Nauka o języku Recenzenci Henryka Kaczorowska Anna Kurska Ewa Ogłoza Opracowanie i redakcja Halina Tetelewska-Molendys Projekt okładki Eryk Pajączkowski Redakcja techniczna AP - Kraków BG ictwa Copyright by Wy ZNP Spółka z o.o. 83-85-230-32-7 Firma jest członkiem Polskiej Izby Książki . . WYDAWNICTWO PEDAGOGICZNE ZNP spółka z o. o. 25-510 KIELCE ul. Piotrkowska 12 tel. 412-11, w. 175, 422-11, telJtax 423-52 Wpłaty na podane konto z zaznaczeniem tytułu i Hnl/-nnn.< .. _____ -1 • ~~-----~~----~---------^--------. KONTO: PKO I O Kielce Nr 29519-26-136 _, _._r__." "w..n;i. ^Łt,iiaw.cmcm tyiuiu i podaniem dokładnego adresu pr dokonać na przekazie pocztowym (znajdują się również w naszych publikacjach) I jak nie może być lekcji gramatyki polskiej, która by byla wyłącznie lekcją gramatyki, a nie języka, tak samo nie może być i lekcji literatury, która by sobie nie stawiała bardzo wyraźnie za cel systematycznego ćwiczenia języka, a przez to myśli. Jacek Woroniecki Około kultury mowy ojczystej 1925 Druk: Z. P. .Jawist" Kielce, ul. Warszawska 209. Tel. 32-24-83 3IBL. WSJ 199.1 K tf' 40 SPIS TREŚCI 1. Po co uczyć gramatyki? 8 O poglądach na cele nauczania ................... 8 Zegarek Tokarskiego ........................ 9 2. Przewartościować cele nauczania 11 Cele poznawcze a cele kształceniowe ............... 11 O ćwiczeniach gramatycznych i językowych ........................... 15 A co z metodą nauczania? ..................... 17 Teoretyczna świadomość językowa ................ 26 3. Nauka języka, ale jakiego? 28 4. Teoria gramatyczna i ćwiczenia językowe. Propozycje - możliwości 31 Nauka o języku i możliwości wyzyskania jej do ćwiczeń językowych ..................... 31 Umiejętności językowe i nauka ojęzyku ............................... 44 5. Składnia w nauce języka 50 Ważność ćwiczeń .......................... 50 Zasady ćwiczeń składniowych ................... 50 Typy i przykłady ćwiczeń ..................... 52 Przykładowe propozycje lekcji ................... 68 6. Słowotwórstwo w nauce języka 81 Przykładowe ćwiczenia ...................... 81 Przykładowe konspekty lekcji ................... 85 7. Wybrane zagadnienia szczegółowe związane z kształceniem odmiany pisanej 93 Spójność tekstu uczniowskiego .................. 93 Ćwiczenia sprawności tworzenia spójnego tekstu ........ 101 Cytowanie-jedna z umiejętności języko wych . .......... 194 Przykłady ćwiczeń .................... 11, 8. Językowe środki wyrażania wartości w nauce języka Wartości w szkole .................. To warto przeczytać 115 ••••••••••-........... 115 Językowe narzędzia wartościowania ................ 120 Przykłady ćwiczeń ......................... 124 Pomysły lekcji na temat wartości .................. 133 9. Nauka krytycznego odbioru tekstów i rzetelnego ich formułowania 145 Manipulacjajęzykowa ...................... 145 Informacja, komentarz, ocena .................. 147 Językowe wyznaczniki subiektywności i odpowiedzialności za własne słowa .............. 150 Przykłady ćwiczeń .................. j^j Pomysły lekcji ........................... 154 10. Język wartości a mówienie o człowieku 155 Charakterystyka ....................... 155 Przykłady ćwiczeń ....................... 155 Pomysły lekcji ........................... 159 11. Słownik nazw wartości i wartościujących ocen człowieka 185 Uwagi metodyczne ....................... 135 Słownik nazw wartości ................... , " ] 37 Słownik wyrazów wartościujących człowieka ........... 189 197 200 Uwagi wstępne Istota nadchodzących zmian w programach szkolnych polega na odejściu od nauczania teorii dla teorii na rzecz teorii dla jej użyteczności praktycznej, co odnosi się również do języka polskiego. W Podstawie programowej z języka polskiego bowiem czytamy: tak kategorie gramatyczne, jak kategorie poetyki czy pojęcia historycznoliterackie powinny służyć umiejętnościom - mówienia, pisania, czytania. Książka Nauka o języku dla nauki języka przedstawia właśnie przykłady pracy"poTóńistycznej nie od strony przekazywania uczniowi wiedzy o języku, bo opracowań na ten temat jest sporo, ale od^ strony wyzyskania tej wiedzy dla kształcenia jego sprawności językowych, a także dla oddziaływania na jego osobowość. Innymi słowy, ukazuje kształceniowy i wychowawczy aspekt nauki o jeży ku. Nauczyciel znajdzie tu wykaz zagadnień teoretycznojęzykowych zintegrowanych z zagadnieniami praktycznej ęzyko wy mi, liczne przykłady ćwiczeń oraz wiele pomysłów lekcji. Wykazy podpowiadają, jaką wartość użyteczną dla rozwijania umiejętności mówienia, pisania i czytania mogą mieć poszczególne działy nauki o języku. Ćwiczenia są materiałem do wykorzystania w tworzeniu lekcji. Tę samą funkcję spełniają pomysły lekcji. Nie są one konspektami. Konspekt bowiem ma takie niezbędne składniki, jak wiadomy czas pracy, przeznaczenie dla określonej klasy, wyważony stopień trudności; jego treść jest przy tym ogniwem w procesie nauczania. Pomysły lekcji tu przedstawione nie mają tych składników, sąjedynie ilustracją sformułowanych w książce postulatów. Mając charakter instruktażowy, mogą się więc dopiero stać bodźcem do zmiany sposobów pracy nad kształceniem językowym ucznia. p0 co uczyć gramatyki? PO CO UCZYĆ GRAMATYKI? O poglądach na cele nauczania Nad tym, jaki ma być cel nauczania gramatyki języka polskiego, zastanawiano się od czasów, gdy wprowadzono ją do szkół Komisji Edukacji Narodowej. Cel normatywny nauczania, polegający na osiągnięciu przez ucznia poprawności językowej drogą poznania prawideł gramatycznych, ustalony wtedy przez Onufrego Kopczyńskiego1, został zakwestionowany m. in. przez Jana Baudouina de Courtenay i Stanisława Szobera na początku naszego wieku. Pierwszy uważał, że na nauczanie należy przede wszystkim patrzeć jako na środek rozwijania urny stu i wdrażania go do samodzielnego poglądu na rzeczywistość /.../, a/../ najbardziej odpowiada celom kształcenia umyslu język, ponieważ jest on w głowach uczniów już gotowym i ostatecznie sformułowanym2. Drugi - podziela początkowo ten pogląd i zdecydowanie odrzuca cel praktyczne - normatywny: Znajomość gramatyki i władanie językiem to dwie sprawy, teoretycznie i praktycznie raźne3. Kwestię celów rozważali najwybitniejsi językoznawcy: Kazimierz Nitsch, Jan Rozwadowski, Henryk Gaertner, Zenon Klemensiewicz i Witold Doroszew-ski4. Wszyscy oni zgadzali się w zasadzie z tym, że nauka gramatyki ma za zadanie dostarczyć uczniowi wiedzy o zjawiskach językowych oraz oddziaływać na ogólny rozwój umysłu, a zatem przyjmowali cel poznawczy: nauka gramatyki dla wiedzy. Jeśli chodzi o cel normatywny, zdania językoznawców były zróżnicowane. Największym jego zwolennikiem był Witold Doroszewski. Na współczesną metodykę nauki o języku wywarły wpływ jednak tylko poglądy dydaktyczne i językoznawcze Zenona Klernensiewicza, sformułowane w 1928 roku, wielolo-otnie potem przez niego rozwijane i powtarzane5. Otóż ten wybitny językoznawca i równie wybitny dydaktyk orzekł, ze na szkole ciąży obowiązek rozwijania w uczniu umiejętności biegłego i możliwie pełnego wypowiadania się w języku ojczystym; dbania o j ego poprawność, zatem zgodę z obowiązującymi w danej epoce zwyczajami mowy ludzi wykształconych^. To jest orzeczenie niepodważalne. Ale przyjrzyjmy się, jaką drogę realizacji tego obowiązku widzi Klemensiewicz. Uważa on mianowicie, że umiejętność biegłego i pełnego wypowiadania się ma zdobyć uczeń poprzez ćwiczenia w mówieniu, pisaniu i stylistyczna - słownikowe, wprawiające ucznia w językowe ujmowanie myśli i uczuć. Gramatyka, czy praktyczna, czy teoretyczna, nie może tu oddziałać bezpośrednio żadną miarą7. Poprawność gramatyczną i ortograficzną zaś powinien osiągnąć przez poznanie wybranych, ze względu na potrzeby, zasad normatywnych i wykonywanie ćwiczeń. i Według Klemensiewicza przedmiotem pracy szkolnej po»dniia_sie^stać gramatyka teoretyczna, będąca opisem i wyjaśnieniem składników i rozwoju języ-k§j_ale w rozumnym wyborze. Jeśli chodzi o cel jej nauczania, widział tylko jeden, podstawowy: ceUeoretyczno - poznawczy. W nauczaniu gramatyki języka ojczystego wyznaczyć należy przede wszystkim cel teoretyczny, poznawczy. Obok niego w umiarkowanej, bo rzeczywistymi potrzebami życia określonej, postaci stanie cel praktyczny. Owocem będzie rozumienie języka i poprawne władanie nim. Pobocznym, acz nie podrzędnym, zadaniem jest jeszcze oddziaływanie na ogólny rozwój umysłu, na uczucia i wolę ucznia i wychowanka^. Określenie, na tamte czasy rewolucyjne, takich właśnie celów, a oprócz tego stworzenie nowoczesnych zasad metodyki nauki o języku, opracowanie struktury lekcji gramatycznej, kształcącej refleksyjne myślenie uczniów, zmuszającej ich do zdobywania wiedzy drogą własnej działalności umysłowej, napisanie mądrych podręczników dla uczniów to ogromne zasługi Zenona Klemensiewicza dla polskiej szkoły9. Stworzone przez niego, do dziś na ogół aktualne, zasady nauczania języka ojczystego i sformułowane cele podejmowały programy nauczania aż do 1971 roku-Ale pojmowanie celów nauki o języku nieco się dzisiaj zmienia, choć w dalszym ciągu zaznacza się silny wpływ poglądów Klemensiewicza. W większości wypadków realizuje ^jęjjajfikcjach cel teoretyczno -poznawczy. Naśladuje się we współczesnych podręcznikach10 strukturę i typy ćwiczeń podręczników Klemensiewicza11. Dopiero od 1985 roku zmieniło się w programie nauki o języku spojrzenie na jej treści i na cel jej nauczania. N_auka Q języku to_już nie tylko gramatyka, ale również słownictwo,, kultura języka, elementy teorii koTmrmTćacjTl etyki językowej; staje się ona fragmentem głównego działu programowego nazwanego kształcenie językowe, co wskazuje na j ej przydatność praktyczną. W wyjaśnieniach Programu znajdują się słowa: Nauka o języku jest przydatna praktycznie, jeśli budzi świadomość językową i kształci umiejętność wypowiadania się w mowie i piśmie12. Ostatnia koncepcja programowa13 wprost głosi takie nauczanie^^w, którym dominuje kształcenie u-mjejejtności nad dostarczaniem wiedzy. Zegarek Tokarskiego Jan Tokarski skrytykował teoretyczno-poznawczy cel nauczania nauki o języku. Szkolną analizę gramatyczną porównał do rozbierania na części zegarka w celu poznania jego budowy14. A przecież sens rozbioru polega nie na tym, żeby zegarek rozłożyć na części, nazwać je i poklasyfikować, ale żeby poznawszy ich funkcje, złożyć zegarek od nowa. Tak samo z językiem. Poznanie jego elementów, wydobycie ich z jakiejś całości tekstowej i nazwanie nic nie da pozy- 10 Nauka o Języku dla nauki języka tecznego uczniowi, jeżeli nie złoży on ich z powrotem w całość; mało tego, jeżeli nie nauczy się z tych samych elementów budować różnych całości. Mówienie -pisze Tokarski -jest niczym innym, jak budowaniem wypowiedzi z gotowych już elementów według gotowych schematów/.../. Tymczasem w nauczaniu szkolnym dominuje wręcz coś innego, a mianowicie sama niekiedy pojmowana abstrakcyjnie klasyfikacja tych elementów^. Proponuje więc Tokarski odchodzenie od gramatyki teoretyczna^normatywnej, a wyzyskanie w pracy nad rozwojem wypowiedzi ucznia stylistyki językoznawczej. Miałoby to polegać na analizie słownikowych i gramatycznych zasobów języka pod względem ich przydatności w redagowaniu tekstów mających różny cel i charakter. Tokarski domaga się w związku z tym selekcji wiedzy teoretycznej pod kątem jej przydatności praktycznej oraz pracy nad rozwijaniem sprawności wypowiadania się na podstawie wybranego minimum wiedzy o języku. Pisze słusznie: Nie wyobrażam sobie sensu klepania przez wszystkie czasy form strony biernej bez wzmianki choćby o kryteriach w gruncie rzeczy stylistycznych jej używania^. Bo teoria języka nie jest w szkole celem samym w sobie. Te czy inne jej elementy mają być rusztowaniem, na którym wspiera się rozwój praktycznej sprawności językowej i myślowej ucznia^. 2, PRZEWARTOŚCIOWAĆ CELE ATAŁTCZAMA ^ Cele poznawcze a cele kształceniowe * Zwrócenie przez Tokarskiego uwagi na doniosłość kształceniowego celu nauki o języku rozpoczęło ewolucję w jej nauczaniu. Przydatność wiedzy gramatycznej w praktyce językowej uczniów postulują ostatnie programy nauczania, dostrzegli ją niektórzy nauczyciele; ukazały się podręczniki z elementami gramatyki funkcjonalnej, poradniki metodyczne pokazujące jak uczyć funkcjonalnie oraz artykuły metodyczne18. W pierwszej połowie naszego wieku wprowadzono do szkoły naukę gramatyki języka ojczystego, ustalając, że ma ona dać uczniowi rzetelną wiedzę teoretyczno - normatywną oraz kształcić jego umiejętność myślenia. Obecnie daje się zauważyć tendencja, może nie w pełni jeszcze skrystalizowana, do nauczania gramatyki funkcjonalnej i realizacji jej celu kształceniowego. Do przewartościowania celów nauki o języku, czyli do ograniczenia celów teoretyczno - poznawczych, a do uznania jako koniecznych i pierwszoplanowych celów kształceniowych skłaniają różne racje. Jedną z nich są potrzeby językowe dzisiejszych uczniów. Pochodzącym w większości z warstw niewykształconych i kulturalnie zaniedbanych, ujemnie oddziałujących na system mowy dzieci przez siebie wychowywanych, bardziej od umiejętności poprawnego władania języ- * W bardzo wielu opracowaniach metodycznych spotyka się termin cel kształcący, np. w następujących: B. Chrząsto wska, S. Wysłouch Poetyka stosowana, np. s. 513; M. Dudzik, T. Nowakowa, Dydaktyka języka polskiego /.../, np. s. 43; M. Knothe, J. Tokarski, Nauczanie języka polskiego w kl. VIII. s. 22; J. Kulpa, W. Pasterniak, Metodyka nauczania języka polskiego, np. s. 22; J. Podracki, O poglądach na cele nauczania gramatyki polemicznie /.../ w: Metodyka nauczania języka polskiego. Wybór prac. Pod redakcją naukową J. Podrackiego, np. s. 49. Termin ten jest powszechnie stosowany przez nauczycieli; ja sama również go zawsze dotąd stosowałam. Otworzyła mi uszy dopiero Pani Prof. Halina Satkiewicz: Wyrażenie cel ksztalcący jest niepoprawne, bo znaczy ono, że to cel kształci. Lepsze jest wyrażenie cel kształceniowy, znaczące tyle, co cel dotyczący kształcenia; podobnie jak cel poznawczy dotyczy poznawania, a cel wychowawczy -wychowania. W tej książce więc, uznając słuszność zarzutu, stosuję termin cel kształceniowy, choć inne podobnie zbudowane terminy spotyka się powszechnie w dydaktyce; są to choćby, metoda podająca i metoda poszukująca (np. w książce Cz. Kupisiewicza Podstawy dydaktyki ogólnej). Nauka o Języku dla nauki Języka kiem potrzebna jest umiejętność sprawnego nim władania19. Ta społeczna konieczność jest zresztą dostrzegana od czasu objęcia wszystkich dzieci powszechnym, obowiązkowym nauczaniem, od kiedy to usamodzielnia się i rozwija dział nauczania języka polskiego - ćwiczenia w mówieniu i pisaniu20. Miał on przyczynić się do zniesienia bariery językowej utrudniającej zdobycie wykształcenia. Okazuje sięjednak, że dział ten, stale jeszcze walczący o prawo bycia na lekcjach, powinien być wsparty nauką o języku. Badania bowiem dydaktyków - polonistów nad językiem pisanym uczniów i ich świadomością gramatyczną 21 wykazują całkowity niemal brak umiejętności pisania i wiedzy gramatycznej absolwentów szkoły podstawowej i średniej. Kolejna racja, by uznać za bardzo ważny cel kształceniowy nauki o języku, wynika z przeświadczenia, że szkoła będzie lekarstwem przeciw obniżaniu sprawności językowej, etyki i estetyki mówienia dorosłego społeczeństwa22. Inną przyczyną, przemawiającą przeciw dominacji celów poznawczych w szkole, są teorie współczesnej psychologii uczenia się i nauczania23. Pozwalają one określić powód tego, że lekcje gramatyki na ogół nie są przez uczniów lubiane, że wiedza gramatyczna jest zbyt trudna i abstrakcyjna. Otóż nauczanie, polegające wyłącznie na gromadzeniu wiedzy, wszystko jedno z jakiej dziedziny i jakimi metodami, jest dla uczniów nudne i schematyczne; uczenie się pamięciowe eliminuje zainteresowanie, uwagę i aktywność; gromadzenie wiedzy drogą: naucz się i powtórz niczemu nie służy, do niczego nie jest przydatne. W zasadzie nauczyciele przychylają się do tych opinii. Przygotowując konspekty lekcji, przeważnie wymieniają obok celu poznawczego cel kształceniowy. Nie zawsze jednak jest on właściwie rozumiany. Przyjrzyjmy się przykładom, fragmentom nauczycielskich konspektów lekcji: 1. Temat: Jakie są rodzaje podmiotów ? Cel poznawczy: Rodzaje podmiotów. Wprowadzenie terminów - podmiot , gramatyczny, podmiot logiczny, podmiot domyślny. Cel kształceniowy: Wyodrębnianie z tekstu różnego rodzaju podmiotów i nazywanie ich. Układanie zdań z różnymi podmiotami. ^Metoda: problemowa. (:\) 2. Temat: Zdanie płożone z podrzędnym przydawkowym. Cel poznawczy: Poznanie budowy i funkcji zdań złożonych z podrzędnym przydawkowym. Cel kształceniowy: Odróżnianie zdań przydawkowych od zdań innego rodzaju, zwłaszcza zaczynających się od nietypowych wskaźników zespolenia, np. co, kiedy, żeby. Zamiana przydawki zdania pojedynczego na zdanie podrzędne przydawkowe i odwrotnie. Metoda: heureza. (...) 3. Temat: O takim małym, ale ważnym wyrazie -przyimku. Cel poznawczy: Przyimek jako część mowy nieodmienna. Funkcja w zdaniu. Cel kształceniowy: Wskazywanie przyimka w tekście, odróżnianie go od Przewartościować cele nauczania spójnika. Uzupełnianie zdań brakującymi przyimkami; tworzenie przyimkowych przez połączenie przyimka z podanym rzeczownikiem. Otfetoda: heureza z elementamipodającymi. (..J) •- ZaHInfdojdzie do omówienia wyżej przytoczonych celów, przyda się ustal' e-nie treści terminu cel kształceniowy w nauczaniu gramatyki. Rozumieć go t>*o-wiem można różnie. Cel kształceniowy to dążenie do oddziaływania na rozW-ój umysłowy uczniów, na co kładł nacisk Klemensie wieź: /.../ Sam przebieg na>u-czania, twierdził on, powinien pozostawić pożądane ślady w umyslo\vym rozwodu dzieci i mlodzieży. Dlatego dydaktyka musi pozostawić nauczaniu języka ojczystego obok zadań materialnych (tj. poznawczych, M.N.), także inne, tyczące &ię formalnego kształcenia umyslu24. Najlepszą metodą realizującą tea cel jesst metoda poszukująca, kiedy to uczniowie, kierowani przezjiauczyciela, stW a-rzającego im sytuację zainteresowania zagadnieniem lekcji, samodzielnie (dochodzą do zdobycia wiedzy na podstawie obserwacji i analizy materiału językowego. Taki cel kształceniowy ma jednak wartość ogólnodydaktyczną, a ruie polonistyczną; wartość kształceniową, ale polonistyczną ma na lekcji Klem&n-siewiczowskiej tylko cel praktyczne - normatywny. Jego_realizacja bowie;m polega na zapoznaniu uczniów z zasadami poprawności gramatycznej. Przyjrzenie się celom kształceniowym nauczania gramatyki w aspekcie Zegarka Tokarskiego pozwala wyliczyć inne jeszcze ich polonistyczne treści, Co uwidacznia poniższy wykres. Cel nauki o języku U3 Cel teoretyczno -poznawczy Gromadzenie J rozumienie wiedzy gramatycznej i normatywnej. Kształcenie 'umiejętności gramatycznych Cel kształceniowy Rozwijanie sprawjjości wypowiedzi mó-wionej i pisanej, etyki i estetyki mowy; wdrażanie do poprawności językowej, ortograficznej i interpunkcyjnej; doskonalenie umiejętności myślenia. Cel wychowawczy Budzenie świadomości językowej, szacunku dla języka ojczystego. Uczenie rzetelności słowa i odpowiedzialności za słowa. Rozwijanie umieję • tności udanego kontaktowania się językowego. Przewartościować cele nauczania 15 l Biorąc powyższe pod uwagę, można teraz ocenić cele trzech zacytowa nych tematów lekcji. Z całą pewnością dobrze zostały sformułowane cele poznawcze (zob. str. 10/11): wyznaczają zakres wprowadzanej na lekcji wiedzy. Planowane metody, heureza i problemowa, zapewniają tok lekcji oparty na pracy myślowej uczniów. Nie zostało to tylko ujęte w celach, i słusznie, bo mieści się w treści przyjętych metod. Nie ma natomiast w tre ściach szczegółowych celów kształceniowych niczego, co dotyczy popraw ności językowej, ortograficznej bądź interpunkcyjnej, niczego, co dotyczy sprawności wypowiadania się. Tak trzeba zatem powiedzieć, że cele określo ne jako kształceniowe nie są nimi w rzeczywistości. ~~~~~--~ Jaki więc cel realizują czynności wyodrębniania z tekstu podmiotów i ich klasyfikowanie, odróżniania zdań przydawkowych od zdań innego rodza ju, przekształcania przydawki zdania pojedynczego na zdanie przydawkowe podrzędne, wskazywania przyimka w tekście i tworzenia wyrażeń przyimko- wych? Otóż wymienione czynności wiążą się ściśle, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, z wiedzą wchodzącą w zakres realizacji celu teoretyczno-poz- nawczego. Służą one bowiem zrozumieniu i przyswojeniu teorii gramatycz nej. I tak wiedza o rodzajach podmiotów nie istnieje bez umiejętności wska zania ich w tekście i nazwania (chyba, że uczeń werbalnie i bez zrozumienia tego, co mówi, wyuczy się materiału na pamięć; nie można jednak tego nazwać wiedzą), z kolei nie jest na pewno możliwe wskazanie przez ucznia podmiotów w tekście i nazwanie ich bez odwołania się do posiadanej wiedzy na ten temat. A zatem to, co zostało objęte celem kształceniowym, należy przenieść do treści celu teoretyczno-poznawczego jako jego dalszy ciąg, a umiejętności wskazywania w tekście, wyodrębniania itd. nazwać u- miejętnościami gramatycznymi, a nie językowymi.- , Proponowane tematy lekcji mogłyby realizować poboczne (bo głównymi są jednak cele poznawcze) cele kształceniowe w zakresie umiejętności językowych, ale należałoby dobrać odpowiednie treści. Oto propozycje: Temat 1. Ćwiczenia w użyciu podmiotu domyślnego jako środka zapobiegającego powtórzeniom wyrazowym oraz jako wykładnika spójności tekstu. Temat 2. Stosowanie przecinka w zdaniu złożonym z podrzędnym przydawko-wym. Przekształcanie zdań przydawko\vych w celu eliminowania powtarzającego się zaimka który. Temat 3. Ćwiczenia w pisowni przyimków i wyrażeń przyimkowych oraz poprawnym łączeniu czasownika z określeniem wyrażonym przyimkiem z rzeczownikiem. W przytoczonych fragmentach konspektów lekcyjnych nie wymieniono celów wychowawczych. I słusznie. Otóż cel wychowawczy realizuje każda porządnie przeprowadzona lekcja z celem poznawczym, budzi bowiem i rozwija świa- domość językową ucznia, co nie musi być powtarzane w każdym konspekcie lekcyjnym. Oczywiście są lekcje nauki o języku, mające szczególne cele wychowawcze, i wówczas muszą być jasno sformułowane. Dotyczą one etyki i estetyki wypowiedzi, manipulacji językowej, układania tekstów udanych, kultury języka itp. Z realizacją celu kształceniowego wiąże się wykonywanie ćwiczeń, one bowiem dopiero mogą sprawić, że poznane przez ucznia struktury wejdą do jego czynnego zasobu językowego. O ćwiczeniach gramatycznych i językowych Dla pełniejszego zrozumienia czynności, które się organizuje na lekcji nauki o języku, ważne może jest zastanowienie się nad treścią szkolnego terminu ćwiczenia. Otóż jest to czynność wykonywana i powtarzana dla wprawy, w celu opanowania jakiejś umiejętności, nabycia sprawnością jakiejś dziedzinie^'. Ważne jest również rozróżnienie typów tak rozumianych ćwiczeń. W nauce o języku są nimi ćwiczenia gramatyczne, uczące obserwacji i_ana-lizy gramatycznej, oraz cwiczejiia językowe, doskonalące sprawność i poprawność mówienia i pisania2?. Dla każdego z typów ćwiczeń inaczej są formułowane zadania żądające ich wykonania, każdy realizuje inne cele, poznawcze albo kształceniowe: Zadania dotyczące ćwiczeń językowych Wskaż w tekście... Daj przykład.... Wymień... Wykonaj wykres... Nazwij... Rozpoznaj.... Określ... Porównaj... Zaklasyfikuj... Podziel na... Co to jest...? Jaką ma funkcję? Jak się odmienia? De ma form? Zadania dotyczące ćwiczeń gramatycznych Zastosuj... Użyj... Ułóż wg wzoru... Ułóż własnymi słowami... Wymień... na... Uzupełnij tak, żeby... Popraw... Skróć... Wydłuż... Przekształć w celu... Powiedz tak, żeby ... Usuń z tekstu ... Dodaj... Wzmocnij środkami językowymi. Zaakcentuj .... Niżej przykłady zadań i ćwiczeń, zestawione dla wyraźniejszego porównania, wiczenia dotyczą tego samego zagadnienia: zdania warunkowego. 16 Przewartościować cele nauczania 17 Termin ćwiczenia ma jeszcze jedno szkolne znaczenie. Jest nim mianowicie zadanie w formie pytania lub polecenia, będące najmniejszą cząstką strukturalną lekcji; ich określona suma tworzy całość lekcji. Ma ona zazwyczaj dwie części: polecenie lub pytanie oraz materiał językowy bądź tekstowy do obserwacji i analizy, które prowadzą do wyciągnięcia wniosku, potwierdzenia i zrozumienia nowo wprowadzanych wiadomości albo do ich odtworzenia. Inne jeszcze znaczenie i funkcję mają tzw. ćwiczenia kontrolne bądź ćwiczenia sprawdzające, czyli inaczej testy czy sprawdziany, mające za zadanie sprawdzenie przyswojonej wiedzy oraz umiejętności gramatycznych i językowych. $ co z metodą nauczania?/ Obrany świadomie cel lekcji wyznacza określoną metodę jej przeprowadzenia. A więc obranie celu teoretyczno - poznawczego prowadzi do wyboru metody podającej bądź jednej z metod poszukujących, tj. heurystycznej bądź proble-JBawej. Obie za pomocą różnych strategii, podająca poprzez przekazanie przez nauczyciela gotowych wiadomości i przyswojenie ich przez ucznia, poszukująca Poprzez zdobywanie przez ucznia wiadomości drogą więcej lub mniej samodzielnych operacji myślowych, prowadzą do gromadzenia i przyswajania pamięcio- v^go wiedzy. W związku z tym celem lekcji bardzo ważne są takie jej ogniwa, powtarzanie, utrwalanie, systematyzowanie, zastosowanie wiedzy. Przestają °ne być ważne, jeśli obiera się cel kształceniowy lekcji i, co za tym idzie, metodę Partą na działaniu uczniów, inaczej zwaną metodą zajęć praktycznych. Jej 8 ownym bowiem ogniwem jest działanie.językowe uczniów, prowadzące do ' 27 Ćwiczenia gramatyczne 194. W podanych zdaniach złożonych wskaż zdania podrzędne i powiedz, na jakie pytania odpowiadają. Jeżeli Franek zwróci mi tę książkę, to ci ją pożyczę. Jeśli kochasz Ziemię ojczystą, zwiedzaj ją cala. Gdybym tę twierdzę posiadł, w dwa miesiące wojnę skończę. Gdyby kózka nie skakała, toby nóżki nie zlamata. Jak nazwiesz te zdania podrzędne? W jaki sposób łączą się one ze zdaniami nadrzędnymi? (w. 22a) 195. Ułóż po jednym zdaniu złożonym ze zdaniem rozpoczynającym się od spójników: jeżeli, gdyby. W jakim trybie może być użyty czasownik w zdaniach złożonych ze zdaniami podrzędnymi warunkowymi? Od czego zależy dobór trybu? (w. 22a) 197. Przeczytaj podane zdania złożone i rozpoznaj w nim podrzędne warunkowe/.../, (w. 22a) Rębajlo nosił wielki pęk kluczy za pasem, choć nie mial co otwierać. Jeśli plącz dziecka nie ustawał, matka zaczynała, bujać kołyskę z rozmachem. Jak on chce, to umie być dzielnym człowiekiem, /.../ Gdyby zebrać razem te zmarnowane krople, powstałoby morze. Ćwiczenia językowe l. Napisz do koleżanki krótki list o oddaniu książki. Wyraź w nim różne warunki czynności. Zastosuj spójniki: jeśli, jeżeli, gdyby, jak. Pamiętaj o przecinku. (Praca ind. lub w zesp.) Listnp.: Aniu, nie gniewaj się. Jeślibym mogła, już dawno bym ci książki oddała. Miałam dużo kłopotów. Teraz jeżeli tak sobie życzysz, przywiozę Ci książki osobiście. Oczywiście, jak mi mama pozwoli. Gdybym jednak nie mogła przyjechać, to odeślę Ci książki pocztą. Zgoda? Jeśli lubisz mnie jeszcze choć trochę, to się zgodzisz. Całuję Ela 2. Oceń estetykę listu. Zlikwiduj powtórzenia składniowe za pomocą np. - przekształcenia niektórych zdań złożonych warunkowych, nazdaniapo-jedyncze z zastosowaniem wyrażeń np. za zgodą, na życzenie, zgodnie z życzeniem, w razie', - zamiany zdania złożonego warunkowego na inny rodzaj zdania złożonego; - zamiany zdania złożonego na dwa zdania pojedyncze. 3. Napisz w "Postscriptum" (po liście, uzupełnienie) 2-3 zdania, wyrażające warunek według ciebie zgodny z rzeczywistością lub możliwy z użyciem trybu orzekającego o dowolnej treści. Całuję Cię Janek P. S. 199. Przekształć podane zdania pojedyncze na zdania złożone podrzędne, zastępując wyróżnione części zdania pojedynczego zdaniami podrzędnymi warunkowymi /.../. (w. 22a) W razie niesprawdzenia się naszych przewidywań będziemy musieli zmienić plan pracy. W wypadku uszkodzenia nerwów zawodnicy mogą korzystać z pomocy drużyny technicznej. 4. Jeśli nie chcesz mojej zguby, krokodyla kup mi luby. Sformułuj kilka warunków rzeczywistych i nierzeczywistych, które postawił (a) byś swojej dziewczynie (swojemu chłopcu). 5. Gdybym mial (a) 100 milionów... - Napisz kilka zdań na ten temat ze zdaniami złożonymi podrzędnymi warunkowymi, wyrażającymi warunek nierzeczywisty, z czasownikiem w trybie przypuszczającym. 18 _Nauka o Języku dla zdobycia i doskonalenia umiejętności mówienia, pisania i czytania, w czym może być pomocna nauka o języku. Jest ona na lekcji tego typu środkiem nauczania, a nie celem. Ważnym składnikiem lekcji prowadzonej tą metodą jest uświadomienie uczniom zadań lekcji i wykazanie przydatności praktycznej ich pracy, co wzbudza pozytywną motywację i wyklucza automatyzm. f ł. 1 ^Metodzie zajęć praktycznycrybdpowiada określony typ lekcji, składający się z dwóch faz z kilkoma ogniwami: Faza orientacyjna (ok. 10 min.) Ewentualne sprawdzenie pracy domowej, jeżeli jej treść wiąże się z celem i treścią lekcji; Uświadomienie uczniom celu lekcji; Ustalenie zasad i reguł, według których ćwiczy się sprawność bądź poprawność mówienia, za pomocą np. pogadanki, wykładu - instrukcji nauczyciela, ^ podręcznika, słownika; \4. Ewentualny pokaz wzorowej czynności, w której wykonywaniu mają się uczniowie ćwiczyć. fH. Faza operacyjna (ok. 30 min.) i.