych sk�adnik�w, s�jedynie ilustracj� sformu�owanych w ksi��ce postulat�w. Maj�c charakter instrukta�owy, mog� si� wi�c dopiero sta� bod�cem do zmiany sposob�w pracy nad kszta�ceniem j�zykowym ucznia. p0 co uczy� gramatyki? PO CO UCZY� GRAMATYKI? O pogl�dach na cele nauczania Nad tym, jaki ma by� cel nauczania gramatyki j�zyka polskiego, zastanawiano si� od czas�w, gdy wprowadzono j� do szk� Komisji Edukacji Narodowej. Cel normatywny nauczania, polegaj�cy na osi�gni�ciu przez ucznia poprawno�ci j�zykowej drog� poznania prawide� gramatycznych, ustalony wtedy przez Onufrego Kopczy�skiego1, zosta� zakwestionowany m. in. przez Jana Baudouina de Courtenay i Stanis�awa Szobera na pocz�tku naszego wieku. Pierwszy uwa�a�, �e na nauczanie nale�y przede wszystkim patrze� jako na �rodek rozwijania urny stu i wdra�ania go do samodzielnego pogl�du na rzeczywisto�� /.../, a/../ najbardziej odpowiada celom kszta�cenia umyslu j�zyk, poniewa� jest on w g�owach uczni�w ju� gotowym i ostatecznie sformu�owanym2. Drugi - podziela pocz�tkowo ten pogl�d i zdecydowanie odrzuca cel praktyczne - normatywny: Znajomo�� gramatyki i w�adanie j�zykiem to dwie sprawy, teoretycznie i praktycznie ra�ne3. Kwesti� cel�w rozwa�ali najwybitniejsi j�zykoznawcy: Kazimierz Nitsch, Jan Rozwadowski, Henryk Gaertner, Zenon Klemensiewicz i Witold Doroszew-ski4. Wszyscy oni zgadzali si� w zasadzie z tym, �e nauka gramatyki ma za zadanie dostarczy� uczniowi wiedzy o zjawiskach j�zykowych oraz oddzia�ywa� na og�lny rozw�j umys�u, a zatem przyjmowali cel poznawczy: nauka gramatyki dla wiedzy. Je�li chodzi o cel normatywny, zdania j�zykoznawc�w by�y zr�nicowane. Najwi�kszym jego zwolennikiem by� Witold Doroszewski. Na wsp�czesn� metodyk� nauki o j�zyku wywar�y wp�yw jednak tylko pogl�dy dydaktyczne i j�zykoznawcze Zenona Klernensiewicza, sformu�owane w 1928 roku, wielolo-otnie potem przez niego rozwijane i powtarzane5. Ot� ten wybitny j�zykoznawca i r�wnie wybitny dydaktyk orzek�, ze na szkole ci��y obowi�zek rozwijania w uczniu umiej�tno�ci bieg�ego i mo�liwie pe�nego wypowiadania si� w j�zyku ojczystym; dbania o j ego poprawno��, zatem zgod� z obowi�zuj�cymi w danej epoce zwyczajami mowy ludzi wykszta�conych^. To jest orzeczenie niepodwa�alne. Ale przyjrzyjmy si�, jak� drog� realizacji tego obowi�zku widzi Klemensiewicz. Uwa�a on mianowicie, �e umiej�tno�� bieg�ego i pe�nego wypowiadania si� ma zdoby� ucze� poprzez �wiczenia w m�wieniu, pisaniu i stylistyczna - s�ownikowe, wprawiaj�ce ucznia w j�zykowe ujmowanie my�li i uczu�. Gramatyka, czy praktyczna, czy teoretyczna, nie mo�e tu oddzia�a� bezpo�rednio �adn� miar�7. Poprawno�� gramatyczn� i ortograficzn� za� powinien osi�gn�� przez poznanie wybranych, ze wzgl�du na potrzeby, zasad normatywnych i wykonywanie �wicze�. i Wed�ug Klemensiewicza przedmiotem pracy szkolnej po�dniia_sie^sta� gramatyka teoretyczna, b�d�ca opisem i wyja�nieniem sk�adnik�w i rozwoju j�zy-k�j_ale w rozumnym wyborze. Je�li chodzi o cel jej nauczania, widzia� tylko jeden, podstawowy: ceUeoretyczno - poznawczy. W nauczaniu gramatyki j�zyka ojczystego wyznaczy� nale�y przede wszystkim cel teoretyczny, poznawczy. Obok niego w umiarkowanej, bo rzeczywistymi potrzebami �ycia okre�lonej, postaci stanie cel praktyczny. Owocem b�dzie rozumienie j�zyka i poprawne w�adanie nim. Pobocznym, acz nie podrz�dnym, zadaniem jest jeszcze oddzia�ywanie na og�lny rozw�j umys�u, na uczucia i wol� ucznia i wychowanka^. Okre�lenie, na tamte czasy rewolucyjne, takich w�a�nie cel�w, a opr�cz tego stworzenie nowoczesnych zasad metodyki nauki o j�zyku, opracowanie struktury lekcji gramatycznej, kszta�c�cej refleksyjne my�lenie uczni�w, zmuszaj�cej ich do zdobywania wiedzy drog� w�asnej dzia�alno�ci umys�owej, napisanie m�drych podr�cznik�w dla uczni�w to ogromne zas�ugi Zenona Klemensiewicza dla polskiej szko�y9. Stworzone przez niego, do dzi� na og� aktualne, zasady nauczania j�zyka ojczystego i sformu�owane cele podejmowa�y programy nauczania a� do 1971 roku-Ale pojmowanie cel�w nauki o j�zyku nieco si� dzisiaj zmienia, cho� w dalszym ci�gu zaznacza si� silny wp�yw pogl�d�w Klemensiewicza. W wi�kszo�ci wypadk�w realizuje ^j�jjajfikcjach cel teoretyczno -poznawczy. Na�laduje si� we wsp�czesnych podr�cznikach10 struktur� i typy �wicze� podr�cznik�w Klemensiewicza11. Dopiero od 1985 roku zmieni�o si� w programie nauki o j�zyku spojrzenie na jej tre�ci i na cel jej nauczania. N_auka Q j�zyku to_ju� nie tylko gramatyka, ale r�wnie� s�ownictwo,, kultura j�zyka, elementy teorii koTmrmT�acjTl etyki j�zykowej; staje si� ona fragmentem g��wnego dzia�u programowego nazwanego kszta�cenie j�zykowe, co wskazuje na j ej przydatno�� praktyczn�. W wyja�nieniach Programu znajduj� si� s�owa: Nauka o j�zyku jest przydatna praktycznie, je�li budzi �wiadomo�� j�zykow� i kszta�ci umiej�tno�� wypowiadania si� w mowie i pi�mie12. Ostatnia koncepcja programowa13 wprost g�osi takie nauczanie^^w, kt�rym dominuje kszta�cenie u-mjejejtno�ci nad dostarczaniem wiedzy. Zegarek Tokarskiego Jan Tokarski skrytykowa� teoretyczno-poznawczy cel nauczania nauki o j�zyku. Szkoln� analiz� gramatyczn� por�wna� do rozbierania na cz�ci zegarka w celu poznania jego budowy14. A przecie� sens rozbioru polega nie na tym, �eby zegarek roz�o�y� na cz�ci, nazwa� je i poklasyfikowa�, ale �eby poznawszy ich funkcje, z�o�y� zegarek od nowa. Tak samo z j�zykiem. Poznanie jego element�w, wydobycie ich z jakiej� ca�o�ci tekstowej i nazwanie nic nie da pozy- 10 Nauka o J�zyku dla nauki j�zyka tecznego uczniowi, je�eli nie