~ Wykonywanie ćwiczeń pod kontrolą nauczyciela; ; LT^ Samodzielne wykonywanie ćwiczeń odpowiednio urozmaiconych; > 7. Ewentualne zadanie pracy domowej, kontynuującej ćwiczenia sprawności. W procesie nauczania jest często tak, że poszczególne składniki metody zajęć praktycznych nie zawsze występują bezpośrednio po sobie jako ogniwa jednej lekcji. Mogą się pojawiać z różną częstotliwością, co zależy od tego, że zdobycie sprawności i poprawności językowej bądź poprawności ortograficznej i interpunkcyjnej wymaga wielokrotnego powtarzania ćwiczeń w ciągu całego okresu pobytu w szkole. Na przykład ogniwa L, 2. i 3. fazy orientacyjnej, uświadamiające uczniom cel nauczania ortografii i zapoznające ich z wybraną zasadą ortograficzną, np. pisowni wyrazów z rz, wystąpią jednorazowo na pierwszej lekcji, na każdej zaś następnej, poświęconej pisowni wyrazów z rz, zostaną już pominięte bądź ograniczone treściowo i czasowo do przypomnienia zasady ortograficznej bądź jej poszerzenia; uzyskany w ten sposób czas zostanie przeznaczony na wykonanie fazy operacyjnej . Inny przykład: wprowadzenie wiadomości na temat równoważnika zdania i jego funkcji stylistycznej orazćwiczenia w jego użyciu mogą być przedmiotem pierwszej lekcji, obejmującej wszystkie etapy, jednakże doskonalenie umiejętności stosowania tej formy w różnych wypowiedziach to praca będąca wielokrotną realizacją drugiego ogniwa fazy operacyjnej. Nieistotne są też nazwy poszczególnych etapów, choć określenia "orientacyjna'' i "operacyjna" kierują uwagę na zasadnicze ich cechy. Spotyka się bowiem nazwy wprowadzenie, czynności wstępne, pogadanka wstępna, rozwinięcie tematu lekcji, ćwiczenia językowe, i one równie dobrze spełniają swój cel porządkowania konspektu. Istotne jest to natomiast, czy lekcja organizuje działalność językową uczniów, czy nie. 19 przewartościować cele nauczania Niżej pokazano, w sposób porównawczy, jak można zinterpretować i opra-wać metodycznieXvybrane hasła programu nauki o języku dlaklasy IV: Podział ^ii\razu na syfaby i Zdanie pojedyncze nierozwinięte . Zdanie pojedyncze ozninięte. W lewej kolumnie jest przedstawiony tok dwóch lekcji z celem teoretyczno-poznawczym, prowadzonych metodą heurezy. Pierwsza wprowadza wiedzę o sylabie i zasadę dzielenia wyrazów w piśmie, druga - wiadomości o rodzajach zdań. Wszystkie ćwiczenia w tej kolumnie przytoczono dosłownie z podręcznika dla klasy IV28. Wprowadzono też zaproponowane w nim terminy. Przebieg obu lekcji jest zgodny z układem materiału w podręczniku, a więc po sprawdzeniu wiadomości - ćwiczenia wprowadzające, tj. obserwacja podanego materiału, z kolei zebranie dzięki niej wniosków, a następnie ich weryfikacja na podstawie podręcznikowych wiadomości, na koniec ćwiczenia utrwalające przyswojoną wiedzę. " ?o prawej stronie, dla porównania, są propozycje lekcji z celem kształceniowym, z'wyzyskaniem metody opartej na działaniu uczniów. Obserwacja tekstu została tu przeprowadzona nie pod kątem zdobycia wiedzy gramatycznej, lecz rozpatrzenia się w możliwościach stylistycznego wyzyskania poznanych zjawisk językowych we własnym tekście. Potrzebne wiadomości zostająpodaneprzez nauczyciela w sposób niedefmicyjny; uczniowie początkowo kierują się w wykonywaniu zadań wiedzą intuicyjną, w miarę ćwiczeń przekształconą w wiedzę uświadomioną, oczywiście na miarę czwartoklasisty. W propozycji lekcji składniowo - stylistycznej ograniczono do koniecznego minimum wiadomości oraz liczbę terminów. Aby ułatwić zrozumienie zjawisk językowych, oba rodzaje zdań. nierozwinięte i rozwinięte wprowadzono na jednej lekcji. Wniosek dotyczący ich budowy narzuca się bowiem z ich porównania. Zrezygnowano z terminu zdanie pojedyncze, ponieważ póki uczniowie nie znają jeszcze terminu zdanie zlożone, nie powinni się posługiwać niezrozumiałą nazwą. •c Nauka języka Nauka o języku (Tjemat: Do czego się może przydać podzial wyrazu na sylaby? Cel kształceniowy: - umiejętność wyrażania głosem i w piśmie uczuć i stanów mówiącego - umiejętność przenoszenia części wyrazu w piśmie, - umiejętność posługiwania się słownikiem ortograficznym. Metoda zajęć praktycznych. Tok lekcji: Faza orientacyjna, (ok. 15 min.) I. Sprawdzenie wiadomości. Temat: Co to jest sylaba? Cel teoretyczno - poznawczy: wprowadzenie pojęcia i terminu sy- >aba. Zasady dzielenia wyrazów w pi śmie F Metoda: heureza T°k lekcji: ^Sprawdzenie wiadomości: n , ,* dzielimy głoski w języku Polskim? _J~ Wymień samogłoski. akie zachodzą różnice między sa-m°gtoskami a spółgłoskami? przewartościować cele nauczania 21 n. Wprowadzenie wiadomości o sylabie. Zadanie 1. Analiza wyrazów napisanych na tablicy: słoń -ko o- blok nie - bo chmu - ra - Przepisz podane wyrazy, dzieląc je na sylaby. - Podkreśl wyróżnione litery. - Czy są to samogłoski, czy spółgłoski? - Jaką funkcję pełnią one w sylabach? Zadanie 2. Analiza wyrazów las, wrzos, gąszcz, grab, jar. - Przeczytaj podane rzeczowniki. - Czy możesz je podzielić na sylaby, tak jak wyrazy z poprzedniego ćwiczenia? - Z ilu sylab składają się te wyrazy? Zadanie 3. Czego dowiedzieliście się o sylabie na podstawie ćwiczeń? Po ustnym sformułowaniu odpowiedzi uczniowie otwierają podręcznik i czytają wiadomości, jako potwierdzenie poprawności własnego wniosku: Wymawiane wyrazy dzielą się na części zwane sylabami, które tworzy albo sama samogłoska wraz ze spółgłoską lub spółgłoskami, np. o - ko, po - le, są-ta- ta, sto -do- la. Ośrodkiem każdej sylaby jest samogłoska np. ta - to, u - rok. Wyrazy, które mają jedną sylabę nazywamy wyrazami j e dno sylab owy mi, np. wóz, stół, wrzód, wrzask, kask. ^JLELPowtórzenie wiadomości o sylabie. Zadanie 1. - Przepisz wyrazy: woda, żaba, ze- Zadanie 1. Jakim językiem mówili Bajdoci? (Wcześniej uczniowie czytali fragment Podróży Pana Kleksa -Brzechwy.) Zadanie 2. Sąsiedzi Bajdotów nie znali samogłosek a, o. Jak więc wymawiali wyrazy będące nazwami tych przedmiotów? (Nauczyciel wywiesza kartony z rysunkami przedstawiającymi: o-ko, koło, konia, las, krokodyla, koronę, albo rysuje je na tablicy. Zadanie 3. Te wyrazy łatwiej wymówić w polskim czy w "obcym" języku? Dlaczego? U. Uświadomienie celu lekcji. N.: "Dzięki temu, że w wyrazach polskich są samogłoski, można je dzielić na tyle części, ile jest w nich samogłosek: o - ko,ko - ło, kro - ko -dyl, ko- ro - na. Te części to sylaby. Wyrazy zjedna samogłoską to wyrazy jednosylabowe: las, koń, deszcz-Wyrazy mające kilka sylab, to wyrazy wielosylabowe: koło, krokodyl, korona, deszczowy. Zapiszcie temat lekcji." Faza operacyjna (ok. 30 min.) Wykonanie zdań pod kontrolą nauczyciela. Zadanie 1. a) Wywieszenie tablicy z napisem Głodowa Wólka b) Głośne, z odpowiednią modulacją, odczytanie fragmentu O Krasnoludkach i o sierotce Marysi: Dniało już i coraz wyraźniej nędzę tej wioski widzieć było można, kiedy Podziomekna rozstaju stanąwszy, zadarł głowę i tablicę /.../ czytać z wolna zaczął. Czytał, czytał i własnym oczom nie wierzył. Tuman czy co? Gło-do-wa Wól-ka l znów zaczynał na nowo: Gło -do - .0 klasa, kolor i oddziel kreską poszczególne sylaby. Podkreśl litery oznaczające samogłoski. Jaką funkcję pełnią one w sylabach? Zadanie 2. __ Napisz sześć wyrazów, w których jedną z sylab stanowi samogłoska. Podkreśl tę sylabę, wzór: e - kran Zadanie 3. Z dowolnego tekstu wypisz po dwa wyrazy a) jednosylabowe b) dwusylabowe c) trzysylabowe d) czterosylabowe Podziel je kreską na sylaby. jylWprowadzenie zasad dzielenia wyrazów w piśmie. Zadanie 1. Przeczytaj w Wiadomościach (s. 64) jakie są zasady dzielenia wyrazów przy przenoszeniu ich części do następnego wiersza, a następnie sprawdź, czy podane wyrazy zostały podzielone zgodnie z tymi zasadami, PO - ziom - ka, ja - gód - ka, par -sknąl, pars - knąl, parsk - nąl. Zadanie 2. Przepisz podane wyrazy. Pisząc je, podziel j e na części tak, j ak przy przenoszeniu do następnego wiersza. Jaka zasada dzielenia wyrazów przy przenoszeniu została uwzględniona przy Podziale? pan - "ą san _ mi k _ k lek~ko. Oddanie 3. rzeczytaj podane wyrazy. Wpisz °. 2eszytu tylko te, których nie pielimy przy przenoszeniu. Wy- Jasnij, dlaczego. wa Wól - ka Najwyraźniej: Gło - do - wa! Załamał ręce nieszczęsny Pod-ziomek i stał w głębokiej pogrążony trosce, a sionce z wolna podnosić się zza lasu poczęło. Wtedy raz j eden na słup ze smutkiem spojrzawszy - "Gło - do -wa Wól -ka" odczytał i westchnął. (Dlaczego Podziomek dzielił nazwę wsi na sylaby? Wyrażał tym niedowierzanie, zdumienie, chęć upewnienia się) Zadanie 2. Wskazani uczniowie odczytują dane im teksty, odpowiednio modulując głos przy czytaniu podzielonych na sylaby wyrazów. Pozostali określają cel dzielenia (doping sportowca, wzmocnienie rozkazu, lepsze porozumienie się, wywołanie nastroju) a) Na czoło grupy wysunęła się nasza koleżanka. Zaczęliśmy krzyczeć \:I-re - na! l - re - na! I-re - na! b) Bawiliśmy się na podwórku. Usłyszałem swoje imię. Ale tak byłem zajęty, że nie zwróciłem na to uwagi. Nagle rozległo się nad moją głową: -Janek, do domu. Na - tych - miast! c) - Idę jutro do muzeum. -Słucham ...Gdzie? - Do mu -ze- um. -Aha! d) O - u, w - r, b - r! Barr-dzo srro-gi Barr-dzo głod-ny ba - zy - U - szek/.../ (T. Kubiak: Bazyliszek i Barbarka) Zadanie 3. Piszemy do siebie liściki! Uczniowie piszą 3-4 zdaniowe listy z l - 2 wyrazami podzielonymi na sylaby i zaraz wysyłają do swoich ko- Nauka o języku dla nauki Język •^wartościować cele nauczania 23 Temat: O zdaniu pojedynczym rozwiniętym i pojedynczym nierozwi-niętym. Cel poznawczy: Wprowadzenie wiadomości o zdaniu pojedynczym rozwiniętym i nierozwiniętym, grupie podmiotu i grupie orzeczenia; utrwa- glos, wlos, ucho, lis dach, zuch, ogród V. Praca w domu: -Naucz się wiadomości o sylabie i zasadach dzielenia wyrazów przy przenoszeam w piśmie. -Napisz 5 \yrazow jednosylabo-wych i 5 wielośylabowych. Oddziel w nich sylaby kreskami. lą legdw w klasie. (Listów się głośno! nie czyta, chyba że się na to ktoś" zgodzi). Zadanie 4. List do św. Mikołaja, do wojewody, prezydenta itp. z l - 2 wyrazami podzielonymi na sylaby. Czytamy 2-3 listy. Zadanie 5. Odszukać w słowniku ortograficznym zasady dzielenia wyrazów w piśmie, a następnie przepisać podane wyrazy, dzieląc je tak, jak mogłyby być podzielone przy przenoszeniu w piśmie, a) chrząszczyk, trzcina, rzeczny, przyrzeczenie, mężczyzna, gwoździk, wzrastać, b) panna, willa, manna, terrorysta. Jagiełło, c) iskra, porcja, gardło, warstwa, garnki, (wprowadza się na tym poziomie tylko zasadę opartą na kryterium fonetycznym) Praca w domu: Napisać krótki dialog a) z kilkoma wyrazami podzielonymi na sylaby, w celu oddania jakichś uczuć, wzmocnienia rozkazu, żądania itp. b) ze starannie przeniesionymi częściami wyrazów na końcu linijki. Temat dialogu np. Co zmienić w mi szkole (wokół nas). Potrzeba pieniędzy. Byłeś na tym filmie? Koso lubię? Temat: Jak przekazać w zdaniu jak najwięcej informacji? Cel kształceniowy: Budowanie zdania bogato rozwiniętego; przekształcanie zdania nierożwińiętego w zdanie rozwinięte i odwrotnie Użycie zdania rozwiniętego i zdania nje wiadomości z III kl. o podmio- lenie Wiau^"*-- - - - - j.- - ---cie i orzeczeniu. Wyrazy określające i określane. Metoda: heureza i podająca. Tok lekcji. T Sprawdzenie wiadomości o podmiocie i orzeczeniu. Zadanie 1. Z ilu części składają się podane zda- nia? Ul"- O czym informuje i na jakie pytanie odpowiada pierwsza część zdania, a o czym druga część zdania? Który z tych wyrazów jest wyrazem nadrzędnym, określanym? Matka pracuje, Woda wrze. Kwiaty pachną. Ojciec wyszedł. Koledzy czekali. Kasia będzie dyżurowała. H. Wprowadzenie nowego materiału: zdanie nierozwinięte i zdanie rozwinięte. Zadanie 1. Zapoznaj się z treścią i budową podanych zdań. Pod jakim względem zdania te się różnią, a pod jakim sąjednakowe? Liście żółkną. Kasztany spadają. Ptaki śpiewają. Chłopcy biegają. Słońce świeci. Zadanie 2. Porównaj zdania z grupy a) i b). Jakie dostrzegasz różnice w treści i budowie tych zdań? Jak nazwiesz zdania w grupie b) ze względu na ich budowę? a) Pies / biegnie. b) Mały pies / biegnie. Pies /biegnie szybko. Mały pies / biegnie szybko. Zadanie 2. Przepisz podane zespoły wyrazowe. Zastanów się, który wyraz w tych zespołach jest wyrazem nadrzędnym, określanym, a który podrzędnym, nierożwińiętego ze względu na cel wypowiedzi - ogólne bądź szczegółowe informowanie odbiorcy. Uświadamianie różnic między odmianą mówioną a pisaną języka. Stosowanie terminów potrzebnych do mówienia o języku: zdanie nierozwinięte, zdanie rozwinięte, grupa podmiotu, grupa orzeczenia, określenia. Metoda zajęć praktycznych. Tok lekcji: Faza orientacyjna (ok. 15 min) I. Podanie tematu lekcji. Pogadanka wstępna: Scenka odegrana przez uczniów u-przednio przygotowanych (chodzi o wyraźną mimikę, gestykulację i zaznaczenie sytuacji mówienia). - Ale zima! Zadowolenie w głosie. - No! Uśmiech - Dobra na narty. Wyciąga nogi ze śniegu i otrzepuje spodnie. Zadanie ]. O czym informują słuchaczy słowa i zachowanie się rozmawiających? Odpowiedzi uczniów zostają odpowiednio zapisane na tablicy przez N.: PRZYSZŁA j określenia orzeczenia Kiedy? teraz, w tym roku, dziś, wczoraj, wcześnie, w nocy... Do kogo? do nas, do dzieci, do wszystkich ... ZIMA j określenia podmiotu: Jaka? ładna, mroźna, dobra na sanki i narty... Zadanie 2. Ułóż informację o zimie dla kogoś kto nie słyszał rozmowy. Najpierw rozwiń wybranymi określę- wartościować cele nauczania określającym. Na co wskazują pytania? Podkreśl wyrazy określane, łódka wypłynęła co? co zrobiła? t r jaka? gdzie? t jakie? maleńka łódka wypłynęła na jezioro ogromne jezioro Zadanie 3. Przeczytaj podane zdania. Jakimi częściami zdania są wyrazy wyróżnione? Co oddzielają w tych zdaniach pionowe kreski? Chore dziecko / płakało głośno Starsza siostra / opiekowała się młodszym braciszkiem. IILPodsumowanie, zebranie zdobytych wiadomości. Weryfikacja z tekstem w podręczniku: Podmiotem nazywamy/.../ Orzeczeniem nazywamy/.../ Zdanie składające się z podmiotu i o-rzeczenia lub tylko z orzeczenia nazywamy zdaniem pojedynczym nieroz-winiętym. Np. /.../. Zdanie, w którym oprócz podmiotu i orzeczenia występują wyrazy określające, nazywamy zdaniem rozwiniętym. W zdaniu rozwiniętym wyrazy określające mogą określać podmiot, o-rzeczenie lub i podmiot, i orzeczenie, np./.J Podmiot i orzeczenie są głównymi częściami zdania. Wyrazy określające bezpośrednio albo pośrednio podmiot lub orzeczenie nazywamy określeniami - drugorzędnymi częściami zdania. Zdanie pojedyncze rozwinięte składa niami orzeczenie, potem podmiot Zdanie zostaje zapisane np.: W tym roku wcześnie PRZYSZŁA do nas cudowna, mroźna i śnieżna ZIMA dobra na narty i sanki. U. Wprowadzenie przez nauczyciela wiadomości np. "Ze zdania nie-rozwiniętego, składającego się tylko z podmiotu i orzeczenia, ułożyliście zdanie rozwinięte. W ten mianowicie sposób, że dodaliście określenia do podmiotu, tworząc grupę podmiotu i odpowiednie określenia do orzeczenia, tworząc grupę orzeczenia. Im więcej jest w zdaniu określeii, tym więcej zawiera ono informacji. Dziś na lekcji będziemy układać zdania rozwinięte, bogate w informacje." Faza operacyjna (ok. 30 min.) Zadanie 1. Przekształć zdania nie-rozwinięte tak, aby każde zawierało jak najwięcej informacji. Przeczytaj grupę podmiotu, potem grupę orzeczenia. (Ćwiczenie jest ustne). Zabłysło światło. Odezwały się głosy. Jechały wozy. Droga wiodła. Zadanie 2. Połącz i przekształć informacje w każdym zestawie, tworząc z nich jedno zdanie bogato rozwinięte. (Wspólna ustna redakcja pod kierunkiem nauczyciela)., a. Ziemia od wielu dni była sucha. Spadł obfity deszcz. Rolnicy długo oczekiwali deszczu. b. Ściany klasy są białe. Na ścianach wiszą portrety polskich pisarzy. Portrety są powieszone rzędem. Portrety zakupił komitet rodzicielski, c. Boisko szkolne jest rozlegle. prze' •e 7 dwóch grup wyrazowych: z gru-pf podmiotu i grupy orzeczenia. Gru-oe podmiotu tworzy podmiot i o-1,-eślenia podmiotu, a grupę •ręczenia - orzeczenie i określenia orzeczenia/.../. IV. Ćwiczenia utrwalające. Zadanie 1. Przepisz podane zdania i określ ich rodzaj ze względu na budowę. Nazwij poszczególne części zdania. Helenka maluje. Samolot wylądował. I.. J Zadanie 2. Przepisz podane zdania. Podkreśl jednąliniąpodmiot, dwiema liniami orzeczenie, linią falistą wyrazy określające podmiot, linią przerywaną wyrazy określające orzeczenie. Uzasadnij, że są to zdania rozwinięte. Pogoda sprzyjała spacerom. Marcowe sionce świeciło. Mokry śnieg topniał./.../ V. Praca do domu: Ćwiczenia z podręcznika: 1- Z podanego tekstu wypisz zdania nierozwinięte. Podkreśl jedną linią podmioty, dwiema liniami orzeczenia. 2- Przepisz podane zdania. Kreską Pionową oddziel grupę podmiotu od grupy orzeczenia. Co nazywamy gru-Pą Podmiotu a co grupą orzeczenia? Genialny kompozytor i pianista pols-f Fryderyk Chopin urodził się w Że-j Woli pod Warszawą. /...../ 25 Boisko szkolne jest teraz zamienione na lodowisko. Na boisku zebrała się gromada uczniów. Wzór: Nasz dom jest stary. Nasz dom stoi wśród drzew. Drzewa zasadził jeszcze mój dziadek. - Nasz stary dom stoi wśród drzew zasadzonych jeszcze przez mojego dziadka. Zadanie 3. Samodzielna redakcja o-pisu: przekształcanie pisemne zdań nierozwiniętych w rozwinięte bądź częściowo rozwinięte. Spadł śnieg. Dzieci sią bawią. Jeżdżą. Rzucają. Janek się przewrócił. Wszyscy się śmieją. Zadanie 4. Ułożyć dialog na podstawie zdania rozwiniętego, np. Uczniowie klasy V b znów okropnie hałasują na korytarzu. l - Znów hałasują! / -To uczniowie V b. /- Coś okropnego, l Zadanie 5. Uzupełnić podział zajęć rodziny na sobotę. Czy potrzebne są zdania rozwinięte, czy nierozwinięte? Dlaczego? Podział zajęć na sobotę: Mama......................... (np. gotuje). Tata .......................... (np. ogląda telewizję) Jurek......................... (np. trzepie dywany) Zosia......................... (np. sprząta) Praca w domu: Napisać sprawozdanie z sobotnich prac domowych; zastosować zdania rozwinięte. (Czy tu są one potrzebne?). Sposobów opracowania przedstawionych wyżej, i innych, zagadnień możej być o wiele więcej, mogą one być też o wiele ciekawsze, to bowiem zależy ( pomysłowości i chęci nauczyciela. Dla kształcenia sprawności i poprawnoś wypowiadania się można, oczywiście, wyzyskać końcowe etapy lekcji prow: dzonych metodą podającą bądź metodą poszukującą. Ich końcowe ogniw Jest ona bowiem nie tylko warunkiem zrozumienia tekstu, ale i pod- Vpą sP°lecznej oceny mówiącego. \w amieta-Jąc ° przytoczonej teorii, przyjrzymy się sytuacjom komunikacyjnym takiej epującym na jgj^jj stosunkowo rzadko występuje pierwsza sytuacja komu-, , cyjna, można by zaliczyć do niej dyskusje, ale jednak nie mają one na ogół -J swobody jak rozmowa. Konieczność formułowania przekonujących argu- 30 Nauka o języku dla nauki języ%L mentów, uzasadniania i wyjaśniania wymaga dużego zdyscyplinowania wyp0. wiedzi, zbliżającego ją w formie do monologu z sytuacji drugiej. Ta na lekcji jest częstsza. Odbiorca jest zbiorowy - nauczyciel i współuczniowie, brak jest w wie. kszości elementów pozajęzykowych - gestów i mimiki, oraz parajęzykowy_ch_^ mruknięć, chrząknięć IipToraz innych bezpośrednich sygnałów rozumienia tekstu, zwłaszcza gdy nauczyciel odpytuje ucznia, aby go ocenić. Te cechy ma wspólne z drugą sytuacją mówienia, różni ją od niej to, że nadawca zna odbiorcę, ten zaś z kolei na ogół temat wypowiedzi, co jeśli nauczyciel temu odpowiednio nie zapobiegnie, czyni szkolną sytuację mówienia nieco sztywną. Występuje ona zwykle wtedy , gdy uczeń odpowiada na zadane przez nauczyciela pytania, wypowiada się na temat lekcji, przedstawia wyniki obserwacji, uogólnia wnioski, itp. Sytuacja trzecia - gdy układa, a potem ewentualnie wygłasza referat, sprawozdanie, przemówienie, gdy pisze wszelkie teksty w ramach ćwiczeń językowych, a również wypracowania. W związku z analizą języka używanego w każdej z trzech sytuacji komunikacyjnych zostało sformułowane cenne spostrzeżenie, odnoszące się również do uczniowskich szkolnych i pozaszkolnych sytuacji mówienia: /.../nadawca, który przez częste występowanie przed odbiorcą nieznanym nabierze nawyków rygorystycznego przestrzegania normy językowej, również w sytuacji pierwszej będzie tej normy przestrzegał, nie potrafi się od niej uwolnić, będzie korygował pod jej wpływem swoje wypowiedzi w dialogu z partnerem bliskim i znanym /.../ Przestrzeganie normy z wyższego piętra stanie się potrzebą, niemal równą potrzebie językowej komunikacji. /.../ Jakie wyrobienie językowe jest miarą kultury nadawcy, tzw. kultury na co dzień. Im bardziej kulturalne społeczeństwo, tym więcej jego członków wykazuje codzienną kulturę językową wykształconą pod wpływem częstych kontaktów językowych z nieznanym odbiorcą za pośrednictwem tekstu utrwalonego. Czyli u-miejętności zapisania tekstu zrozumiałego dla potencjalnego odbiorcy i adekwatnego do zamierzonych przez nadawcę treści stanowi ów próg, który musi przebyć człowiek, aby stać się rozumnym i wykształconym^. 4. TEORIA GRAMATYCZNA A ĆWICZENIA JĘZYKOWE. PROPOZYCJE - MOŻLIWOŚCI Materiał tu zebrany pokazuje, w pierwszym zestawie, które działy nauki o języku można by wyzyskać w procesie nauczania do rozwijania sprawności i poprawności językowej oraz ortograficznej i interpunkcyjnej, w drugim zaś -które umiejętności mogłyby być wspomagane podczas ćwiczeń określoną teorią gramatyczną. Zestawy materiału mogą być pomocą w dwóch sposobach pracy nad językiem uczniów. Pierwszy sposób polega na zapoznaniu uczniów z teorią gramatyczno - leksykalną, która z kolei staje się podstawą ćwiczeń językowych, drugi - na rozwijaniu wiadomych umiejętności wypowiadania się, do których zdobycia teorię traktuje się jako środek. I. Nauka o języku l Możliwości wyzyskania nauki o języku do ćwiczeń językowych Język jako system ków zna- Układanie z tych samych znaków językowych informacji o różnej treści. Układanie informacji językowych na podstawie znaków niejezykowych. Przekładanie informacji z jednego kodu na drugi (np. z kodu językowego na kod plastyczny). Akt mowy Układanie przez tego samego nadawcę wypowiedzi o tej samej treści, ale - dla różnych odbiorców np. profesora, dziecka, kolegi, - w różnej sytuacji mówienia np. twarzą w twarz, w liście, przez telefon, - z różną intencją, np. utajenia bądź wyjawienia prawdy, okazania sympatii bądź niechęci do kogoś. Układanie wypowiedzi na ten sam temat przez różnych nadawców, np. ucznia, kupca, urzędnika. Rozpoznawanie cech osobowości nadawcy po sposobie jego mówienia, np. autorytatywności, nie- Nauka o języku dla nauki gramatyczna 33 matywna Funkcja fatyczna Struktura tekstu na; pewności, uczuciowości, pochodzenia, wykształcenia' układanie takich tekstów. Tworzenie tekstów o różnych funkcjach. Przekształcanie tekstu o jednej funkcji na tekst o innej funkcji. Stosowanie środków językowych właściwych dla poszczególnych funkcji tekstu. Stosowanie językowych wyznaczników rzetelności rela-j cji, odpowiedzialności za wypowiadane słowa, sygnalizo-j wanie własnego punktu widzenia; użycie sło wnictw a neutralnego; zdań pojedynczych rozwiniętych oznajmuj ących albo złożonych współrzędnie i podrzędnie, ścisłe użycid spójników; dbanie o spójność tekstu; unikanie dwuznacz-j ności, stosowanie odpowiedniej terminologii i wyra/ów specjalnych w zależności od tematu wypowiedzi w tekstach takich jak: streszczenie, sprawozdanie, protokół:., referat, ogłoszenie prasowe, komunikat, polecenie, przepis, opis przedmiotu, kronika, pisma użytkowe. Przekształcanie tekstu o funkcji głównie informatyw-nej na tekst o funkcji głównie ekspresywnej; stosowanie rzeczowników, przymiotników, przysłówków, wyrażeń oceniających pozytywnie i negatywnie, wartościujących; stosowanie słownictwa nacechowanego uczuciowo. Przekształcenie tekstu manipulacyjnego z nieuczciwą intencją na tekst informatywny; układanie tekstu manipulacyjnego, ale z uczciwą intencją; stosowanie wyrazów modalnych, hiperboli, peryfrazy, eufemizmów, wyrazów zastępczych, powtórzeń wyrazowych, podkreślanie znaczenia wyrazu za pomocą podziału na sylaby, a to w celu oddziaływania na słuchacza - czytelnika. Odgadywanie w tekście odbieranym uczciwości intencji nadawcy, zaznaczenie jej we własnym tekście. Użycie zdań krótkich, równoważników zdania; zdań pytających-retorycznych, wykrzyknikowych, rozkazujących; wykrzyknień; 1. os. Imn. czasownika, zaimków my, wasz, jako oznaki utożsamienia się z odbiorcą. W wypowiedzi mówionej zastosowanie szczególnej intonacji i modulacji głosu, akcentu zdaniowego, mimiki i gestykulacji. A to: w opisie uczuć i przeżyć, przemówieniu okolicznościowym, recenzji, w dyskusji, argumencie, rozmowie, opowiadaniu; w tekstach takich jak apel, rozkaz, nakaz, regulamin, instrukcja, dedykacja, wpis do pamiętnika, życzenie, oświadczyny, reklama, hasła, np. ekologiczne, polityczne, społeczne, modlitwa, zachęta do wzięcia udziału w czym, do zaprzestania czegoś, oskarżenie - obrona kogoś. Stosowanie formuł grzecznościowych; wyrazów, wyrażeń i zwrotów podtrzymujących kontakt z partnerem rozmowy, w różnych sytuacjach społecznych, np. w dyskusji, rozmowie na lekcji, lub będących sygnałem zaprzestania kontaktu. * * * Stosowanie sygnałów początków i zakończenia; przestrzeganie zgodności tematu wstępu i zakończenia z tematem wypowiedzi oraz ich odpowiednich proporcji. Porządkowanie elementów treści wg różnych kryteriów, selekcja tych elementów. Układanie planu wypowiedzi, konspektu, spisu treści. Zachowanie, trzech jedności ja-ko warunek spójności tekstu: jeden nadawca, jeden odbiorca, jeden temat; powtórzenia jako warunek o-siągnięcia jednolitości tematycznej. Osiąganie spójności tekstu za pomocą różnych środków składniowych i wyrazowych jak: szyk wyrazów w zdaniach sąsiadujących ze sobą, zaimki, spójniki i wyrażenia spójnikowe, składniki dodatkowe (np. przecież, znowu), elipsa; stosowanie wykładników zespolenia (tranzycje) w wypowiedzi rozumowanej (np. rozprawce, argumencie): tj. wyrazów, wyrażeń i zwrotów uwydatniających myślowy porządek oraz wyliczających elementy treści. Zachowanie struktury informacyjnej tekstu (tekst jako > system pytań i odpowiedzi). Dzielenie tekstu na akapity, l robienie pauzy głosowej w tekście mówionym jako za-' znaczenie przejścia do nowych treści. Stosowanie starannej interpunkcji. W tekście pisanym zachowanie wyraźnej kolumny i marginesu; stosowanie - dla podkreślenia ważnych treści - np. pisma rozstrzelonego, kolorowego, o różnej wysokości, dzielenia wyrazów na sylaby; stosowanie graficznych sposobów wydzielania cytatu w kolumnie. Budowanie tekstu zgodnie ze struk- 35 Słownictwo. Znaczenie wyrazu Synonimy Wyrazy nacechowane stylistycznie, emocjonalnie, chronologicz-nie, regionalnie, środowiskowo; wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym. turą określonej -= ^ _"^"ij, ,±^jt i wz,pi a w KJ. 5 j^i^crnowif* * ^ listu. Wielokrotna parafraza tekstu z uwzględnieni' poznanych środków językowych i kompozycyjni!!! spójności tekstu. yj ycli * * * Poznawanie wyrazów polskich i zapożyczonych ora, ich poprawnych związków wyrazowych. Poznawanie i stosowanie terminów językoznawczych i literatur nawczych. Określanie znaczeń wyrazów, definiował znaczenia wyrazu zgodnie z budową definicji. Tworze me peryfraz. Układanie słowniczków tematycznych (np. wyrazów do wyzyskania w wypracowaniu), słów nika np. teatralnego, filmowego, poznanych wyrazów obcych itp; redagowanie artykułu hasłowego do encyk lopedii bądź słownika.,Wymiana w tekście zbędnych wyrazów obcych na wyrazy rodzime - stosowanie wyrazów zapożyczonych niezbędnych w zasobie polskiego słownictwa. Korzystanie ze słowników językowych-słownika języka polskiego, słownika wyrazów obcych oraz słownika ortograficznego. Pisownia i wymowa nowo poznanych wyrazów. Układanie krótkich tekstów o rożnych treściach, ale z tymi samymi wyrazami, mającymi jednak różne znaczenie, np. ogólne i specjalne (ława), podstawowe i przenośne (głowa), współczesne i dawne (bielizna), jednostkowe i ogólne (kot), ogólnopolskie i regionalne (herbatnik), neutralne i nacechowane (bryndza) podstawowe i wtórne (cylinder). Zastępowanie wyrazów wyrażeniami bądź zwrotami bliskoznacznymi. Dobieranie wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym, wyzyskanie ich do oceny, opisu itp. dwóch przedmiotów, postaci, faktów, postaw itd. Za pomocą odpowiednio dobranego słownictwa stylizacja tesktów, np. dialektyzacja. archaizacja, indywidualizacja mowy; stylizacja o charakterze emocjonalno-in-telektualnym, np. humorystyczna, pariodowa, satyryczna tekstów np. sprawozdania, rozprawki, głosu w dyskusji, referatu, przemówienia, wywiadu, opisu postaci, listu, podania, wystąpienia w tv, ogłoszenia prasowego np. matrymonialnego. Układanie tekstów np. j. w. L w jednym ze stylów funkcjonalnych, jak potoczny, H urzędowo - kancelaryjny, naukowy, publicystyczny, gazetowy, oficjalny, w związku z tym: użycie ekspresy-wizmów, frazeologizmów, słownictwa konkretnego i szczegółowego, potocznych porównań, emocjona-lizmów, rymowanek, dowcipów słownych, eufemizmów wyrazów obscenicznych i wulgarnych (styl potoczny i gazetowy); kancelaryzmów - wyrazów i zwrotów skostniałych, wyrazów terminów specjalnych (styl kanc. - urzędowy); wyrazów abstrakcyjnych, terminów wyrazów specjalnych, wyrazów zapożyczonych i obcych (styl naukowy i publicystyczny); szablonów słownych, wyrazów abstrakcyjnych, wyrazów ogólnych, zapożyczonych, obcych, książkowych, konstrukcji dwuwyrazowych lub wielowyrazowych zamiast wyrazów potocznych; formuł grzecznościowych, tytułów zawodowych, naukowych itp., ale bez wynaturzeń (styl oficjalny). Wielokrotne przekształcanie tekstu z jednego stylu na inny styl; mówionego na pisany; pisanego potocznego na oficjalny, poważnego na satyryczny itp. Gromadzenie wyrazów bliskoznacznych. Układanie tekstów z wyzyskaniem wyrazów bliskoznacznych zróżnicowanych stylistycznie np. chronologicznie, e-mocjonalnie, terytorialnie. Dobieranie wyrazu najtrafniejszego dla wyrażenia żądanych treści. Użycie wyrazu bliskoznacznego dla uniknięcia zbędnego powtórzenia^ dla zwiększenia estetyki tekstu; nagromadzenie wyrazów bliskoznacznych w tekście dla uwypuklenia treści, pogłębienia emocjiJDobieranie synonimów o mniej lub bardziej intensywnym odcieniu znaczeniowym, dla słabszego lub mocniejszego wyrażenia czegoś, stosowanie wyrazów o różnym zabarwieniu ujemnym i dodatnim, wyrazów oceniających i wartościujących w celu oddziaływania na odbiorcę, np. w reklamie, przemówieniu, komentarzu. Użycie synonimów zakresowych np. w opisie człowieka, zwierzęcia. Użycie synonimicz-nych wyrażeń i zwrotów zamiast wyrazu. Wielokrotna parafraza tekstu z wyzyskaniem wyrazów bliskoznacznych. Przekład tekstu w języku obcym na tekst w języku polskim. 37 Frazeologia przymiotnik : przysłówek Wyrazy modal-ne Zaimek Wyrazy pokrewne Części mowy. Rzeczownik zasownik osobowy nieosobowy Poznawanie i gromadzenie w zasobie leksyka]^ ucznia frazeologizmów stałych, wyjaśnienie ich zńa" czeri w celu utrwalania doświadczenia językowego pokoleń, tradycji narodowej. Usuwanie błędów frazeologicznych. Łączenie wyrazów w poprawne związuj frazeologiczne. Ocenianie szablonowych połączeń wyrazowych stylu gazetowego i oficjalnego Zastępowanie frazeologizmów stałych ich równoważnikami treściowymi i odwrotnie. Układanie i przekształcanie tekstu z wyzyskaniem związków frazeologicznych stałych dla zwiększenia jego obrazowości, barwności, konkretności; dla dania mu zabarwienia emocjonalnego, potocznego, humorystycznego itp. Gromadzenie wyrazów modalnych, poznawanie ich funkcji, stosowanie w wypowiedziach, takich jak dyskusja, rozmowa, rozprawka, przemówienie, relacjonowanie wydarzeń, w celu: zasygnalizowania postawy i u-czuć nadawcy wobec wypowiadanych treści, zaznaczania odpowiedzialności za słowa; oddziaływania na odbiorcę - na jego sposób rozumienia i interpretowania odbieranych treści. Unikanie zbędnych powtórzeń wyrazów pokrewnych w bliskim sąsiedztwie. Pisownia wyrazów według zasady morfologicznej. Przekształcanie zdań na zdania o podobnym znaczeniu za pomocą wymiany wyrazów na wyrazy pokrewne. *** Nazywanie np. wartości, uczuć^eah, zjawisk, osób. Pisownia poznanych i zebranych wyrazów. Zamiana określeń wyrażonych rzeczownikiem lub wyrażeń przy-wlv°S-J?* Przymiotnik°we i odwrotnie, przede wszy tkim dla osiągnięcia precyzji, urozmaicenia tekstu, osiągnięcia luźniejszego bądź ściślejszego zespolenia z określonym rzeczownikiem, zachowania odpowiednich proporcji między użytymi częściami mowy. Likwidowanie błędów fleksyjnych w odmianie rze- Określanie cech i ich właściwości. Osiąganie obrazowości, plastyczności, uczuciowości treści, np. w opisie przedmiotu, postaci; ocenianie i wartościowanie np. w recenzji, charakterystyce postaci; zwiększanie ekspresji i oddziaływania na odbiorcę np. w przemówieniu, reklamie, liście prywatnym. Zastępowanie przymiotnika bądź przysłówka omówieniem i odwrotnie. Przekształcanie określeń wyrażonych przymiotnikiem bądź przysłówkiem na zdaniapojedyncze albo zdania składowe zdania złożonego podrzędnego. Zwiększanie zakresu informacyjnego zdania za pomocą rozwinięcia jego części przymiotnikami, rzeczownikami bądź przysłówkami. Użycie przymiotnika w funkcji skracającej, uzwięźlającej zdania zbyt rozbudowane. Likwidowanie manierycznych wtrętów przysłówkowych w rodzaju: właśnie, właściwie, po prostu, praktycznie. Pisownia przymiotników, przysłówków, wyrażeń przysłówkowych, szyk w zdaniu. Przeciwdziałanie nadużywaniu orzecznika wyrażonego przymiotnikiem lub przysłówkiem np. w opisach; przekształcanie. Unikanie powtórzeń tych samych wyrazów dzięki użyciu zaimka; osiąganie spójności tekstu przez użycie zaimka jako wskaźnika nawiązania w zdaniach złożonych oraz między odcinkami tekstu. Przeciwdziałanie nadużywaniu zaimków jakiś, ten zamiast przymiotników. Użycie zaimków osobowych w sformułowaniach o treściach przeciwstawnych. Nadawanie ekspresji wypowiedzi potocznej przez użycie zaimka w funkcji partykuły wzmacniającej przymiotnik. Poprawne stosowanie form skróconych zaimków. Nagromadzenie czasowników osobowych dokonanych dla dynamizacji opowiadania. Ożywienie akcji za pomocą użycia czasu teraźniejszego (praesens histori-cum). Użycie strony biernej dla wyrażenia statyczności w opisie, bezosobowości w tekstach urzędowych, uniknięcia dwuznaczności w tekście z rzeczownikami o jednakowej formie M i B. Użycie imiesłowów dla o-siągnięcia większej zwięzłości bądź statyczności. Przekształcanie zdań podrzędnych przydawkowych i o- 39 c/escio- ,v rozwinięte Równoważnik zdania pojedynczego. Elipsa. • Słowotwórstwo Zdanie rozwinięte. Składnia. Wypowiedzenie pojedyncze. Zdanie nieroz- rzecznikowych na wyrażenie z Lm^oiu wcm przymiot^ kowym, zdań podrzędnych okolicznikowych i waru'" kowych na imiesłowowy równoważnik zdania. Pisow niaruchomych cząstek czasowników. Pisownia czasów ników z "nie". Akcentowanie form czasownika na 3 lub 4. sylabie od końca. Poprawność osobliwych wyjątkowych lub rzadkich form czasownika. Poprawność związków czasownika z rzeczownikiem. Stosowanie bezokolicznika w wypowiedzi nie wskazującej na osobę, np. w przepisach, w zakazach i nakazach, w hasłach; w potocznych wypowiedziach skrótowych. **# Uzwięźlenie wypowiedzi za pomocą użycia nazw wykonawców czynności z formantami - acz, - ca, - ak; użycie nazw cech z formantem - ość dla urozmaicenia wyrazowego tekstu, zamiast nadmiaru przymiotników np. w opisie i charakterystyce. Przekształcanie tekstu z wyzyskaniem różnych części mowy pokrewnych (biały, białość, biel, bieleć). Zamiana przymiotnika na wyrażenie przyimkowe z pokrewnym rzeczownikiem. Użycie nazw osób (żarłok), nazw zdarzeń (spotkanie) jako skrótów samodzielnych zdań (bardzo dużo je). Przekształcanie zdań złożonych podrzędnie na zdania pojedyncze z zamianą czasownika jednego ze zdań składowych na pokrewny rzeczownik odczasownikowy (spotkał- spotkanie) w celu osiągnięcia zwięzłości zdania, w redakcji tytułów i punktów planu, uniknięcia! wskazywania wykonawcy czynności. Tworzenie wyrazów zdrobniałych i zgrubiałych. Wyrażanie za ich pomocą emocji, postawy uczuciowej mówiącego, np. czułości, sympatii, antypatii, wstrętu, niechęci, ironii, a to w opisie, liście, w tekście nadawanym przez dziecko bądź zwróconym do dziecięcego odbiorcy, prośbie, rozmowieitp. Układanie definicji strukturalno - znaczeniowej i strukturalnej. Pisownia wyrazów motywowana słowotwórczo. Zasada morfologiczna pisowni polskiej. *** Osiąganie zwięzłości wypowiedzi np. w notatce, zapisie dla pamięci, w planie i konspekcie, streszczeniu, telegramie, zawiadomieniu, artykule hasłowym do encyklopedii, rozmowie, dialogu, w tekście didaskaliów. Indywidualizacja wypowiedzi: zdania pojedyncze nie-rozwinięte, równoważniki zdań jako objaw niechęci do mówienia, niekomunikatywności, niewiedzy mówiącego. Przekształcanie zdania rozwiniętego w zdanie pojedyncze nierozwinięte, w równoważnik zdania w związku z ustalaniem tytułu tekstu, nagłówka, podpisu pod ilustracją, punktu planu bądź konspektu; układanie w tym celu zdań pojedynczych i ich równoważników. Spotęgowanie obrazowości, wywołanie emocji, ożywienie akcji, oddanie realizmu językowego w tekście pisanym: w opowiadaniu, sprawozdaniu, reportażu, o-pisie przeżycia, krajobrazu, w przemówieniu. Przedstawienie czegoś w sposób sprawozdawczo - rejestrujący w protokóle, sprawozdaniu, pismach urzędowych. Wzbogacanie treści komunikatywnej, wartości informacyjnej w zależności od liczby składników zdania; działanie na wyobraźnię odbiorcy; nadawanie wy-y powiedzi cech rozlewności i obrazowości, a to w opowiadaniu, opisie, reportażu, charakterystyce. Układanie zdania bogato rozwiniętego. Przekształcanie zdania nie-rozwiniętego w zdanie rozwinięte za pomocą coraz to większej liczby składników w grupie podmiotu i grupie orzeczenia dla zwiększenia jego treści informacyjnej, tj. wydłużanie zdania. Przekształcanie zdania rozwiniętego o zbyt dużej liczbie składników w krótsze dla uzyskania utraconej jasności i zrozumiałości, tj. skracanie zdania, lub układanie z jednego zdania dwóch dla tego samego celu. Przekształcanie kilku zdań rozwiniętych i nierozwiniętych w jedno zdanie bogato rozwinięte, zawierające te same informacje, a to dla urozmaicenia składniowego tekstu, osiągnięcia cechy rozlewności i potoczystości itp. Przełożenie kwestii rozmowy lub dialogu z didaskaliami w zdanie rozwinięte, uwzględniające słowa mówiących i okoliczności mówienia. Stosowanie przecinków przed spójnikami współrzędnymi, określeniami porównawczymi, między jednorodnymi częściami zdania, przed wyrażeniami wtrąconymi i po nich; dwukropek i przecinek w związku z wyliczaniem. Stosowanie różnego szyku wyrazów w zdaniu w zależności od akcentowanej treści: uprzywilejowanie pier- 40 Rodzaje zdań pojedynczych. Zdanie rozkazujące. Zdanie pytające. Pytania retoryczne. Zdanie wykrzyknikowe. Równoważniki tych zdań. Zdanie pełne, wane. Zdanie złożone podrzędne podmiotowe, orzecznikowe, okolicznościowe, przydaw-kowe, dopełnieniowe nie-przer- Wyrazy poza zdaniem Zdanie złożone współrzędny wszego i ostjtniiego w zdaniu zaimb ^iei , ane sn kolejnych zdaj s kładowych tekstu zaporno. Jn°S'Ci wyrazów w zdinifu: wyraz pierwszy zdania na? ^ nawiązuje do feś^i wyrażonych na końcu zdan?^0 rzedniego. iuowiedzi.' Czytanie głośne i recytacja z odpowiednią intonacją i'siłą głosu zdań rozkazujących, pytających i wykrzyknikowych; zdań niepełnych, przerywanych- stosowanie znaków: wykrzy-knienia i pytajnila, myślnika, pauzy. Funkcja wyrazóV jpoza zdaniem: modyfikująca treść wypowiedzenia (w^yrazania uczuć, woli, ocen); nawiązująca do treści poprzednio sformułowanych; kierująca treść wypowiedzenia do słuchacza - odbiorcy. Przekształcanie zażyciem wyrazów poza zdaniem, uzupełnianie zdania lyrn i wyrazami. Interpunkcja wyrazóv poza zdaniem. Nadawanie prostoty, naturalności, potoczności; rejestrowanie stanu rzec/y bez wnikania w wewnętrzne powiązania i zależności w takich wypowiedziach, jak np. opisy, baśnie, spaw^zdania. Indywidualizacja mo\vy np. dziecka (tzw pc?tok składniowy) albo potocznej wypowiedzi osob}dc7rosłeJ- Przekształcanie kilku zdań pojedynczych w zdanLe złożone współrzędne, Dzielenie na mniejsze odcinli żt>yt rozbudowanego zdania złożonego. Redagowanie t^stu urozmaiconego składniowo, np. opisu z użyciem 'w odpowiedniej proporcji zdań złożonych współrzędnie, zdań pojedynczych roz winiętych i ewentualnie dla określonego celu składni uczucia i woli (zdania wykrzyknikowe, rozkazujące, ich równoważniki). Stosowanie interpunkcji w zdaniach złożonych współrzędnie spójnikowych i bezspójnikowych; stosowanie spójników synonimicznych. Natężenie stopnia intelekualizacji tekstu; ujęzykowie-nie procesu myślenia jako wyniku obserwacji, analizy i interpretacji materiału gramatycznego bądź literackiego w rozprawce, argumencie, wniosku, uogólnieniu, wyjaśnieniu i uzasadnieniu, charakterystyce. Przekształcanie kilku zdań pojedynczych bądź zdania złożonego współrzędnie na zdanie złożone podrzędnie, dla zwiększenia precyzji wypowiedzi tj. wydobycie związków i zależności treściowych. Przekształcanie zapisanego tekstu "mówionego" na tekst pisany z zastosowaniem m. in. zdań złożonych podrzędnie; przekształcanie "potoku składniowego" na ciąg spójnych zdań m. in. złożonych podrzędnie w celu osiągnięcia większej przejrzystości i komunikatywności. Zamiana części zdania pojedynczego na zdanie podrzędne: przydawka - zdanie przydawkowe, okolicznik - zdanie okolicznikowe, dopełnienie - zdanie dopełnieniowe; zamiana zdania złożonego podrzędnie na zdanie pojedyncze przez zastąpienie zdania podrzędnego oko-licznikiem, przy dawką bądź dopełnieniem; wielokrotne przekształcanie wypowiedzeń na wypowiedzenia formalnie różne, ale zbliżone treściowo, np. wróciwszy---, gdy wrócil..., po powrocie..., wrócił i następnie... Właściwe użycie wskaźników zespolenia zdania złożonego podrzędnie, spójników i zaimków; wyzyskanie wskaźników synonimicznych i współfunkcyjnych, szyk wyrazów przed ... który, ...jaki. Użycie wyrazu "jak" w różnych jego funkcjach składniowych. Likwidowanie niezamierzonych powtórzeń składniowych wraz z powtarzającymi się wskaźnikami zespolenia dla zwiększenia estetyki tekstu. Odróżnianie wskaźników zespolenia właściwych tylko odmianie pisanej. Dbanie o właściwy szyk wskaźników zespolenia (bowiem, zatem) oraz ich poprawne użycie. Nauka o Języku dlananlrij,. 43 Zdanie ^podmiotowe Zdanie nawiasowe i wtrącone Fonetyka. Głoska. Spółgłoski i samogłoski. Opis i systematyka głosek współczesnego języka polskiego według ich właściwości ar-tykulacyjnych. Upodobnienia. Sylaba. Akcent wyrazowy. Wyjątki od zasady akcentowania f a 2 sylabie od k°nca. Akcent zdaniowy. Akcent ernocio- cia, siła głosu tempo. Interpunkcja w zdaniu złożonym podrzędnieTstawianT dwukropka i myślnika w funkcji nawiązującej. Mowa zależna i niezależna Dzięki stosowaniu mowy niezależnej osiąganie autentyzmu, żywości i sugestywności np. w opowiadaniu rzetelności i niepodważalności głoszonych pogiądów np. w rozprawce, sprawozdaniu, argumencie, referacie Stosowanie cytatów różnego rodzaju w rozmaitych układach składniowych z całos'cią tekstu w rozprawce, charakterystyce, recenzji itp. Przekształcanie mowy niezależnej w mowę zależną i odwrotnie. Relacja z rozmowy z unikaniem mowy "zależno - niezależnej" (ona mówi, że ja powiedziałem, ze...) Przekształcanie: mowa niezależna na mowę zależną, tę zaś w zdanie pojedyncze rozwinięte. Interpunkcja składni przytoczenia. Graficzne sposoby wyodrębniania mowy niezależnej w tekście, cytatu i kwestii dialogowych. Zdanie wielokrotnie złożone Układanie zdań wielokrotnie złożonych; przekształcanie kilku zdań w jedno złożone wielokrotnie dla uzyskania potoczystości i kunsztowności wypowiedzi, urozmaicenia składniowego, uniknięcia efektu "posiekania" tekstu. Podział zbyt długiego zdania wielokrotnie złożonego, niejasnego i powikłanego, na krótsze samodzielne odcinki, czytelniej wyrażające myśli. Użycie średnika, dwukropka i myślnika jako środków zwiększających percepcję długiego wypowiedzenia. j zdania Imiesłowowy l Osiąganie zwięzłości, intelektualizacji tekstu, obniżenie równoważnik j jego barwnos'ci i dynamiczności; stosowanie głównie w rozprawce, pismach użytkowych, takich jak instrukcja, przepis, komunikat, i urzędowych. Przekształcanie dwóch zdań pojedynczych bądź zdania złożonego z podrzędnym okolicznikowym na zdanie złożone z i-miesłowowym równoważnikiem zdania podrzędnego. Stosowanie zasad użycia imiesłowów przysłówkowych współczesnych i uprzednich w zdaniu. Przecinek w zdaniu złożonym z imiesłowowym równoważnikiem zdania. Użycie imiesłowu przysłówkowego współczesnego w funkcji okolicznika bez oddzielania go przecinkiem od reszty zdania. Użycie form czasownika zakończonych na - no i - to i form zwrotnych bezokolicznika w celu przemilczenia podmiotu, przedstawienia podmiotu jako czegoś nieokreślonego, idealnego, a to np. w ogłoszeniu, instrukcji, przepisach kulinarnych i kosmetycznych, komunikacie, notatce, nakazach i zakazach. Uzupełnianie tekstu drugorzędnymi szczegółami sytuacyjnymi i konsytuacyjnymi, np. w wyjaśnieniu, uzasadnieniu, argumencie. Przeciwdziałanie rozbiciu spójności wypowiedzi - ujęcie w nawias dygresji, przypomnienia luźno wiążącego się z całością. Stosowanie odpowiedniej interpunkcji: ujęcie w nawias lub wyodrębnienie dwoma przecinkami. *** Kultura żywego słowa: czyste i zgodne z normą ogólnopolską wymawianie samogłosek i spółgłosek, grup spółgłoskowych. Likwidowanie naleciałości gwarowych i zniekształceń fonetycznych wynikłych z lenistwa i niedbalstwa artykulacyjnego. Wyższa od potocznej staranność wymowy w dyskusji na lekcji, w wypowiedziach kierowanych do osób obcych, w miejscach publicznych, najwyższa - w przemówieniu, a to dla pełnego porozumienia się ze słuchaczem. Unikanie przypadkowej eufonii -jednakowych zakończeń wyrazów w bliskim sąsiedztwie (również w tekście pisanym). Poprawne akcentowanie wyrazów rodzimych i zapożyczonych. Wymowa wyrazów obcych i zapożyczonych. Wyzyskanie podziału wyrazu na sylaby: w odmianie mówionej za pomocą przerwy głosowej, w odmianie pisanej - myślnika dla wyrażenia uczuć, postawy myślowej mówiącego, tworzenia nastroju, wzmocnienia komunikatywności tekstu; skandowanie. Głośne/ czytanie poezji i prozy, recytacja z odpowiednim akj centem zdaniowym i emocjonalnym. Zaznaczenie pauzy logicznej i psychologicznej. Stosowanie wyraźnej intonacji zdań, właściwej moduja^p^głosu^odrjowied-niego tempa i siły głosu w celu zainteresowania_głucha-cza, wzruszenia, oddziałaniaTlia~jegb wolę i uczucia, urozmaicenia głosowego. Technika mówienia: oddech, artykulacja, dykcja, emisja głosu. Uczulenie ucha na 45 Głoska a litera. Różnice między pismem a wymową. Umiejętności językowe T Etyka językowa: prawda w języku, rzetelność, odpowiedzialność. Grzeczność brzmienie mowy własnej i osób z otoczein^ToTaziwynT'^ wy aktorów. Stosowanie właściwej mimiki i gestu no/ł" czas przemawiania i dyskusji, przybranie odpowiedni • postawy ciała. Zastosowanie milczenia jako przekaz J likwidowanie nieuzasadnionych przerw w mówieniu i jęków namysłu. Interpretacja głosowa tekstów. Wygłaszanie przemówienia, recytacja indywidualna i zbiorowa, recytacja na tle muzyki. Poprawność ortograficzna. Pisownia wyrazów z wy-1 miana samogłoskową i spółgłoskową. Pisownia wyrazów z głoskami nosowymi. Pisownia wyrazów z wy-1 mową ubezdźwięczniającą bądź udźwięcznmjącą j spółgłoski. Dzielenie wyrazów w piśmie. Posługiwanie] się obu częściami słownika ortograficznego. Nauka o języku i ćwiczenia w kształceniu umiejętności. _____ 2 "_____ Poznanie i wyjaśnienie znaczenia wyrażenia etyka mówienia. Stosowanie wyrazów, wyrażeń i zwrotów informujących o stosunku mówiącego do wypowiada nych treści, traktowanych jako coś pewnego (z pew nością, rzeczywiście), wątpliwego (rzekomo, chyba), pozytywnego albo negatywnego (niestety, całe szczę ście); branie odpowiedzialności za wypowiadane słowa (według mnie, przypuszczam jedynie). Ustalanie intencji nadawcy w tekstach zawierających manipulację języ kową. Poznanie dozwolonych i niedozwolonych środ ków manipulacji językowej, takich jak: wyrazy i wy rażenia oceniające i wartościujące, narzucające odbior cy ocenę; zestawienie wyrazów oceniających o znacze niu przeciwstawnym, pozytywnym i negatywnym, w celu wywołania aprobaty wobec jednych treści a de zaprobaty - wobec drugich; przesuwanie znaczeń słów ważnych (patriotyzm - uległość); wyrazy i zwroty zastę pcze, wprowadzające w błąd odbiorcę; wyrazy, zwroty i wyrażenia minimalizujące bądź powiększające fakty, cechy, postawy itp.; wyrazy modalne poddające coś w wątpliwość lub zapewniające o słuszności czegoś; wyrazy wskazujące na najwyższe wartości ogólne (ojczyzna, miłość); cytaty z tekstów autorów będących społecznym bądź narodowym autorytetem jako gwarancja słuszności głoszonej opinii; cytaty wyrwane z kontekstu, podane w kontekście niezgodnym z tym, z którego pochodzą, i w innej intencji niż były sformułowane; l os. l mn. czasowników jako wyraz utożsamiania się nadawcy z odbiorcą wypowiedzi; peryfraza, w celu u-niknięcia nazywania wprost faktów niewygodnych albo ich ukrycia; zdania rozkazujące, pytania retoryczne, zdania pojedyncze nierozwinięte, równoważniki zdań, powtórzenia składniowe i wyrazowe; wyrazista intonacja i modulacja, siła głosu, dobitny akcent zdaniowy w wypowiedziach wygłaszanych; sugestywna mimika. Świadome stosowanie dozwolonych środków manipulacji językowej, w uczciwej intencji w przemówieniu, dyskusji, charakterystyce, artykule, liście itp. Rozpoznawanie w tekstach niedozwolonych środków manipulacji w celu bronienia się przed nią. Przekształcanie tekstu nierzetelnego w rzetelny. Wyjaśnienie znaczenia takich wyrazów jak: obmowa, oczernienie, podburzanie, zastraszenie, donos, dyskredytacja, denuncjacja; obiecanka, kłamstwo, pochlebstwo. Omówienie ich skutków społecznych oraz ocena wartości moralnej. Układanie takich wypowiedzi jak: prośba, obietnica, pochwala, komplement, gratulacje, życzenia; reklama. Poznanie i stosowanie formuł grzecznościowych typowych w kontaktach towarzyskich, ogólnospołecznych, urzędowych itp. Inscenizacja rozmów i sytuacji z ich użyciem. Wdrożenie do kultury dyskusji m. in. za pomocą używania zwrotów i wyrażeń charakterystycznych dla dyskusji, wyrażających szacunek dla rozmówcy i jego poglądów, ujawniających odpowiedzialność mówiącego za wypowiadane treści. Poznanie, stosowanie i układanie eufemizmów zamiast wyrazów obraźli-wych, ordynarnych i wulgarnych. Układanie tekstów o tej samej treści, ale przeznaczonych dla osób w różnym wieku (rówieśnik - osoba wiekowa), i o różnym l Zwięzłość Spójność Porządek wypowiedzi. Su§estywność statusie społecznym (uczeń - minister); układanie~te" kstów takich jak odmowa wykonania czegoś, oskarżę nie, opis ujemnej postawy ludzkiej, opis kompromitującej sytuacji, negatywne cechy charakteru itp. bez używania słów obraźliwych i wulgarnych. W streszczeniu, notatce, instrukcji, pismach urzędowych, podsumowaniu i zagajeniu dyskusji, w ściągaczce i bryku itp. świadome stosowanie środków uz-więźlających takich jak: zdanie pojedyncze nierozwj-nięte i słabo rozwinięte, zdanie złożone współrzędnie, równoważnik zdania pojedynczego, imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego, imiesłów przysłówkowy i przymiotnikowy w funkcji części zdania pojedynczego (okolicznika i przydawki) jako odpowiednika zdania, mowa zależna.; bezokolicznik zamiast czasownika osobowego; wyrazy i wyrażenia o znaczeniu ogólnym w miejsce wyrazów o znaczeniu szczegółowym; rzeczowniki - nazwy wykonawców czynności, nazwy nosicieli cech, nazwy cech, nazwy czynności jako odpowiedniki zdania lub grupy składniowej; wyrażenia i zwroty krótkie - synonimy długich (zmienićsię, ulec zmianie); wyrażenia np. z okazji, w razie... jako odpowiedniki zdań składowych zdania złożonego. Eliminacja treści nieistotnych w tekście obcym i własnym, wybór - istotnych. Likwidowanie powtórzeń treściowych, treści nie na temat, zbędnych dygresji. Stosowanie odpowiednich sformułowań zamiast powtarzania treści lub w celu jej pominięcia, np.... w wyniku różnych okoliczności..., i to wszystko..., które pominę... Skracanie zdań; skracanie tekstów; wielokrotne skracanie tego samego tekstu (streszczenie streszczenia). Redagowanie różnego rodzaju notatek np. tekstowych, w formie wyliczania, planu, konspektu, tabeli, wykresu. Układanie tekstu dużo informacji - mato słów np. w komunikacie prasowym, ogłoszeniu, telegramie, reklamie. Przekształcanie tekstu rozwlekłego w zwięzły z zastosowaniem wybranych środków uzwięźlających. Porządkowanie elementów treści wg różnych kryteriów, selekcja tych elementów. Układanie planu ramowego i szczegółowego. Poznanie językowej i gramatycznej formy planu. Sukcesywne, wielokrotne rozwijanie treści każdego punktu planu. Układanie planu własnej wypowiedzi, rozwijanie treści zgodnie z planem; zachowanie wyraźnej kolumny pisma i marginesu, stosowanie akapitu w wypowiedzi pisemnej i pauzy - w mówionej jako zaznaczenia przejścia do nowych treści. Stosowanie różnych graficznych sposobów wydzielania cytatu w kolumnie. Stosowanie, dla podkreślenia ważnych treści, np. pisma rozstrzelonego, kolorowego, o różnej wysokości i dzielenia wyrazów na sylaby. Unikanie powtórzeń treściowych, treści nie na temat, niezamierzonych dygresji, usuwanie ich w poprawianym tekście. Budowanie tekstu zgodnie ze schematem odpowiedniej formy wypowiedzi, np. rozprawki, opowiadania, listu, protokołu, podania. Stosowanie sygnałów początku i zakończenia; przestrzeganie zgodności tematu wstępu i zakończenia z tematem głównej wypowiedzi oraz ich odpowiednich proporcji. Zachowanie trzech jedności jako warunku spójności tekstu: jeden nadawca, jeden odbiorca, jeden temat; konieczne powtórzenia jako warunek osiągnięcia jednolitości tematycznej. Osiąganie spójności tekstu za pomocą różnych uniwersalnych środków, składniowych i wyrazowych, a to: 1) szyku wyrazów w zdaniach sąsiadujących ze sobą; 2) zaimków, spójników i wyrażeń spójnikowych; 3) składników dodatkowych (przecież, znowu); 4) elipsy w wypowiedzi rozumo-wanej, jak rozprawka, argument; 5) wyrazów, wyrażeń i zwrotów zapowiadających i wyliczających elementy treści. Zachowanie struktury informacyjnej treści (tekst jako system pytań i odpowiedzi). Redagowanie tekstów z uwzględnieniem poznanych składniowych i wyrazowych środków osiągania spójności. Uzupełnianie tekstów niespójnych różnymi wykładnikami nawiązania. Stosowanie w opisie wyrazów oznaczających stosunki przestrzenne, w opowiadaniu i sprawozdaniu - oznaczających stosunki czasowe. W celu oddziałania na uczucia i wolę odbiorcy, zasuge- 48 Nauka o Języku dla nauki ,v " --- " - - - -- -~^J ^ź^ _________ 2 ~~~~~~ rowania mu własnych ocen użycie takich środków • r wyrazy i wyrażenia oceniające ujemnie i dodatnio, wyr ' zdrobniałe i zgrubiałe, wyrazy modalne, hiperbola Z , wyraz wr Jasno, zrozumiale. B arwno ść, plastyczność,' żywość , zdrobniałe , wyrazy modalne, hiperbola ( ludzka sita), wyrazy, wyrażenia i zwroty o zabarwię^ emocjonalnym; 2) celowe przetworzenia wyrazów, na«r 'U madzenie synonimów; 3) dobitne akcentowanie wyrazó > szczególnie ważnych - w piśmie przez dzielenie ich n sylaby, podkreślanie, użycie wielkich liter, w mowie pr^/ siłę głosu, wyodrębnienie pauzami, dzielenie na sylaby; 4, wielokropek - odpowiednik pauzy psychologicznej; -" składnia emocjonalna, tj. zdania krótkie, równoważniki zdania, zdania rozkazujące, pytania retoryczne, z odpo wiednią interpunkcją; 6) wyrazista intonacja, modulacja tempo i siła głosu wypowiedzi mówionej, użycie pauz\ psychologicznej, wzamagającej zaciekawienie treścią, su gestywna mimika i gestykulacja; 7) przysłowia zawie rające prawdy ogólnoludzkie, złote myśli, skrzydlate sło wa cytaty. A to: w przemówieniu, dyskusji, apelu, chara kterystyce postaci, artykule, liście prywatnym, recenzji. hasłach ekologicznych, politycznych itp. reklamie itp. W tekstach, takich jak opisy przedmiotu, uczuć i przeżyć, sytuacji, opisy postaci, krajobrazu, opowiadanie odtwórcze i twórcze, baśń, sprawozdanie, recenzja, pamiętnik, dziennik, stosowanie następujących środków. licznych przymiotników i przysłówków okreśłajgeych barwy i kształty, ekspresywnych odpowiedników wyrazów neutralnych znaczeniowo (przejść -przebrnąć)', potocznych epitetów, porównań i przenośni (pożerać wzrokiem); przysłów, złotych myśli, skrzydlatych słów; frazeologizmów stałych; wyrazów, wyrażeń i zwrotów podsycających zainteresowanie odbiorcy (nagle .-, i wyobraźcie sobie ...), wykrzykników i partykuł, mowy niezależnej, różnego rodzaju zdań od pojedynczych nie-rozwiniętych, równoważników zdania, pytań retorycznych - dla zabarwienia emocjonalnego - po zdania pojedyncze i zdania złożone współrzędnie, bogato rozwinięte -dla zwiększenia obrazowości; czasowników dokonanych, form strony czynnej - dla dynamiki wydarzeń1, strony biernej -dla statyczności opisu; praeser.s historicum - dla ożywienia akcji; nagromadzenia syno- 49 nimów - dla ożywienia wydarzeń, zabarwienia emocjonalnego; wyrazistej intonacji i modulacji, zróżnicowanej siły i tempa głosu w wypowiedzi wygłaszanej. Czytanie głośne i recytacja odpowiednich tekstów. Gromadzenie wymienionych środków wyrazowych, dobieranie synonimów, wybór najtrafniejszych; uzupełnianie nimi tekstów ubogich w określenia; przekształcanie wielokrotne tego samego tekstu - tekst obojętny - tekst ubogi w środki ożywiające i uplastyczniające wypowiedź - tekst bogaty w te środki - tekst z innymi środkami językowymi (rzeczownik zamiast przymiotnika, porównanie zamiast przysłówka), urozmaicanie składniowe tekstu; dobór i stosowanie synonimicznych struktur składniowych. Dla oddania myśli i zrozumiałego oraz zgodnego z intencją przekazania jej odbiorcy: dobieranie najtrafniejszego wyrazu we właściwych związkach wyrazowych; wybór odpowiedniego wyrazu spośród zebranych synonimów; unikanie wyrazów obcych i zapożyczonych, jeśli mają odpowiedniki rodzime; zastanawianie się nad znaczeniem wyrazów zapożyczonych i polskich nie znanych, wyjaśnianie znaczeń, definiowanie ich; redagowanie i poprawianie tekstów z wyzyskaniem synoni-miki wyrazowej; korzystanie ze słowników języka polskiego; stosowanie zdań wielokrotnie złożonych umiarkowanie rozbudowanych w zdania składowe; redagowanie i poprawianie tekstów z wyzyskaniem synonimi-ki składniowej; skracanie i przekształcanie zdań wielokrotnie złożonych o niejasnym sensie; przestrzeganie zasad interpunkcji; przestrzeganie właściwego szyku wyrazów w zdaniu, szyku zdań składowych w zdaniu złożonym, szyku zdań sąsiadujących ze sobą w tekście ciągłym; eliminowanie zbytniej skrótowości za pomocą odpowiedniego przekształcenie tekstu, usuwanie dwuznaczności treści za pomocą zmiany szyku wyrazów, przekształcenia strony czynnej na bierną, wymiany wyrazów, postawienia lub przeniesienia przecinka itp. Budowanie uporządkowanej wewnętrznie treści; stosowanie akapitu. Stosowanie środków uzwięźlających (zob. Zwięzłość). Mówienie czyste i wyraźne (zob. Fonetyka). \ ^ Warunkiem powodzenia ćwiczeń składniowych, choć nie tylko tych, Jes! Jwiadome, wielokrotne użycie przę_z, uczniów znanych mu tylko biernie '"" imiesłowów) struktur. Zostaną one zaktywizowane, użyte poprawnie, w 5. SKŁADNIA W NAUCE JĘZYKA Ważność ćwiczeń To właśnie przede wszystkim składnia różni odmianę pisaną języka od jeg( odmiany mówionej. Tę, pojmowaną jako swobodne, spontaniczne użycie język, w przygodnych, naturalnych sytuacjach komunikacyjnych^, dobrze uczniowii znają i nie ona jest im potrzebna, by porozumiewać się na lekcjach, gdzie sytuacji nie jest ani przygodna, ani naturalna, użycie zaś języka - ani swobodne, an spontaniczne. I to nie jest zarzut. Poznawanie bowiem wszelkich zagadnie: będących treścią nauczania w szkole wymaga właśnie znajomości odmiai pisanej. Dzięki niej uczeń może czytać ze zrozumieniem, przyjmować wyjaśni nią nauczyciela oraz wypowiadać się w formie monologu, ustnego na lekcji i pisemnego w wypracowaniach. Ale jest ona przydatna nie tylko jako narzęd. nauki dzieci i młodzieży; dzięki zdobytej w szkole sprawności posługiwania i nią dorosły członek społeczeństwa może uczestniczyć w życiu kulturalny! społecznym i politycznym, tj. czytać książki i prasę, ze zrozumieniem słuch radia i telewizji, samemu wypowiadąćsię w formie monologu na tematy ogól: itp., a to ostatnie wymaga ujęzykowiema konsytuacji i kontekstu, zastosowar precyzyjnej składni, zakomponowania wypowiedzi, doboru odpowiednie słownictwa, dostosowania się do norm poprawności językowej, a jeżeli monok, jest pisany, również ortograficznej i interpunkcyjnej. Odmiany pisanej swego ojczystego języka uczy się dziecko przede wszystkiui dopiero w szkole. O tym, jak duży jest to trud i jak powolne doskonalenie sif zdolności zdaniotwórczej, świadczy, według Klemensiewicza, umiejętna analrt niemowności ucznia szkolnego, który z największym trudem, zacinając się, po"' tarzając, klei zdania, które roją się od niedostatków strukturalnych, anakoluto^ które zawierają wyrazy źle dobrane i źle gramatycznie ukształtowane^. Zasady ćwiczeń składniowych Żeby nauka odmiany pisanej nie była jedynie intuicyjna i naśladowcza-potrzebne jest prowadzenie m. in. ćwiczeń w zakresie składni. odpowiedniej sytuacji dobrane bądź przekształcone właśnie dzięki ćwiczeniom. Drugim warunkiem jest ich rozmaitość, przeciw-' albowiem monotonii wywołanej zbyt częstym posługiwaniem się tą działa o ^ Urozmaicanie pracy jest niezbędne zwłaszcza wtedy, gdy ucz-^ * mają słaba motywację ucz^niajie. Jest też konieczne ze względu na nl0ttlfowane osobowości uczących się oraz ich niejednakową biegłość w wy- ZfOZ'^ _ s -r J ' _ "' _-,!_ .-.-.» artł-niri/^ia " * 1r ' ' ' ' Lonywamu ćwiczeń. Jedni z nich mianowicie mają większą, inni mniejszą 3\"vość orarnatyczną, większą lub mniejszą zdolność słyszenia, zapamięty-"'" tworzenia. Jedni umieją się bardziej, inni słabiej koncentrować, ci wolą "a c a ci mówić, itp. Stosowanie różnorodnych typów ćwiczeń pozwala trafić H wszystkich: aktywizować ich posiadane umiejętności i rozwijać brakujące, zwiększać wprawę w operowaniu środkami językowymi. Realizacja zasady rozmaitości nie polega jedynie na przemiennym stosowaniu różnorodnych typów ćwiczeń. Ten sam bowiem typ może być zróżnicowany formalnie przez takie zabiegi, jak różny układ graficzny materiału językowego i różny sposób jego podania, np. zapis na tablicy kredą, wyświetlenie przez rzutnik pisma, wywieszenie na kartonie, odegranie z taśmy, ustne przekazanie przez nauczyciela, powielenie na kartkach przeznaczonych dla grup uczniów, dla każdego ucznia itp. Oprócz zasady wielokrotnej powtarzalności ćwiczeń i ich urozmaicenia stosuje się oczywiście zasadę stopniowania trudności i zasadę użyteczności. Zgodnie z mmi przykładowy imiesłów współczesny i uprzedni nie będzie przedmiotem ćwiczenia w najniższych klasach szkoły podstawowej. Ważne jest też zachowanie zasady racjonalności, polegającej na proporcjonalnym rozłożeniu materiału < ćwiczeniowego na zaplanowany okres nauki. Niektóre z zasad są na ogół realizowane przez podręczniki. Rola nauczycie a wyzyskującego je polega tu na przykład na wyborze, ograniczaniu lub Powiększaniu ilości ćwiczeń językowych. Jeśli jednak chodzi o realizację a y powtarzalności i rozmaitości ćwiczeń, rola nauczyciela się zwiększa. ma °w^ern podręcznik nie jest adresowany do konkretnej grupy uczniów u o w*adome potrzeby językowe i takie, a nie inne uzdolnienia, a więc \\Zo]ęfająCych szczeSólnych w związku z tym sposobów pracy. Z tego J?z\ko m°Ze n^' zaw*erać zbyt mało ćwiczeń dotyczących jednego zjawiska cońe m ^°' ^ Z^yt ^uzo ~ mneg°- Ćwiczenia mogą być zbyt mało urozmai-l-N 'ko ucz 6 Przewazac- jeden typ ćwiczeń, dający efekty w pracy z niektórymi Uczniów lamiltP' A zatem, nauczyciel, znając potrzeby i możliwości swoich c'A!C2enia'HK 1C^ W^n^ nauczania, sam układa brakujące według niego /lcz>iych i * - ° k*1 wystarczającą ilość i różnorodność. Dziecko potrzebuje ma \\yk^inic°wanycn Przykładów mowy35, to stwierdziła nauka, a bada-dzialaniitn yl Że '." naJwieksze postępy robią te dzieci, które poddane są 1 w szkole T ar^ZleJ zr°żnicowanemu językowo*6.1 to zarówno w domu, jak zęba tu sobie uświadomić, że mówienie nauczyciela przez wie- 53 '- obejmuje wiele zagaame '> ^miane tek^',' ^^ b^ów dotyczącyd SL rodzaju "a zffi^^So - oazaju, mowy "i, na tekst o tej 2 St"4< H l- Skróć zdani, z)ożone i Przykłady ćwiczeń , na * , że nw. tnnetnia wprowadzamy nareszcie czas letni. -" ° ,; w 7\'wiolowei ogłoszono w nadrzecznych gminach, które należą ^ Stan klęSKt i} daOsn oleckiego. ' dania zbyt skrótowo, przez to mało informaty wnie, sformułowane. i samochodzik. 