z�o�y on ich z powrotem w ca�o��; ma�o tego, je�eli nie nauczy si� z tych samych element�w budowa� r�nych ca�o�ci. M�wienie -pisze Tokarski -jest niczym innym, jak budowaniem wypowiedzi z gotowych ju� element�w wed�ug gotowych schemat�w/.../. Tymczasem w nauczaniu szkolnym dominuje wr�cz co� innego, a mianowicie sama niekiedy pojmowana abstrakcyjnie klasyfikacja tych element�w^. Proponuje wi�c Tokarski odchodzenie od gramatyki teoretyczna^normatywnej, a wyzyskanie w pracy nad rozwojem wypowiedzi ucznia stylistyki j�zykoznawczej. Mia�oby to polega� na analizie s�ownikowych i gramatycznych zasob�w j�zyka pod wzgl�dem ich przydatno�ci w redagowaniu tekst�w maj�cych r�ny cel i charakter. Tokarski domaga si� w zwi�zku z tym selekcji wiedzy teoretycznej pod k�tem jej przydatno�ci praktycznej oraz pracy nad rozwijaniem sprawno�ci wypowiadania si� na podstawie wybranego minimum wiedzy o j�zyku. Pisze s�usznie: Nie wyobra�am sobie sensu klepania przez wszystkie czasy form strony biernej bez wzmianki cho�by o kryteriach w gruncie rzeczy stylistycznych jej u�ywania^. Bo teoria j�zyka nie jest w szkole celem samym w sobie. Te czy inne jej elementy maj� by� rusztowaniem, na kt�rym wspiera si� rozw�j praktycznej sprawno�ci j�zykowej i my�lowej ucznia^. 2, PRZEWARTO�CIOWA� CELE ATA�TCZAMA ^ Cele poznawcze a cele kszta�ceniowe * Zwr�cenie przez Tokarskiego uwagi na donios�o�� kszta�ceniowego celu nauki o j�zyku rozpocz�o ewolucj� w jej nauczaniu. Przydatno�� wiedzy gramatycznej w praktyce j�zykowej uczni�w postuluj� ostatnie programy nauczania, dostrzegli j� niekt�rzy nauczyciele; ukaza�y si� podr�czniki z elementami gramatyki funkcjonalnej, poradniki metodyczne pokazuj�ce jak uczy� funkcjonalnie oraz artyku�y metodyczne18. W pierwszej po�owie naszego wieku wprowadzono do szko�y nauk� gramatyki j�zyka ojczystego, ustalaj�c, �e ma ona da� uczniowi rzeteln� wiedz� teoretyczno - normatywn� oraz kszta�ci� jego umiej�tno�� my�lenia. Obecnie daje si� zauwa�y� tendencja, mo�e nie w pe�ni jeszcze skrystalizowana, do nauczania gramatyki funkcjonalnej i realizacji jej celu kszta�ceniowego. Do przewarto�ciowania cel�w nauki o j�zyku, czyli do ograniczenia cel�w teoretyczno - poznawczych, a do uznania jako koniecznych i pierwszoplanowych cel�w kszta�ceniowych sk�aniaj� r�ne racje. Jedn� z nich s� potrzeby j�zykowe dzisiejszych uczni�w. Pochodz�cym w wi�kszo�ci z warstw niewykszta�conych i kulturalnie zaniedbanych, ujemnie oddzia�uj�cych na system mowy dzieci przez siebie wychowywanych, bardziej od umiej�tno�ci poprawnego w�adania j�zy- * W bardzo wielu opracowaniach metodycznych spotyka si� termin cel kszta�c�cy, np. w nast�puj�cych: B. Chrz�sto wska, S. Wys�ouch Poetyka stosowana, np. s. 513; M. Dudzik, T. Nowakowa, Dydaktyka j�zyka polskiego /.../, np. s. 43; M. Knothe, J. Tokarski, Nauczanie j�zyka polskiego w kl. VIII. s. 22; J. Kulpa, W. Pasterniak, Metodyka nauczania j�zyka polskiego, np. s. 22; J. Podracki, O pogl�dach na cele nauczania gramatyki polemicznie /.../ w: Metodyka nauczania j�zyka polskiego. Wyb�r prac. Pod redakcj� naukow� J. Podrackiego, np. s. 49. Termin ten jest powszechnie stosowany przez nauczycieli; ja sama r�wnie� go zawsze dot�d stosowa�am. Otworzy�a mi uszy dopiero Pani Prof. Halina Satkiewicz: Wyra�enie cel ksztalc�cy jest niepoprawne, bo znaczy ono, �e to cel kszta�ci. Lepsze jest wyra�enie cel kszta�ceniowy, znacz�ce tyle, co cel dotycz�cy kszta�cenia; podobnie jak cel poznawczy dotyczy poznawania, a cel wychowawczy -wychowania. W tej ksi��ce wi�c, uznaj�c s�uszno�� zarzutu, stosuj� termin cel kszta�ceniowy, cho� inne podobnie zbudowane terminy spotyka si� powszechnie w dydaktyce; s� to cho�by, metoda podaj�ca i metoda poszukuj�ca (np. w ksi��ce Cz. Kupisiewicza Podstawy dydaktyki og�lnej). Nauka o J�zyku dla nauki J�zyka kiem potrzebna jest umiej�tno�� sprawnego nim w�adania19. Ta spo�eczna konieczno�� jest zreszt� dostrzegana od czasu obj�cia wszystkich dzieci powszechnym, obowi�zkowym nauczaniem, od kiedy to usamodzielnia si� i rozwija dzia� nauczania j�zyka polskiego - �wiczenia w m�wieniu i pisaniu20. Mia� on przyczyni� si� do zniesienia bariery j�zykowej utrudniaj�cej zdobycie wykszta�cenia. Okazuje si�jednak, �e dzia� ten, stale jeszcze walcz�cy o prawo bycia na lekcjach, powinien by� wsparty nauk� o j�zyku. Badania bowiem dydaktyk�w - polonist�w nad j�zykiem pisanym uczni�w i ich �wiadomo�ci� gramatyczn� 21 wykazuj� ca�kowity niemal brak umiej�tno�ci pisania i wiedzy gramatycznej absolwent�w szko�y podstawowej i �redniej. Kolejna racja, by uzna� za bardzo wa�ny cel kszta�ceniowy nauki o j�zyku, wynika z prze�wiadczenia, �e szko�a b�dzie lekarstwem przeciw obni�aniu sprawno�ci j�zykowej, etyki i estetyki m�wienia doros�ego spo�ecze�stwa22. Inn� przyczyn�, przemawiaj�c� przeciw dominacji cel�w poznawczych w szkole, s� teorie wsp�czesnej psychologii uczenia si� i nauczania23. Pozwalaj� one okre�li� pow�d tego, �e lekcje gramatyki na og� nie s� przez uczni�w lubiane, �e wiedza gramatyczna jest zbyt trudna i abstrakcyjna. Ot� nauczanie, polegaj�ce wy��cznie na gromadzeniu wiedzy, wszystko jedno z jakiej dziedziny i jakimi metodami, jest dla uczni�w nudne i schematyczne; uczenie si� pami�ciowe eliminuje zainteresowanie, uwag� i aktywno��; gromadzenie wiedzy drog�: naucz si� i powt�rz niczemu nie s�u�y, do niczego nie jest przydatne. W zasadzie nauczyciele przychylaj� si� do tych opinii. Przygotowuj�c konspekty lekcji, przewa�nie wymieniaj� obok celu poznawczego cel kszta�ceniowy. Nie zawsze jednak jest on w�a�ciwie rozumiany. Przyjrzyjmy si� przyk�adom, fragmentom nauczycielskich konspekt�w lekcji: 1. Temat: Jakie s� rodzaje podmiot�w ? Cel poznawczy: Rodzaje podmiot�w. Wprowadzenie termin�w - podmiot , gramatyczny, podmiot logiczny, podmiot domy�lny. Cel kszta�ceniowy: Wyodr�bnianie z tekstu r�nego rodzaju podmiot�w i nazywanie ich. Uk�adanie zda� z r�nymi podmiotami. ^Metoda: problemowa. (:\) 2. Temat: Zdanie p�o�one z podrz�dnym przydawkowym. Cel poznawczy: Poznanie budowy i funkcji zda� z�o�onych z podrz�dnym przydawkowym. Cel kszta�ceniowy: Odr�nianie zda� przydawkowych od zda� innego rodzaju, zw�aszcza zaczynaj�cych si� od nietypowych wska�nik�w zespolenia, np. co, kiedy, �eby. Zamiana przydawki zdania pojedynczego na zdanie podrz�dne przydawkowe i odwrotnie. Metoda: heureza. (...) 