0' Poszedłem do Lolka. Nie martw się, wrócę. _&?c/!fl«fl' Poinformuj dokładniej: Napisała wiersz. Pada deszcz. Przeczytała to. Przekształć podane zdania, przywracając im sens. - Turyści muszą mieć ujście wody pitnej. - Wśród groźnych chorób wieku dziecięcego białaczka zajmuje poczesne miejsce. 1 Przekształć tekst tak, żeby zlikwidować monotonię rzeczowników odsłow-nych (albo: wyrazów zakończonych na -anie, - enie). Utnvalanie znaczenia Polski i jej poszanowania u sąsiadów, wspieranie gospodarki i rozwijanie cywilizacji oraz zachowanie naszej pozycji w Europie to nacielne zadanie polskiej polityki zagranicznej. 8 Przekształć podany tekst w taki sposób, zęby uniknąć powtórzeń wyrazowych. - Węzłowym dla policji problemem jest rozwiązywanie problemów związa- nych z grupami przestępczymi powiązanymi z mafiami zagranicznymi. ~ W każdej szkole będzie przeszkolona pielęgniarka, która będzie dbać o zdrowie uczniów. ~ nszesz mi, że nie napisałam Ci o mojej podróży. Nie mogłam napisać, bo nigdzie nie wyjeżdżałam. Przekształć zapisany tekst mówiony na pisany. a/ca JZwnakowska, wdowa po grabarzu na utrzymaniu córki, też wdowy J? ostaje, pytam ją - nic, ani grosza, no ludzie i my katolikami jesteśmy? ros^ Pani administrator zwrócić uwagę na przyprowadzanie do ich nią marginesu z flaszką, jak również nocne walenie i wyrażanie się. teka T ten monotonnie> bo z tych samych rodzajów zdań zbudowany (jw ' Orz3cz sześciu zdań pojedynczych trzy zdania złożone współrzędnie, , n"j "Połącz spójnikami a, i; albo jedno złożone podrzędnie i dwa słoiicrsm pZeWa otaczafy dom. Chroniły go przed zimnym wiatrem i gorącym DUsidj nie*(tm)*1 °knami widać W0 Piękny ogród. Dalej roztaczały się polu. ma JUŻ °grodu. Drzewa już nie szumią nad domem. _________*"iuiva 0J^fejjjanquirj 11. Każdą z podanych par zdań pojedynczych przekształć na zdań' z podrzędnym dopełnieniowym. Postaw przecinek. 2^( - Nie uważam tego za zmarnowane Może się przydać w przyszłości - Nie chciałam w to uwierzyć Najlepsi przyjaciele się pokłócili - Janek jest bardzo chory l Nikt o tym nie wie l 12. Z każdego przytoczonego niżej zestawu informacji ułóż po jednym zdani l bogato rozwiniętym, nie opuszczając żadnego szczegółu tres'ci. - Wieczór jest mroźny i śnieżny. Matka wróciła do domu z zakupów: Zakupy są udane. Ręce matki są pełne paczek. - Peron jest zapełniony. Na szyny wtoczył się pociąg. Pociąg jest naładowany po brzegi. Ludzie jadą za miasto. - Całe stado szpaków siedzi na brzozie. Brzoza rośnie koło domu. Szpaki ćwierkają o odlocie do ciepłych krajów. Jest wczesny jesienny poranek. \ 13. Z każdego zestawu podanych wyrażeń i zwrotów zbuduj po jednym zdaniu pamiętając o następujących zasadach szyku wyrazów: Grupa podmiotu przed grupą orzeczenia. Dopełnienia po orzeczeniu. Okolicznik przed orzeczeniem i po orzeczeniu. Przydawka rzeczowna i przyimkowa po rzeczowniku, przymiotna pr#" ważnie przed rzeczownikiem. - odświętnie ubrani ludzie ludzie spacerowali spacerowali pod drzewami pod drzewami o świeżych liściach spacerowali wśród świergotu ptaków -panna jakaś panna roześmiana panna w niebieskiej sukience panna wybiega wybiega. wybiega z dworca wybiega na peron __ kremowe zasłony 7asłony nasiąknięte słońcem lasłony tłumią tłumią gwar •gwar ulicy ulicy ruchliwej tłumią skutecznie 14 Wyraz jak jest właściwy odmianie mówionej. W tekście pisanym trzeba więc iec-0 użycie ograniczyć. Przekształć podane zdania przez znalezienie właściwego spójnika. Dwa lata minęły, jak zmieniłam szkołę. Jak tu jesteś, nic ci nie grozi. Jak tylko przyjdzie wiosna, zaraz jest weselej. Kupię ten rower, jak będę miał pieniądze. Zrobię to, jak mnie poprosisz. 15 Przekształć mowę niezależną na zależną. W tym celu wprowadź jeden ze spójników podrzędnych, przystosuj osobę czasownika i zmień odpowiednio zaimki. Postaw przecinek. - Chłopiec prosił: Sprzedaj mi twój scyzoryk, nie jest Ci już potrzebny. - Odwrócił się i zapytał: Dlaczego się stale na mnie patrzysz? - Wszyscy spojrzeli po sobie i westchnęli: Jak ten czas szybko leci. Gza.5 ^^^ podane teksty> zmieniając mowę niezależną w zależną. Zastąp c\ch°Wm'C P^edzieć czasownikami informującymi o postawie mówią-pew UZewnętrzni°neJ w mowie niezależnej wyrazami: niestety, ach, aż, na H ]J]J powiedzial: Niestety, siostra jest chora. - y°rpowiedvał: Ach, jak dużo dostałem kwiatów. - KoiP°Wiedziala- Aż pi^ć Prezentów dla mnie? l -7 Pr 8a P°wiedział: Na pewno przyjdę do ciebie. Slę do Dorf0 Z swobodny potoczny styl podanych tekstów tak, by nadawały ^y aręcznika (na styl popularnonaukowy). 'n°Ce 6yc- .lm zdaniu są dwa czasowniki, nie, dwa orzeczenia, albo nawet Wlęcej orzeczeń, to takie zdanie to jest zdanie złożone. 57 __ ----^^^^^-^ii^auki n__.._ . eH>v Poprawianie Jest rodzajem przekształcania - tyle że tekstu niepoprawnego, błędnego na poprawny. Obejmuje zagadnienia budowy zdania, jego niezręczności dw naczności, szyku wyrazów itp. W zeszytach uczniowskich błędy składni powinny być na marginesie zaznaczane skrótem np. skł., a nie: styl jaj,.' przeważnie bywa. 18. Usuń dwuznaczność tekstu. - Partia X nie widzi możliwości udziału w rządzie Waldemara Pawlaka. - Jeden z zalegających z opłatami klientów zakładu energetycznego zaatakował niedawno montera zdejmującego licznik ułańską szablą. - Liczny tłum witał prezydenta Buscha w strojach ludowych. 19. Usuń niejasność ogłoszeń prasowych. - Młody operatywny oraz dostawczy osobowy, dodatkową pracę po południu, soboty, niedziele34628. - Gdańsk z widokiem na morze na Warszawę. 20. Popraw składnię cytatu. Mogła tylko -jak pisała -płakać z bezsilnego żalu, gdy wieczorem zamyka drzwi mojego pokoiku. W duszy mojej tak czarno i smutno. 21. Popraw błędy składniowe. - Mając siedem lat, zapisali mnie rodzice do szkoły. - Przeglądając bibliotekę kolegi, wpadła mi do ręki ciekawa książka. - Podejmując się do pracy dla dobra naszej szkoły, na pewno ją wykonamy-22. Popraw tekst, dzieląc go na zdania, zadbaj o interpunkcję. Na koloniach było bardzo fajnie, był piękny las i góry i łąka i niedaleko za łąką było jezioro i tam rósł tatarak i niezapominajki i tam latały moty* takie łątki, ffyło mi tam bardzo dobrze, to żałowałam, że muszę wracać w domu. Stosowanie wymienników Stosowanie wymienników oddaje naturalny mechanizm tworzenia wypoW'6' dzi. Polega na wymienianiu jednej bądź wielu części zdania w zdaniu albo zda" składowych w zdaniu złożonym. 23. Wymieniając poszczególne składniki, ułóż jak najwięcej zdań o różnej trescli rnaucejęzyka_ mój wasz t\vój nasz jego jej brat poszedł rano do pracy "p ojciec wieczorem do biura syn popołudniu do parku p. Nowak w południe do szkoły sąsiad w nocy do lekarza kolega rano do sklepu eniając podkreślone wyrazy na podane obok, ułóż wspólnie z kolegą 24 Ulka dialogów. Ułóż podobny materiał dla koleżanek. __ c-y chcesz zostać malarzem ? Lekarz, poeta, robotnik, wierszokleta. _ jjie będę mczej podróżnikiem. lotnik, nauczyciel, żeglarz - A ja - dentystą pisarz, urzędnik, architekt 25 Wykorzystując podane w nawiasie propozycje, ułóż zdania złożone o różnej treści, każde zaczynając od "myślę o tym...". Następnie w każdym ułożonym zdaniu wymień podkreślony element na podany w ramce. I M) ślę o tym, 2 jak doszło do wypadku. (jaka będzie jutro pogoda, jaki jest twój brat, co wolisz: książkę czy kwiaty, czy mnie lubisz, że życie jest krótkie, bo to jest ważne, choć nie jest to ważne, mimo że mnie to denerwuje) ... do spotkania ... twoja szkoła ... twój kolega... • - iść do kina czy zostać w domu ... kochasz... • piękne ... wspaniałe ... godne pamięci... ... złości... • ymień zdanie podrzędne podanego zdania na kilka innych o różnej treści. jaki°SUJ Wyrazy sPaJaJ3ce (wskaźniki zespolenia): co, o czym, kiedy, jak, który, ' P0 C0) ^aczego, którędy, skąd, czego. Postaw przed nimi przecinek. m^edzialem się węszcie, gdzie mieszkasz.. Spełnianie luk II kontekści ^ rT WyPełnianiu luk nie tylko uczy poprawnego użycia wyrazu kje§° Przyw^ł V budowy zdania złożonego, ale doskonali sprawność szyb-Sobu leksyka] ywan'a odpowiedniego elementu językowego z posiadanego za-w>Pełnienia ^°,~ .gramatycznego. Jeżeli zaś materiał językowy przeznaczony do mentóxviwybo J6St podany' ćwiczenie zmusza do porównywania jego ele-zgodnego ze znaczeniem i formą elementu mającego wypełnić lukę. 7. Wypełnij luki. a) wiadomo - nie wiadomo. ........... wcale, co w życiu nas czeka ............. że przyjechali, ale ..... jak długo będą. b) warto - nie warto -..... się uczyć, czy........? - Wiadomo, że.........' 28. Wypełnij luki wybranymi z ramki określeniami. Myślał o niej......... (skrycie) Odmówiła mu pożyczki..... (zprzykrością) Zostawiła naukę i poszła... na spacer. (chętnie,beztrosko) Powiedziala całą prawdę.... (szczerze) Pomagał biednym.... (przyjaźnie, życzliwie) Te piękne krajobrazy wszystkim.... (spodobały się) ................ iprzeprosiła matkę (przełamała się, nagięła się do czego) zdjęła pychę z serca, w głębi serca, przypadły do serca, z ręką na sercu, z ciężkim sercem, z lekkim sercem, z dobrego serca, i 29. Uzupełnij brakujące i niewyraźne części rozmowy telefonicznej. - Halo, mówikszszkk -Aha! Dzień dobry. -- Jedziesz dzsdzi do rrszksz - Kiedy? Gdzie? - No dzisiaj, do Zosi -Aha!........ Mów rzrzzrr i sszśś -Jak? - Kto? 59 nłemsię, że ••••••••••••• i przeprosiłem ją. prJstras~} tkaL Zosię, która........... bo chciała kupić owoce, żeby. .. < j^ powolną treścią i usuń powtórzenia wyrazowe. -'! ' mierza wesprzeć działania zmierzające do ............. ~~ """" S7jiola gości również gości z.............. "'"""".. swój sprzeciw przeciw grupom............. • elnii podane fragmenty imiesłowowym równoważnikiem zdania, pa-""miętając o przecinku. , natychmiast wpadł w dobry humor. ...... .'"odłożyłją starannie na półkę. ^ - Ludzie szli bardzo szybko,............. Musisz wiele pracować,................. Stosowanie wzoru Stosowanie wzoru to ćwiczenia polegające na tworzeniu nowych zdań na zasadzie analogii. Podobnie jak ćwiczenie ze stosowaniem wymienników wyzyskuje się tu naturalny mechanizm tworzenia wypowiedzi. 33. Ułóż zdania wg wzoru. Skończywszy mecz, zawodnicy zeszli z boiska. Po skończeniu meczu zawodnicy zeszli z boiska. Złożywszy matce życzenia, ucałowali j ą serdecznie. Oddawszy koledze pieniądze, od razu lepiej się poczuł. Zrobiwszy wszystkie ćwiczenia, otworzył telewizor. 34 Llóż zdania o tej samej budowie: S>'1 Jest na spacerze. ]P- rat jest na zabawie. Dziecko jest na podwórzu). • końc ' SameJ budowie. tj- składające się z wyrazów z podanymi 30. Uzupełnij do»ol"y Wydało mi się że Przyszli chlop -y (i) (Z. -ą .."..-ę i podaniem słownictwa: np. chłopiec, mówić, prawda; ro-'ub \vzó °Wać> droga; kolega, odrabiać, lekcja; sąsiad, podać, kawa 36. prz rU' Chł°Pcy mówią prawdę.) 'ub zaste • & zdanie na złożone, dodając zdania podrzędne uzupełniające PUjące Podmiot zdania nadrzędnego. 61 skończy szkol,;-- Vlka zdań o różnej treści według podanego schematu (tego lub 4ll Llz ,nneg°) co robił? co? kiedy? do kogo? lecz ani a więc co? ......................... co się stało? ani t \ jak? kiedy? jaki? 38. Ułóż po kilka zdań wieloczłonowych o różnej treści według sche matu: jak? Tworzenie tekstów jaki? według wzoru: Chodzi tu o stosowanie w krótkich, jedno i kilkuzdaniowych tekstach, o-kreślonych struktur syntaktycznych, co ma na celu uświadomienie ich funkcji i jednocześnie wdrożenie do ich stosowania. W działaniu tego typu ma jednak u ział wyobraźnia i większa dowolność niż w wypadku ćwiczeń w stosowaniu wzoru. lektóre ćwiczenia wymagają refleksji: uczeń wybiera bowiem spośród P° anych struktur tylko potrzebne mu do ułożenia tekstu. akie czasopisma czytasz? Czego się z nich dowiedziałeś? W wypowiedzi wyzyskaj struktury: kwitnąc" rosnąć/nie/, (_sadzić nazwa rośliny nazwa miejsca nazwa czasu cecha nazwa właściwość czynności czynność nazwa czasu + nazwa miejsca pisać napisać do kogo? czego? do redakcji do gazety do prasy ogłosić zamieścić artykuł felieton w gazecie w prasie ydrukować co? w czym? przeczytać oświadczenie list w rubryce _^ytać recenzję w czasopiśmie nauce języka 63 gazeta prasa tygodnik kochać szanować lubić uwielbiać bezokolicznik kogo?co? rozmawiać mówić myśleć Ja to idę .... __ To cześć .... - Cześć! 44 Jesteś innego zdania. Sformułuj je. __ Zawsze proszę rodziców o pieniądze na wakacje. - J 'a przeciwnie. ................................. __ Oni uważają, że pociąg jest najbezpieczniejszym środkiem ^Nie zgadzam się, ...................................... - Szkoda czasu na sport. Nauka jest ważniejsza. - Mam inne zdanie ..... ............................. 45. Uzasadnij rozwijając podane fragmenty zdań. - Do epiki można zaliczyć takie dzielą, które ............... - Ballada to utwór z pogranicza, ponieważ...................... a oprócz tego ........................ 46. Wyjaśnij sens podanych niżej stwierdzeń. Zastosuj zdania złożOn^ z wyrazami ponieważ, gdyż, bo, zarówno, jak, wtedy, gdy, dlatego - Jacek Soplica to bohater nie tylko literacki. - Ballada to utwór tajemniczy i nastrojowy. 47. Sformułuj zastrzeżenia wobec poniższej opinii. Zastosuj podai>e wyrażenia i zwroty. Przewodniczący samorządu szkolnego powinien mieć silną wład$-_ Trzeba też ustalić wyraźny podział uprawnień między poszczególnymi członaf11 samorządu mam zastrzeżenia..., chociaż...., mimo że...., to jednak...., gd/^y-.. Ćwiczenia z cechami zabawy Ćwiczenia z cechami zabawy wpływają pozytywnie na motywację pracy zwłaszcza uczniów młodszych. Element zabawowy wnoszą do ć^^cżeń takie działania jak porządkowanie pomieszanych zdań, dobieranie, d^Pasowywa-nie jednostek językowych na zasadzie zabawy klockami, rys^H-anie, gry dramatyczne. Porządkowanie pomieszanych składników kwiczenie wymagarefleksji: świadomego łączenia rzsypanych elementów ze rocerdem uwagi na ich znaczenie i związki gramatyczne. Wyraża poczucie Rządku składniowego. obierz odpowiednią odpowiedź do odpowiedniego pytani^- Zapisz je Parami. 49. Ułóż zdania z podanych elementów. Ten ciekawy artyM \ została przyznana Andrzej Pitki nożnej Ta ogromna szkolą Panorama bitwy pod Grunwaldem Muzyka Chopina Pokojowa Nagroda Nobla Ołtarz Mariacki \jestpodziwiana -~^-^r^^fiiUKi je?, Stania: Czy byłeś kiedyś w Warszawie? Czy cio< • ~~~~~^ CpS'eP°d°^?C^ie^obudowie^ P^ec^ałeśjużksiążkę?Ileosóbpojed^C^ OdPoWIedzi: Od niego niczego ni c(tm)e^Jestes ^Paty-czny? ***" Wie nigdy nie byłem. Pewnie że tak % ""' ** /2/e/'o^a. opojęcia ^>W-/d,. fe,^^-a nato^*- N'° ~- ' • (tm)tał wykonany \mnas^^enie J łJł*70-7 łJt-ii/.-'^_ ^'bitnego dzien. został wy brany Przez czytelników na całym świecie | Przez wszystkich Przez kolegów jest dobrze znany został rozegrany jest budowana Jest zwiedzana ze składek pieniężnych Polowi Lechowi Wałęsie Przez tysiące turystów Przez Wita Stwosza Przez wszystkich melomanów 65 uce języka Zdania z pierwszej rubryki połącz z dowolnym zdaniem z rubryki H i ni, idąc w dół lub w górę. I II III powiedziałem (am) /osi (Jankowi), że z nią (nim) nie pójdę, bo Kochasz Elę (Adasia) Pomyślałem (am) wtedy, że chociaż ją (go) lubię, to jednak chcę być sam (a) Napisałem (am), że mi jej (jego) propozycja nie odpowiada gdyż (ponieważ, bo) mam własne plany. Po namyśle odpowiedziałem (am), że namawia mnie niepotrzebnie wolę zostać w domu. Zdałem (am) sobie sprawę z tego, że nic się nie zmieni, bo odpowiada mi tylko działalność społeczna. "Klocki" "Klockami" są tu karteczki z wyrazami lub wyrażeniami, lub częściami fleksyj-nymi wyrazów, lub zdaniami itd.; uczeń dopasowuje je do siebie, jak klocek do klocka, tworząc całość, potem czyta głośno. Takie "klocki" uczniowie sami mogą robić, dzieląc całość na części. 53. Ułóż zdania z pomieszanych jego składników. Wszedldo swojego pokoju tncialby to rzucić Przed chwilą padało Chora matka leżała Nikt mu o tym nie mówił Nie będę śpiewać nie chcę tańczyć ^działa cicho w fotelu On sle sam domyślał teraz świeci słońce zamknął drzwi na klucz Polakowi Lechowi Walfsie jest słuchana Muzyka Szopena Pokojowa Nagroda Nobla zastała przyznana przez wielu melomanów 54- Dodaj odpowiednie końcówki. Dóbr , a on na Kicki ' 67 Gry dramatyczne , zaiiczyć inscenizację tekstów, odgrywanie scenek, np. W sklepie. fj dworcu kolejowym; prowadzenie dialogów; czytanie z podziałem ( JT pantomimę. naf°|C'F -,\Veź udział w zabawie: Klasa szkolna to widownia. ^Miejsce przy tablicy to scena. __ jesteś aktorem; wygłoś wiersz albo odegraj z kolegą scenkę np. "W skle- L Twoi koledzy to widzowie. Oni cię ocenią. W klasie zostaje wywieszona tablica z potrzebnym do ułożenia oceny słownictwem albo każdy uczeń dostaje powielony materiał: aktor świetny - zły, niedobry doskonały - marny zdolny - niezdolny, mało zdolny wybitny - przeciętny mimika gest ruch sugestywny - nie trafiający do widza przekonujący - nie przekonujący udany - nieudany bardzo dobry - nieudolny przedstawienie recytacja scenka udany - nieudany dobry - niedobry ciekawy - nieciekawy, nudny grać recytować, odtwarzać ==^=P^stać^mówić doskonale - źle, marnie z uczuciem - bez uczucia z życiem - bez życia Zastos es w Warszawie. Z mapą miasta w ręce (albo posługując się powiększo - P anem Warszawy wywieszonym na ścianie klasy) przeprowadź roz z jej mieszkańcami. UJ schematy. gdzie .... jak .... którędy .... w którym miejscu .... w jaki sposób .... w którym kierunku .... na którym przystanku 1. Przepraszam, dojść \ d°jechać trafić znaleźć iść 68 Nauka o Języku dla m 60. Przekształć tekst opowiadania "....." na dialog z uwagami inscenizacyjnymi (didaskaliami). (Może to być krótkie opowiadanie jednowątkowe z podręcznika bądź opowiadanie napisane przez ucznia). Przykładowe pomysły lekcji Składnia - części mowy - fleksja Temat: W jakim celu ludzie mówią do siebie? Cel kształceniowy i poznawczy: Uświadomienie uczniowi podstawowych funkcji języka. Układanie zdań w zamierzonej funkcji. Poznanie rodzajów zdań ze względu na cel wypowiedzi oraz terminów: zdanie oznajmujące, pytające, rozkazujące; zdanie wykrzyknikowe. Stosowanie poprawnej interpunkcji. Czytanie i mówienie z odpowiednią intonacją i modulacją głosu. Cel wychowawczy: Pojmowanie języka jako środka porozumiewania się w społeczeństwie. I- Wprowadzenie Tok lekcji _," ."^luwii uczniów. (Nauczyciel daje uczniom ok. 5 minut na swobodne rozmowy między sobą. Zapowiada, że będą one częs'ciowo materiałem lekcji.) 2. Zapisanie tematu lekcji. 3. Odpowiedzi uczniów napytanie zawarte w temacie. Na przykład:... żeby coś powiedzieć, żeby się o coś zapytać, żeby o coś poprosić, żeby komuś coś rozkazać, żeby się zwierzyć. Za każdym razem podawanie przykładów w postaci zdań zapamiętanych z rozmowy. H. Uporządkowanie materiału w trzyrubrykowej tabeli początkowo z jednym nagłówkiem: Zdania. Najpierw uczniowie zapisują "swoje" zdania, ale starannie dobrane przez nauczyciela dla jasności przykładu. Potem, zapisawszy nagłówek pierwszej rubryki, określają samodzielnie cel ułożenia każdego ze zdań. Na koniec nauczyciel formułuje tytuł trzeciej rubryki i podaje uczniom terminy. Uczniowie nie przepisują do zeszytu tabeli, na lekcji jest ona bowiem rodzajem pomocy naukowej, a wiadomości mają podane w podręczniku. Zyskany czas przeznacza się na ćwiczenia językowe. 69 nauce języka Cel wypowiedzi Zdania Rodzaj zdań Informowanie Wiesz, nie lubię, jak wszyscy wrzeszczą. Ale masz cały zeszyt w bazgrolach! Jutro idę z mamą do kina. oznajmujące oznajmujące wykrzyknikowe Pytanie ' Masz jeszcze te cukierki? Po co ci te fotografie? A co cię to obchodzi, co?! pytające pytające, wykrzyknikowe Żądanie Pros'ba Rozkaz Nie wrzeszcz jak wariat. Proszę cię, oddaj mi gumkę. Daj ugryźć! rozkazujące rozkazujące, wykrzyknikowe III. Układanie ustnej rozmowy przez pary uczniów - ochotników. Przestrzeganie właściwej intonacji i modulacji głosu. Tematy do wyboru spośród poruszonych w ciągu 5 minut rozpoczynających lekcję, np. Coś do zjedzenia; Przedmioty w teczce; Plany na jutro. IV. Zapis dowolnie wybranej rozmowy, niekoniecznie wierny, w pracy indywidualnej . Oddanie za pomocą interpunkcji intonacji zdań. Ostateczne staranne opracowanie w domu. Temat: O rozmowie udanej. Cel wychowawczy i kształceniowy: Uświadomienie tego, że 1) agresja rodzi agresję, 2) rozmówcę należy szanować, 3) ludzie kulturalni nie używają ordynarnych słów i nie podnoszą głosu. Wdrażanie do kultury słowa. Utrwalenie u-nnejętności rozróżniania rodzajów zdań ze względu na cel wypowiedzi. Tok lekcji Nawiązanie do lekcji W jakim celu mówią ludzie do siebie? Uczniowie ^czytują kilka napisanych w domu dialogów. Nauczyciel chwali kulturalny jeżyk, ocenia. Z kolei przypomina, że w czasie swobodnej rozmowy poprze-^ającej lekcję słyszał kilka niekulturalnych wyrazów i zdań, że często słyszy J na przerwie. Prosi, żeby uczniowie niektóre z nich, nadające się do powtórzenia, podali. Zapisuje po jednej stronie tablicy wybrane wyrazy, po drugiej - zdania, na przykład: ordynarnych. ale zdecydowanych Odczep si? Wypchaj się. Zjeżdżaj, afetojuż. Zamknij SIP e obrażających ' J6Sh Jest '^Potrzeba We Glupi! Ty świnio. Gnojkujeden. 71 Składnia w nauce jęz>rka Nie gadaj tyle. - Czy mógłbyś nas dopuścić do głosu. Pożycz tę książkę! Co? - Bardzo cię proszę, pożycz mi tę książkę. y podsumowanie lekcji. Zadanie: Kiedy rozmowajest udana? Ułóżcie krótte zasady. Po wysłuchaniu ustnie sformułowanych przez uczniów opinii nauczyciel wywiesza na ścianie tablicę z zasadami udanej rozmowy. Na przykład: , Rozmowa udana to rozmowa: zrozumiała, prowadząca do zgody, nie do kłótni, bez słów ordynarnych, nie obrażająca rozmówcy, bez kłamstw, bez krzyku, prowadzona dla osiągnięcia porozumienia. J Temat: Żądamy....... przypuszczamy...., informujemy.... Cel poznawczy i kształceniowy: Poznanie formy i znaczenia trybów czasownika; terminów: tryb oznajmujący, tryb rozkazujący, tryb przypuszczający. Świa dome stosowanie form trybu w tekstach pisanych. Przekształcanie zdań. Pisoł nią cząstek - bym, - byś, - by, byśmy, - byście. Tok lekcji I. Zapowiedź rodzaju pracy na lekcji. 1. Nauczyciel wyjaśnia, że będzie nią układanie krótkich wypowiedzi, w których mówiący 1) zażąda wykonania jakiejś czynności, 2) wyrazi przypuszczenie czy wykonanie czynności jest możliwe; bądź życzenie żeby była wykonana, 3) poinformuje o czynności jako o czymś rzeczywistym. 2. Zapisanie tematu lekcji. H- Układanie tekstów. Kolejne zadania: 1. Ułożyć kilka żądań lub rozkazów dotyczących kultury zachowania siC przy czytaniu książek. - Myj ręce przed czytaniem. - Czytaj przy dobrym oświetleniu. - Nie zaginaj kartek. - Posługuj się zakładką. 2. Sformułować kilka życzeń jako zakończeń podanego zdania: Gdybym spotkał ufoludka,...................... Wykonanie, np. - Gdybym spotkał ufoludka,.................. ucieszyłbym się bardzo, zaprosiłbym go zaraz do domu, to bym się zaprzyjaźnił z nim. 3. Przekształć każde zdanie tak, by była to informacja o rzeczywistej czynności. Wykonanie, np. - Myję ręce przed czytaniem. Czytam przy dobrym oświetleniu/.../ - Spotkałem ufoludka i bardzo się tym ucieszyłem. Gdy spotkam ufoludka, zaproszę go do domu. /.../ III. Porównywanie form i znaczenia czasowników w trzech trybach. Uczniowie obserwują wywieszoną przez nauczyciela planszę z odmianą jednego czasownika w trzech trybach. Nagłówki rubryk są zasłonięte. (Nie przepisują!) Osoba Tryb ajmi czytam czytasz czyta czytamy czytacie czytają czytałbym czytałbyś czytałby czytalibyśmy czytalibyście czytaliby czytaj niech czyta czytajmy czytajcie l. Przykładowa głośna odmiana przez uczniów innego czasownika w trzech trybach, według wzoru na planszy, np. piszę. Zwrócenie uwagi na akcentowanie trybu przypuszczającego. --- .."*..n,t.yia]ą \ czytaliby 2. Odsłonięcie przez nauczyciela terminów, zapisanych w nagłówkach rubryk tabeli na planszy. 3. Sformułowanie wiadomości wynikłych z obserwacji czasowników w zadaniach i w tabeli lub przeczytanie wiadomości w podręczniku. IV. Ćwiczenia w pisowni z czasownikami cząstek - by, - byś, - by, - byśmy, - byście. l. Przekształcanie zdań o ufo] udkach tak, by cząstka by stała przed czasownikiem; a czasownik miał różne osoby i liczby: Gdybym spotkał ufoludka, bardzo bym się ucieszy 1. Gdybyście spotkali ufoludka, bardzo byście się ucieszyli. Gdybyś spotkał ufoludka, zaraz byś go poprosił do domu. 73 5icładniaw nauce języka Gdybym spotkał ufoludka, zaraz bym go prosił do domu. Gdybym spotkał ufoludka, to bym się z nim zaprzyjaźnił. Gdybyśmy spotkali ufoludka, to byśmy się z nim zaprzyjaźnili. W domu: Napisz 2-3 zdania rozkazujące z czasownikami w trybie rozkazującym na temat obowiązków dyżurnego w klasie albo zachowania uczniów na przerwie. Następna lekcja zapozna uczniów ze sposobami grzecznego wyrażania rozkazu, bądź żądania. Praca będzie polegać na przekształceniu, ułożonych w domu, zdań rozkazujących na zdania o podobnej treści, ale grzeczne, z zastosowaniem trybu przypuszczającego oraz form grzecznościowych: proszę, bardzo proszę; przepraszam, czy mógłbyś...; bądźtakdobry \...... Przy okazji utrwalanie łącznej bądź rozdzielnej pisowni cząstek -by, poprawnego akcentowania oraz stawiania przecinków w zdaniu złożonym. Temat: Wiem kto, ale nie mogę powiedzieć. Czyli, które formy językowe pomagają w zachowaniu tajemnicy bądź lojalności wobec kogoś. Cel poznawczy i kształceniowy: Poznanie rodzaju zdania bezpodmiotowego i jego fukcji oraz form czasownika bezosobowego zakończonych na - no bądź -to. Usprawnianie umiejętności przekształceń składniowych; pisanie czasowników zakończonych na - no bądź - to z wyrazem nie i by. Cel wychowawczy: Uświadomienie roli języka w kontaktach międzyludzkich. /. Faza orientacyjna (ok. 10 - 15 min). 1. Nauczyciel zapoznaje uczniów z pewną fikcyjną szkolną sytuacją: Piotr jest dyżurnym. Odpowiada za porządek w klasie. Przed jej oknami grają w piłkę Marek i Robert - przyjaciele Piotra. Rzucili niefortunnie piłką, zbili szybę. Jak Piotr ma postąpić? Musi przecież zgłosić szkodę wychowawcy. Czy ma donieść na przyjaciół? 2. Uczniowie dyskutują na temat postawy Piotra. Podsumowują ustnie dyskusję, np. - Piotr jako dyżurny musi zgłosić zbicie szyby. - Piotr jako kolega powinien być lojalny wobec Marka i Roberta (a nie powinien donosić na Marka i Roberta). - Piotr, zapytany o to, powinien powiedzieć tylko , że wie, kto zbił szybę, ale nie może tego zdradzić. - Marek i Robert powinni się sami do tego przyznać. "• Faza operacyjna. l • Podanie tematu lekcji. 2. Ćwiczenia językowe. _____--L^g u języku dla "aukijezyit Zadanie L: Ułożyć krótką rozmowę Piotra z wychowawcą z formą zbii siei formułami grzecznościowyrmprzepmszam, przykro mi. Po wspó]ne' ustnej redakcji dialog może mieć postać następującą: - Proszę pani, po drugiej lekcji na przerwie zbiła się szyba w klasie. - Jak to ? sama się zbita ? - No, nie.... - Więc kto to zrobił? W jaki sposób! - Przepraszam, przykro mi. Wiem kto, ale nie mogę powiedzieć. Zadanie 2. Przekształcić dialog, używając formy ktoś tak, żeby był dokładniejszy treściowo. Uczniowie układają dialog, np: - Proszę pani, po drugiej lekcji na przerwie ktoś'rzucił pitką w okno i zbił szybę. - Kto to zrobił?/.../ Zadanie 3. Jeszcze raz przekształcić dialog, stosując znaną wam stronę bierną. - Proszę pani, po drugiej lekcji zostakna przerwie rzucona przez okno pitka i zbita szyba. /.../ Każda z kwestii trzech dialogów jest wygłaszana z odpowiednią intonacją i modulacją głosu. Zadanie 4. Poprzedzone informacją nauczyciela: "Jest taka forma czasownika, bezosobowa, bo nie wskazuje na osobę - sprawcę czynności; ma zakończenie - no albo - to. (Tu nauczyciel wy wiesza planszę bądź pisze na tablicy) zrobić - zrobiono zdjąć - zdjęto mówić - mówiono przybić-przy bito Forma ta jest używana w sytuacji oficjalnej, np. czasem gdy uczeń zwraca się do nauczyciela, bądź wpis'mie". Ułóżcie zdanie Piotra z tymi formami. -Proszę pani, po drugiej lekcji naprzenne rzucono w okno pitkę i zbito szybę./.../ 3. Porównanie wszystkich zdań Piotra pod kątem występowania w nich podmiotu. Uczniowie stwierdzają, że w trzech są podmioty: "szyba", "ktoś"', "szyba", a w ostatnim nie ma podmiotu. Jaki z tego wniosek? -pyta nauczyciel. - Taki, że są formy czasownika zakończone na - no albo - to tworzą zdanie bez podmiotu, są bezpodmiotowe - odpowiedzą uczniowie. 4. Ciąg dalszy ćwiczeń językowych, z użyciem nowo poznanych form bezosobowych czasownika. Zadanie 5: Ułożyć zdania z zaznaczeniem przedmiotu czynności, a nie jego wykonawcy, z wybranymi czasownikami spośród np. -posprzątano - nie posprzątano -posprzątano by ukradziono - nie ukradziono - ukradziono b) l - umyto - nie umyto - umyto by 75 Zadanie 6: Ułożyć zdania ukrywające sprawcę czynności, nie ujawniające go, z wybranymi czasownikami spośród np: _- zniszczono - nie zniszczono - zniszczono by __ podarto - nie podarto - podano by _ sprzątnięto - nie sprzątnięto - sprzątnięto by m praca w domu. Uzupełnić zdania. Wczoraj powiedziano mi, że .................. O tym by mówiono, gdyby ........................ W zeszłym roku nie zorganizowano .............. ale ......... Kolejna lekcja z tematem: "Ach, jak mi słabo" zapozna ucznia ze zdaniami bezpodmiotowymi przedstawiającymi pewną sytuację zewnętrzną lub przeżycie fizyczne bądź psychiczne, np. Ściemnia się. Powyrywało drzewa; W uszach dzwoni. Robi mu się lepiej; Smutno mi. Było mi wesoło. Ćwiczenia językowe obejmą układanie krótkich opisów, z materiałem do zastosowania: Opis jesieni: ściemnia się, jest coraz zimniej, robi się smutno, żal mi, zbiera się na.... będzie padać. Opis uczucia fizycznego: w głowie szumi, burczy w żołądku, kłuje w ...... jest słabo, robi się lepiej. Temat: Często trzeba sformułować tekst zwięzłe i krótko. Cel kształceniowy: Doskonalenie umiejętności zwięzłego wyrażania myśli. Powiększanie sprawności przekształceń językowych. Cel wychowawczy: Uświadomienie funkcji języka w kontaktach nadawca - odbiorca. Tok lekcji. I- Wprowadzenie -faza orientacyjna l- Sprawdzenie pracy domowej. Uczniowie przedstawiają przygotowaną, ustnie bądź pisemnie, dłuższą formę wypowiedzi, np. opowiadanie, baśń, legendę. 2. Odpowiedz na zadanie: Jaką funkcję pełni przygotowana dłuższa wypowiedź. Albo: Po co się pisze opowiadania, baśnie, legendy i dla kogo? (Np. .... żeby zaciekawić, ..... żeby zająć czytelnika, .... poruszyć jego wyobraźnię, .... żeby zainteresować, zabawić, wzruszyć, .... żeby przy okazji pouczyć go, wychować, nauczyć itp). 3- Zapoznanie uczniów z tematem lekcji. 4- Pogadanka. Zadanie: Gdzie, kiedy i w jakim celu trzeba sformułować tekst zwięźle i krótko? (Np. ... w streszczeniu, notatce, w dokumentach, ogłoszeniach, encyklopedii, słowniku, w hasłach, napisach w miejscach publicznych;.... kiedy czytelnik nie ma czasu na wczytywanie się, kiedy musi się szybko z czymś zapoznać, kiedy istotna jest jedynie treść infor- ze- .._ .,.^,Mgu napisane. Cel kształceniowy i wychowawczy: Rozwijanie umiejętności: 1) wypowiadania się zgodnie z normą odmiany pisanej w zakresie: spójności tekstu, jego poprawności gramatycznej i interpunkcyjnej oraz zróżnicowania składniowego, 2) dostrzegania różnic między odmianą mówioną a pisaną, oraz błędów i usterek z nim związanych 3) przekształcanie tekstu, tj. dobierania słów i zdań, ich wielokrot- Nauka < ______ :^^tg. u języku dla nauki języ ^l^a macji; .... żeby poinformować, pouczyć, nakazać, zażądać, nakłonić do c goś, ... żeby jak najmniej zabrać czasu). //. Ćwiczenia językowe -faza operacyjna Przekształcanie. 1. Jesteśmy w autobusie. Układamy i poprawiamy napisy tak, by były jak najzwięźlejsze i jak najkrótsze. - Bilet z opłaconym prawem dojazdy przez miesiąc jest nieważny, jeżeli podróżny go nie skasuje. (Bilet miesięczny nieskasowany jest nieważny) - Z osobą, która kieruje autobusem, nie wolno rozmawiać, bo musi ona ' " mieć na uwadze bezpieczeństwo jazdy. (Z kierowcą nie wolno rozmawiać ze względu na bezpieczeństwo jazdy. A. Z kierowcą nie wolno rozmawiać). - Jeśli nie masz jednorazowego biletu, uprawniającego cię do jazdy, możesz go kupić u kierowcy. (Bilety u kierowcy. Bilet kupisz u kierowcy) } ' Tworzenie. l . Ułożyć dwa - trzy pouczenia kierowane do pasażerów na temat wzajemnej uprzejmości w miejscach publicznych. (Np. Uśmiechnij się nawet do nieznajomego. U śmiech (uprzejmość, grzeczność) kosztuje mniej niż bilet. Młodzież stoi, starsi siedzą./ 2. Układanie w podobny sposób zwięzłych i krótkich haseł pouczających, jak się zachować np. w jadalni szkolnej, w czytelni. 3. Układanie fikcyjnego hasła do encyklopedii albo skracanie zbyt rozwlekłego. W zależności od posiadanej wiedzy gramatycznej operowanie w czasie redakcji tekstów nazwami środków uzwięźlających, np. zdanie nierozwinięte, równoważnik zdania, powiadomienie, zdanie bezpodmiotowe; imiesłów przysłówkowy, imiesłów przymiotnikowy, przymiotnik w funkcji skra--,- cającej (miesięczny, przedwojenny, szkodliwy itp.); wyraz oznaczeniu nadrzędnym, nazwa wykonawcy czynności. Wprowadzenie jednego z tych terminów. UL Praca w domu. Streścić bas'ii, legendę bądź opowiadanie, ułożone w poprzedniej pracy domowej. , w nauce języka pego wymieniania w celu lepszego porozumienia się nadawcy z odbiorcą wypowiedzi. Tok lekcji 1. Wysłuchanie z taśmy magnetofonowej opowiadania, specjalnie nagranego dla celów lekcji. Opowiadanie jest mówione z dużą ekspresją, bogatą modulacją, zróżnicowanym tempem i siłą głosu, z bardzo wyraźnym akcentem zdaniowym. Te bowiem cechy języka mówionego górują nad innymi, które według normy odmiany pisanej należałoby uznać za błędy, takimi jak braJk wyraźnego rozczłonkowania na zdania, luźna ich budowa, wykolejenia składniowe, potok składniowy z licznymi powtórzeniami spójników, rozwlekłość, powtórzenia treściowe, dwuznaczność niektórych treści, niespójność. Przykładowy tekst (ale może być każdy inny o podobnych cechach): Spotkanie z duchem Ale żebyście wiedzieli... ja to w żadne duchy nie wierzę! Ale raz to mój tato przywiózł ducha na łebka z Marbolka, nie, z Malborka do Pułtuska. No, jak to było to ja wam opowiem, ale w to, to tylko tato wierzy, w to do dziś i mówi, że powinien zwrócić połowę za benzynę. No więc było to tak, ze wracaliśmy z tatą z Malborka i ja siedziałem na przednim siedzeniu, no i była jesień i wieczór, i zaraz za miastem samochód się coś zepsuł, tata wysiadł, coś poprawił i jechaliśmy. Ale zrobiło się zaraz zimno, ciemno, nieprzyjemnie i w ogóle, wiecie nieswojo, i to zimno wiało od tylnego siedzenia. Ja się do tyłu oglądałem, bo coś tam jakby mi za plecami siedziało, ale nie. Tato radio nastawił, ale zaraz się samo wyłączyło, ciągle coś w motorze stukało, pojękiwało i tak dojechaliśmy do Pułtuska i tam znów się coś zepsuło, i to przed samą restauracją. Tata wysiadł i znów coś naprawił, yyyy.... No i yyyyjak tylko ruszyliśmy, radio zaczęto samo grać coś wesołego, motor przestał stukotać, zrobiło się ciepło i przyjemnie. I wtedy tata mi powiedział: Wiesz, przywieźliśmy tu na łebka jakiegoś ducha rycerza z Malborka, samochód się zepsuł przed restauracją, która się nazywa,Rycerska". 2. Ogólna ocena wysłuchanego opowiadania. Ze względu na ekspresywne wygłoszenie tekst na ogół się podoba. Zazwyczaj dostrzeżone zostaj ą zbędne powtórzenia wyrazowe, pogmatwany treściowo i składniowo początek. 3. Przeczytanie ciche spisanego z taśmy i powielonego opowiadania, nie poddanego żadnej korekcie składniowej. Ocena zapisanego tekstu, wyliczenie jego błędów. 4. Przekształcenie tekstu na tekst poprawny, odpowiadający normie odmiany pisanej. Praca wspólna. 5. Porównanie ustne tekstów: zapisanego tekstu mówionego z pisanym; na tej podstawie praca domowa. 6. Praca domowa: Wyliczenie niektórych cech odmiany mówionej językai odmiany pisanej, w dwóch kolumnach. Wynik pracy np. Składnia w nauce Języka 79 Odmiana mówiona nieuporządkowana składnia, potok składniowy niezamierzone powtórzenia składniowe i wyrazowe; przejęzyczenia, niepełność treści, dwuznaczność niespójność spontaniczność opowiadania jednoczesność myślenia i mówienia niemożność usunięcia raz • sformułowanych treści intonacja, akcent, modulacja, siła głosu, "jęki namysłu" Odmiana pisana uporządkowana składnia brak niezamierzonych powtórzeń składniowych i wyrazowych pełność treści i jednoznaczność spójność świadome układanie tekstu celowe kształtowanie formy swoboda w dokonywaniu poprawek i przekształceń interpunkcja; ortografia Temat: Piszemy żywiej i barwniej (albo: Więcej ekspresji). Cel kształceniowy: Rozwijanie umiejętności: 1) świadomego kształtowania stylistycznego tekstu w zamierzonym celu, tj. zainteresowania odbiorcy, 2) wyzyskanie wiedzy gramatycznej do przekształceń stylistycznych. Cel wychowawczy: Uświadamianie ról nadawcy i odbiorcy w kontaktach językowych oraz funkcji ekspresywno - impresywnej tekstu. Tok lekcji I. Wstęp 1. Przedstawienie przez uczniów pracy domowej, polegającej na zestawieniu niektórych cech odmiany mówionej i odmiany pisanej języka. 2. Porównanie tekstów, mówionego i przekształconego, będących przedmiotem pracy na poprzedniej lekcji, pod kątem zainteresowania odbiorcy. Wniosek z porównania: Tekst pisany jest poprawny składniowo, ale tekst mówiony jest ży wszyi ciekawszy, a to dzięki intonacji i modulacji głosu, szczególnym akcentom zdaniowym i pauzom głosowym; one podtrzymują uwagę słuchacza. 3. Zapoznanie się z tematem lekcji. II. Przekształcanie opowiadania. 1. Wspólne ustalenie a) środków językowych mogących oddziaływać na odbiorcę - czytelnika, jak: zdania wykrzyknikowe, zdania nierozwinięte bądź równoważniki zdań, zdania pytające, słownictwo nacechowane e-mocjonalnie tj. oddające uczucia strachu i lęku, budujące nastrój, podtrzymujące uwagę czytelnika, wykrzykniki; praesens historicum b) środki interpunkcyjne, jak: wykrzykniki, znaki zapytania, myślniki, wielokropki, podwójne znaki, np. wykrzyknik z wielokropkiem. 2. Praca w zespołach. Przeredagowanie tekstu. 3. Zapoznanie się zespołów z wynikami pracy przez wywieszenie opowiadań na planszy w klasie. III. Praca w domu: Napisz w kilku zdaniach uzasadnienie opinii: "Spotkanie z duchem" najlepiej napisał zespół... Uwaga. Przedmiotem przekształceń może być każdy inny tekst niepoprawny bądź poprawny. Celem pracy może się stać osiąganie poprawności słownikowej i składniowo-interpunkcyjnej w przypadku tekstu niepoprawnego; w przypadku tekstu poprawnego zadaniem przekształceń może być nadanie mu któregoś ze stylów funkcjonalnych, np. popularnonaukowego, urzędowego, potocznego, bądź stylizacja tekstu, np. archaizująca, środowiskowa, gwarowa. Wtedy konieczna jest zmiana tematu lekcji. Temat: W zależności od tego, kto mówi, do kogo i po co .... Cel kształceniowy: Zwiększenie kompetencji komunikacyjnej. Wyrabianie sprawności w posługiwaniu się różnymi środkami językowymi. Cel wychowawczy: Uświadamianie zależności wypowiedzi od różnych warunków, takich jak jej cel. cechy nadawcy, przewidywany odbiorca, sposób przekazu. Tok lekcji. 1. 2. 3. Przedstawienie uczniom np. wyciętej z prasy ilustracji, fotografii, itp. Np. "Pożar pałacu w Windsorze" (albo, oczywiście, może to być każdy inny pożar, których nie brak na świecie, bądź inne wydarzenie). Krótka informacja o pożarze wygłoszona przez 2-3 uczniów. Wyjaśnienie nauczyciela. Np. "Wypowiedzi A, B i C były bardzo podobne treściowo i jednakowe stylistycznie. Powodem były te same warunki mówienia: mówili uczniowie, w klasie, bezpośrednio do nauczyciela i swoich kolegów. Warunki mówienia, inaczej porozumiewania się, bywaj ą jednak rozmaite: nadawcy są w różnym wieku, mają różne wykształcenie i zawód, mówią do odbiorcy o podobnych cechach, porozumiewają się bezpośrednio, albo poprzez pismo, przez radio czy telewizję". (W klasach licealnych nauczyciel przypomni tu warunki konieczne aktu komunikacji językowej i zastosuje odpowiednie terminy, np. komunikat, kontakt, kanat komunikacyjny, kod). Podanie tematu i zadań lekcji. Wybrać spośród podanych dwie role i dwie sytuacje mówienia. Ułożyć w zależności od tego po dwa teksty, ok. 6-zdaniowe; dziecko opowiada mamie raowymówi ne«o pT1*0^ telewizji info^26 2acaindywidualna Uje ° P°ż^e wyKonaną pracę) 6. SŁOWOTWÓRSTWO W NAUCE JĘZYKA Słowotwórstwo może być bardzo interesujące dla uczniów, ukazuje bowiem obserwowalne dla nich życie jeżyka. Jest to przy tym dział nauki o języku szczególnie przydatny do realizacji celów kształceniowych. Łączy się on mianowicie ściśle z nauczaniem ortografii, analizą językową wielu utworów literackich, a również z zagadnieniami kształcenia sprawności językowej i stylistycznej. Przykładowe ćwiczenia 1. Zbierz kilka ocen człowieka utworzonych z dwóch członów: zaimka "sam" oraz przymiotnika, połączonych cząstką "o". Za ich pomocą przekształć następnie podane zdania na zwięźlejsze: - On nie potrzebuje pomocy, wszystko sam robi. - Krystyna lubi wyłącznie samą siebie. - Chłopcy w naszej klasie dają sobie sami radę, od nikogo nie są zależni. - Dobrze, gdy cztowiekjest krytyczny w stosunku do samego siebie. - Byt to król sprawujący wtadzę nieograniczoną. - Pani syn z nikim się nie liczy, postępuje tak, jak sam chce. (samodzielny, samotny, samowystarczalny, samowolny, samokrytyczny, sa-mowladny) 2- Dokonaj parafrazy słowotwórczej podanych rzeczowników. Ułóż następnie po dwa zdania o podobnym znaczeniu, jedno z rzeczownikiem, drugie -z jego parafrazą. chciwiec mówca mędrzec starość biegacz brudas (np. łakomczuch - ten, kto jest łakomy; Jakiś łakomczuch zjadł ostatni cukierek. Ostatni cukierek zjadł ktoś, kto jest łakomy). 3 • Przekształć zdania dłuższe na zdania krótsze o podobnym znaczeniu, wymieniając czasownik na pokrewny rzeczownik. 7. 9. -^^^^k . *'«orSania,je^(tm)*"«"»«->«»«ft,,,,- oaSSSSSs85* Szary ~ różowy- niebie!21"" to i &•.,<> pomału- }, >Y)u ' ^:h p_ >vAJl/LlS,c< , 13. Ułóż przymiotniki określające cechy ludzkie, podaj z kolei ich synonimy. bez, czoła - bez woli - bez ducha - bez myśli - bez interesu - bez nadziei - 14. Nie zmieniając treści zdań, przekształć je tak, żeby zamiast przymiotników wystąpiły utworzone od nich przysłówki. 85 I5- ^sia^^*.*, nauce języka przykładowe pomysły lekcji eksmisja antybiotyk - ICSJę' ^- jas-ni(5 Temat: Powiedz swojej mamie,...... r l kształceniowy i poznawczy: Układanie tekstu o funkcji nakłaniającej z uży-'err przymiotników w różnych stopniach. Uświadomienie uczniom istnienia form trzech stopni oraz ich funkcji; Wprowadzenie terminów stopień równy, stopień wyższy, stopień najwyższy, stopniowanie proste, regularne, stopniowanie opisowe i stopniowanie nieregularne. Układanie zdań złożonych. Cel wychowawczy: Wyrabianie krytycznego stosunku do tekstów o funkcji nakłaniającej. Tok lekcji (dwugodzinnej). I. Zapowiedź lekcji: Po zapisaniu części tematu oznajmiamy uczniom, że o tym, co mają powiedzieć swoim mamom, zadecydują sami pod koniec lekcji i po wykonaniu kilku ćwiczeń. H. Zadanie: Układamy reklamę kremu do twarzy. 1. Ustalenie interesującej nazwy kremu. Uczniowie zapisują kilka podanych przez siebie, np. Brzask, Zorza, Świeżość poranku, Krem sloneczny, Krem młodzieńczy, Krem młodości. Wybierająjedną. 2. Zebranie cech cery poddanej działaniu kremu: gładka, łagodna, jedwabista, delikatna, młoda, piękna, świeża, jasna, zdrowa, oraz cech kremu: dobry, wspaniały, skuteczny. 3. Wprowadzenie wiadomości o stopniowaniu przymiotników. Pogadanka podająca. N.: Ale jeżeli czyjaś cera ma te wszystkie cechy, to jej właścicielka kremu nie kupi, reklama więc nie będzie skuteczna. Co zatem powinna obiecać? U.: Że po użyciu kremu cera będzie jeszcze gładsza, świeższa, jaśniejsza niż dotąd. N.: Bardzo dobrze. Są takie formy przymiotnika, które pozwalają na wyrażenie większego natężenia cechy, są to formy w stopniu wyższym i najwyższym. Tu nauczyciel, żeby nie tracić czasu na dyktowanie, pisanie i szukanie w podręczniku, wywiesza trzyczęściową tablicę: Pierwsza część zapoznaje uczniów ze stopniowaniem prostym, druga z opisowym, trzecia z nieregularnym: __ ___ Stopniowanie proste, regularne ^_^topień równy Stopień wyższy Stopień najwyższy gładki jasny *----L--__. gładszy jaśniejszy najgładszy najjaśniejszy w nauce Języka 87 My (powa^TTT1^1^2^^ l aCzno n^yorem arej j ^ie^- mamie> ^b ^ Zł fo\vied . ". -"« córeczka ' córunia babka ->• babeczka ' babunia -V babunieczka babcia ->• babciunia •• żabka -> żabeczka żabuchna > myszka -^-myszeczka myszunia koteczek kot -> kotek biafy - bieluchny, bielutki, bieluteńki wesoły - wesolutki, wesoluchny cały - caluśki, calusieńki, calutki słodki - słodzmchny, słodziutki, slodziuteńki siwy - siwiutki, siwiuteńki H. Faza operacyjna Układanie tekstów. Zadanie: Na podstawie podanego materiału najpierw utworzyć rzeczowniki i przymiotniki zdrobniałe, potem ułożyć z ich zastosowaniem krótkie teksty o zamierzonym celu. l. Poproszę o to mamę..... Cel użycia Wyrazy zdrobniałe "zmiękczenie", nakłonienie do spełnienia prośby mama-tani -kochana -mały- 2. Napiszę ogłoszenie Oddam w dobre ręce Cel użycia Wyrazy zdrobniałe wzruszenie czytelnika, wywołanie chęci wzięcia zwierzątka kot-brzuch -łapy-tata-biały -niebieski -miły-wesoły mały- ' *« f*"> *L ' ,«,? 7,l^YBJRANE ZAGADNIENIA ZWIĄZANE Z KSZTAŁCENIEM ODMIANY PISANEJ Spójność tekstu uczniowskiego 1. Uniwersalne wyznaczniki spójności tekstu świadome, a nie tylko intuicyjne i naśladowcze, posługiwanie się odmianą pisaną rodzimego języka wymaga znajomości między innymi językowych wyz-Stów sp^ofci tekstu. Przedstawię je, zaczynając od najbardziej ogólnego TO takim kończąc. Wszystkie mają cechę uniwersalną, bo występu ą naraŁ_. ^każdym spójnym tekście pisanym i żaden z nich nie jest jedynym i wyłącznym " _ wykładnikiem jego spójności. Trzy jedności Podstawowym, uniwersalnym mechanizmem spójności tekstu jest zachowanie trzech jedności; znaczy to, że tekst musi być tworem ^SP^^ (tm)J być kierowany do jednego odbiorcy i wreszcie - musi mieć ten sam temat, czyli ^zajmować siejednym przedmiotem, choć o różnym stopniu komplikacji. Rachowani jedności przedmiotu wypowiedzi nie jest sprawą łatwą wie o tym każdy uczeń, który dostał ocenę niedostateczną za wypracowanie me na temat. Uczniowskie błędy w tym zakresie sprowadzają srę do ^^^ułu wypracowania z jego tematem, a nie są one tożsame. Tytuł może bowiem sugerować wiele tematów, a wtedy jeden z nich należy wybrać i sasle się go trzymać. Inną spójnośaową usterką jest mylenie materiału wypracowania z jego tematem Sy?o autor- uczeń przedstawia fabułę jakiegoś utworu, ^^^. literacką itp. nie zwracając uwagi na temat, dotyczący np. Problematyk, ideowej dzieła. Z rym zresztą wiąże się kolejna ujemna cecha wypracowan.^pisame . wszystkiego, co się wie, bez żadnej selekcji materiału, właśnie ze względu na. -THriTa to pociąga za sobą zbyt szerokie, "wieloprzedmiotowe" jego potrakto-n11 wreszcSprzyczyną braku spójności mogą być nadmierna rozwlekłość fk skrótowość, nieuzasadnione przestawienie wydarzeń, me uwzględniające ich chronologii, nieumiejętnie wprowadzone dygresje oraz bezsensowne bądź SUczne wplatanie do własnego tekstu cytatów. Zdarza się nierzadko w wyprą- , e Powrf«->,_._. w^ępu. iat; "" branezagadnienia.^ na temat spójności tekstu wielozdaniowego od początku do końca 5clS •" sję vvyrazy spójność i spójny. Jeżeliby w jakimś miejscu przestały -n°VV 'awiać, znaczyłoby to, że autor odbiega od tematu, że nie zachowuje S'5 'ci przedmiotu wypowiedzi. A więc powtarzanie jest też wykładnikiem -oojności. Przypomina się teraz częsta uwaga nauczyciela: Nie powtarzaj tych samych 0-w, w bliskim sąsiedztwie. Jest to słuszna uwaga, ale dotyczy na ogół 'tyki wypowiedzi, a nie jej spójności. Przyjrzyjmy się tekstowi: Dzieciństwo tn okres rozwoju człowieka do 12 roku życia. W niektórych podziałach wyodrębnia się dwa stadia dzieciństwa: 1) wczesne dzieciństwo, do 3 roku życia i 2) właściwe dzieciństwo - do 12 roku życia. W dwóch zdaniach występuje w bliskim sąsiedztwie cztery razy ten sam wyraz dzieciństwo. Ale wyraz ten jest tu terminem; zastąpienie go innym elementem, np. wczesne lata życia, niemowlęctwo albo okres pieluchowy zniszczyłoby precyzję wypowiedzu zakłóciło jej naukowy styl. A zatem zasada^Me powtarzaj... nie dotyczy terminów} Nie dotyczy także powtórzeń zamierzonych, będących środkiem funkcji ekspresy w-Jnejjbadź impresywnej tekstu. Dotyczy natomiast powtórzeń wyrazów, wyrażeń . i zwrotów nie związanych bezpośrednio z przedmiotem wypowiedzi i związanych, ale nie będących terminami naukowymi. W tym wypadku, aby uniknąć powtórzeń wyrazowych stosuje się wyraz zastępczy, peryfrazę, synonim, elipsę bądź^zaimek. Zaimki Zaimki rzeczowne i przymiotne są najczęstszym i bardzo przydatnym elementem tworzącym spójny tekst. To one właśnie informują o tożsamości elementów przedmiotu wypowiedzi i jednocześnie służą estetyce tekstu. Pojawiają się wewnątrz zdań, ale mają funkcje ponadzdaniowe: sygnalizują, że jest mowa _o tym, o czym się już mówiło w poprzednim zdaniu bądź w kompleksie zdań, np. " Olek idzie odwiedzić kolegę. Obiecał mu to już dawno ". Mamy w tym przykładzie zaimek ,,oo^)ukryty w końcówce czasownika i nawiązujący do wyrazu Olek, zaimek mu,j nawiązujący do wyrazu kolega i wreszcie zaimek to nawiązujący do informacji poprzedniego zdania. Ich usunięcie byłoby przyczyną rozpadu spójnej całości na dwa niezależne od siebie zdania: Olek idzie odwiedzić kolegę. Olek obiecał już dawno, które w dodatku można przedstawić: Olek obiecał już dawno. Olek idzie odwiedzić kolegę, czego nie da się na ogół zrobić z tekstem spójnym. Funkcję nawiązującą, oprócz określającej, mająrównież wyrazy zaliczane do zaimków przysłownych bądź przysłówków, takie jak: odtąd, stąd, stamtąd, tu, Jiam, wtedy, tymczasem. Np. Całe życie mieszkał w Krakowie. Czuł się tam najlepiej. Stąd w jego twórczości wątki związane z tym miastem, albo Tymczasem w jego twórczości brak wątków związanych z tym miastem. • ma także funkcje si? S tworzą wyrażeni °Mz, bo, bowiem: Składniki dodatkowe Podobną, co zaimki, funkcję odniesi składniki dodatkowe, tj. wyrazy i v we z innymi wyrazami w zdaniu, ponadto, przy tym, poza tym, rzeczy, w dodatku, tymczasem, to, widocznie. Mobilizują one ",.^evi;zy o tym, o czym już była mowa wcześniej, a nalne, jak na przykład teksty: Marek częst spóźnił. Albo: Marek często się spóźnia. DZl^ ,- Spójniki i wyrażenia spójniko'vve ' "l°Cf°>* aJo' Wiele spójników służących do budowy ^ nawiązywania międzyzdaniowego. Niektóre spójnikowe. Na przykład: ale, więc, fe< a więc, tak więc, i oto, dlatego właśnie. Nauczyciele często napominają uczniów f^ieiaCAM-/ ^a^'niaodviec, odbo od ale!. Uczniowie stosujący tę zasadę bezwyj 3*^° Podczas pisania, pomniej szają możliwości spójnego ujmowania treści 2aS ta bowi^em me odnosi się do spójników w funkcji nawiązywaniamiedzy"^1110^80' Jctół're włas/nie wy«te- pują na początku zdania. . • Oto przykład tekstu z kilkoma możliwym,dalszy1111 ° ^8anij' zaczynającymi się od różnych spójników w funkcji nawiązującej /- d* Przeczytał wszystkie dostępne książki ofdme j>rz(r)(tm)a* ze każda dłuższa wypowiedź stanowi system odpowiedzi na ukrr- te pytania. ~ ŹeBy prześledzić ten mechanizm, weźm)' pod uw^gg znane juz zdanie: Niektóre klasy są wyjątkowo czyste. Pytania, jakie moż^m by zadać w związku z nim, a które prowokowałyby do dalszego cia§u wypo^YJed^^ mogą być nastę- pujące: 1. Dlaczego są czyste? 2. Komu zawdzięczają czystość? albo Dzięki komu są c^zyste? 3. Kto się uczy w czystych klasach? 4. / co z tego, że są czyste? albo "I co z tego wynika.' Jeśli dalszy ciąg tekstu będzie odpowiedzią na jedno z t>ych pytań, jego spójność będzie zachowana. Sprawdźmy, odpowiadając na zadat^g pytania; 1. Niektóre klasy są wyjątkowo czyste. Zostały bawień^ znowu odnowione. 2. Niektóre klasy są wyjątkowo czyste. Cechę tę zawdzi łęcząjąjednak uczniom. 3. Niektóre klasy są wyjątkowo czyste. Ucztt sit w re*c/z widocznie kulturalni przyjemnie jest się uczniowie. 4. Niektóre klasy są wyjątkowo czyste. W takich. uczyć. szetekstv Pytanie jest wfa ^' ^ . Trzeba ~ , fo w całość Oto <*°PÓki klLdyś, niegdyś . •* Podówczas, wtedy 99 y, następnie, z kolei P°Z'dtem. 'wpierw, najpierw P W tej samej scalającej funkcji, występują w opisach wyrazy i wyrażenia -skazujące na stosunki przestrzenne, np.: J leko z daleka, w oddali, w oddaleniu, z dala dołem, na dole odzieś, gdzieniegdzie lorą, na górze, w górze °na horyzoncie, na linii horyzontu, "ad (pod) horyzontem nisko, niżej, poniżej naprzodzie, przodem niedaleko, blisko obok, okolo, opodal, nieopodal w kręgu, wokoło, wokół owędy, tędy, tamtędy poprzecznie, w poprzek, poziomo prostopadle, pionowo naprzeciw, naprzeciwko, z przeciwnej strony spodem, pod spodem tu, tutaj, tu i ówdzie, tu i tam ukosem, na ukos, z ukosu wysoko, wyżej, z wysoka wszerz, wzdłuż Wypowiedź rozumowana Wypowiedź rozumowana. tj. przedstawiająca tok wyjaśniania, uzasadniania i wnioskowania wymaga starannego stosowania wszystkich uniwersalnych, a oprócz tego szczególnych, sobie właściwych, wykładników spójności. To mianowicie ze względu na swoją treść, obejmującą zwykle zagadnienia abstrakcyjne i trudne do rozwiązania, oraz ze względu na formę, oddającą skomplikowany tok myślenia, a także z powodu konieczności jednoznacznego porozumienia sięjej nadawcy z odbiorcą. Do wykładnikówjipójności charakterystycznych dla wypowiedzi rozumowa^ _nej należą wyrażenia i zwroty tworzące metatekst w tekście, czyli wypowiedzi ^o samej wypowiedzi. Ich funkcją jest uwydatnianie myślowego porządku tekstu J_zapowiadanie kolejnych jego^ części. Wypowiedzią rozumowana jest m.ln. rozprawka, forma ćwiczona w klasach Vn i VIII szkoły podstawowej i we wszystkich klasach szkoły średniej. Rzadko jednak uczniowie w sposób zamierzony i świadomy stosują przedstawione niżej środki. Tymczasem zasób ich w porównaniu z zasobem zaimków i spójników jest bardzo duży; można samemu wiązać różne części mowy, by stworzyć zwrot bądź wyrażenie pomagające w uwydatnianiu i wyliczaniu treści. Ich to właśnie brak 100 101 W szkole wiele czasu poświęca się zagadnieniom poprawności gramatycznej i leksykalnej, mniej jednak - poprawności budowy tekstu wielozdaniowego. A przecież porozumiewamy się głównie nie za pomocą wyrazów, lecz przede wszystkim dłuższych wypowiedzi. Ćwiczenia w rozwijaniu umiejętności komponowania poprawnego tekstu wielozdaniowego są zatem sprawą pierwszorzędnej wagi, jeśli chcemy rozwijać sprawność językową uczniów. Ćwiczenia należy jednak prowadzić przez cały czas nauki w szkole, w integracji z nauką o języku i pisaniem krótkich i dłuższych form wypowiedzi. _______--~ ^jy^-yK-u dia_nauk, jw, powoduje tak częste w zeszytach uwagi nauczycieli: Praca chaotyczn umiesz oddać swoich słusznych myśli w uporządkowany sposób. Pracu ^ kompozycją własnej wypowiedzi. Środki uwydatniające myślowy porządek Środki językowe uwydatniające myślowy porządek pozwalają autorowi u niknąc chaosu, pamiętać o przedmiocie własnej wypowiedzi i nie tracić je' wątku; należą do nich np. takie wyrażeniai zwroty: mówiłem dotychczas...., tera przejdę do ...., oto przykład...... chciałbym zwrócić uwagę na ...; Z tego wynika że ....; z dotychczasowych rozważań ....; nasuwa się pytanie, czy .....; jak się okazuje .... Ale środki te mają jeszcze jedną funkcję, pomagają one mianowicie w równie uporządkowany sposób odebrać wypowiedź, zmobilizować adresata do słuchania bądź czytania tekstu. Zastosowanie ich powoduje bowiem zorganizowanie jakby ukrytego dwugłosu, w którym nadawca mówi: Zacznę od....; teraz powiem o ....; zapytajmy, czy....; z kolei przyjdę do .....; podsumowując ...... a odbiorca, podążając za tokiem wywodów, myśli: zaczyna już, zapowiada, o czym będzie mowa, podkreśla, zmienia temat, no, nareszcie kończy. Środki wyliczające Wyrażenia i zwroty wyliczające otwierają w tekście jakby kolejne miejsca na nowe, zapowiadane właśnie treści. Zapobiegają zagubieniu się nadawcy w masie przekazywanych argumentów bądź przykładów i pilnują go, zęby powiedział wszystko, co zamierzał powiedzieć, i to w dodatku niechaotycznie. Są więc dobrym środkiem budowania spójnej i uporządkowanej wypowiedzi oraz jednocześnie środkiem ułatwiającym odbieranie różnorakich i trudnych niejednokrotnie myśli. Oto przykłady: po pierwsze. ...,po drugie.... itd.; dam trzy przykłady..., najpierw omówię...., a potem....; tyle o .... a teraz o.....; można to rozumieć w dwojaki sposób, pierwszy ..., drugi ....; dotyczy to kilku spraw....; są dwie * * możliwości; jest wiele przyczyn, oto niektóre...., następnie..... zagadnienia ... \\. Ćwiczenia sprawności tworzenia spójnego tekstu. Przykłady i Wskaż środki językowe, które posłużyły do powiązania zdań w poniższych fragmentach, wybranych z opowiadań Jana Parandowskiego. a) Była pięknie ubrana; lewa ręką podtrzymywała długą suknię, a w prawej obracała parasolkę. Parasolka była błękitna, suknia perłowa, na kapeluszu czerwieniły się róże. b) Lubiłem ten skurcz, jaki chwytał moje serce, gdy uderzony bąk zataczał się i trzepotał żałośnie jak ginący ptak. I znów go puszczałem, teraz przejęty podziwem dla j ego rozkołysanego wirowania. c) Ani myśleć o zabawie. Cały jej rynsztunek leży, tylko się schylić: łopatki, wiaderka, wózek drabiniasty, polewaczka zielona, malowana, w altanie stoi siatka do łapania motyli. Lecz każda z tych rzeczy grozi plamą lub oberwaniem guzika. d) Nie umiałem myśleć po cichu, moja wyobraźnia gasła pod pokrywą milczenia. Chodziłem więc osnuty szeptami, którymi stwarzałem sobie własny świat. 2. W podanych tekstach odszukaj wyrazy pełniące funkcję spajania, wyliczania i zapowiadania. a) Śmiało można powiedzieć, ze dziś do najbardziej interesujących zagadnień naukowych i społecznych należą dwa: poznać, a przynajmniej zwiedzić okolice przybiegunowe. Wynaleźć dającą się kierować machinę powietrzną /.../. Nad pierwszym z tych zagadnień między innymi pracował Norweg Nansen w kilkuletniej podróży przez okolice podbiegunowe. Zaś Szwed Andree połączył oba zagadnienia i postanowił przelecieć w balonie nad biegunem północnym i jego przyległościami. (B. Prus: Kroniki tygodniowe) b) Omówię sprawę rodziny wyrazów. W gruncie rzeczy nie jest trudno stwierdzić istnienie pokrewieńst\va między wyrazami, z których jeden pochodzi od drugiego. Weźmy jednak wyrazy bezrękawnik, podręcznik i zaręczyny. Żaden z nich nie pochodzi od któregokolwiek z pozostałych. Nie mają też wspólnego wyrazu podstawowego, gdyż pochodzą od trzech różnych podstaw a mianowicie: bez rękawów, podręczny, zaręczyć. Mimo to pewien związek między nimi jest wyraźny. Na czym on polega? Najpierw znajdźmy podstawy sło-wot\vórcze wyrazów: bez rękawów, podręczny, zaręczyć. Otóż będą nimi: rękaw, pod ręką i ręczyć. Z kolei i te wyrazy poddajmy analizie słowotwórczej. Tym razem wynik będzie taki sam we wszystkich trzech wypad- 103 102 -^^ąofekudlanauki kach, dla wszystkich bowiem wyrazem podstawowym jest ręka. Sloweni od tego wyrazu lub jego połączenia z przy imkiem powstały różne wyrazy pochód ne, od których znów utworzono nowe wyrazy, a te z kolei stały się podstawa jeszcze innych. (wg L. Wierzbowskiego: Gramatyka języka polskiego) 3. Połącz w spójną całość luźne zdania. Zastosuj wybrane spośród podanych odpowiednie wyrażenia. a) Początek wakacji zapowiadał się zachęcająco. Na stole leżały płetwy i maska. Ojciec obiecał pójść ze mną do kina. Pozwolił mi wziąć ze sobą Piotra. (Otóż, bowiem, oprócz tego, a w dodatku, przede wszystkim, ponadto) b) Król postanowił się bronić. Wzniósł mury, niebotyczne i szerokie. Pałac znalazł się jak na wyspie, odgrodzony od świata. Straż dzień i noc czuwała przy jednym wejściu. Wszystkim groziło śmiertelne niebezpieczeńst\vo (więc, zatem, dlatego, w tym celu, a, bowiem, wtedy) 4. Ułóż kilkuzdaniową wypowiedź na temat np. odwiedzin rodziny, kolegi. ' Zastos uj w niej niektóre z wyrazów: więc, zatemjednak, jednakże, poza tym, przede wszystkim, przeciwnie, odtąd. Powiedz, jaki jest cel ich zastosowania. 5. Uzupełnij podany tekst, tworząc z jego zdań spójną całość przez dodanie odpowiednich wyrazów spośród następujących: tylko, najpierw, otóż, zaś, następna sprawa, wiadomo, że...., tak więc...., natomiast, również, wówczas, mianowicie.,,.. Kilka słów o zjawisku znużenia i zmęczenia ....... nauka ..... częściowo wy- jaśniła tę sprawę ..... w zmęczeniu fizycznym odgrywa rolę niedobór pożywie- nia i tlenu.,., im większy wysiłek fizyczny, tym więcej potrzeba pożywienia i tlenu. Gdy .... przy wysiłku wydatek energii przekracza możliwości jej wytwarzania, następuje.... . głód i zmęczenie. ....... dotyczy znużenia. Zmęcze- nie jest zjawiskiem fizycznym, ....... znużenie - psychicznym. Może je spowo- dować wiele czynników/.../ 6. Ułóż krótki przepis na wykonanie czegoś. Zastosuj w nim wyrażenia zapowiadające np. najpierw, z kolei, następnie, na koniec. l . Popraw tekst wypracowania, zwiększając jego spójność przez dodanie wybranych wyrazów spajających: dlatego, i dlatego więc, toteż, zatem tnę zagadnienia ponieważ, a ponieważ żeby, aby potem, następnie jednak, jednakże Walter znał potęgę Zakonu. Bał się o przyszłość swojej ojczyzny. Kochał Lit\vę więcej niż siebie i Aldonę. Postanowił udać się do Krzyżaków, zyskać ich zaufanie i zgubić, Cierpiał nad tym, że musi zdradzać i oszukiwać. Powiedział do Aldony: "'Stokroć przeklęta godzina, w której od wrogów zmuszony, chwycę się tego sposobu ". 8. Ułóż kilkuzdaniowy tekst na temat np. Co lubię najbardziej? Zastosuj wyrazy i wyrażenia spajające: a więc, zatem, otóż, i tak oto, poza tym, i jeszcze dlatego albo inne samodzielnie dobrane. Podkreśl je ołówkiem w tekście pisanym, a w czytanym zaznacz głosem - pauzą, akcentem, modulacją. 9. Napisz uzasadnienie tezy o szkodliwości palenia papierosów przez młodzież, wypełniając podany schemat, który oczywiście możesz zmienić. Na wstępie ...... Są bowiem trzy przyczyny ...... Jedna ......... druga to ....... I ostatnia ............ Kończąc warto dodać........ 10. Według jednego z podanych schematów, zapewniających spójność tekstu, sformułuj wypowiedź na temat jakiegoś szkolnego zwyczaju, np. podpowiadania, Święta Wagarowicza. a) Uważam, że.......... Otóż........... Ponadto.......... Takwięc.......... Ale jednak .......... Na szczęście...... b) Nie mam zwyczaju ............ Niestety ........ Na pewno ........ Nie sposób jednak....... Poza tym ........ Ale mimo wszystko ......... Tak więc........ 11. Napisz do każdego tematu krótki wstęp. Każdy niech będzie ogólnym przemyśleniem (oceną, refleksją, definicją itp) dotyczącym treści najważniejszego wyrazu w temacie. 