3. Temat: O takim ma�ym, ale wa�nym wyrazie -przyimku. Cel poznawczy: Przyimek jako cz�� mowy nieodmienna. Funkcja w zdaniu. Cel kszta�ceniowy: Wskazywanie przyimka w tek�cie, odr�nianie go od Przewarto�ciowa� cele nauczania sp�jnika. Uzupe�nianie zda� brakuj�cymi przyimkami; tworzenie przyimkowych przez po��czenie przyimka z podanym rzeczownikiem. Otfetoda: heureza z elementamipodaj�cymi. (..J) �- ZaHInfdojdzie do om�wienia wy�ej przytoczonych cel�w, przyda si� ustal' e-nie tre�ci terminu cel kszta�ceniowy w nauczaniu gramatyki. Rozumie� go t>*o-wiem mo�na r�nie. Cel kszta�ceniowy to d��enie do oddzia�ywania na rozW-�j umys�owy uczni�w, na co k�ad� nacisk Klemensie wie�: /.../ Sam przebieg na>u-czania, twierdzi� on, powinien pozostawi� po��dane �lady w umyslo\vym rozwodu dzieci i mlodzie�y. Dlatego dydaktyka musi pozostawi� nauczaniu j�zyka ojczystego obok zada� materialnych (tj. poznawczych, M.N.), tak�e inne, tycz�ce &i� formalnego kszta�cenia umyslu24. Najlepsz� metod� realizuj�c� tea cel jesst metoda poszukuj�ca, kiedy to uczniowie, kierowani przezjiauczyciela, stW a-rzaj�cego im sytuacj� zainteresowania zagadnieniem lekcji, samodzielnie (dochodz� do zdobycia wiedzy na podstawie obserwacji i analizy materia�u j�zykowego. Taki cel kszta�ceniowy ma jednak warto�� og�lnodydaktyczn�, a ruie polonistyczn�; warto�� kszta�ceniow�, ale polonistyczn� ma na lekcji Klem&n-siewiczowskiej tylko cel praktyczne - normatywny. Jego_realizacja bowie;m polega na zapoznaniu uczni�w z zasadami poprawno�ci gramatycznej. Przyjrzenie si� celom kszta�ceniowym nauczania gramatyki w aspekcie Zegarka Tokarskiego pozwala wyliczy� inne jeszcze ich polonistyczne tre�ci, Co uwidacznia poni�szy wykres. Cel nauki o j�zyku U3 Cel teoretyczno -poznawczy Gromadzenie J rozumienie wiedzy gramatycznej i normatywnej. Kszta�cenie 'umiej�tno�ci gramatycznych Cel kszta�ceniowy Rozwijanie sprawjjo�ci wypowiedzi m�-wionej i pisanej, etyki i estetyki mowy; wdra�anie do poprawno�ci j�zykowej, ortograficznej i interpunkcyjnej; doskonalenie umiej�tno�ci my�lenia. Cel wychowawczy Budzenie �wiadomo�ci j�zykowej, szacunku dla j�zyka ojczystego. Uczenie rzetelno�ci s�owa i odpowiedzialno�ci za s�owa. Rozwijanie umiej� � tno�ci udanego kontaktowania si� j�zykowego. Przewarto�ciowa� cele nauczania 15 l Bior�c powy�sze pod uwag�, mo�na teraz oceni� cele trzech zacytowa nych temat�w lekcji. Z ca�� pewno�ci� dobrze zosta�y sformu�owane cele poznawcze (zob. str. 10/11): wyznaczaj� zakres wprowadzanej na lekcji wiedzy. Planowane metody, heureza i problemowa, zapewniaj� tok lekcji oparty na pracy my�lowej uczni�w. Nie zosta�o to tylko uj�te w celach, i s�usznie, bo mie�ci si� w tre�ci przyj�tych metod. Nie ma natomiast w tre �ciach szczeg�owych cel�w kszta�ceniowych niczego, co dotyczy popraw no�ci j�zykowej, ortograficznej b�d� interpunkcyjnej, niczego, co dotyczy sprawno�ci wypowiadania si�. Tak trzeba zatem powiedzie�, �e cele okre�lo ne jako kszta�ceniowe nie s� nimi w rzeczywisto�ci. ~~~~~--~ Jaki wi�c cel realizuj� czynno�ci wyodr�bniania z tekstu podmiot�w i ich klasyfikowanie, odr�niania zda� przydawkowych od zda� innego rodza ju, przekszta�cania przydawki zdania pojedynczego na zdanie przydawkowe podrz�dne, wskazywania przyimka w tek�cie i tworzenia wyra�e� przyimko- wych? Ot� wymienione czynno�ci wi��� si� �ci�le, na zasadzie sprz�enia zwrotnego, z wiedz� wchodz�c� w zakres realizacji celu teoretyczno-poz- nawczego. S�u�� one bowiem zrozumieniu i przyswojeniu teorii gramatycz nej. I tak wiedza o rodzajach podmiot�w nie istnieje bez umiej�tno�ci wska zania ich w tek�cie i nazwania (chyba, �e ucze� werbalnie i bez zrozumienia tego, co m�wi, wyuczy si� materia�u na pami��; nie mo�na jednak tego nazwa� wiedz�), z kolei nie jest na pewno mo�liwe wskazanie przez ucznia podmiot�w w tek�cie i nazwanie ich bez odwo�ania si� do posiadanej wiedzy na ten temat. A zatem to, co zosta�o obj�te celem kszta�ceniowym, nale�y przenie�� do tre�ci celu teoretyczno-poznawczego jako jego dalszy ci�g, a umiej�tno�ci wskazywania w tek�cie, wyodr�bniania itd. nazwa� u- miej�tno�ciami gramatycznymi, a nie j�zykowymi.