12. Opisz widok z okna. Zastosuj wyrazy i wyrażenia: na tle, w głębi, po praw ej stronie, pośrodku, na pierwszym planie, tuż za..., naprzeciw, w górze, wzdłuż. 13. Przekształć luźne zdania w zestawach a - e, stosując się do podanych wskazówek. a) Dlaczego w szkolnej pracowni giną różne przedmioty? Przedmioty giną w obszernej pracowni, bo jest w niej bałagan. Ktoś złośliwy chowa narzędzia. W klasie może jest, nie daj Boże, złodziej. DoA j zwroty i wyrażenia zapowiadające i wyliczające kolejne treści. 95 a temat spójności tekstu wielozdaniowego od początku do końca , wyrazy spójność i spójny. Jeżeliby w jakimś miejscu przestały o\vtarz J ^ S°biL '^e U* (tm) Ss?sEfiS?Ls-., ^"^C^ ^^s^r^^-tó^1*-* ^"^t^F 2KtBL» ---* zgzS^-Ś^zst Zakończeń w te^JSWlad°mościJestukład7 ?dnym zwy"ajem iS^Z^ Sds?^^^ . a-STbfiE ta • --w*- «**. jL S5^^55S2»c==; aSr^^iffS^^ra:: ^^^^fr^'3^^ w wypracowaniu 2arówJ^ed^: I na koniec, błędem jest oczywiŁie Powtórzenia J zakończenia. Spełnianie tego waru iV d2i'P°d^°bakonie^ P wtorzen tożsamych elementów treści Wtek- ",-ić zatem o\vtarz J znaczyłoby to, że autor odbiega od tematu, że nie zachowuje °aN zedmiotu wypowiedzi. A więc powtarzanie jest też wykładnikiem vpójn° Q jna sję teraz częsta uwaga nauczyciela: Nie powtarzaj tych samych , -' > w bliskim sąsiedztwie. Jest to słuszna uwaga, ale dotyczy na ogół "WC\i wypowiedzi, a nie jej spójności. Przyjrzyjmy się tekstowi: Dzieciństwo " kres rozwoju człowieka do 12 roku życia. W niektórych podziałach wy-, ^n-a się awa stadia dzieciństwa: 1) wczesne dzieciństwo, do 3 roku życia i ?) właściwe dzieciństwo - do 12 roku życia. W dwóch zdaniach występuje ~ 5iiskim sąsiedztwie cztery razy ten sam wyraz dzieciństwo. Ale wyraz ten jest tu terminem; zastąpienie go innym elementem, np. wczesne lata życia, nie-mowlęct\vo albo okres pieluchowy zniszczyłoby precyzję wypowiedzi i zakłóciło jej naukowy styl. A zatem zasada Nie powtarzaj... nie dotyczy terminów) Nie dotyczy także powtórzeń zamierzonych, będących środkiem funkcji ekspresy w-jfiladź impreśywnej tekstu. Dotyczy natomiast powtórzeń wyrazów, wyrażeń i zwrotów nie związanych bezpośrednio z przedmiotem wypowiedzi i związanych, ale nie będących terminami naukowymi. W tym wypadku, aby uniknąć powtórzeń wyrazowych stosuje się wyraz zastępczy, peryfrazę, synonim, elipsę Zaimki Zaimki rzeczowne i przymiotne są najczęstszym i bardzo przydatnym elementem tworzącym spójny tekst. To one właśnie informują o tożsamości elementów przedmiotu wypowiedzi i jednocześnie służą estetyce tekstu. Pojawiają się wewnątrz zdań, ale mają funkcje ponadzdaniowe: sygnalizują, że jest mowa o tym, Q CZym się już mówiło w poprzednim zdaniu bądź w kompleksie zdań^ np. " ek idzie odwiedzić'kolegę. Obiecał mu to już dawno". Mamy w tymprzykła-Ol , Zairne^ »on" ukryty w końcówce czasownika i nawiązujący do wyrazu ' zairnek mu, nawiązujący do wyrazu kolega i wreszcie zaimek to na-roz ń^^ d° m*ormacJi poprzedniego zdania. Ich usunięcie byłoby przyczyną pa u spójnej całości na dwa niezależne od siebie zdania: Olek idzie odwiedzić KOlCpp f)ł f obie t • 0"iecał już dawno, które w dodatku można przedstawić: Olek z tek-ct JU* dawno- OlLk idzie odwiedzić kolegę, czego nie da się na ogół zrobić ^stem spójnym. Zaimkó J? nawia-zującą, oprócz określającej, mająrównież wyrazy zaliczane do -^> iv; ,przysłownych bądź przysłówków, takie jak: odtąd, stąd, stamtąd, tu, "°Jtępię' v' tymczasem- NP- Całe życie mieszkał w Krakowie. Czuł się tam ^ wjego twórczości wątki związane z tym miastem, albo Tymczasem czości brak wątków związanych z tym miastem. 97 Składniki dodatki owe nioni. Nawiązanie kolejnego zdania do tematu zdania poprzedniego j:i(C~aia-" brak nawiązania są przyczyną niespójności tekstu; np. lub*og°, kiasy Są wyjątkowo czyste. W niektórych klasach uczą się . , .,^iue, również, znowu, natomiast ~w ~~~ , .ymczasem, w istocie, w rzeczywistości, ponadto, lvfesS'' . ..". Mobilizują one uwagę czytelnika bądź słuchacza i każą pa"^* o tym, o czym już była mowa wcześniej, a przy tym mają zabarwienie emoc'* jialne, jak na przykład teksty: Marek często się spóźnia. Dzisiaj jednak~si~ spóźnił. Albo: Marek często się spóźnia. Dzisiaj znowu się spóźnił. Spójniki i wyrażenia spójnikowe Wiele spójników służących do budowy zdań złożonych ma także funkcje nawiązywania międzyzdaniowego. Niektóre z nich łącząc się tworzą wyrażenia spójnikowe. Na przykład: ale, więc, lecz, toteż, chociaż, oto, otóż, bo, bowiem; a więc, tak więc, i oto, dlatego właśnie. Nauczyciele często napominają uczniów: Nie zaczynaj zdania od więc, odbo od ale!. Uczniowie stosujący tę zasadę bezwyjątkowo podczas pisania, pomniejszają możliwości spójnego ujmowania treści. Zasada ta bowiem nie odnosi si? do spójników w funkcji nawiązywania międzyzdaniowego, które właśnie występują na początku zdania. Oto przykład tekstu z kilkoma możliwymi dalszymi ciągami, zaczynającymi się od różnych spójników w funkcji nawiązującej: Przeczytał wszystkie dostępne książki o filmie, przestudiował ich treść, a ponadto wyrobil sobie własne zdanie na ten temat, l dlatego właśnie zdobył pierwsze miejsce w konkursie. Albo: Ale do konkursu nie przystąpił. Albo: Bo film byt treścią jego życia! Albo: A więc mamy kandydata na olimpiadę. Szyk wyrazów w zdaniu Znane są zasady związane z szykiem wyrazów wewnątrz zdania, niw J natomiast znane jest zagadnienie szyku w funkcji spajania poszczególnych z • Zasada z tym związana jest miano wicie taka, że drugie z kolei zdanie zaczyna od treści, które zostały wyrażone na końcu zdania poprzedniego, np. zaw- Niektóre klasy są wyjątkowo czyste. Cechę tę zawdzięczają uczniom. ^ Zasada ta opiera się na następującym zjawisku: Wzdaniu wyróżnia się -~-części: część zwaną tematem, zawierającą informację daną przez konte - ^Sytuację, oraz część zwaną rematem, wnoszącą nową informację- w z --- Niektóre klasy są wyjątkowo czyste tematem jest częś~ć Niektóre klasy, re zaś są wyjątkowo czyste. Gdy buduje się dalszy ciąg tekstu Cechę tę zawadę uczniom, nawiązuje się do rematu zdania poprzedniego: Cechy te, która w kolejnym zdaniu jest tematem, i dodaje kolejną nową informacje- • które klasy są wyjątkowo czyste. Dyrektor ma gabinet na parterze. iejętne nawiązanie - przyczyną dwuznaczności, jak w tekście o Zosi: S "'r/' - się z Zosią w tej samej klasie. Jest ona bardzo miła kjwielozdaniowy jako system pytań i odpowiedzi. Gdy w najniższych klasach szkoły podstawowej uczymy układać dłuższą, wypowiedź, jedno z ćwiczeń pomocniczych polega na formułowaniu ez uczniów odpowiedzi na podany ciąg pytań. Oto przykład pierwszych pytań z ciągu: l Gdzie się urodzili Waligóra i Wyrwidąb? 1. Kto ich wychował? 3 Kiedy i dokąd bracia wyruszyli ? 4. Kogo spotkali w czasie wędrówki? /.../ A oto przykład odpowiedzi tworzących, dzięki pytaniom, spójną całość: Waligóra i Wyrwidąb urodzili się w lesie. Tam wychowała jednego wilczyca, a drugiego niedźwiedzica. Gdy dorośli, wyruszyli razem w świat. W czasie wędrówki spotkali małego człowieczka w czarodziejskich butach /..../. fi Inne szkolne ćwiczenia polegają na układaniu kolejnych pytań na podstawie 1) tekstu, a więc do zdania Waligóra i Wyrwidąb urodzili się w lesie dzieci układają pytanie: Gdzie się urodzili Waligóra i Wyrwidąb? . Ćwiczenia tego rodzaju oparte są na zjawisku polegającym na tym, że każda 11 dłuższa wypowiedź stanowi system odpowiedzi na ukryte pytania. ZeBy" prześledzić ten mechanizm, weźmy pod uwagę znane już zdanie: Niektóre klasy są wyjątkowo czyste. Pytania, jakie można by zadać w związku z mm, a które prowokowałyby do dalszego ciągu wypowiedzi, mogą być następujące- l Dlaczego są czyste? - Komu zawdzięczają czystość? albo Dzięki komu są czyste ? 4 j "? UCW w czystych klasach? Jeśh dY teg°' ie Są czyste? albo "l co ^ teS° wynika? będ ' a °iąg tekstu będzie odpowiedzią na jedno z tych pytań, jego spójność 16 zacnowntia. Sprawdźmy, odpowiadając na zadane pytania: >• są wyjątkowo czyste. Zostały bowiem znowu odnowione. 3 X,e^.' ^ uusy s<ł wyjątkowo czyste. Cechę tę zawdzięczają jednak uczniom, tore klasy są wyjątkowo czyste. Uczą się w nich widocznie kulturalni MC?fiis)it t,'" 4. Uc °re klasy s<ł wyjątkowo czyste. W takich klasach przyjemnie jest się . zagadnienia_ 99 ^^s^^^,^rs:^ «**»,, Trzeba zwrdSfJJT- "le«»=«o WS?* a °Wd2 !>> ^***^:ss^=%L domyślnego (zd l ?2\40' ^ ~ ^tosowaS elin Ujących «' ftS ^ SŁ-r^ss^SSjSaS tas-.-».^17 ^opowia^fsprfwoT"02^"'"6 ' ^ 5SŚSSS5s=== Pokładowy ^ "^"aoiu ich ^ ^ ^^ch wyda- /»*«/C/W//2 H, te,"; .,. aC2emu Ich w całość. Oto r^;^4;^^^^^c/; f ^%; orf^ C^' ^ <**«*. po jakimś czasie aopiero co dopóki- dopóty ^edyś, niegdyś nak°ńec,w końcu, wreszcif :sr-*- . "S^r^^^i s^,"1*^"**. °^ec«/ą teraz niedawno podówczas, wtedy .". później' z kolei r wniei yv, najpierw rjr^iem'. ^gj scalającej funkcji, występują w opisach wyrazy i wyrażenia ? uface na stosunki przestrzenne, np.: *s l - daleka, w oddali, w oddaleniu, z dala 'dołem, na dole odzieś, gdzieniegdzie lorą, na górze, w górze *"a horyzoncie, na lina horyzontu, na,l (pod) horyzontem nisko, niżej, poniżej naprzodzie, przodem niedaleko, blisko obok, około, opodal, nieopodal H kręgu, wokoło, wokól owędy, tędy, tamtędy poprzecznie, w poprzek, poziomo prostopadle, pionowo naprzeciw, naprzeciwko, z przeciwnej strony spodem, pod spodem tu. tutaj, tu i ówdzie, tu i tam ukosem, na ukos, z ukosu wy&oko, wyżej, z wysoka wszerz, wzdłuż Wypowiedź rozumowana - fo^ra^A^ Wypowiedź rozumowana, tj. przedstawiająca tok wyjaśniania, uzasadniania 1 wnioskowania wymaga starannego stosowania wszystkich uniwersalnych, a oprocz te8o szczególnych, sobie właściwych, wykładników spójności. To mia-owicie ze względu na swoją treść, obejmującą zwykle zagadnienia abstrakcyjne m(tm)]ne d° rozwiązania> oraz ze wzglijrju na formę, oddającą skomplikowany tok nad 6ma' a ta'CZe Z POWODU konieczności jednoznacznego porozumienia się jej nei --_ n~7^-Uników spójności charakterystycznych dla wypowiedzi rozumowa^ ezą wyrażenia i zwroty tworzące metatekst w tekście, czyli wypowiedzi eJ wyDowlPH,i j,-.}, funkcją jest uwydatnianie myślowego poj-ządku tefotu :im^k iart« ~~~ć~i ~ "" ~ ~ ^ vu' VHJ szk T"* t"zum°waną jest m. in. rozprawka, forma ćwiczona w klasach JLdnak ucznio P°dstawoweJ i we wszystkich klasach szkoły średniej. Rzadko s'r°dki. TyincJ^6 W sposób zamierzony i świadomy stosują przedstawione niżej bardzo duży m ZaSÓb kh W Porównaniu z zasobem zaimków i spójników jest u >razenie pórn°Zna Samemu wiązać różne części mowy, by stworzyć zwrot bądź agające w uwydatnianiu i wyliczaniu treści. Ich to właśnie brak 100 101 jdnienia ek we uwydatniające myślowy porządek pozwalają autoro niknąć chaosu, pamiętać o przedmiocie własnej wypowiedzi i nie t • wątku; należą do nich np. takie wyrażenia i zwroty: mówiłem dotychczas przejdę do ...., oto przykład...... chciałbym zwróc że ....', z dot - - -wowj ..""""j wypowiedzi i nie tracić . , .,",~^ uu nicn np. takie wyrażenia i zwroty: mówiłem dotychczas przejdę do ...., oto przykład...... chciałbym zwrócić uwagę na ...; Z tego \n ^ że ....; z dotychczasowych rozważań ....; nasuwa się pytanie, czy • ;/,'"' okazuje .... Ale środki te mają jeszcze jedną funkcję, pomagają one mianowicie w równie uporządkowany sposób odebrać wypowiedź, zmobilizować adresata do słuchania bądź czytania tekstu. Zastosowanie ich powoduje bowiem zoream zowanie jakby ukrytego dwugłosu, w którym nadawca mówi: Zacznę od....; tera- powiem o ....; zapytajmy, czy....', z kolei przyjdę do .....; podsumowując ...... a odbiorca, podążając za tokiem wywodów, myśli: zaczyna już, zapowiada, o czym będzie mowa, podkreśla, zmienia temat, no, nareszcie kończy. Środki wyliczające Wyrażenia i zwroty wyliczające otwierają w tekście jakby kolejne miejsca na nowe, zapowiadane właśnie treści. Zapobiegają zagubieniu się nadawcy w masie przekazywanych argumentów bądź przykładów i pilnują go, żeby powiedział wszystko, co zamierzał powiedzieć, i to w dodatku niechaotycznie. Są więc dobrym środkiem budowania spójnej i uporządkowanej wypowiedzi oraz jednocześnie środkiem ułatwiającym odbieranie różnorakich i trudnych niejednokrotnie myśli. Oto przykłady: po pierwsze...., po drugie.... itd.; dam trzy przykłady..., najpierw omówię...., a potem....', tyle o .... a teraz o.....', można to rozumieć w dwojaki sposób, pierwszy •••, drugi ....; dotyczy to kilku spraw....', są dwie możliwości; jest wiele przyczyn, oto niektóre...., następnie..... * * * W szkole wiele czasu poświęca się zagadnieniom poprawności gramatycz i leksykalnej, mniej jednak - poprawności budowy tekstu wielozdaniowe-A przecież porozumiewamy się głównie nie za pomocą wyrazów, lecz prz wszystkim dłuższych wypowiedzi. Ćwiczenia w rozwijaniu umiejętności ponowania poprawnego tekstu wielozdaniowego są zatem sprawą pi szorzędnej wagi, jeśli chcemy rozwijać sprawność językową uczniów. Cwic należy jednak prowadzić przez cały czas nauki w szkole, w integracji z o języku i pisaniem krótkich i dłuższych form wypowiedzi. ' jeżenia sprawności tworzenia spójnego tekstu. Przykłady ' k ż środki językowe, które posłużyły do powiązania zdań w poniższych fv tmentach, wybranych z opowiadań Jana Parandowskiego. B -la pięknie ubrana; lewa ręką podtrzymywała długą suknię, a w prawej bracała parasolkę. Parasolka była błękitna, suknia perłowa, na kapeluszu czerwieniły się róże. b) Lubilem ten skurcz, jaki chwytał moje serce, gdy uderzony bąk zataczał się i trzepotał żałośnie jak ginący ptak. l znów go puszczałem, teraz przejęty podziwem dla jego rozkołysanego wirowania. c) Ani myśleć o zabawie. Cały jej rynsztunek leży, tylko się schylić: łopatki, wiaderka, wózek drabiniasty, polewaczka zielona, malowana, w altanie stoi siatka do tąpania motyli. Lecz każda z tych rzeczy grozi plamą lub oberwaniem guzika. d) Nie umiałem myśleć po cichu, moja wyobraźnia gasła pod pokrywą milczenia. Chodziłem więc osnuty szeptami, którymi stwarzałem sobie własny świat. 2. W podanych tekstach odszukaj wyrazy pełniące funkcję spajania, wyliczania i zapowiadania. a) Śmiało można powiedzieć, że dziś do najbardziej interesujących zagadnień naukowych i społecznych należą dwa: poznać, a przynajmniej zwiedzić oko- lice przybiegunowe. Wynaleźć dającą się kierować machinę powietrzną /.../. Nad pierwszym z tych zagadnień między innymi pracował Norweg Nansen H Mkuletniej podróży przez okolice podbiegunowe. Zaś Szwed Andree połą- cz)f oba zagadnienia i postanowił przelecieć w balonie nad biegunem Północnym i jego przyległościami. " (B. Prus: Kroniki tygodniowe) mówię sprawę rodziny wyrazów. W gruncie rzeczy nie jest trudno stwierdzić ls nieme pokrewieństwa między wyrazami, z których jeden pochodzi od dru--nSO, eźmy jednak wyrazy bezrękawnik, podręcznik i zaręczyny. Żaden H\T 7nieP°cn°dzi od któregokolwiek z pozostały cli. Nie mają też wspólnego ' ZUP tawowe8°> gdyż pochodzą od trzech różnych podstaw a miano-€Z r^aw°w> podręczny, zaręczyć. Mimo to pewien związek między wyra&iy- Na czym on polega? Najpierw znajdźmy podstawy sło-^yrazów: bez rękawów, podręczny, zaręczyć. Otóż będą nimi: ^^ l r^czyć- Z kolei i te wy'razy poddajmy analizie sło-Tym razem wynik będzie taki sam we wszystkich trzech wypad- następna sprawa, mianowicie.,... Kilka słów o zjawisku znużenia i zmęczenia ....... nauka ..... częściowo w) jaśniła tę sprawę ..... w zmęczeniu fizycznym odgrywa rolą niedobór poi} wt nią i tlenu.,., im większy wysiłek fizyczny, tym więcej potrzeba pozywien i tlenu. Gdy .... przy wysiłku wydatek energii przekracza możliwości M wytwarzania, następuje .... . głód i zmęczenie. ....... dotyczy znużenia. L>n? nie jest zjawiskiem fizycznym, ....... znużenie - psychicznym. Może je sp° dować wiele czynników /.../ 6. Ułóż krótki przepis na wykonanie czegoś. Zastosuj w nim wyrażenia z wiadające np. najpierw, z kolei, następnie, na koniec. Popraw tekst wypracowania, zwiększając jego spójność przez dodanie . ranych wyrazów spajających: dlatego, i d lat ego więc, toteż, zatem 7. -- -------^-^^^ kach, dla wszystkich bowiem wyrazem podstawowym jest ręka tego wyrazu lub jego połączenia z przy imkiem powstały różne w\r °^ern' °d ne, od których znów utworzono nowe wyrazy, a te z kolei stah • ^ P°c^- jeszcze innych. Podsta\ia (wg L. Wierzbowskiego: Gramatyka języka polski 3. Połącz w spójną całość luźne zdania. Zastosuj wybrane spośród n odpowiednie wyrażenia. anj'ctl a) Początek wakacji zapowiadał się zachęcająco. Na stole leżały płetwy i maska. Ojciec obiecał pójść ze mną do kina. Pozwolił mi wziąć ze sobą Piotra. (Otóż, bowiem, oprócz tego, a w dodatku, przede wszystkim, ponadto) b) Król postanowił się bronić. Wzniósł mury, niebotyczne i szerokie. Pałac znalazł się jak na wyspie, odgrodzony od świata. Straż dzień i noc czuwała przy jednym wejściu. Wszystkim groziło śmiertelne niebezpieczeństwo (więc, zatem, dlatego, w tym celu, a, bowiem, wtedy) 4. Ułóż kilkuzdaniową wypowiedź na temat np. odwiedzin rodziny, kolegi Zastosuj w niej niektóre z wyrazów: więc, zatem,jednak, jednakże, poza tym, przede wszystkim, przeciwnie, odtąd. Powiedz, jaki jest cel ich zastosowania , rząc z ego zdań spójną całość przez dodanie odpowiednich wyrazów spośród następujących: tylko, najpierw, otóż, zaś, wa, wiadomo, że...., tak więc ...., natomiast, również, wówczas, :szemeJ Pracowni, bo jest w niej balagan. Ktoś złośliwy chowa narzędzia. asie może jest, nie daj Boże, złodziej. ocl O zwroty i wyrażenia zapowiadające i wyliczające kolejne treści. 104 Nauka ^5?sSS>- asosuj wyrazy y ^-Prowadzać ćwiczenia w C«o- ^Języki nastepstvvo czas w cyto- łpia J W Związku 2 czytaniem znaczenie. Cvta eo cytatem, należą do nich: 0*0- ' 105 żony w n^ dziele literackim fragment innego dzielą, ale tego samego ż ; cytat postawiony przed tekstem utworu lub jego fragmentu /.../ aii;ora- m . 7(anysl autora, cechy charakterystyczne rozwijanego przezeń tematu 0& ieiW ęfaiefaW-, skrzydlate słowa - często przytaczane cytaty ze znanych lub we° teracjcich (i szerzej piśmienniczych), które z czasem weszfy dofrazeo-0\ ;.fl potocznego, odgrywając w nim rolę aluzyjnych powiedzeń stosowa-odpowiednich sytuacjach, nierzadko bez wyraźnej wiadomości ichpo-je"ia-4° złote myśli - zwięźle sformułowania zaczerpnięte najczęściej c}° gfzmmch autorów, o charakterze sentencji czy aforyzmów, zawierających ~ ii es prawdy moralne lub wskazówki postępowania wykorzystywane zwykle T celach dydaktycznych;^ aforyzm, sentencja maksyma, nazwy gatunków maiących powiązania z cytatem. Wiele z nich bowiem to właśnie cytaty wybrane z dziel wybitnych autorów, jak np. Mickiewiczowskie: "Miej serce i patrzaj H serce"! Ćwiczenia z zakresu samokształcenia pozwalają starszemu uczniowi zapoz- nać się z jeszcze jedną odmianę cytatu, z wyciągiem. Wycięto "skrótowy wypis ; obszerniejszej treści, urywek, fragment wypisany z większej całości "42 Wyciąg ma swoistą funkcję, służy manowicie jako materiał do dalszej pracy. Ale wśród wyciągów znajdzie się również zestaw cytatów, z nich uczeń wybierze najtrafniejsze w chwili pisania np. rozprawki. Inne terminy z tego zakresu to:fiszka, skrócony opis bibliograficzny, przypis, przypis objaśniający, źródło cytatu. Obowiązkowo należy wykształcić nawyk posługiwania się skrótami polskimi: jak \vyzej (j. w.), tamże, ten sam; zob. por, co należy do ćwiczeń kształcących pisaną odmianą języka ojczystego a również ćwiczeń w czytaniu. Cytat w praktyce pisarskiej ucznia. Funkcja Cytat występuje w takich szkolnych forfhach dłuższych wypowiedzi jak arakterystyka, rozprawka, reportaż, przemówienie okolicznościowe, recenzja, recenzja językowo-stylistyczna wybranego tekstu oraz w dyskusji. Może speł- i ka funkcji: Kiedy uczeń nie umie się jeszcze świadomie i sprawnie =lwac cytatem i ma jeszcze małą sprawność pisania, używa cytatu prze- ie w funkcji zastępczej lub zgoła zdobniczej. Cudze słowa wyręczają go w x°(tm)ułowaniu jakichś skomplikowanych rrfyśli, a przytoczony cytat wygląda rr-> /Pracowaniu "ładnie i mądrze". Taką właśnie zastępczo-zdobniczą funkcję "ymw przykładzie: oj program patriotyczny wyraził Jan Kochanowski następująco: Nużymy poczciwej stawie, a jako kto może Czase C/l ku Płytkowi dobra spólnego pomoże ". mentu ^ st°suJa, uczniowie cytat w innej funkcji, najczęściej w funkcji argu-rozprawce mianowicie lub w dyskusji powołują się na autorytety: 107 nomysłowych uczniów można znaleźć cytat w funkcji kom-P _ ka wypracowanie5 a również w funkcji motta.^ owodować l * w dyskusji, albo cytatu W7w" ^u^romjtuJącego przeciwnika, a jeśli -ZCby Psotnie popr2e(5 ^sne z?a * WyP°wiedzi P^ciwnika. ale po to, -• Jiow i - ..«uic przez siebie fakty itn _ ^ __ "^i,a, uzięja temu, ze postacie, których słowa przytoczył ogólnym zaufaniem i szacunkiem, staje się niepodważalna przez e ' C'eszą s przeciwnika, nobilituje w jakimś sensie piszącego, który wyraża i" UalneL oceny, jak ktoś wybitny i znany, jak w przykładzie: " ' same "To, co człowieka wiąże z przeszłością, ludźmi, miejscem, co rzutu przeszłość, to pamięć. Na nią nie ma się żadnego wpływu. Można w ^^ gdzieś daleko, można, stracić z oczu znanych i kochanych, zyskać nów ° ^ jaźnie i miłości, ale... wciąż się pamięcią wraca do miejsc szczęśliwych i o 'h wśród których się żyło. Genialnie to wyraził Mickiewicz w wierszu Do M XX1< Precz z moich oczu!... posłucham od razu, Precz z mego serca! ...i serce posłucha, Precz z mej pamięci!... nie - tego rozkazu Moja i twoja pamięć nie posłucha. W referacie, charakterystyce, sprawozdaniu, reportażu bądź w wykładzie cytat może mieć funkcję dokumentu: podnosi wartość referowanych treści, jest świadectwem troski o rzetelność przekazy wanych informacji i wierności pized-stawianych poglądów bądź faktów. Podobnie w sprawozdaniu z lektury typu recenzja, gdy uczniowie dokonują analizy stylistyczno-językowej, a cytat poświadcza prawdziwość ich obserwacji: "Znajdujemy w tym utworze całe bogactwo środków artystycznych, a więc liczne epitety np.: Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych, bogate porównania, np: /.../" Cytat w przemówieniu może pełnić funkcję ekspresywno - impiesywną, trafnie dobrany może silnie oddziaływać na uczucia i wolę odbiorcy. W rozprawkach i dyskusji stosują uczniowie cytaty w funkcji polemicznej. przytaczają go, aby następnie przeprowadzić krytykę treści w nim za wart} cn "Judym tak Joasi uzasadniał swój wybór drogi życiowej. wyrzec si n.kt mni ' oblicza ziemi nie znikną te L USZę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt Otrzymałem wszystko^ cnnntr~->~~ •- - - " - \ wziął- Tendtug tekstac lOn l z,aiiiyjva w^jjiu^r,.^-, ~-~ •- A * #(tm)- h funkciacn dobrze byłoby uczniów poinformować spowodować ^ OróZnychf;f;jasposób zamierz0ny je przytaczali. Aby wdrożyć ich do zeb, świadomie F ^^ ^ ^^ pisama pfac klasowych pozwolić im UC.1V- J^","" r.--- --- przedmiotem analizy i interpretacji, bądź -tUglWaWks U których pomocą naukową mo^c ^ ^ ^ --- ••' zestaw zdań wprowadzających funkcji argumentu, w funkcji dokumentu lub w funkcji polemicznej. Np. ? Najlepiej potwierdzają ten argument słowa: "...". Stówa ...:"•-"popierają moją tezę. Mową o tym słowa: "...". Powołam się na opinię "...""...." Aby poprzeć swoje zdanie, zacytuję ...: "...". Powtórzę za poetą: "..." 2 W powieści czytamy: "..." Przyjrzyjmy się drugiej zwrotce: "...". A oto inny przykład: "... " Dzieło kończy się (rozpoczyna) słowami: "...". Autor tak to właśnie ujął: "...". Na dowód fragment: "...". 3. Nie mogę się zgodzić ze słowami...: ,,...". Ta opinia: " .. "jest krańcowo różna od mojej. ... nie ma racji, mówiąc: "...". Innego jest zdania..., stwierdzając: "...". Sprzeciwiam się poglądowi...: "...". Stówa...: "..." są sprzeczne z moimi wnioskami. Cechy dobrego cytatu W trakcie ćwiczeń redakcyjnych, przygotowania i poprawiania wypracowań oraz czytania i omawiania lektur (a więc nie werbalnie!) można stopniowo zapoznawać ucznia z cechami dobrego cytatu. A więc cytat powienien być trafny^ 0 jest treściowo związany z tekstem, w którym jest przytoczony, i mieć o-esloną funkcję; powienien być"iwięźłyTlfótE; musi być 'zrozumiały na tyle, ^ y nie trzeba było jego treści wyjaśnłać, sięgając do tekstu, z którego był iety, koniecznie trzeba, żeby był wiernie przytoczony i/rzetelnie zastosowany ;\ ra Wlmen być przytaczany z umiarem, gdyż zbyt duża ilość cytatów świadczy , -' ° nieporadności autora zasłaniającego brak własnych myśli - myślami Składnia, interpunkcja i układ graficzny cytatu Cyt cytatu w zasadzie odpowiada składni mowy niezależnej i zależnej. J est mianowicie zazwyczaj zdaniem przytoczonym, nie po wiązanym skład- 108 ------^-J^i^u_CUa .__ ...v,v^mi acera -v ". wiórem • v wypadku rezygnuje z cudzysłowu; ' •-""' c) układ graficzny: dłuższy cytat umieszcza się w odrębnej kolumnie j z marginesem po prawej stronie; można tu zrezygnować z cudzysłowu Cytat może jednak, nie tracąc swojej odrębności, być wpleciony w'tek- autora. Nie poprzedzony zdaniem wprowadzającym, staje się składową częścią struktury zdania, jak w tekście: "Typowym przykładem jest pieśń Konrada, której refren: Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga, Z Bogiem i choćby mimo Boga! uwypukla podstawowy motyw pieśni." za< Mimo swojej składniowej zależności (cytat jest tu swego rodzaju przydawką) ichowuje on własną interpunkcję, zaczyna się wielką literą, jest poprzedzony dwukropkiem i wydzielony w odrębnej kolumnie pisma. Możliwe jest też zapisanie go w jednym ciągu z tekstem, ale wtedy, jeśli cytat jest wierszem, każdy wers oddziela się ukośną kreską, a całość ujmuje się w cudzysłów bądź wyodrębnia innym pismem. Zespolenie składniowe może być jeszcze mocniejsze, gdy dwukropek zostaje opuszczony, cytowane zdanie staje się w nowym kontekście zdaniem składowym, tyle że ujętym w cudzysłów bądź wyróżnionym innego rodzaju pismem; cytat może się stać nawet częścią zdania, jeśli przytacza się wyraz albo wyrażenie, np: "Jedni mówili, że jest gorsza od moru, gorsza od zarazy, że się przebtata miarka jej grzechów inni jej bronili, bo cóż komu zawiniła ". W dodatku takich krótkich cytatów jednozdaniowych bądź jednowyrazo-wych zazwyczaj nie zaopatruje się przypisem bibliograficznym, gdy są wzię z tekstu właśnie analizowanego bądź powszechnie znanego. Zupełną samodzielność jkładniową wykazuje cytat zapisany na począt akapitu i stanowiący odrębną jego cząstkę, niczym nie zapowiedzianą. ^ "Głupcy tylko myślą, że malarstwo ma być smaczne. Malarsko ma »O~ walać. . , jg Te słowa zapisał Jan Cybis w swoich Dziennikach. Niewiele osób zdaje so z tego sprawę. /.../" je W tekście jednakże komentującym bądź" rozwijającym myśl zawartą w c> znajdują się słowa nawiązujące, np. Tak właśnie uważa w powyższych stów powołując się na myśl... _ aficz- Wramach ćwiczeń interpunkcyjnych, posługując się słownikiem ortogr ^ nym, zapoznają się uczniowie z zasadami użycia przy cytowaniu cu zy 1 OQ ;agadrueu^_______ J^ udzy słowu ostrokątnego, dwukropka i nawiasu; zwłaszcza waż-postr°lowes ' ^tycząca zbiegu cudzysłowu z kropką, wykrzyknikiem i znana jest iu zasa^ ^^ zasady, zanotowane w zeszycie domowym, powinny słupem zap>'tan ' szkołą, a wypisane na kartonie - można wywieszać w klasie z) c w P^ npaukową przydatną podczas pisania prac klasowych oraz prowadzę-LSS redakcyjnych. Cytat a sprawność czytania \v cią°u nauki szkolnej uczniowie rozwijają różnego rodzaju typy u-• mości czytania. Jeśli celem czytania jest wyszukanie w tekście odpowied-""ch cytatów, uczeń kształci umiejętność czytania studyjnego, poszerza zdolności myślenia i rozumienia tekstu. Żeby bowiem znaleźć żądany fragment, np. na temat cech osobowości bohatera literackiego, uczeń spośród bardzo wielu informacji wybiera poszukiwane, oddziela istotne od nieistotnych, porównuje, ocenia pod kątem przydatności i wreszcie wypisuje, zastanawiając się nad formą, tj. w którym miejscu cytat zacząć, gdzie skończyć, jak ewentualnie skrócić. Dalsza praca z cytatem będzie się już wiązać z ćwiczeniami w mówieniu i pisaniu. Cytaty bowiem będą albo wyzyskane w wypracowaniu, albo w głośnym analizowaniu i interpretowaniu lektury podczas lekcji. Czytanie studyjne to czytanie tzw. ciche. Czytanie głośne tekstu z cytatami rozwija umiejętności, wyodrębnienia .składniowego cytatu, za pomocą zdań wtrąconych: Cytuję i Koniec cytatu, oraz głosowego, polegającego na zastosowaniu innej modulacji głosu, jego tempa i natężenia. Cytat a podstawy samokształcenia Prawie wszystkie czynności związane z wyborem i zastosowaniem cytatu integrują się z umiejętnościami samokształceniowymi, takimi jak umiejętność posługiwania się książką, umiejętność zbierania, zapisywania i przechowywania materiału informacyjnego, m. in. w postaci cytatu. Źródło cytatu * .V ie , oniecznym elementem towarzyszącym prawie każdemu cytatowi są dane ew °We ^^J^ s^e na me tytuł utworu, nazwisko autora, rok wydania, strona, ^ • mer wersu. Dane te może uczeń umieścić w trzech miejscach do wyboru: nawiasie, bezpośrednio po cytacie; 2. pod kolumną pisma, na tej samej ie. ed/ie znajduje się cytat; 3. pod kolumną pisma, na ostatniej stronie a. W drugim i trzecim przypadku obowiązuje odpowiednia nume-"li cytatów jest niewiele, oznakowanie np. gwiazdką (pierwszy cytat) ne§o /'r'dr"5(tm) gwiazdkami C^ugi* trzeci cytat). Konieczność podania dokład-w'sko aut a Cytatu me d°tyczy pojedynczych wierszy, wystarczy tu tytuł i naz-ra; zlote myśli, skrzydlate słowa i przysłowia cytuje się bez źródła. Przypisy i opis bibliograficzny '!ązku z koniecznością wskazania źródła cytatu uczeń poznaje dwa (we terminy: przypis bibliograficzny i opis bibliograficzny. Przypis albo 111 Nauka < ----^^^ASHiUs^ notka jest zasadniczym elementem aparatu krytycznego ksiażk' ^~~~^ popularnonaukowej. Dzieli się na przypis bibliograficzny, zawie °WeJ bądź' skrócony opis bibliograficzny i przypis objaśniający, inaczej słow^t Włas'nie interpretacyjny. Dla wykształcenia umiejętności stosowania cvt ' °Wy Iub z książką, ważna jest sprawność sporządzania skróconego opisu bib!' ' ' PraC'V go, w którym wymienia się jedynie składniki potrzebne do identyfika^3 1C2ne" tj. autora, tytuł dzieła, rok wydania oraz stronę, z której wzięto cytat P ^'atU' zapoznają się uczniowie z interpunkcją stosowaną w opisie biblioorafjc° ^ z wyrazami polskimi i ew. łacińskimi oraz z ich skrótami używanymi w ^ pisach. ^" Te pożyteczne umiejętności można ćwiczyć poglądowo na przy kład na lekc" więconej zewnętrznej i wewnętrznej budowie książki. Można <-~~ - :ać kilka ćwiczeń utrwnlai3'"1"^; -•- ca nie może być okłamywany za pomocą cytatu, a zafałszowany J'^'' ""może być przypisywany jego autorowi. m wierność cytatu usi być wiernie podany; nie wolno w żaden sposób ani formalnie, ani ^-'ta -" nryfikształcać. Są jednak dopuszczalne pewne zabiegi, które muszą --- ««ia^o rir, nich: \} skracanie s^owywama cytatów np. na lekc e anTr Klasowych- Innym sposobem przy zaznaczanie ich we własnej ksSCP yiinterpretacJidzie^ literackiego, jesi Cytat zazwyczaj podkreśla się ołńl P°m°Cą 2akładek ] (tm)ownych znaków, zakłada paskiem papieru L główcJ ^ książld' a ^ciw* stron« ^walające na szybkie odnalezen"e•**,^ piSZe si* odpowiednie skróty. sfony (zakładki mogą wypSf f g° &agmentu' a wi?c "P"' numer L^y); ś, styl. ^^^^ "P- ch^ (charakterystyka); pogl (po- Ćwicze^w3 r2ete'nOŚĆ ^Powiedzi «e tego, że^d^crwTpotSl 7°^ Wart°S'C' ^owawczą. Uczą mianowi-uczciwość wobec jej odbiorcy L ^T (' ^ tylko oczywiście) obowiązuje y oraz wobec autora cytowanych słów. Innymi gąowo na przy kład na lekc'i e zewnętrznej i wewnętrznej budowie książki. Można też wtedy wy' konać kilka ćwiczeń utrwalających i wracać do nich przy okazji np. poprawy prac domowych i klasowych. Cytat jako notatka Zazwyczaj szukają uczniowie cytatów w chwili pisania wypracowania, zapisują je w brudnopisie i potem wyzyskane wyrzucają. Podczas prac klasowych cytują tylko zapamiętane fragmenty wierszy, i to niezbyt dokładnie, nie mogąc sięgnąć do interpretowanej powieści, nie przytaczają cytatów prozatorskich. , naey ne tylo wana notatek w wypracowaniach domowych, ale pozwolić stanie z nich w czasie pisania prac klasowych. Innym sposobem przygotowywania cytatów np. na lekcję analizy i interpretacji dzieła literackiego, jest ie ich we własnej książce za pomocą zakładek i umownych znaków. wyczaj podkreśla si Tymczasem cytaty można potraktować jako notatki odpowiednio zbierane i przechowywane. Zapozna się przy tym ucznia z techniką pracy umysłowej. Powinien on mianowicie wiedzieć, że każdy cytat ma być zapisany na oddzielnej kartce, tzw. fiszce, wielkości mniej więcej kartki pocztowej, na jednej tylko jej stronie. Każda fiszka musi mieć znak klasyfikacyjny. Takim znakiem notatki z cytatem jest skrócony opis bibliograficzny i zapisany w sierocie temat, zawsze w tym samym miejscu fiszki. Notatki z cytatami na jeden temat może uczeń przechowywać w kopercie. Żeby praca nie była daremna, należy nie tylko zachęcać do wyzyskiwania notatek w wypracowaniach domowych, ale pozwolić na korzystanie z nich w czasie pisania prac klasowych. Innm sosobem rzgotowywania cytatów n r-tatmusioyc wi^»--r oo przekształcać. Są jednak dopuszczalne pewne zaoiegi, tuun. i,^^ treścio\v o .^ ^ odpowiedni sposób zaznaczone, należą do nich: 1) skracanie być kom naczenjem miejsca skrótu wielokropkiem w nawiasie, najlepiej ^dratowym; 2) dodanie pojedynczych wyrazów, bez których cytat wyjęty kW\stu mógłby być niezrozumiały albo niespójny, dodane wyrazy ujmuje się Ztó vias okrągły; 3) akcentowanie wybranych treści przez podkreślenie części * atu lub zapisanie go rozstrzelonym pismem, co musi być udokumenatowane uwa°ą, w nawiasie okrągłym z inicjałem autora; (Podkr. moje x. y); 4) dodanie znaków zwracających uwagę na pewne treści i wyrażających wobec nich jakąś postawę cytującego, np. zdziwienie, potwierdzenie itp.. są to wyrazy (sic) albo (tak) podane w nawiasie lub (również w nawiasie) same znaki zapytania bądź wykrzyknienia. Manipulacja za pomoc^ cytatu Rzetelność wypowiedzi wymaga, by cytat był nie tylko wiernie przytoczony, ale tak umieszczony w nowym kontekście, aby jego znaczenie pozostało takie, jakie było w tekście, z którego został wzięty. Zapoznanie uczniów z tym wymogiem jest ważne nie tylko dla ich praktyki pisarskiej, ale co ważniejsze dla kształcenia ich umiejętności krytycznego czytania prasy i w ogóle odbioru środków masowego przekazu, gdzie cytat używany niezgodnie z intencją wypowiedzi, z której był wzięty, bywa narzędziem manipulacji. Cytaty wyrwane z kontekstu i użyte w innym znaczeniu bywają bronią w polemikach. Innym sposobem manipulowania cytatem jest oddziaływanie na wolę i uczucia odbiorcy fragmentami z utworów powszechnie znanych o treściach szanowanych i otoczonych kultem; nierzadko stają się one sloganami, nie mającymi wiele wspólnego z nowym kontekstem, w którym są cytowane. Jeszcze w inny sposób można manipulować cytatem, zespoliwszy go ze zdjęciem. związku z koniecznością uświadomienia uczniom poruszonych zagadnień rwę są i potrzebne odpowiednie ćwiczenia. Jedne - związane ze stosowaniem krvt\°W We w*asnyc'1 tekstach z troską o ich wierność i rzetelność, drugie - uczące . tycznego czytania prasy, najlepiej na materiale wybranym z codziennych gazet. Przykłady ćwiczeń ormułuj krótką opinię, którą uwierzytelnisz cytatem (tym lub innym): Wierzysz, że się Bóg zrodził w betlejemskim żłobie, ^cz biada ci, jeśli nie zrodził się w tobie. (A. Mickiewicz) 113 10 ________j^^tvu c " "-"---^iiJę: 2. Podany niżej cytat zastosuj w dwóch krótkich tekstach w f mentu, 2. materiału - dokumentu w analizie językowej ^ '' ar§u- Otóż syn pani, chociaż tak młody, okazał się nie lada zuchem Nie h wyobrazi, że dzisiaj rano wymknął się nam z rąk! " f°*'e (L. Kruczkowski, Niemcy). 3. Z utworów wybitnych autorów dobierz 2-3 cytaty, którymi możn godnie następującą (lub inną) tezę: ,• a Pisarz nigdy nie pisze dla siebie czy do szuflady. On zawsze zwraca się do ludzi. Bez określonego adresata w ogóle pisać nie może. 4. Podany cytat zastosuj jako podstawę do wypowiedzi polemicznej. Szczerzy przyjaciele są tylko ci, którzy mają jedną wspólną kieszeń-pustą. (Bolesław S. Herbaczewski, "Przekrój"") 5. Przekształć zapisaną wypowiedź mówioną na tekst pisany. Zastosuj składnię cytatu. I Krysia jej wtedy powiedziała, nie wolno ludziom ufać, trzeba się długo trzymać od nich z daleka, przekonać się najpierw o ich wartości. A ona jej na to, no wiesz, nie wiem, ale przecież trzeba mieć serce dla ludzi i patrzeć w ich serce. 6. Połącz podane niżej teksty l i 2 z cytatem: raz w formie mowy niezależnej. drugi raz - zależnej. Pamiętaj o interpunkcji. Książka i czytelnik są parą spojoną węzłami trwałymi, nierozer-wanymi. (J. Iwaszkiewicz, Myśli o książkach) 1. Stanowisko jego sprowadzasię do przekonania................•••••••••••••••••••;••••".'". 2. Radio, telewizja i kino są rywalami książki. Niektórzy uważają, ze jest już niepotrzebna. Ja podzielam opinię Iwaszkiewicza........ ••••.••••••••-••••" 7. Wstaw zdanie wprowadzające Moim zdaniem właśnie książka powinna być nieodłącznym towary sz każdego człowieka......................... A to miej na pieczy, aby ś czy tał, kiedy tylko możesz- (Mikołaj Rej) 8. Podany tekst przekształć tak, by całos'ć miała formę mowy zależnej. William Faulkner o zadaniach pisarza powiedział tak: " Głos po . może być tylko kroniką człowieka, musi być dźwignią, wsparciem, pom w przetrwaniu i zwycięstwie ". . w,.(tm)*'***'-'**'*"^***" ~^~~rzzzr- "" " l F. Król, SZtóa czarna. Warszawa 1982 r. 2. F. Król, Sztuka czytania WarszawaW82r.^ Q przedstawie- 3. Wykresem nazywać będziemy wszelkie tormy g nią danych statystycznych. 4. F. Król, Sztofca czjton^- W^52^/ formy graficznego przedstawie- 5. Wykresem nazywać będziemy wszelkie tormy g Qry. nią danych statystycznych. 19. Zaopatrz w przypisy bibliograficzne i objaśniające .Adaptacja Krzyżaków11 ukazała się już w rok stKsz_ ginału. Jest przy gotowana dość starannie, ale mew F WYrażenia obsce- czono nieomal jednym zdaniem. Usuwano konsekwentny wyr _ ^ niczne 2/, pomijano to wszystko, co ówczesna Peda^ jednak na mestosowne. Nota bene 3/ względy wychowawcy .P^^^ stresz. zachowanie obrazów grozy. Były to typowe ^biegi ^ /Qbiono rów. czające się w znanym powiedzeniu: Ad usum Delphm i • chrześci. nież powieść o małym rycerzu 5/, a również o dziejach pier Jan w Rzymie5'". . 20. Naplsz rozprawkę pt. ,,."- Zastosuj kilka cytatów. Zamieść przypisy graficzne i objaśniające. °> ^^^ a) Karnawał J ' nastepnie , ona na cienkich szelkach /.../ (Hoff "Przekrój") b) Szanowna Redakcjo Tym razem odsłaniamy ramiona i nogi. Sukienki, spódn' bójczo krótkie, ramiona odsłonięte całkiem, albo 'są to k^ ^ 2 na cienkich szelkach /.../ *' co Stanowczo sprzeciwiam się apelowi niejakiej Hoff, która w bezwstyd ny sposób nawołuje: " Odsłaniamy ramiona i nogi". "Przekrój" czvt ' ' też dzieci! Ją 22. Na temat poniższego tekstu lub innego dowolnego napisz dwie krótkie wypowiedzi. W jednej zastosuj wybrany cytat zgodnie z intencją autora tekstu, w drugiej - niezgodnie. - Krzysztof Pysiak wypowiada się na temat swojej lektury roku. Zapytano mnie niedawno o moją lekturę roku. Nie miałem wątpliwości, że powinienem wymienić Mój wiek Aleksandra Wata. Czytałem go już dawno, w jakimś' wydaniu podziemnym, ale repetycja dzieła, jaką zrobiłem sobie kilka miesięcy temu, korzystając z edycji "Czytelnika" uzupełniona lekturą wspomnień Oli Watowej, wywarła na mnie również wielkie wrażenie, jak niegdyś, podczas pierwszego kontaktu z książką. 23. Porównaj polemikę prasową (na podstawie autentycznego tekstu) posiu-. gującą się cytatami. Zbadaj: - intencje autora wypowiedzi, z której pochodzi cytat, - nowe znaczenie, jakie nadano cytatowi, Rozstrzygnij, kto ma rację. 24. Do fotografii (np. wyciętych z prasy) dobierz cytaty z wypowiedzi wybitnych osobistości, dziennikarzy, reklam telewizyjnych itp. (Np. Fotografia nędznie przyodzianej emerytki, podpis Poznaj silę swoich pieniędzy). W celu wzajemnego rzetelnego uzupełnienia obrazu i tekstu, ośmieszenia autora cytatu. rozbawienia czytelnikaitp. ŚRODKI WYRAŻANIA WARTOŚCI W NAUCE JĘZYKA Wartości w szkole Czym się człowiek różni od zwierząt? Zgódźmy się z odpowiedzią filozofa43: Tym, ze na podbudowie biologicznego świata stworzył świat wartości, takich jak np. dobro, sprawiedliwość^piękno, prawda, które urzeczywistnia. Czym jest wartość? Na to trudniej jednoznacznie odpowiedzieć. Zapoznajmy się więc z trzema jej definicjami, socjologa, etyka i aksjologa -językoznawcy. Według socjologii wartość to dowolny przedmiot /.../rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. Wartościami są te przedmioty lub stany rzeczy, które jednostkom i grupom zapewniają równowagę psychiczną, dają zadowolenie, dążenie do nich lub ich osiągnięcie daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku, lub te, które są niezbędne dla utrzymania wewnętrznej spójności grupy, jej siły i jej znaczenia wśród innych grup44. Dla etyka wartość to "podstawowa kategoria aksjologii oznaczająca wszystko, co cenne, godne pożądania lub wyboru, co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń /.../, co ma znaczenie dla człowieka, co nadaje sens jego poczynaniom Definicji aksjologicznej wartości nie ma w dotychczasowych słownikach języka polskiego; sformułowała ją Jadwiga Puzynina w książce Język wartości. °daje tam takie znaczenia: wartość jako coś dobrego i cennego, jako to ile coś ^ilĄ^ane p°d względem moralnym, estetycznym itd. oraz to, co jest dobre lub •~e . Wypełniając tę lukę leksykograficzną, podała również główne związki vyrazowe wyrazu, wartość47, z których do szkoły można by wprowadzić nastę- Pujące: <*rtosci istnieją, istnienie wartości*coś staje się wartością Kań"*''Pnedstawia' Posiada wartość, ^arto^•Szukać' odnaJdywać, gubić, tworzyć, niszczyć . °fci rozumieć, poznać, urzeczywistniać, realizować a<łzyc do wartości we środki wyrażania wartości... 117 nie wartości WsPólnota wartości nr 2 uznany. Pozna-Wodować icftprzyję- wewnętrznej potrzebye " iCh W Źyciu' B^ie ono->"ż zewnętrznego przymusu. A wiec zciwyrn dla samej satysfakcji bycia takim, a nie dla nagrody, uczenie się '•vCie Lnięcia wiedzy, a nie dla oceny48. la ° " jest jednak instytucją przymusu. Ocena zatem i hierarchia wartości konieczności narzucana przez jej ogólne i szczegółowe zadania wycho-b'Vft, ze zoodnie z systemem wartości współcześnie uznawanym, przez dobór \ r tematykę lekcyjną, sądy wartościujące nauczyciela. Kieruje on mianowi-tak omawianiem lektur, aby zapoznać uczniów z wartościami i przekonać ich H' nich Tak na przykład prowadzi dyskusję nad postawami bohaterów Syzyfa-•vch prac Żeromskiefo, aby mimo wszystko doszło do uznania przez uczniów, hoćby jako tylko postulowanych, wartości reprezentowanych przez StasięBo-zowską, takich jak przedkładanie dobra innych nad dobro własne, oddanie się bez reszty pracy, altruizm, wierność młodzieńczym ideałom, a potępienia anty wartości reprezentowanych przez Pawła Obareckiego, takich jak kult wygodnego życia, rezygnacja z ideałów młodości, wyrachowanie, egoizm. Narzucanie, oczywiście w odpowiedni sposób, wartości jest nie do uniknięcia i jest wręcz korzystne. Uczeń mianowicie zostaje na lekcjach teoretycznie przygotowywany do pełnienia późniejszych ról społecznych. Poznaje realny świat i ludzi poprzez świat przedstawiony dzieła literackiego, czasem poprzez rzeczywiste pozaszkolne wydarzenia, komentowane na lekcjach. Próbuje fikcyjne i rzeczywiste fakty oceniać, dokonuje więc wyboru wartości. Poznanie wartości może by u znacznej większości uczniów nie nastąpiło, gdyby nie wysiłki szkoły. Według socjologii szkolą pozostając organizacją symbolicznego przymusu, stwarza sytuacje szerokich i różnorodnych kontaktów z kulturą, bez których wielu ludzi nigdy może nie dotarłoby do potencjalnych Źródet najbardziej osobistych bezinteresownych kulturalnych doświadczeń. Powstające przy tym przeżycia są zaś najlepszym środkiem maksymalizacji skuteczności instrumentalnych zadań kształcenia49. Problemem zatem nie jest to, że nauczyciel narzuca wartości, lecz to, jakimi si? posługuje przy tym metodami, aby zostały uznane przez uczniów. I to, czy nie rnusza ich do deklaratywności pod rygorem oceny negatywnej, nie przyczynia '? uo jaskrawego i cynicznego rozmijania się tego, co mówią dla szkoły, z tym, uznają poza szkołą. Trzeba wziąć też pod uwagę fakt, że wyników pracy ychowawczej nie sposób ani spostrzec od razu, ani zbadać za pomocą testów. ys em wartości bowiem przekazywany odpowiednio przez szkołę może się rzeczywistnić dopiero po latach. tektywność rozumienia i przyjmowania przez ucznia wartości zależy w du- mierze od zasobności jego języka wartości i stopnia umiejętności posługiwa- z d "!^,mm' Brania tymczasem wykazały bardzo niską znajomość słownictwa ^dzmy nazw wartości, zwłaszcza w szkołach wiejskich. na e wnioskach z badań nad znajomością przez uczniów szkoły podstawowej & Stra^cyJnych' których częścią są nazwy wartości, stwierdzono, że analiza i jakościowa rozumienia rzeczowników abstrakcyjnych zebranych . wartości 119 ^^^"^\ 2 3 h^5etńó^____ 68 12 OdpornośL__ ____ 68 44 ndrebnosxć 72 25 on,oinalność 60 28 perfekąja^^^ ______ pesymizm 40 16 56 24 poetyckość 48 12 polskość 72 28 pomysłowość 60 24 popularność 84 48 powierzchowność 60 28 powinność 72 28 prawdziwość 72 24 precyzja 80 20 prostota 68 16 rozsądek 92 68 rzetelność 60 20 solidarność 56 16 solidaryzm 0 0 stanowczość 56 36 subtelność 60 12 surowość 60 24 szlachetność 64 16 ugoda 88 ' 72 walor wrogość 72 24 72 28 współpraca 92 44 120 121 wartości... Przymiotnik ,30 j 32_____ Na zakończenie - uwaga. Droga uczenia wartości to nie tylko omawianie dzieł literackich, ale również zajmowanie się przez ucznia językiem wartości i językowymi sposobami wartościowania. Zajmowanie się wyrazami bowiem pozwała spojrzeć na rzeczywistość, badać ją i odkry wad, może więc wywołać pożądane zmiany wychowawcze. i^.- -' Przysłówek Wykrzyk. 1 Partykuła Czasownik :nik ~ "Wf MW samaTjiebieTecz iaTn26 ^ "*lekcjach P°^ktowana nie wartości i wartościowaniu czyliCr '"^ ^Zędń sfużac^h dn nr7,Hm;_ , tczy'i wyrazanm szczególnego stosunku «"•""- --- •----•- SJę dO aksjologiczny składników nauki o języku ; rozważanie ich sensu i sposobów Poznawanie przypadków nadawania wyrazom innego znaczenia niż mają one w rzeczywistości w celu manipulacji wolą, uczuciem odbiorcy i jego wiedzą na jakiś temat, np. opieka (brać pod opiekę ludność obcego kraju). Końcówka godnościowa -owie jako oznaka większej wartości osób, np. profesorowie. Końcówka pejoratywna -i/y, np. chlapy, chuligany. Przymiotnik jako wyraz wartościujący, przymiotnik jakościowy jako wyraz oznaczający dodatnie lub ujemne właściwości ludzi, rzeczy, zjawisk ze stanowiska mówiącego, np. mądry - głupi, nudny - ciekawy, piękny - brzydki. Stopniowanie przymiotnikajako narzędzie wyrażania stopnia intensywności wartości i jej relacji wobec innych wartości, np. najmądrzejszy (ze wszystkich), ciekawsza (od innej). Gromadzenie przymiotników i rzeczowników wokół "jednego tematu" w zakresie wartości (tworzenie pola semantycznego pojęcia bądź postaci), np. przyjaźń -bezinteresowna, niezachwiana, prawdziwa, serdeczna, szczera, wierna, wzajemna; obłudna, fałszywa itd. przyjazny - człowiek, gest, spojrzenie, uczucia, słowa, atmosfera, ręka itd. Przysłówek jakościowy, wartościujący jakość wykonywanej czynności, np. pięknie śpiewa, niewyraźnie mówi albo jakość cechy np. śnieżnobiały, wyjątkowo wartościowy, nadzwyczaj miło. Zamiana (nominalizacja) przysłówka na przymiotnik w zwrotach z czasownikiem bądź w wyrażeniach z przymiotnikiem, np. pięknie śpiewa - piękny śpiew, wyjątkowo wartościowy -wyjątkowa wartość. Stopniowanie przysłówka jakościowego jako środka wyrażania intensywności stopnia wartości, np. najpiękniej śpiewa. Środki wzmacniające wyrażanie wartości, np. ach, jaki on dobry. Jakże to wspaniałe. Pluralis majestaticus - mówienie o sobie w liczbie mnogiej przez "my". Formy "ty", "wy" czasowników: 123 222 *u dla Wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym Synonimy \ Przenośnie S/\ Gromadzenie i omawianie potocznych przenośni wartościujących człowieka i jego osobowość, np. słodycz charakteru; chytry lis. Gromadzenie, dobieranie i użycie w tekstach, np. matka, ojczyzna; macocha, bazgrały. Wyrazy nacechowane wartościujące dodatnio lub u-jemnie Eufemizmy ' Porównania J Frazeologizm Przysłowia Rymowanki Dobieranie wyrazów o (tm) * ZWoty "^grzeczne bądź w " ' wcale; Pepi, co wie wszystko ;ic w iv-ivu»-_, i w zależności od i przedmiotu oce- «>."-..._, •--.-. dny - wstrętny - ny. W' ^ odrażający; łobuziak - łobuz - chul ohyd'1'! chłodno - zimno - mroźno - lodowato. -e>i .^ie i użycie rzeczowników, przymiotników, ^ ^/ków dla celów intensywniejszego wyrażenia przy ..e;s".->,^^;r.topprs;- ^S^pSS^"**"* sl( uczy, M«;'J0^nych do podanych naz« ' W>'1Z!L Sil «»->»• kk"°"MCh' tfV ^1^ - ~..f,itv\vnv- . Się "t<,j, ."-..- " . lepiej ^\;&' _.,"rto ^inie wyrazów pokrewnych do poaauy^i. >.^.. ści, np. kłamliwy, kłamca, kłamczyni, kłamczuch, ^zucha, zakłamany, kłam, kłamliwie. ś\<$ wykrzyknikowe w swojej funkcji wzmacniającej 'a ,^żoną ocenę, np. Dobry z niego człowiek! "V korzenia wyrazowe i składniowe wyrażające mocniej P° ,^ę, np. Dobry, dobry z niego człowiek; Dobry z niego °c ^viek. Naprawdę to dobry człowiek. cl f^&zy wartościujące poza zdaniem, modulujące jego 4<^ P°^ względem wyrażonej wartości, np.: Spadł, nies-"• \vczoraj deszcz; Na szczęście spadł wczoraj deszcz. teV>> wykrzyknienia; specjalna funkcja cudzysłowu #* ' nie znaczenia wyrazu. Redakca g°lnie przydatne w wyrażaniu o-cen scspoj a. oszczerstwo, donos ' , K*tury; postaci ]iterac"_' ^mówienie naganności orm jak obmowa, pJot-""•vo; dyskredytacja, Rzeczownik ..- Oblicz teraz krytycyzm Przyjaźń bogactwo ........ - nierzetelność wolność - ............... i n Do podanych wyrazów wartościujących dodaj wyrazy o znaczeniu przeciw- obojętnie -nierozumnie -nieudolnie -obłudnie - stawnym: interesowny -niedoskonały -tchórzliwy -bezwstydny - 11.Podaj wyrazy bądź wyrażenia bliskoznaczne (synonimy). Wybierz najtrafniejsze i wstaw następnie w puste miejsca w zdaniach. niezależność - ............... szkodliwy - ..................... mądrze - ....................... (samodzielność, kierowanie się własnym zdaniem; gorszący, zgubny, ujemny, zły; rozsądnie, sensownie, rozważnie) Przewodniczący klasy musi się odznaczać................ w podejmowaniu decyzji. Przemawiać na zebraniach ............... Przeciwdziałać ............ wpływom niektórych kolegów. 12. Wymień niektóre wartości i anty wartości twojego środowiska. 1. Wartości uznawane 2. Wartości realizowane altruizm _ ••----....... ^interesowność ~ dezaprobata lojalność nienawiść lenistwo nieuczciwość odPowiedzialn{ nieład, nierząd tchórzostwo 'osc _ Prawda ~ sPrawiedliwość 1 wyrozumiałość _ (Np. 1. praca, dobrobyt, zdrowie, uczciwość, religijność, spokój, tolerancja 2. bezrobocie, bieda, choroba, własna wygoda, uczciwość religijność, niepokój) 13. Ułóż artykuł hasłowy hasła np. "solidarność" zawierający: l- wyjaśnienie znaczenia, 2. związki wyrazowe, 3. przykłady użyć. 14. Wyjaśnij znaczenie podanych rzeczowników przez a) podanie wyrazu bądź wyrażenia bliskoznacznego: altruizm - ................ tolerancja - ............... Walor - ................ egocentryzm - ............... aprobata - ................. humanitaryzm - .............. o) odwołanie się do budowy słowotwórczej wyrazu: tchórzostwo to......................... beznadzieja to............................ Prawdomówność to........................... c) sformułowanie istotnych cech właściwych tylko przedmiotowi nazwanemu danym wyrazem: 128 orko _____--» ^j^yKu djanauk-jję. - odpowiedzialność - właściwość ludzkiego działania polega! o jącu IIQ - altruizm -postawa człowieka odznaczająca się.............. - aprobata - stosunek do kogoś' lub czegoś charakteryzujący - zarozumialstwo -postawa człowieka przejawiająca się f-............. na konieczności odpowiadania za swoje postępowanie i Po noszenia za nie konsekwencji; -.............. gotowością do poświęceń; -.............. zgodą na coś, potwierdzeniem, pochwałą; -.............. w przecenianiu swojej wartości, zbyt wysokim mniemaniu o sobie) 15. Podaj nazwę wartości posiadającą przytoczone niżej składniki znaczeniu, dzielność, odwaga, hart, waleczność..................... zdolność trwania przy obranych wartościach, dotrzymywania obietnic i zobowiązań................................... wszystko, co cenne, godne pożądania lub wyboru, co stanowi ostateczny cel ludzkichdążeń.............................................................................................. zgodność z rzeczywistością, brak kłamstwa, fałszu i udawania (męstwo, wierność, wartość, prawda) 16. Odpowiednio połącz oddzielone od siebie części definicji. kłamstwo-świadome twierdzenie.......................... dobro-to, co............................................. egoizm - kierowanie się w postępowaniu...................... godność ludzka-właściwość................................. Część określająca definicji: .............. jedynie własnym interesem, niezauważaniepotrzeb i dobra innych; samolubstwo. ........ niezgodne z rzeczywistością, wypowiedziane z zamiarem wprowadzenia kogoś w błąd; fałsz, nieprawda. ......... pożądanie, wartościowe, wartościowane pozytywnie; sama wartość pozytywna. ......... przysługująca każdemu bez wyjątku człowiekowi z tytułu jego uprzyw1"^ lejowanego miejsca w przyrodzie; człowieczeństwo; poczucie, świadomość własnej wartości, szacunek dla samego siebie, honor, duma. 17. Uporządkuj podane niżej lub inne wartości w dwóch grupach: Wartości pozytywne Wartości negatywne (antywartości) 129 środki wyrażania wartości . . . -azdrość, wolność, bierność, interesowność, chciwość, bezpieczeństwo, cnota krzywda, honor, zależność, sumienność, hańba, braterst\vo, wrogość, ofiarność, odwaga. j g W zacytowanych niżej definicjach wyodrębnij następujące części: a) część określaną, czyli wyraz objaśniany, *! b) część określającą, czyli wyraz, wyrażenie lub zdanie wyjaśniające, c) w części określającej - wyraz, wyrażenie lub zdanie wskazujące cechy istotne, właściwe tylko przedmiotowi nazwanemu określanym wyrazem, d) cząstkę spajającą dwie zasadnicze części określenia, czyli wyrazy i wyrażenie: to; to jest; to tyle; co, itp. lub znaki, takie jak dwukropek lub pauza. * bogactwo - zasób dóbr mających dużą wartość; majętność, dostatek, dobrobyt, * nienawiść to stosunek do innych ludzi skrajnie negatywny, będący wynikiem głównie egoizmu; wrogość, niechęć do kogoś, * powinność: obowiązek, konieczność * zło to tyle, co czyn, postępek zły, krzywdzący kogoś; wartość negatywna, zaprzeczenie dobra. 19. Wskaż w podanych definicjach składniki znaczenia opisujące i wartościujące, * zdolność - właściwość pozwalająca na łat\ve opanowanie nauki, zdobywanie bez trudu wiedzy i umiejętności, * pokój - sytuacja, w której państwo, naród itd. nie znajduje się w stanie wojny, * optymizm - postawa polegająca na dostrzeganiu przede wszystkim dodatnich stron życia; przekonanie, że w życiu przeważa dobro. 20. Wyjaśnij, czy są to wartości, czy antywartości; posłuszeństwo lojalność zależność wolność * duma pobożność 21. Mniejsze zło (wybrać mniejsze zło). Co przez to rozumiesz? Daj przykłady. -2. Nazwij i wylicz wartości wybrane w życiu przez różne postacie literackie, np. Judyma, ks. Robaka i Jacka Soplicę, Zenkaz Tego obcego, cesarza ze Słowika Andersena. Przymiotniki • Wybierz przymiotniki służące a) do oceniania i b) do opisywania kogoś lub czegoś. 131 f/e środki wyrażania wartości ... Marysia jest uczennicą leniwą i nieobowiązkową. vi4ZKowy, szlachetny mi • , -«8o,"y,glębo^wS*y«,f. 2. Dodaj przymiotniki ujemnie. zbrodniczy, zfy, brzyd- ", t6g° ^* Podmiotu. Powiedz, wartościujące dodatnio i życie czyn (np. bohaterski, piękny, pożyteczny, dobry; kąty godny, ki, niski) lekcja C^ ........... ........... .......... (np. wartościowa, ****** naj oceny Marv«; ;* o są to oceny Marysia °Powiadanie Olek ma n fre/c interesującą uPowiadanie Olek ma Róża to najpilniejszy kwiat ^c przestar^łą. na świecie. ' M Ro(tm) to Piękny kwiat. Janek to ładny chłopak r , P(tm)- Janek to chłopak taki sobie. jestem pracowitą i obowiązkową uczennicą- Jaki śliczny obrazek! Jaki paskudny obrazek! drogi długa mała wielki Dodaj do podanych przymiotników takie rzeczowniki, żeby ten sam przymiotnik oceniał raz pozytywnie, drugi raz negatywnie. /człowiek/ /towar/ /znajomość/ /choroba/ /pensja/ /dziewczynka/ /skarb/ /kłopot/ 7. Wymień składniki znaczenia wyrazu np. - Solidarny - (np. poczuwający się do współodpowiedzialności i współdziałania, zgodny z kimś w poglądach, postępowaniu itp., współodpowiedzialny, jednomyślny; mający zgodne z kimś poglądy, cele; dążący do wspólnego celu) - "lojalny" - (np. l. przestrzegający prawa, prawomyślny, postępujący zgodnie z polityką rządu; legalny, wiemopoddańczy, 2. rzetelny w stosunkach z ludźmi, uczciwy, pracowity). 8. Dodaj do przymiotników np. solidarny i lojalny wiążące się z nimi rzeczowniki. • (np. solidarny -przyjaciel, kolega, uczniowie, klasa , naród, stanowisko, działanie, postępowanie, wystąpienie; lojalny urzędnik, obywatel, współpraca; sąsiad, kolega, postępowanie, współpraca). ". Wyjaśnij znaczenie wyrazów zakłamany i kłamliwy. - Podaj wyrazy bądź wyrażenia bliskoznaczne. (np. obłudny, nieszczery, wykrętny, dwulicowy, fałszywy; zmyślony, oszukańczy, nieprawdziwy, niezgodny z prawdą). - Podaj przykłady użycia w zdaniu lub w związkach wyrazowych. 10- Za pomocą odpowiednich stopni przymiotnika określ w zdaniach natężenie cechy znanych ci postaci lub przedmiotów, w zależności od twojej o nich opinii i w porównaniu do innych postaci lub przedmiotów. 132 Uwaga: Po stopniu wyższym stosujemy wyraz: niż, np. Lepszy niż ty. Po stopniu wyższym zaprzeczonym: niż albo jak, np. Nie jest leps?\< . "^yw/t, np. Nie jest lepszy f ~ J Przed rzeczownikiem lub zaimkiem może być od z dopełniaczem, np. ie, szy od ciebie; Nie jestem lepszy od ciebie". 11. Odpowiedz zdaniami. Kto jest dla ciebie - najlepszym wzorem do naśladowania, - najbardziej godny szacunku, - najwierniejszym przyjacielem ? Co jest dla ciebie - największym złem, a co dobrem, - najmilsze w życiu szkolnym, - najbardziej wskazane? 12. Podaj po 2 przymiotniki określające ten sam dowolny przedmiot: jeden o funkcji opisującej, drugi - wartościującej. Przysłówek l. Wybierz spośród podanych przysłówki, służące a) do oceniania jakości czynności lub b) określania okoliczności czynności, a)...................- (jak) ty". " IZ' b). Przed rzeczownikiem Inh -r(tm)^-'- - wyraźnie, daleko, przyjemnie, ciężko, doskonale, nisko, dawno, szybko, nadaremnie, wesoło, blisko, źle, wkrótce, późno, celująco. 2. Dodaj do podanych przymiotników przysłówki, wzmacniające lub osłabiające wyrażaną przez nie ocenę. ..................... słuszny ...............piękny ..................... uroczy ................ cenny ....................szczęśliwy .............zdolny ....................dobry ................ mądry (niewątpliwie, wyjątkowo, niebardzo, ogromnie, nadzwyczajnie, niezwykle, nieprzeciętnie, bezgranicznie, nieskończenie). 3. Te same, co wyżej przysłówki dodaj do innych przysłówków. 4. Dodaj przysłówki wartościujące dodatnio i ujemnie; pisać r»-J n *•» ^ -"""""^ 133 Takowe środki wyrażania wartości (np. zrozumiale, wyraźnie, czytelnie, niedbale; niejasno, niezrozumiale, brzydko, bezsensownie) mówić (np. poprawnie, dobitnie, mądrze, rozsądnie, rzeczowo, rozwlekle, monotonnie, głupio, nieszczerze) myśleć (np. poważnie, mądrze, sprawnie, skutecznie; rzadko, głupio, ciężko, chaotycznie). 5. Co robisz najlepiej, a co najgorzej? Odpowiedz, stosując w kilku zdaniach przysłówki: najdokładniej, najsprawniej, najgorzej, najmniej. 6. Dodaj przysłówki oceniające dodatnio bądź ujemnie. Na naszej tablicy ...... widać litery. Niektóre koleżanki mówią ............... Niektórzy nauczyciele ...... nas uczą, a niektórzy .................. Gdy świeci sionce w klasie robi się .............. A w ogóle w szkole jest ............. 7. Zgromadź wyrazy wokół tematu praca. - wyrazy bliskoznaczne wyrazowi praca, - określenia dodatnie i ujemne wyrazu praca, - określenia dodatnie i ujemne czasownika pracować. (np. praca -zajęcie, robota, działalność, harówka; poważna, ciekawa, popłatna, twórcza; ciężka, daremna, syzyfowa, mozolna; pracować, zajmować się, robić; ochoczo, ofiarnie, rzetelnie, twórczo; ciężko, beznadziejnie, mozolnie, daremnie). Pomysły lekcji na temat wartości Temat: Opis i ocena przedmiotów w naszej klasie. Cel kształceniowy i wychowawczy: Opisywanie i ocenianie. Świadome stosowanie słownictwa wartościującego; rozumienie względności oceny. Cel poznawczy: Poszerzenie wiadomości o przymiotniku jako części mowy. Znaczenie przymiotnika: określanie materiału, koloru, kształtu czegoś, jego 134 _. - ^va u j ęzyKu dla nauki przynależności i przeznaczenia; ocena wartości; związek przymiotnika z r czownikiem. Tok lekcji L Pogadanka nauczyciela, np. Spójrzcie dokoła. Wszystko, co nas otacza nic swój kolor, kształt, przeznaczenie, powstało z jakiegoś materiału. Kolor kształt, materiał, przeznaczenie to cechy stał e przedmiotów, wyrażane głów nie za pomocą przymiotników. Ale wszystko, co nas otacza, może też mieć swoją wartość. Wartość nie jest cechą stałą, zależy bowiem od dodatniego lub ujemnego czyjegoś ustosunkowania się do przedmiotu, wydarzenia, człowieka, jego osobowości i postępowania. Wyrażanie wartości to ocena. Ocenić możemy również za pomocą przymiotników. Dzisiaj przyjrzymy się naszej klasie, opiszemy ją i ocenimy. U. 1. Wyliczenie przez uczniów przedmiotów znajdujących się w klasie Przypomnienie, że ich nazwy tworzą klasę rzeczowników. Zapisanie wybranych w 1. rubryce tabeli. (Przed lekcją wyrysowanej na tablicy dla zyskania na czasie; mogą to być tabele powielone po jednej dla ucznia; wypełnione wklei do zeszytu). 2. Podawanie przymiotników, określeń zapisanych rzeczowników, i zapisywanie ich w rubrykach 2., 3., 4 i 5. Przypomnienie, że tworzą klasę przymiotników i mają znaczenie takie, jak wypisano w nagłówkach rubryk. 3. Ocena poszczególnych przedmiotów. Zapisanie jej w ostatniej rubryce. W trakcie oceniania rozmowa na temat różnego rodzaju wartości. Nauczyciel, w sposób przystępny i uproszczony ze względu na wiek uczniów, informuje o tym, że są wartości materialne i niematerialne, np. książki mają wartość materialną, dlatego są zamknięte w szafie, żeby ich ktoś nie ukradł, ale treść książek ma wartość niematerialną; że są wartości użytkowe, np. taką mają stół i ławki, że coś może mieć wartość względną, np. reprodukcje, bo jednym się podobają, a innym nie. A to, czy coś jest ładne, czy brzydkie zależy od oceniającej to osoby. Rezultatem pracy będzie tabela: T"(tm)" ' ~ ==" n - 135 Językowe środki wyrażania wartości ... 