- , Proponowane tematy lekcji mog�yby realizowa� poboczne (bo g��wnymi s� jednak cele poznawcze) cele kszta�ceniowe w zakresie umiej�tno�ci j�zykowych, ale nale�a�oby dobra� odpowiednie tre�ci. Oto propozycje: Temat 1. �wiczenia w u�yciu podmiotu domy�lnego jako �rodka zapobiegaj�cego powt�rzeniom wyrazowym oraz jako wyk�adnika sp�jno�ci tekstu. Temat 2. Stosowanie przecinka w zdaniu z�o�onym z podrz�dnym przydawko-wym. Przekszta�canie zda� przydawko\vych w celu eliminowania powtarzaj�cego si� zaimka kt�ry. Temat 3. �wiczenia w pisowni przyimk�w i wyra�e� przyimkowych oraz poprawnym ��czeniu czasownika z okre�leniem wyra�onym przyimkiem z rzeczownikiem. W przytoczonych fragmentach konspekt�w lekcyjnych nie wymieniono cel�w wychowawczych. I s�usznie. Ot� cel wychowawczy realizuje ka�da porz�dnie przeprowadzona lekcja z celem poznawczym, budzi bowiem i rozwija �wia- domo�� j�zykow� ucznia, co nie musi by� powtarzane w ka�dym konspekcie lekcyjnym. Oczywi�cie s� lekcje nauki o j�zyku, maj�ce szczeg�lne cele wychowawcze, i w�wczas musz� by� jasno sformu�owane. Dotycz� one etyki i estetyki wypowiedzi, manipulacji j�zykowej, uk�adania tekst�w udanych, kultury j�zyka itp. Z realizacj� celu kszta�ceniowego wi��e si� wykonywanie �wicze�, one bowiem dopiero mog� sprawi�, �e poznane przez ucznia struktury wejd� do jego czynnego zasobu j�zykowego. O �wiczeniach gramatycznych i j�zykowych Dla pe�niejszego zrozumienia czynno�ci, kt�re si� organizuje na lekcji nauki o j�zyku, wa�ne mo�e jest zastanowienie si� nad tre�ci� szkolnego terminu �wiczenia. Ot� jest to czynno�� wykonywana i powtarzana dla wprawy, w celu opanowania jakiej� umiej�tno�ci, nabycia sprawno�ci� jakiej� dziedzinie^'. Wa�ne jest r�wnie� rozr�nienie typ�w tak rozumianych �wicze�. W nauce o j�zyku s� nimi �wiczenia gramatyczne, ucz�ce obserwacji i_ana-lizy gramatycznej, oraz cwiczejiia j�zykowe, doskonal�ce sprawno�� i poprawno�� m�wienia i pisania2?. Dla ka�dego z typ�w �wicze� inaczej s� formu�owane zadania ��daj�ce ich wykonania, ka�dy realizuje inne cele, poznawcze albo kszta�ceniowe: Zadania dotycz�ce �wicze� j�zykowych Wska� w tek�cie... Daj przyk�ad.... Wymie�... Wykonaj wykres... Nazwij... Rozpoznaj.... Okre�l... Por�wnaj... Zaklasyfikuj... Podziel na... Co to jest...? Jak� ma funkcj�? Jak si� odmienia? De ma form? Zadania dotycz�ce �wicze� gramatycznych Zastosuj... U�yj... U�� wg wzoru... U�� w�asnymi s�owami... Wymie�... na... Uzupe�nij tak, �eby... Popraw... Skr��... Wyd�u�... Przekszta�� w celu... Powiedz tak, �eby ... Usu� z tekstu ... Dodaj... Wzmocnij �rodkami j�zykowymi. Zaakcentuj .... Ni�ej przyk�ady zada� i �wicze�, zestawione dla wyra�niejszego por�wnania, wiczenia dotycz� tego samego zagadnienia: zdania warunkowego. 16 Przewarto�ciowa� cele nauczania 17 Termin �wiczenia ma jeszcze jedno szkolne znaczenie. Jest nim mianowicie zadanie w formie pytania lub polecenia, b�d�ce najmniejsz� cz�stk� strukturaln� lekcji; ich okre�lona suma tworzy ca�o�� lekcji. Ma ona zazwyczaj dwie cz�ci: polecenie lub pytanie oraz materia� j�zykowy b�d� tekstowy do obserwacji i analizy, kt�re prowadz� do wyci�gni�cia wniosku, potwierdzenia i zrozumienia nowo wprowadzanych wiadomo�ci albo do ich odtworzenia. Inne jeszcze znaczenie i funkcj� maj� tzw. �wiczenia kontrolne b�d� �wiczenia sprawdzaj�ce, czyli inaczej testy czy sprawdziany, maj�ce za zadanie sprawdzenie przyswojonej wiedzy oraz umiej�tno�ci gramatycznych i j�zykowych. $ co z metod� nauczania?/ Obrany �wiadomie cel lekcji wyznacza okre�lon� metod� jej przeprowadzenia. A wi�c obranie celu teoretyczno - poznawczego prowadzi do wyboru metody podaj�cej b�d� jednej z metod poszukuj�cych, tj. heurystycznej b�d� proble-JBawej. Obie za pomoc� r�nych strategii, podaj�ca poprzez przekazanie przez nauczyciela gotowych wiadomo�ci i przyswojenie ich przez ucznia, poszukuj�ca Poprzez zdobywanie przez ucznia wiadomo�ci drog� wi�cej lub mniej samodzielnych operacji my�lowych, prowadz� do gromadzenia i przyswajania pami�cio- v^go wiedzy. W zwi�zku z tym celem lekcji bardzo wa�ne s� takie jej ogniwa, powtarzanie, utrwalanie, systematyzowanie, zastosowanie wiedzy. Przestaj� �ne by� wa�ne, je�li obiera si� cel kszta�ceniowy lekcji i, co za tym idzie, metod� Part� na dzia�aniu uczni�w, inaczej zwan� metod� zaj�� praktycznych. Jej 8 ownym bowiem ogniwem jest dzia�anie.j�zykowe uczni�w, prowadz�ce do ' 27 �wiczenia gramatyczne 194. W podanych zdaniach z�o�onych wska� zdania podrz�dne i powiedz, na jakie pytania odpowiadaj�. Je�eli Franek zwr�ci mi t� ksi��k�, to ci j� po�ycz�. Je�li kochasz Ziemi� ojczyst�, zwiedzaj j� cala. Gdybym t� twierdz� posiad�, w dwa miesi�ce wojn� sko�cz�. Gdyby k�zka nie skaka�a, toby n�ki nie zlamata. Jak nazwiesz te zdania podrz�dne? W jaki spos�b ��cz� si� one ze zdaniami nadrz�dnymi? (w. 22a) 195. U�� po jednym zdaniu z�o�onym ze zdaniem rozpoczynaj�cym si� od sp�jnik�w: je�eli, gdyby. W jakim trybie mo�e by� u�yty czasownik w zdaniach z�o�onych ze zdaniami podrz�dnymi warunkowymi? Od czego zale�y dob�r trybu? (w. 22a) 197. Przeczytaj podane zdania z�o�one i rozpoznaj w nim podrz�dne warunkowe/.../, (w. 22a) R�bajlo nosi� wielki p�k kluczy za pasem, cho� nie mial co otwiera�. Je�li pl�cz dziecka nie ustawa�, matka zaczyna�a, buja� ko�ysk� z rozmachem. Jak on chce, to umie by� dzielnym cz�owiekiem, /.../ Gdyby zebra� razem te zmarnowane krople, powsta�oby morze. �wiczenia j�zykowe l. Napisz do kole�anki kr�tki list o oddaniu ksi��ki. Wyra� w nim r�ne warunki czynno�ci. Zastosuj sp�jniki: je�li, je�eli, gdyby, jak. Pami�taj o przecinku. (Praca ind. lub w zesp.) Listnp.: Aniu, nie gniewaj si�. Je�libym mog�a, ju� dawno bym ci ksi��ki odda�a. Mia�am du�o k�opot�w. Teraz je�eli tak sobie �yczysz, przywioz� Ci ksi��ki osobi�cie. Oczywi�cie, jak mi mama pozwoli. Gdybym jednak nie mog�a przyjecha�, to ode�l� Ci ksi��ki poczt�. Zgoda? Je�li lubisz mnie jeszcze cho� troch�, to si� zgodzisz. Ca�uj� Ela 2. Oce� estetyk� listu. Zlikwiduj powt�rzenia sk�adniowe za pomoc� np. - przekszta�cenia niekt�rych zda� z�o�onych warunkowych, nazdaniapo-jedyncze z zastosowaniem wyra�e� np. za zgod�, na �yczenie, zgodnie z �yczeniem, w razie', - zamiany zdania z�o�onego warunkowego na inny rodzaj zdania z�o�onego; - zamiany zdania z�o�onego na dwa zdania pojedyncze. 3. Napisz w "Postscriptum" (po li�cie, uzupe�nienie) 2-3 zdania, wyra�aj�ce warunek wed�ug ciebie zgodny z rzeczywisto�ci� lub mo�liwy z u�yciem trybu orzekaj�cego o dowolnej tre�ci. Ca�uj� Ci� Janek P. S. 199. Przekszta�� podane zdania pojedyncze na zdania z�o�one podrz�dne, zast�puj�c wyr�nione cz�ci zdania pojedynczego zdaniami podrz�dnymi warunkowymi /.../. (w. 22a) W razie niesprawdzenia si� naszych przewidywa� b�dziemy musieli zmieni� plan pracy. W wypadku uszkodzenia nerw�w zawodnicy mog� korzysta� z pomocy dru�yny technicznej. 4. Je�li nie chcesz mojej zguby, krokodyla kup mi luby. Sformu�uj kilka warunk�w rzeczywistych i nierzeczywistych, kt�re postawi� (a) by� swojej dziewczynie (swojemu ch�opcu). 5. Gdybym mial (a) 100 milion�w... - Napisz kilka zda� na ten temat ze zdaniami z�o�onymi podrz�dnymi warunkowymi, wyra�aj�cymi warunek nierzeczywisty, z czasownikiem w trybie przypuszczaj�cym. 18 _Nauka o J�zyku dla zdobycia i doskonalenia umiej�tno�ci m�wienia, pisania i czytania, w czym mo�e by� pomocna nauka o j�zyku. Jest ona na lekcji tego typu �rodkiem nauczania, a nie celem. Wa�nym sk�adnikiem lekcji prowadzonej t� metod� jest u�wiadomienie uczniom zada� lekcji i wykazanie przydatno�ci praktycznej ich pracy, co wzbudza pozytywn� motywacj� i wyklucza automatyzm. f �. 1 ^Metodzie zaj�� praktycznycrybdpowiada okre�lony typ lekcji, sk�adaj�cy si� z dw�ch faz z kilkoma ogniwami: Faza orientacyjna (ok. 10 min.) Ewentualne sprawdzenie pracy domowej, je�eli jej tre�� wi��e si� z celem i tre�ci� lekcji; U�wiadomienie uczniom celu lekcji; Ustalenie zasad i regu�, wed�ug kt�rych �wiczy si� sprawno�� b�d� poprawno�� m�wienia, za pomoc� np. pogadanki, wyk�adu - instrukcji nauczyciela, ^ podr�cznika, s�ownika; \4. Ewentualny pokaz wzorowej czynno�ci, w kt�rej wykonywaniu maj� si� uczniowie �wiczy�. fH. Faza operacyjna (ok. 30 min.) i.~ Wykonywanie �wicze� pod kontrol� nauczyciela; ; LT^ Samodzielne wykonywanie �wicze� odpowiednio urozmaiconych; > 7. Ewentualne zadanie pracy domowej, kontynuuj�cej �wiczenia sprawno�ci. W procesie nauczania jest cz�sto tak, �e poszczeg�lne sk�adniki metody zaj�� praktycznych nie zawsze wyst�puj� bezpo�rednio po sobie jako ogniwa jednej lekcji. Mog� si� pojawia� z r�n� cz�stotliwo�ci�, co zale�y od tego, �e zdobycie sprawno�ci i poprawno�ci j�zykowej b�d� poprawno�ci ortograficznej i interpunkcyjnej wymaga wielokrotnego powtarzania �wicze� w ci�gu ca�ego okresu pobytu w szkole. Na przyk�ad ogniwa L, 2. i 3. fazy orientacyjnej, u�wiadamiaj�ce uczniom cel nauczania ortografii i zapoznaj�ce ich z wybran� zasad� ortograficzn�, np. pisowni wyraz�w z rz, wyst�pi� jednorazowo na pierwszej lekcji, na ka�dej za� nast�pnej, po�wi�conej pisowni wyraz�w z rz, zostan� ju� pomini�te b�d� ograniczone tre�ciowo i czasowo do przypomnienia zasady ortograficznej b�d� jej poszerzenia; uzyskany w ten spos�b czas zostanie przeznaczony na wykonanie fazy operacyjnej . Inny przyk�ad: wprowadzenie wiadomo�ci na temat r�wnowa�nika zdania i jego funkcji stylistycznej oraz�wiczenia w jego u�yciu mog� by� przedmiotem pierwszej lekcji, obejmuj�cej wszystkie etapy, jednak�e doskonalenie umiej�tno�ci stosowania tej formy w r�nych wypowiedziach to praca b�d�ca wielokrotn� realizacj� drugiego ogniwa fazy operacyjnej. Nieistotne s� te� nazwy poszczeg�lnych etap�w, cho� okre�lenia "orientacyjna'' i "operacyjna" kieruj� uwag� na zasadnicze ich cechy. Spotyka si� bowiem nazwy wprowadzenie, czynno�ci wst�pne, pogadanka wst�pna, rozwini�cie tematu lekcji, �wiczenia j�zykowe, i one r�wnie dobrze spe�niaj� sw�j cel porz�dkowania konspektu. Istotne jest to natomiast, czy lekcja organizuje dzia�alno�� j�zykow� uczni�w, czy nie. 19 przewarto�ciowa� cele nauczania Ni�ej pokazano, w spos�b por�wnawczy, jak mo�na zinterpretowa� i opra-wa� metodycznieXvybrane has�a programu nauki o j�zyku dlaklasy IV: Podzia� ^ii\razu na syfaby i Zdanie pojedyncze nierozwini�te . Zdanie pojedyncze oznini�te. W lewej kolumnie jest przedstawiony tok dw�ch lekcji z celem teoretyczno-poznawczym, prowadzonych metod� heurezy. Pierwsza wprowadza wiedz� o sylabie i zasad� dzielenia wyraz�w w pi�mie, druga - wiadomo�ci o rodzajach zda�. Wszystkie �wiczenia w tej kolumnie przytoczono dos�ownie z podr�cznika dla klasy IV28. Wprowadzono te� zaproponowane w nim terminy. Przebieg obu lekcji jest zgodny z uk�adem materia�u w podr�czniku, a wi�c po sprawdzeniu wiadomo�ci - �wiczenia wprowadzaj�ce, tj. obserwacja podanego materia�u, z kolei zebranie dzi�ki niej wniosk�w, a nast�pnie ich weryfikacja na podstawie podr�cznikowych wiadomo�ci, na koniec �wiczenia utrwalaj�ce przyswojon� wiedz�. " ?o prawej stronie, dla por�wnania, s� propozycje lekcji z celem kszta�ceniowym, z'wyzyskaniem metody opartej na dzia�aniu uczni�w. Obserwacja tekstu zosta�a tu przeprowadzona nie pod k�tem zdobycia wiedzy gramatycznej, lecz rozpatrzenia si� w mo�liwo�ciach stylistycznego wyzyskania poznanych zjawisk j�zykowych we w�asnym tek�cie. Potrzebne wiadomo�ci zostaj�podaneprzez nauczyciela w spos�b niedefmicyjny; uczniowie pocz�tkowo kieruj� si� w wykonywaniu zada� wiedz� intuicyjn�, w miar� �wicze� przekszta�con� w wiedz� u�wiadomion�, oczywi�cie na miar� czwartoklasisty. W propozycji lekcji sk�adniowo - stylistycznej ograniczono do koniecznego minimum wiadomo�ci oraz liczb� termin�w. Aby u�atwi� zrozumienie zjawisk j�zykowych, oba rodzaje zda�. nierozwini�te i rozwini�te wprowadzono na jednej lekcji. Wniosek dotycz�cy ich budowy narzuca si� bowiem z ich por�wnania. Zrezygnowano z terminu zdanie pojedyncze, poniewa� p�ki uczniowie nie znaj� jeszcze terminu zdanie zlo�one, nie powinni si� pos�ugiwa� niezrozumia�� nazw�. �c Nauka j�zyka Nauka o j�zyku (Tjemat: Do czego si� mo�e przyda� podzial wyrazu na sylaby? Cel kszta�ceniowy: - umiej�tno�� wyra�ania g�osem i w pi�mie uczu� i stan�w m�wi�cego - umiej�tno�� przenoszenia cz�ci wyrazu w pi�mie, - umiej�tno�� pos�ugiwania si� s�ownikiem ortograficznym. Metoda zaj�� praktycznych. Tok lekcji: Faza orientacyjna, (ok. 15 min.) I. Sprawdzenie wiadomo�ci. Temat: Co to jest sylaba? Cel teoretyczno - poznawczy: wprowadzenie poj�cia i terminu sy- >aba. Zasady dzielenia wyraz�w w pi �mie F Metoda: heureza T�k lekcji: ^Sprawdzenie wiadomo�ci: n , ,* dzielimy g�oski w j�zyku Polskim? _J~ Wymie� samog�oski. akie zachodz� r�nice mi�dzy sa-m�gtoskami a sp�g�oskami? przewarto�ciowa� cele nauczania 21 n. Wprowadzenie wiadomo�ci o sylabie. Zadanie 1. Analiza wyraz�w napisanych na tablicy: s�o� -ko o- blok nie - bo chmu - ra - Przepisz podane wyrazy, dziel�c je na sylaby. - Podkre�l wyr�nione litery. - Czy s� to samog�oski, czy sp�g�oski? - Jak� funkcj� pe�ni� one w sylabach? Zadanie 2. Analiza wyraz�w las, wrzos, g�szcz, grab, jar. - Przeczytaj podane rzeczowniki. - Czy mo�esz je podzieli� na sylaby, tak jak wyrazy z poprzedniego �wiczenia? - Z ilu sylab sk�adaj� si� te wyrazy? Zadanie 3. Czego dowiedzieli�cie si� o sylabie na podstawie �wicze�? Po ustnym sformu�owaniu odpowiedzi uczniowie otwieraj� podr�cznik i czytaj� wiadomo�ci, jako potwierdzenie poprawno�ci w�asnego wniosku: Wymawiane wyrazy dziel� si� na cz�ci zwane sylabami, kt�re tworzy albo sama samog�oska wraz ze sp�g�osk� lub sp�g�oskami, np. o - ko, po - le, s�-ta- ta, sto -do- la. O�rodkiem ka�dej sylaby jest samog�oska np. ta - to, u - rok. Wyrazy, kt�re maj� jedn� sylab� nazywamy wyrazami j e dno sylab owy mi, np. w�z, st�, wrz�d, wrzask, kask. ^JLELPowt�rzenie wiadomo�ci o sylabie. Zadanie 1. - Przepisz wyrazy: woda, �aba, ze- Zadanie 1. Jakim j�zykiem m�wili Bajdoci? (Wcze�niej uczniowie czytali fragment Podr�y Pana Kleksa -Brzechwy.) Zadanie 2. S�siedzi Bajdot�w nie znali samog�osek a, o. Jak wi�c wymawiali wyrazy b�d�ce nazwami tych przedmiot�w? (Nauczyciel wywiesza kartony z rysunkami przedstawiaj�cymi: o-ko, ko�o, konia, las, krokodyla, koron�, albo rysuje je na tablicy. Zadanie 3. Te wyrazy �atwiej wym�wi� w polskim czy w "obcym" j�zyku? Dlaczego? U. U�wiadomienie celu lekcji. N.: "Dzi�ki temu, �e w wyrazach polskich s� samog�oski, mo�na je dzieli� na tyle cz�ci, ile jest w nich samog�osek: o - ko,ko - �o, kro - ko -dyl, ko- ro - na. Te cz�ci to sylaby. Wyrazy zjedna samog�osk� to wyrazy jednosylabowe: las, ko�, deszcz-Wyrazy maj�ce kilka sylab, to wyrazy wielosylabowe: ko�o, krokodyl, korona, deszczowy. Zapiszcie temat lekcji." Faza operacyjna (ok. 30 min.) Wykonanie zda� pod kontrol� nauczyciela. Zadanie 1. a) Wywieszenie tablicy z napisem G�odowa W�lka b) G�o�ne, z odpowiedni� modulacj�, odczytanie fragmentu O Krasnoludkach i o sierotce Marysi: Dnia�o ju� i coraz wyra�niej n�dz� tej wioski widzie� by�o mo�na, kiedy Podziomekna rozstaju stan�wszy, zadar� g�ow� i tablic� /.../ czyta� z wolna zacz��. Czyta�, czyta� i w�asnym oczom nie wierzy�. Tuman czy co? G�o-do-wa W�l-ka l zn�w zaczyna� na nowo: G�o -do - .0 klasa, kolor i oddziel kresk� poszczeg�lne sylaby. Podkre�l litery oznaczaj�ce samog�oski. Jak� funkcj� pe�ni� one w sylabach? Zadanie 2. __ Napisz sze�� wyraz�w, w kt�rych jedn� z sylab stanowi samog�oska. Podkre�l t� sylab�, wz�r: e - kran Zadanie 3. Z dowolnego tekstu wypisz po dwa wyrazy a) jednosylabowe b) dwusylabowe c) trzysylabowe d) czterosylabowe Podziel je kresk� na sylaby. jylWprowadzenie zasad dzielenia wyraz�w w pi�mie. Zadanie 1. Przeczytaj w Wiadomo�ciach (s. 64) jakie s� zasady dzielenia wyraz�w przy przenoszeniu ich cz�ci do nast�pnego wiersza, a nast�pnie sprawd�, czy podane wyrazy zosta�y podzielone zgodnie z tymi zasadami, PO - ziom - ka, ja - g�d - ka, par -skn�l, pars - kn�l, parsk - n�l. Zadanie 2. Przepisz podane wyrazy. Pisz�c je, podziel j e na cz�ci tak, j ak przy przenoszeniu do nast�pnego wiersza. Jaka zasada dzielenia wyraz�w przy przenoszeniu zosta�a uwzgl�dniona przy Podziale? pan - "� san _ mi k _ k lek~ko. Oddanie 3. rzeczytaj podane wyrazy. Wpisz �. 2eszytu tylko te, kt�rych nie pielimy przy przenoszeniu. Wy- Jasnij, dlaczego. wa W�l - ka Najwyra�niej: G�o - do - wa! Za�ama� r�ce nieszcz�sny Pod-ziomek i sta� w g��bokiej pogr��ony trosce, a sionce z wolna podnosi� si� zza lasu pocz�o. Wtedy raz j eden na s�up ze smutkiem spojrzawszy - "G�o - do -wa W�l -ka" odczyta� i westchn��. (Dlaczego Podziomek dzieli� nazw� wsi na sylaby? Wyra�a� tym niedowierzanie, zdumienie, ch�� upewnienia si�) Zadanie 2. Wskazani uczniowie odczytuj� dane im teksty, odpowiednio moduluj�c g�os przy czytaniu podzielonych na sylaby wyraz�w. Pozostali okre�laj� cel dzielenia (doping sportowca, wzmocnienie rozkazu, lepsze porozumienie si�, wywo�anie nastroju) a) Na czo�o grupy wysun�a si� nasza kole�anka. Zacz�li�my krzycze� \:I-re - na! l - re - na! I-re - na! b) Bawili�my si� na podw�rku. Us�ysza�em swoje imi�. Ale tak by�em zaj�ty, �e nie zwr�ci�em na to uwagi. Nagle rozleg�o si� nad moj� g�ow�: -Janek, do domu. Na - tych - miast! c) - Id� jutro do muzeum. -S�ucham ...Gdzie? - Do mu -ze- um. -Aha! d) O - u, w - r, b - r! Barr-dzo srro-gi Barr-dzo g�od-ny ba - zy - U - szek/.../ (T. Kubiak: Bazyliszek i Barbarka) Zadanie 3. Piszemy do siebie li�ciki! Uczniowie pisz� 3-4 zdaniowe listy z l - 2 wyrazami podzielonymi na sylaby i zaraz wysy�aj� do swoich ko- Nauka o j�zyku dla nauki J�zyk �^warto�ciowa� cele nauczania 23 Temat: O zdaniu pojedynczym rozwini�tym i pojedynczym nierozwi-ni�tym. Cel poznawczy: Wprowadzenie wiadomo�ci o zdaniu pojedynczym rozwini�tym i nierozwini�tym, grupie podmiotu i grupie orzeczenia; utrwa- glos, wlos, ucho, lis dach, zuch, ogr�d V. Praca w domu: -Naucz si� wiadomo�ci o sylabie i zasadach dzielenia wyraz�w przy przenoszeam w pi�mie. -Napisz 5 \yrazow jednosylabo-wych i 5 wielo�ylabowych. Oddziel w nich sylaby kreskami. l� legdw w klasie. (List�w si� g�o�no! nie czyta, chyba �e si� na to kto�" zgodzi). Zadanie 4. List do �w. Miko�aja, do wojewody, prezydenta itp. z l - 2 wyrazami podzielonymi na sylaby. Czytamy 2-3 listy. Zadanie 5. Odszuka� w s�owniku ortograficznym zasady dzielenia wyraz�w w pi�mie, a nast�pnie przepisa� podane wyrazy, dziel�c je tak, jak mog�yby by� podzielone przy przenoszeniu w pi�mie, a) chrz�szczyk, trzcina, rzeczny, przyrzeczenie, m�czyzna, gwo�dzik, wzrasta�, b) panna, willa, manna, terrorysta. Jagie��o, c) iskra, porcja, gard�o, warstwa, garnki, (wprowadza si� na tym poziomie tylko zasad� opart� na kryterium fonetycznym) Praca w domu: Napisa� kr�tki dialog a) z kilkoma wyrazami podzielonymi na sylaby, w celu oddania jakich� uczu�, wzmocnienia rozkazu, ��dania itp. b) ze starannie przeniesionymi cz�ciami wyraz�w na ko�cu linijki. Temat dialogu np. Co zmieni� w mi szkole (wok� nas). Potrzeba pieni�dzy. By�e� na tym filmie? Koso lubi�? Temat: Jak przekaza� w zdaniu jak najwi�cej informacji? Cel kszta�ceniowy: Budowanie zdania bogato rozwini�tego; przekszta�canie zdania niero�wi�i�tego w zdanie rozwini�te i odwrotnie U�ycie zdania rozwini�tego i zdania nje wiadomo�ci z III kl. o podmio- lenie Wiau^"*-- - - - - j.- - ---cie i orzeczeniu. Wyrazy okre�laj�ce i okre�lane. Metoda: heureza i podaj�ca. Tok lekcji. T Sprawdzenie wiadomo�ci o podmiocie i orzeczeniu. Zadanie 1. Z ilu cz�ci sk�adaj� si� podane zda- nia? Ul"- O czym informuje i na jakie pytanie odpowiada pierwsza cz�� zdania, a o czym druga cz�� zdania? Kt�ry z tych wyraz�w jest wyrazem nadrz�dnym, okre�lanym? Matka pracuje, Woda wrze. Kwiaty pachn�. Ojciec wyszed�. Koledzy czekali. Kasia b�dzie dy�urowa�a. H. Wprowadzenie nowego materia�u: zdanie nierozwini�te i zdanie rozwini�te. Zadanie 1. Zapoznaj si� z tre�ci� i budow� podanych zda�. Pod jakim wzgl�dem zdania te si� r�ni�, a pod jakim s�jednakowe? Li�cie ��kn�. Kasztany spadaj�. Ptaki �piewaj�. Ch�opcy biegaj�. S�o�ce �wieci. Zadanie 2. Por�wnaj zdania z grupy a) i b). Jakie dostrzegasz r�nice w tre�ci i budowie tych zda�? Jak nazwiesz zdania w grupie b) ze wzgl�du na ich budow�? a) Pies / biegnie. b) Ma�y pies / biegnie. Pies /biegnie szybko. Ma�y pies / biegnie szybko. Zadanie 2. Przepisz podane zespo�y wyrazowe. Zastan�w si�, kt�ry wyraz w tych zespo�ach jest wyrazem nadrz�dnym, okre�lanym, a kt�ry podrz�dnym, niero�wi�i�tego ze wzgl�du na cel wypowiedzi - og�lne b�d� szczeg�owe informowanie odbiorcy. U�wiadamianie r�nic mi�dzy odmian� m�wion� a pisan� j�zyka. Stosowanie termin�w potrzebnych do m�wienia o j�zyku: zdanie nierozwini�te, zdanie rozwini�te, grupa podmiotu, grupa orzeczenia, okre�lenia. Metoda zaj�� praktycznych. Tok lekcji: Faza orientacyjna (ok. 15 min) I. Podanie tematu lekcji. Pogadanka wst�pna: Scenka odegrana przez uczni�w u-przednio przygotowanych (chodzi o wyra�n� mimik�, gestykulacj� i zaznaczenie sytuacji m�wienia). - Ale zima! Zadowolenie w g�osie. - No! U�miech - Dobra na narty. Wyci�ga nogi ze �niegu i otrzepuje spodnie. Zadanie ]. O czym informuj� s�uchaczy s�owa i zachowanie si� rozmawiaj�cych? Odpowiedzi uczni�w zostaj� odpowiednio zapisane na tablicy przez N.: PRZYSZ�A j okre�lenia orzeczenia Kiedy? teraz, w tym roku, dzi�, wczoraj, wcze�nie, w nocy... Do kogo? do nas, do dzieci, do wszystkich ... ZIMA j okre�lenia podmiotu: Jaka? �adna, mro�na, dobra na sanki i narty... Zadanie 2. U�� informacj� o zimie dla kogo� kto nie s�ysza� rozmowy. Najpierw rozwi� wybranymi okre�l�- warto�ciowa� cele nauczania okre�laj�cym. Na co wskazuj� pytania? Podkre�l wyrazy okre�lane, ��dka wyp�yn�a co? co zrobi�a? t r jaka? gdzie? t jakie? male�ka ��dka wyp�yn�a na jezioro ogromne jezioro Zadanie 3. Przeczytaj podane zdania. Jakimi cz�ciami zdania s� wyrazy wyr�nione? Co oddzielaj� w tych zdaniach pionowe kreski? Chore dziecko / p�aka�o g�o�no Starsza siostra / opiekowa�a si� m�odszym braciszkiem. IILPodsumowanie, zebranie zdobytych wiadomo�ci. Weryfikacja z tekstem w podr�czniku: Podmiotem nazywamy/.../ Orzeczeniem nazywamy/.../ Zdanie sk�adaj�ce si� z podmiotu i o-rzeczenia lub tylko z orzeczenia nazywamy zdaniem pojedynczym nieroz-wini�tym. Np. /.../. Zdanie, w kt�rym opr�cz podmiotu i orzeczenia wyst�puj� wyrazy okre�laj�ce, nazywamy zdaniem rozwini�tym. W zdaniu rozwini�tym wyrazy okre�laj�ce mog� okre�la� podmiot, o-rzeczenie lub i podmiot, i orzeczenie, np./.J Podmiot i orzeczenie s� g��wnymi cz�ciami zdania. Wyrazy okre�laj�ce bezpo�rednio albo po�rednio podmiot lub orzeczenie nazywamy okre�leniami - drugorz�dnymi cz�ciami zdania. Zdanie pojedyncze rozwini�te sk�ada niami orzeczenie, potem podmiot Zdanie zostaje zapisane np.: W tym roku wcze�nie PRZYSZ�A do nas cudowna, mro�na i �nie�na ZIMA dobra na narty i sanki. U. Wprowadzenie przez nauczyciela wiadomo�ci np. "Ze zdania nie-rozwini�tego, sk�adaj�cego si� tylko z podmiotu i orzeczenia, u�o�yli�cie zdanie rozwini�te. W ten mianowicie spos�b, �e dodali�cie okre�lenia do podmiotu, tworz�c grup� podmiotu i odpowiednie okre�lenia do orzeczenia, tworz�c grup� orzeczenia. Im wi�cej jest w zdaniu okre�leii, tym wi�cej zawiera ono informacji. Dzi� na lekcji b�dziemy uk�ada� zdania rozwini�te, bogate w informacje." Faza operacyjna (ok. 30 min.) Zadanie 1. Przekszta�� zdania nie-rozwini�te tak, aby ka�de zawiera�o jak najwi�cej informacji. Przeczytaj grup� podmiotu, potem grup� orzeczenia. (�wiczenie jest ustne). Zab�ys�o �wiat�o. Odezwa�y si� g�osy. Jecha�y wozy. Droga wiod�a. Zadanie 2. Po��cz i przekszta�� informacje w ka�dym zestawie, tworz�c z nich jedno zdanie bogato rozwini�te. (Wsp�lna ustna redakcja pod kierunkiem nauczyciela)., a. Ziemia od wielu dni by�a sucha. Spad� obfity deszcz. Rolnicy d�ugo oczekiwali deszczu. b. �ciany klasy s� bia�e. Na �cianach wisz� portrety polskich pisarzy. Portrety s� powieszone rz�dem. Portrety zakupi� komitet rodzicielski, c. Boisko szkolne jest rozlegle. prze' �e 7 dw�ch grup wyrazowych: z gru-pf podmiotu i grupy orzeczenia. Gru-oe podmiotu tworzy podmiot i o-1,-e�lenia podmiotu, a grup� �r�czenia - orzeczenie i okre�lenia orzeczenia/.../. IV. �wiczenia utrwalaj�ce. Zadanie 1. Przepisz podane zdania i okre�l ich rodzaj ze wzgl�du na budow�. Nazwij poszczeg�lne cz�ci zdania. Helenka maluje. Samolot wyl�dowa�. I.. J Zadanie 2. Przepisz podane zdania. Podkre�l jedn�lini�podmiot, dwiema liniami orzeczenie, lini� falist� wyrazy okre�laj�ce podmiot, lini� przerywan� wyrazy okre�laj�ce orzeczenie. Uzasadnij, �e s� to zdania rozwini�te. Pogoda sprzyja�a spacerom. Marcowe sionce �wieci�o. Mokry �nieg topnia�./.../ V. Praca do domu: �wiczenia z podr�cznika: 1- Z podanego tekstu wypisz zdania nierozwini�te. Podkre�l jedn� lini� podmioty, dwiema liniami orzeczenia. 2- Przepisz podane zdania. Kresk� Pionow� oddziel grup� podmiotu od grupy orzeczenia. Co nazywamy gru-P� Podmiotu a co grup� orzeczenia? Genialny kompozytor i pianista pols-f Fryderyk Chopin urodzi� si� w �e-j Woli pod Warszaw�. /...../ 25 Boisko szkolne jest teraz zamienione na lodowisko. Na boisku zebra�a si� gromada uczni�w. Wz�r: Nasz dom jest stary. Nasz dom stoi w�r�d drzew. Drzewa zasadzi� jeszcze m�j dziadek. - Nasz stary dom stoi w�r�d drzew zasadzonych jeszcze przez mojego dziadka. Zadanie 3. Samodzielna redakcja o-pisu: przekszta�canie pisemne zda� nierozwini�tych w rozwini�te b�d� cz�ciowo rozwini�te. Spad� �nieg. Dzieci si� bawi�. Je�d��. Rzucaj�. Janek si� przewr�ci�. Wszyscy si� �miej�. Zadanie 4. U�o�y� dialog na podstawie zdania rozwini�tego, np. Uczniowie klasy V b zn�w okropnie ha�asuj� na korytarzu. l - Zn�w ha�asuj�! / -To uczniowie V b. /- Co� okropnego, l Zadanie 5. Uzupe�ni� podzia� zaj�� rodziny na sobot�. Czy potrzebne s� zdania rozwini�te, czy nierozwini�te? Dlaczego? Podzia� zaj�� na sobot�: Mama......................... (np. gotuje). Tata .......................... (np. ogl�da telewizj�) Jurek......................... (np. trzepie dywany) Zosia......................... (np. sprz�ta) Praca w domu: Napisa� sprawozdanie z sobotnich prac domowych; zastosowa� zdania rozwini�te. (Czy tu s� one potrzebne?). Sposob�w opracowania przedstawionych wy�ej, i innych, zagadnie� mo�ej by� o wiele wi�cej, mog� one by� te� o wiele ciekawsze, to bowiem zale�y ( pomys�owo�ci i ch�ci nauczyciela. Dla kszta�cenia sprawno�ci i poprawno� wypowiadania si� mo�na, oczywi�cie, wyzyska� ko�cowe etapy lekcji prow: dzonych metod� podaj�c� b�d� metod� poszukuj�c�. Ich ko�cowe ogniw<j polegaj�ce na zastosowaniu nowego materia�u, mo�na g��wnie po�wi�ci� �wiczeniom j�zykowym, a nie gramatycznym. A to w wypadku, gdy omawiany na lekcji element j�zyka ma okre�lone funkcje stylistyczne, kt�rych poznanie i nast�pnie wprowadzenie do czynnego zasobu struktur j�zykowych ucznia mo�e mie� dla niego znaczenie praktyczne. Teoretyczna �wiadomo�� j�zykowa Z wcze�niej wyra�onych opinii mo�na by wyci�gn�� wniosek, �e wiedza gramatyczna nie jest wa�na, �e nawet mo�e nie jest potrzebna. Ot� by�by to wniosek pochopny i nies�uszny. Jest potrzebna, w�a�nie dla budowania teoretycznej �wiadomo�ci j�zykowej ucznia. �wiadomo�� jest cech� wy��cznie cz�owieka. Polega na zdawaniu sobie sprawy z w�asnego rozumienia rzeczywisto�ci i w�asnych do niej odniesie�; jest zwi�zana z poziomem jego psychiki i naj�ci�lej zale�na od poziomu mowy. Wraz z jej rozwojem rozwija si� ludzka �wiadomo�� i jej najwy�szy stopie� - samo�wiadomo��. W procesie tym ogromny udzia� ma szko�a. Dziecko przycho dzi do niej z intuicyjn� i nieu�wiadomion� wiedz� o j�zyku, zdobyt� w �rodowis ku rodzinnym i we wczesnych kontaktach spo�ecznych, np. przedszkolnych. 1 Teraz j�zyk staje si� przedmiotem szkolnym; nauka o j�zyku mo�e pozwoli� uczniowi na zdanie sobie sprawy z tego, co m�wi i jak m�wi, nauczy go, jak m�g�by powiedzie�, �eby najpe�niej, jak najdok�adniej i z jak najlepszym skut kiem powiedzie� to, o czym my�li, co czuje i jak ocenia, oraz jak m�g�by to samo powiedzie� inaczej; u�wiadomi mu wa�no�� s�owa w kontaktach mi�dzyludz kich. - -- Samo�wiadomo�� j�zykow� ucznia mo�na rozwija� wszak�e pod kilkoma warunkami. Pierwszy, to da� mu pozna� wybran� teori� sukcesywnie, w za le�no�ci od wieku i potrzeb j�zykowych, staraj�c si� ni� zaciekawi�; drugi - udowodni�, �e wiadomo�ci gramatyczne mog� by� praktycznie u�yteczne w dzia�aniu j�zykowym; ostatni wreszcie warunek, to nauczy� techniki pos�ugi wania