1 2 3 4 5 6 l stół brązowy kwadratowy drewniany nauczycielski zgrabny zużyty tablica orzeł -godło państwa czarna prostokątna plastikowa szkolna pożyteczna zszarzała biały czerwony nieduży gipsowy polski drogi (sercu) godny (szacunku - poeta (portret) - - polski wybitny największy - reprodukcje krajobrazu kolorowe różne papierowe leśny miejski śliczne ładne wesołe brzydkie nieładne nijakie książki różnobarwne duże małe cienkie grube papierowe naukowe beletrystyczne mądre ciekawe drogie - III.W domu: Sporządzenie takiej samej tabeli dla czterech wybranych przedmiotów domowych. Na kolejnej lekcji wspólna redakcja opisu klasy z wyzyskaniem słownictwa zebranego w tabeli oraz podanego słownictwa pomocniczego: a) czasowników zastępujących wyraz "jest": stoi, wisi, znajduje się; widać; ustawiono, zgromadzono, powieszono', b) przysłówków - określeń przymiotnika w funkcji wzmacniającej wyrażanie ocen, np. bardzo, wyjątkowo* nadzwyczajnie; c) wyrazów wyrażających stosunek uczuciowy piszącego, np. niestety, zbyt, (za stare, zbyt zużyte). Temat: Dyskutujemy: Czy są to wartości, czy antywartości? Cel kształceniowy: Poszerzanie czynnego słownika ucznia o nazwy wartości; posługiwanie się nimi w dyskusji. Dyskutowanie. Cel wychowawczy: Dokonywanie wyboru wartości. Uświadamianie względności niektórych wartości - zdanie sobie przez uczniów sprawy z tego, że coś może być dobre lub złe względem jakiegoś celu. Kształcenie kultury dyskusji. 136 Bezwzględny Tok lekcji I. Wstępne przygotowanie do lekcji: Odczytanie 1-2 prac domowych. Powinny nimi być rozprawka na temat postaw życiowych jakiejś postaci literackiej bądź jej charakterystyka. II. 1. Zadanie: Podajcie przykłady z literatury lub współczesnego życia postaw działań, sytuacji urzeczywistniających różne wartości, takie np. jak posłuszeństwo, lojalność, duma itp. (Uczniowie mogą tu brać pod uwagę takie lektury jak: Sienkiewicza Krzyżaków, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Mickiewicza Grażynę, Pana Tadeusza, Dziady, Żeromskiego Silaczkę i Syzyfowe prace, Słowackiego Balladynę; Kruczkowskiego Niemców itp. Mogą też powoływać się na głośne wydarzenia ze współczesnego życia szkolnego, społeczno - gospodarczego i politycznego). 2. Zapisanie na tablicy nazw wartości wymienionych przez uczniów np. nieposluszeństwo lojalność prawda zdrada duma IILSformułowanie problemu dyskusji i jednocześnie tematu lekcji. IV. Dyskusja. Treść i głębokość uczniowskich rozważań jest zależna od ich wieku i rozbudzenia myślowego. Główne argumenty i kontrargumenty będą się opierać na wykazaniu tego, że czasem realizacja tej samej wartości może mieć różny cel - pozytywny albo negatywny. Na przykład: lojalność i posłuszeństwo Wille-go z Niemców wobec swoich przełożonych i przyjętych zasad ideologii hitlerowskiej prowadzi do podboju obcego państwa i zabijania ludzi, nielo-. jalność zaś i nieposłuszeństwo Grażyny wobec zamierzeń jej męża - do ocalenia jego godności jako władcy i zachowania wolności ojczyzny. »• Duma osobista Jacka Soplicy to przyczyna pasma nieszczęść i morderstwa, a wyzbycie się jej, pokora, to działanie dla dobra ludzi i kraju. Z podobnych zestawień wynikają problemy: Czy wobec tego każda wartość jest względna? Czy antywaftości, np. zdrada, może się stać wartością pozytywną ze względu na cel j ej realizacji ?, Czy są wartości bezwzględne ? Które ? Są to problemy otwarte, a dyskusja uczniów również nie może się zakończyć jednoznacznymi wnioskami. Raczej stwierdzeniem, że człowiek w życiu często staje przed koniecznością wyboru wartości, znajduje się w konflikcie wartości, a wtedy musi samodzielnie podejmować decyzje. V. Praca w domu, do wyboru: - Sprawozdanie z dyskusji na temat wartości i antywartości. -Mojaopinia w sprawie.............. -Które wartości są, według mnie, bezwględne? - Lojalność ucznia -jak to rozumieć? 137 Językowe środki wyrażania wartości ... Temat: Nie to ładne, co tadne, lecz to, co się komu podoba. Czyli o względności ocen. Cel kształceniowy: Opisywanie z punktu widzenia upodobań nadawcy. Dobieranie w zamierzonym celu wyrazów wartościujących. Cel wychowawczy: Uświadomienie relatywizmu oceny. Budzenie tolerancji wobec ocen innych niż nasza. I. l. Pokazanie uczniom dowolnego przedmiotu. Zadanie: Ułożyć po ok. 3 zdania zaczynając się od Mnie się.... niepodoba. Jest... albo od Mnie się....... podoba. Jest........ Wygłoszenie przez kilku uczniów przeciwstawnych sobie ocen. 2. Zapisanie części tematu lekcji: Nie to ladne co ladne, lecz. to co się komu podoba. II. Ćwiczenia słownikowe: Określenie znaczeń wyrazu bezwględny, za pomocą słownika lub, co jest trudniejsze, analizy przykładów użyć, np. - Był to bezwględny dowódca, ale cieszył się mimo to zaufaniem podwładnych. - Cenili w nim bezwględną uczciwość. - Żadna barwa w naturze nie ma dla naszych oczu stałego bezwględnego tonu; jest zmienna w zależności np. od oświetlenia. Tak czy inaczej uczniowie zapisują ćwiczenie: 1. Nie liczący się z innymi, surowy, okrutny, nietolerancyjny 2. Całkowity, zupełny, bezwyjątkowy 3. Niczym nie uwarunkowany, niezmienny, zasadniczy, podstawowy, absolutny ni.l. Ustalenie cechy uczniowskich ocen: Czy są bezwględne (3. znaceenie), czy względne, tj. zależne od upodobań oceniających, uwarunkowane jego gustem. 2. Dopisanie dalszego ciągu tematu lekcji ...... czyli o tym, że ocena może być względna". IV. Ćwiczenia językowe l. Jaka będzie pogoda w najbliższą niedzielę? - Ocenia optymista:............... - Ocenia pesymista:............... - Ocenia katastrofista:............... Po ewentualnym wyjaśnieniu znaczenia wyrazu katastrofista poszczególni uczniowie układająpo trzy oceny, jedno, dwuzdaniowe (słoneczna; pochmurna z przebłyskami słońca; deszczowa i burzowa), po czym 139 ^^^J^y^L^^^k^yka ----------i^j^YKa porównują kilka ocen. Następne ćwiczenia mogą wykonać w grupach lub w "dwójkach ławkowych". 2. Jaki on jest? - Matka ocenia swoje dziecko. - To samo dziecko ocenia sąsiadka. ''• Albo - Właściciel ocenia swojego dobermana (wilczura, rotwajlera itp). j - Tego samego psa ocenia sąsiad. •' 3. W jakim domu mieszka znajomy? - Ocenia zwolennik nowoczesności. - Ocenia miłośnik wszystkiego, co stare. 1'' Jako pomoc należy wywiesić fotografię domu albo nowoczesnego, albo starego. V. Praca domowa: Zapisz (dowiedz się od rodziny, znajomych, na podstawie słowników) kilka przysłów pouczających o względności upodobań, ocen i opinii. Przykładowe przysłowia: Jeden by to, drugi by to. Każda pliszka swój ogonek chwali. Wronie pisklęta najpiękniejsze. s O gustach się nie dyskutuje. Są gusta i guściki. Różne są gusta na świecie. Temat: Wartości w naszym życiu Cel kształceniowy i wychowawczy: Rozwijanie słownictwa ucznia w dziedzinie nazw wartości. Pogłębianie jego samoświadomości w tym zakresie. Tok lekcji L 1. Wyjaśnienie znaczeń wyrazu wartość na podstawie a) intuicyjnych wypowiedzi uczniów, b) próbnego zdefiniowania przez nich tego wyrazu. • 2. Sprawdzenie wyniku prącym słowniku języka polskiego; po sprawdzeniu uczniowie stwierdzają, że brak tam definicji słowa "wartość" w znaczeniu: " to, co dobre lub źle moralnie " (zob. str 111 tej książki). Albo: Wyjaśnienie znaczeń wyrazu wartość na podstawie ćwiczeń L, 2., 3. str 120. H. Zapisanie tematu lekcji IIL l. Wywieszenie tablicy z zestawem związków wyrazu wartość (ew. odsłonięcie zapisanych wcześniej na tablicy szkolnej). 2. Poinformowanie uczniów, że w dalszym ciągu lekcji mogą w razie potrzeby posługiwać się zebranym słownictwem. jpkoweJrodMwyrażania wartości... Zestaw, np. być wartością, antywartością uznawać, cenić, urzeczywistniać wartości być wiernym wartościom wybór wartości konflikt, kryzys wartości hierarchia wartości wartości wyższe, niższe wartości moralne, estetyczne, religijne, poznawcze, wychowawcze wartości nieprzemijające, ogólnoludzkie (Zestaw można oczywiście zmienić, dopasowując do wieku i zdolności umysłowych uczniów). IV. Ćwiczenia językowe 1. O jakich wartościach mówią znane przysłowia? Nie czyń drugiemu, co tobie niemile. Kochaj bliźniego swego, jak siebie samego. Kto chce psa uderzyć, zawsze kij znajdzie. Czym chata bogata, tym rada-Każdy sobie rzepkę skrobie. Bez pracy nie ma kołaczy. Cudza własność rzecz święta. Część przysłów, około pięciu, podaje nauczyciel w formie dyktanda, z uprzedzeniem możliwości popełnienia błędu ortograficznego bądź interpunkcyjnego. Dalsze pięć podaj ą uczniowie. Obokkażdego przysłowia zapisują, po ustaleniu tego, nazwę wartości, a więc: życzliwość, miłość, przekupstwo, gościnność, pracowitość, uczciwość, egoizm. 2. Które wartości każdy z was uznaje za cenne w życiu codziennym? Dlaczego? Po kilku minutach cichego przygotowania się następuje głośna wymiana poglądów, ewentualnie rozmowa albo dyskusja na temat poszczególnych kontrowersyjnych opinii. 3. Praca w domu. Wybierz jedną wartość szczególnie ważną według ciebie w życiu szkoły (albo rodziny, albo grupy rówieśników) i uzasadnij swój wybór. Temat: Co to znaczy być człowiekiem? Motto: Bo kto nie był ni razu człowiekiem, Temu człowiek nic nie pomoże. Cel kształceniowy i wychowawczy: Analiza "Dziadów" części II pod kątem wydobycia zawartych w tekście wartości moralnych i oceny niektórych cech osobowości człowieka. 140 Tok lekcji I. Rozmowa wstępna. Zadanie l. Które wartości - cechy człowieka mają na celu nie jego dobro bo dla niego mogą być niewygodne, lecz dobro drugiego człowieka? Zapisanie kilku podanych z uzasadnieniem wartości, np. uczciwość prawdomówność szczerość życzliwość obowiązkowość uprzejmość odpowiedzialność sprawiedliwość Zadanie 2. Odszukać w tekście Dziadów pouczenia dotyczące postawy moralnej człowieka i przygotować krótkie wyjaśnienie swojego ich rozumienia. Uczniowie podają z wyjaśnieniem następujące fragmenty: Kto nie doznał goryczy ni razu, Ten nie dozna słodyczy w niebie. Bo kto nie był ni razu człowiekiem, Temu człowiek nic nie pomoże. Kto nie dotknął ziemi ni razu, Ten nigdy nie może być w niebie. II. Zapowiedź celu lekcji, zapis tematu i motta. III. Ćwiczenia językowe. Zadanie 1. Przeczytać cicho fragment dotyczący widma dziedzica (w. 161 hi- - 331) i zaznaczyć treści wskazujące na cechy jego osobowości za życia. ., Wykonanie zadania polega na głośnym odczytywaniu odpowiednich odcinków tekstu i komentowaniu ich, w wyniku czego powstaje zapis: Cechy dziedzica: skąpy, chciwy bezlitosny, okrutny nieżyczliwy obojętny wobez cierpień biedaków samolubny, egoistyczny n iesprawiedliwy niewyrozumiały ' podły, zły Zadanie 2. Dokonać przekształcenia przymiotników na rzeczowniki -nazwy wartości. Uczniowie obok rubryki "Cechy dziedzica" wpisują drugą rubrykę: "Wartości" i zapisują rzeczowniki: skąpstwo, chciwość, brak litości, okrucieństwo, nieżyczliwość, obojętność, samolubstwo, egoizm, niesprawiedliwość, niewyrozumiałość. Zadanie 3. Co można powiedzieć o wymienionych wartościach, jeśli chodzi o człowieka, który się nimi cechuje, i innego człowieka? Odpowiedzi ucz- 141 Językowe środki wyrażania wartości ._.. niów są przeciwstawne do ich odpowiedzi na pytanie rozpoczynające lekcje: Wymienione wartości mają na celu krzywdę innego człowieka, choć dla kogoś, kto się nimi cechuje, są wygodne. IV. Podsumowanie pracy Zadanie. Ułożyć jednozdaniową odpowiedź na pytanie zawarte w temacie lekcji. Odpowiedzi, np. Być człowiekiem to znaczy mieć na względzie dobro drugiego człowieka. Być człowiekiem to tak postępować, żeby nie krzywdzić drugiego człowieka. Być człowiekiem to postępować zgodnie z przysłowiem: "Kochaj bliźniego swego jak siebie samego". Być człowiekiem, to wyzbyć się cech osobowości mających na celu wyłącznie własne dobro lub cudzą krzywdę, a przy najmniej walczyć z tymi cechami. Być człowiekiem to mieć lub rozwijać w sobie takie cechy, jak uczciwość, życzliwość, sprawiedliwość, wyrozumiałość, odpowiedzialność, miłość. V. Praca w domu. Pod kątem wartości moralnych ocenić postępowanie Zosi. Uwaga. Jedna z kolejnych lekcji może zacząć się od trzech pouczeń Mickiewicza, wybranych zDziodów. Będą one podstawą do omówienia zdań złożonych z podrzędnym podmiotowym. Ćwiczeniem językowym na tej lekcji m.in. będzie układanie przez uczniów pouczeń moralnych w formie zdań podmiotowych dotyczących życia młodzieży. Temat: O różnego rodzaju wartościach. Cel kształceniowy: Refleksja nad treścią wybranych nazw wartości; ich potoczny podział. Posługiwanie się słownikiem języka polskiego. Próba własnej definicji wyrazu przyjaźń. Cel poznawczy: Przypomnienie treści lektur szkolnych i pozaszkolnych. Cel wychowawczy: Kształcenie pozytywnego nastawienia do wartości uznanych za cenne. Tok lekcji • I. Przypomnienie przez uczniów niektórych zagadnień moralnych ostatnio czytanej lektury albo kilku lektur, np. Kamińskiego Kamienie na szaniec, Żeromskiego Silaczki, Słowackiego Balladyny bądź Mickiewicza Dziadów. Będą to na przykład zagadnienia bohaterstwa, poświęcenia się dla innych, miłości do ojczyzny, egoizmu, nienawiści, żądzy władzy itp. H. Przejście od moralnych zagadnień lektury do zagadnień życia rzeczywistego. Zapis tematu lekcji Zadanie 1. Podać nazwy wartości ważnych dla udanego życia społecznego. Uczniowie zapisują np. 142 143 Językowe środki wyrażania wartości... uczciwość- Zgoda -wierność -odwaga -bohaterstwo -miłość-ofiarność - miłosierdzie -uprzejmość -tolerancja -obowiązkowość -prawdomówność- życzliwość- _.,.". .,""" solidarność- Zadanie 2. Ustalić uzasadniając, czy są to wartości pozytywne, czy negatyw ne. Po wymianie opinii uczniowie podają odpowiadające wartościom - antywartości; dopisują do sporządzonego zestawu: nieuczciwość, niezgoda, konflikty, niewierność, tchórzostwo, nienawiść, nieuprzejmość, nietoleran cja, nieobowiązkowość, kłamstwo, nieżyczliwość, niesolidarność. Nie znaj dują wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym do wyrazów bohaterstwo, o- fiarność, miłosierdzie, proponują wyrażenia: brak bohaterstwa, brak miłosierdzia, brak ofiarności. Zadanie 3. Dyskusja nad problemem: Czy dla dobra społecznego realizacja wymienionych wartości jest moralnym obowiązkiem każdego człowieka? Teraz krystalizują się różne poglądy, budzą wątpliwości; to, co dotąd proste, ' staje się skomplikowane, to, co jednoznaczne, wieloznaczne. Uczniowie '* mówią na przykład: " "Nienawiść jest społecznie naganna i niepotrzebna, bo wywołuje niezgodę i nieżyczliwość, pociąga za sobą zanik takich cennych wartości, jak tolerancja, ofiarność, miłość". "Ale jednak miłość nie może być realizowana przez każdego i wobec wszystkich. Przecież nie można wszystkich kochać!". "Zaraz, ale o jakiej miłości mowa? Do matki? Do dziewczyny? Do człowieka w ogóle? Do ojczyzny?" "Niektóre wartości pozytywne mogą realizować niektórzy tylko ludzie. Nie można mieć pretensji do reszty. Nie każdy musi być bohaterem, nie każdego stać na ofiarność i miłosierdzie. To się odbija nawet w słownictwie, bo nie ma wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym do bohaterstwo, ofiarność i miłosierdzie". "Wszyscy te cechy znają i deWarują choć czasem rozmijają się z nimi w postępowaniu codziennym, np. z uprzejmością i prawdomównością". "Są więc wartości uznawane, ich realizacja jest moralnym, a czasem prawnym obowiązkiem, np. prawdomówność i uczciwość (są to wartości kategoryczne, dodaje w odpowiedniej chwili nauczyciel), i są wartości, które nie mogą być przez wszystkich realizowane, i nie jest to naganne moralnie i prawnie, np. miłosierdzie, bohaterstwo" (nauczyciel uzupełnia - są to wartości postulowane). HLZakończenie dyskusji (otwartej) pogrupowaniem wartości w formie wykresu, zgodnie z potocznym i intuicyjnym odczuciem. Nie jest to podział wy- czerpujący, ani zgodny w całości z nauką. Chodzi tu o zapoznanie uczniów z niektórymi nazwami o znaczeniu nadrzędnym, np: pozytywne i negatywne moralne kategoryczne i postulowane Wartości witalne (życiowe) duchowe estetyczne pozorne wyższe i niższe IV.Praca w domu. Przygotować głos w dyskusji na temat: "Jaką wartością jest przyjaźń?" - Określić zgodnie z podziałem wartości. - Przytoczyć przykłady z literatury lub życia rzeczywistego. - Sformułować ewentualne wątpliwości. Uwaga. Ciekawym materiałem do dyskusji lekcyjnej może być charakterystyka wyrazu miłość ze względu na wiele jej rodzajów, np. miłość matczyna, miłość do ojczyzny, miłość do Boga, miłość do osoby płci przeciwnej, miłość pieniądza, miłość własna itd. Podstawą lekcji mogą być wiersze liryczne, film, piosenki współczesne. Okazją do jej przeprowadzenia jakieś święto narodowe albo np. Dzień Matki, Dzień Babci. Temat np. można sformułować "Miłość nie jedno ma imię"; tematem może też być cytat z pytaniem: Czy to prawda? Na marmurowej wyrył płycie czas wieczne prawa dla ludzkości; nic piękniejszego ponad życie, w życiu - nic ponad czar miłości Lope de Vega Temat: Sprawiedliwość i niesprawiedliwość. Cel kształceniowy i wychowawczy: Głębsze zastanowienie się nad znaczeniem wyrazu sprawiedliwość i jego nacechowaniem aksjologicznym. Uświadamianie relatywizmu wartości, kształcenie umiejętności wyjaśniania \ uzasadniania. Posługiwanie się słownikami języka polskiego. Tok lekcji. I. Wprowadzenie. Zadanie l. Ułożyć krótki dialog między nauczycielem a uczniem lub dwoma uczniami na temat oceny wypracowania, dla jednego sprawiedliwej, dla drugiego - niesprawiedliwej. Może to być też gra dramatyczna bądź zainsce-nizowanie gotowego tekstu. II. Zapowiedź celu lekcji: zastanowienie się nad znaczeniem wyrazu sprawiedliwość. Zapisanie tematu lekcji. Dl.Rozważania nad znaczeniem wyrazu sprawiedliwość. l l 144 Nauka o języku dla nauki język Zadanie 1. Sprawdzić znaczenie wyrazu w słowniku języka polskiego; znaleźć synonimy w słowniku wyrazów bliskoznacznych i wypisać najważniejsze związki ze słownika jeżyka polskiego (praca w grupach). Wpisanie do zeszytu rezultatu pracy. Sprawiedliwość - bezstronność osądu, obiektywizm; postępowanie zgodne Z nakazami etycznymi wobec innych, uznające bezstronnie prawa przysługujące innym ludziom, osądzające coś bezstronnie, obiektywnie. Niesprawiedliwość jest przeciwieństwem sprawiedliwości. Sprawiedliwość, słuszność, bezstronność, obiektywizm w sądzeniu. *** sprawiedliwość w sądzeniu, postępowaniu, ocenianiu; poczucie sprawiedliwości dochodzić, domagać się, szukać sprawiedliwości, walczyć o sprawiedliwość być dla kogo sprawiedliwym, stało się zadość sprawiedliwości sprawiedliwość nakazuje uczynić zadość sprawiedliwości krzycząca, jaskrawa niesprawiedliwość niesprawiedliwość losu doznać niesprawiedliwości być dla kogo niesprawiedliwym doznać niesprawiedliwości Zadanie 2. Zebrać przysłowia na temat sprawiedliwości. Uczniowie podają, np.: Wszyscy jedziemy na tym samym wózku. Każdemu według jego potrzeb. Wszyscy mają taki sam żołądek. Każdemu po równo. Wziąć bogatemu, dać biednemu. Odpłacić pięknym za nadobne. Miarka za miarkę. Jak ty komu, tak on tobie. Zadanie 3. Przygotować ustnie opinię: Czy rzeczywiście te przysłowia wyrażają społeczną sprawiedliwość? Wymiana myśli. Zadanie 4. Podać przykłady sprawiedliwych bądź niesprawiedliwych opinii, kar, postępków, ustosunkowania się człowieka do człowieka itp. z życia bądź lektury. Zastosować zapisane słownictwo (praca ustna). W domu: ewentualne opracowanie pisemne. Językowe środki wyrażania wartości... Cel poznawczy: Pozname^utye/n,.,^.,,. ".,_._ wych J. Krzyżanowskiego. Przypomnienie rodzajów zdań. Tok lekcji I. Odczytanie przez kilku uczniów przysłów, zapisanych w pracy domowej. H. Ustalenie tematu lekcji. ni.Wyjaśnianie sensu przysłów wskazanych przez nauczyciela. IV.Próby uogólnienia i poklasyfikowania. Zapisanie wybranych przysłów. Zwrócenie uwagi na interpunkcję i ortografię. 1. Przysłowia obrazujące stosunek człowieka do człowieka, np: Syty głodnego nie zrozumie. Zapomniał wół, jak cielęciem był. Jak ty komu, tak on tobie. 2. Przysłowia pouczające, jak żyć; wskazówki moralne, np: Nie czyń drugiemu, co tobie niemiło. Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada. Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje. 3. Przysłowia pouczające, czym są wartości np: Zgoda buduje, niezgoda rujnuje. Wolność droższa od bogactwa. Nienawiść wszystko w złe obraca. Kłamstwo przeminie, prawda nie zginie. 4. Przysłowia charakteryzujące człowieka np: Prawdę powie, jak się omyli. Dasz mu palec, złapie za rękę. Wilk w owczej skórze. 5. Przysłowia dotyczące przyrody, pogody, np.: Święta Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie. Święty Marcin zimę traci albo ją bogaci. Będzie pogoda, jak się nie poleje z nieba woda. V. Analiza składniowa przysłów. (Zdania pojedyncze, zdania złożone różnego rodzaju, równoważniki zdania). YI.Funkcja rymu w przysłowiach (zapamiętanie nauki - morału; zabawa). Temat: O czym pouczają przysłowia? Cel kształceniowy i wychowawczy: Poszerzanie czynnego słownika ucznia o przysłowia. Zastanawianie się nad ich sensem. Uzasadnianie, wyjaśnianie, klasyfikowanie. 147 Nauka krytycznego odbioru tekstów ... 9. NAUKA KRYTYCZNEGO ODBIORU TEKSTÓW I RZETELNEGO ICH FORMUŁOWANIA Manipulacjo językowa Z zagadnieniami poruszonymi w poprzednim rozdziale wiąże się w dużym stopniu zagadnienie manipulacji językowej52. Jedną bowiem z jej technik jest właśnie stosowanie nazw wartości i wyrazów wartościujących (zob. tabela str. 118). Ich funkcja w tekście manipulującym jest szczególna. Jest nią mianowicie przekonywanie kogoś do czegoś, narzucanie mu oceny, powodowanie zmiany jego poglądów, oddziaływanie na wolę i uczucia. Te funkcje poza tym mogą mieć zaimki uogólniające, wyrazy i zwroty zastępcze, wyrazy modalne oraz niektóre środki artystyczne, takie jak eufemizm, hiperbola, peryfraza, metonimia, meta fora, również wersyfikacyjne np. rytm i rym, tych ostatnich najpopularniejszym przykładem użycia są przysłowia i slogany. Oprócz słownikowych środków manipulacyjnych używa się gramatycznych. W tej roli występuje 1. osoba 1. mn. czasowników w trybie oznajmującym: formy np. pójdziemy, kupimy, chcemy mogą narzucać odbiorcy działanie zgodne z życzeniem nadawcy, bo "my" to "ja i on". Do gramatycznych środków manipulacji należą poza tym tryb rozkazujący, pytania retoryczne, równoważniki zdania, powtórzenia wyrazowe i składniowe. Ważną funkcję może też pełnić cudzysłów, zmieniający znaczenie i barwę wy razów, to w tekście pisanym, w mówionym zaś- intonacja i modulacja głosu oraz akcent zdaniowy. • --~t Manipulacja językowa nie jest wyłącznie cechą działania polityczno-propa-gandowego, występuje również w codziennych kontaktach językowych, choć czasem w sposób nieuświadamiany przez mówiącego. Może służyć zarówno złu, jak i dobru, co zależne jest od intencji jej stosowania. Stosuje sieją mianowicie po to, żeby oszukać, okłamać, skłonić do niezgody bądź nienawiści, zniewolić ludzi, sterować nimi wbrew ich woli. Jest wtedy moralnie, a nawet pragnie zakazana. Ale często intencje manipulującego mogą być uczciwe, a nawet szlachetne, a to wtedy, gdy rzetelnie informuje i przekonywuje, mając na celu dobro osoby przekonywanej. Każdy przecież nauczyciel, zwłaszcza języka polskiego, w mniej lub bardziej umiejętny i taktowny sposób manipuluje uczniami, narzucając im przyjętą przez naukę artystyczną i historyczną ocenę dzieła literackiego, wywołując wzruszenie, aby przekonać do jego wartości estetycznych bądź moralnych. Z ambony kościelnej też słyszy się teksty nakłaniające do życia bez grzechu. Manipulują m. in. językowo swoimi dziećmi rodzice, w najlepszej przecież na ogół intencji. To, że język może być narzędziem kierownia człowiekiem przez innego człowieka, świadczy o wielkości ludzkiego umysłu. Dzięki tej przecież cesze różni się nasz język od języka zwierząt. One bowiem komunikują się ze sobą, żeby przekazać proste informacje, ludzie zaś, by oprócz tego oddziaływać wzajemnie na swoje myśli, uczucia i wolę. A to jest właśnie jedynym istotnym czynnikiem istnienia i rozwoju cywilizacji53. Językowe techniki manipulacji stosowane w złej intencji w tekstach polityczno - propagandowych, przekazywanych za pomocą środków masowego przekazu, mają ujemny wpływ na społeczeństwo: odzwyczajają od my sienią refleksyjnego, nie pozwalają na świadomy i wolny wybór wartości, powodują dewaluację znaczeń nazw wartości, podkopują wiarę w słowa, zubożają język. Z tego powodu właśnie sposoby manipulacji językowej powinni poznać uczniowie, żeby umieli odebrać tekst manipulujący, tj. świadomie przeciwstawić się bądź poddać jego perswazji; zęby sami umieli tworzyć teksty manipulujące, w dobrej jednak intencji i z poczuciem odpowiedzialności, wyrażonej przy tym językowo, za wypowiadane opinie i oceny. Kształcenie tych umiejętności może się realizować na lekcjach nauki o języku, analizy tekstów literackich i prasowych, a poza tym dzięki tworzeniu przez uczniów form wypowiedzi szczególnie się do tego nadających. Informacja, komentarz, ocena Podstawa programowa języka polskiego i nowe programy nauczania zalecają kształcenie umiejętności układania wypowiedzi o funkcji informującej i o funkcji oceniającej. Dobrym pierwowzorem tego typu form są informacja i komentarz prasowy. Tak jednak jak szkolne opowiadania i opisy mają tylko pewne cechy podobne do opowiadań i opisów literackich, tak i szkolna informacja i komentarz mogą mieć pewne cechy podobne do cech wypowiedzi prasowych, tak zresztą jak szkolny reportaż i recenzja. A to dlatego głównie, że po pierwsze inny jest adresat wypowiedzi, a jest nim sam piszący, nauczyciel i współuczniowie, a po drugie inny cel pisania, a mianowicie rozwijanie własnych umiejętności językowych i pozytywnych cech osobowości, i wreszcie węższy zakres tematyki, inny rodzaj przekazu i mniejsza, być może, doskonałość formy. To natomiast, co jest podobnego w informacji i komentarzu szkolnym i prasowym to funkcje tych form, środki językowe i zwięzłość. ^ - »s Informacja i komentarz ze względu na cel układania i swoją krótką formę mogą się stać pożyteczną i wygodną podstawą pracy lekcyjnej. Ale przyjrzyjmy się najpierw cechom wypowiedzi prasowych. Informacja mianowicie jest to powiadamianie społeczeństwa lub określonej zbiorowości/.,./ za pomocą środków komunikowania masowego o aktualnych bądź przewidywanych faktach mających istotną doniosłość polityczną, gospodarczą, naukową, kulturalną, wychowawczą itp. względnie o innych faktach wzbudzających szczególne zainteresowanie odbiorców/.../^. Ma ona spełniać funkcję poznawczą, zaspokajać mianowicie potrzebę wiedzy odbiorców środków masowego przekazu. W związku z tym jej cechą gatunkową jest obiektywizm polegający na unikaniu oceny bądź interpretacji faktów, o których się informuje. To pozostawia odbiorcy możliwość samodzielnego komentowania i oceniania podanych wiadomości. Z cechą obiektywizmu wiążą się dalsze, a mianowicie zwięzłość i rzeczowość, ujawniające się w podawaniu tego, co istotne, w krótkim tekście, oraz dokładność polegająca na podawaniu możliwych do sprawdzenia dat, danych liczbowych, konkretnych wydarzeń. Informacja, jednym słowem, ma odpowiedzieć na pytania: kto? co? kiedy? gdzie? jak? Oto przykład: Cyrulik sewilski w Teatrze Wielkim Wczorajszą premierą Cyrulika sewilskiego Teatr Wielki uczcił obchody dwusetnej rocznicy urodzin kompozytora, Gioacchino Rossiniego. Przedstawienie -wyreżyserowane przez Argentyiiczyka, Jerome Savary'ego - grano w języku włoskim. Dzięki prostej inscenizacji było jednak rozumiane przez polskich widzów. Na premierę przybyła premier Hanna Suchocka i członkowie je rządu. ("Życie Warszawy") Komentarz ma za zadanie ocenianie i interpretowanie faktów podawanych w infórmacjlf wytwarzanie w ten sposób nowych postaw czytelnika - słuchacza, oddziaływanie na jego przekonania i zachowanie, zjednanie go dla jakiejś sprawy. Autor więc posługuje się słownictwem wartościującym, czasem środkami manipulacyjnymi. Zakłada się jednak, że powinien mieć czyste intencje i poczucie uczciwości, a zatem nie powinieg stosować środków nieetycznych, np. kłamstwa, przeinaczeń i przemilczeń. Przykład komentarza, poprzedzonego krótką informacją o rozpoczęciu sezonu kulturalnego: Bez fanfar Niepostrzeżenie, bez fanfar i przemówień rozpoczął się nowy sezon kulturalny. Premiery w teatrach, w Warszawie przegląd filmów polskich, Krajowe Targi Książki, premiera w operze, "Warszawska Jesień", "Wratislavia cantans", w galeriach wystawa goni wystawę.... 149 Nauka krytycznego odbioru tekstów ... Jak na kraj, w którym narzeka się na upadek kultury, wcale nieźle. To prawda, że brakuje pieniędzy na wszystko, na kulturę też - niestety przede wszystkim. Ale prawdą jest również, że gdy trzeba, jakoś potrafimy je wydobyć, choćby spod ziemi. Kolejny polski paradoks? A może skłonność do fasadowości, którą staramy się zasłonić znacznie mniej efektywną, często wstydliwą rzeczywistość? /.../ Jaki będzie ten sezon? Czy równie udany jak poprzednie? Dużo zależy od pieniędzy. Jaka jest kiesa państwowa, każdy widzi i nic tu nie trzeba tłumaczyć. Nie jest ona w stanie pokryć wszystkich potrzeb. Nadzieja w prywatnych sponsorach, którzy oby okazali się bardziej szczodrzy niż dotąd. Artystom z pewnością inwencji nie zabraknie. Anna Baczewska (,, Życie Warszawy") Rodzajami informacji są nastęrjujące formy: komunikat, mający charakter oficjalny i urzędowy styl, wiadomości, będące podstawowym składnikiem dzienników radiowych i telewizyjnych oraz reklama będąca szczególnym rodzajem informacji. Jej teksty mogą być dobrym materiałem ćwiczeniowym ukazującym subiektywizm"w jnformowaniu. Nawet najuczciwsza bowiem reklama musi się posługiwać manipulującymi środkami m. in. językowymi, bo właśnie jej naczelną funkcją jest informowanie połączonejiierozerwalnie z nakłanianiem doJtupna bądź skorzystania z usługi. Przykładem - reklama pewnej pasty do zębów. Jej autor zastosował w tekście wartościujące i zachęcające do kupna przymiotniki i przysłówki:..... to luksusowa pasta dla wszystkich, którym zależy na pięknych zębach, pasta o niespotykanie skutecznym działaniu intensywnie wybielającym. Wyprodukowana na bazie neutralnych składników, o najwyższym światowym standardzie. W innej reklamie, kremu do twarzy, autor zgromadził negatywne i pozytywne oceny cery przed użyciem kremu i po jego zastosowaniu. Ten zabieg językowy uświadamia wielu czytelniczkom prawdę o wyglądzie ich cery i wywołuje przy tym nadzieję bądź przekonanie, że to, co dotyczy działania kremu, również jest prawdą, a zatem trzeba krem kupić: Jeżeli na twarzy zauważysz cerę matową, szarą, starzejącą się, pomarszczoną, ściągniętą, wysuszoną ...., zastosuj krem "...", wtedy skóra stanie się delikatniejsza, sprężysta, elastyczna, świeża, odmłodzona, wzmocniona. W innej jeszcze znajdziemy zniewalający czytelnika tryb rozkazujący i wyrazy sugerujące mu, że wszyscy to już mają, tylko on jeden powinien się wstydzić, że zostaje w tyle: Nigdy więcej bezsennych nocy! Miliony kobiet i mężczyzn ..... na całym świecie. ...... Nie zostawaj w tyle! ..... uwierz, zaufaj, kup, a zobaczysz, że 150 Nauka o języku dla nauki języka Nauka krytycznego odbioru tekstów ... 151 Językowe wyznaczniki subiektywności i odpowiedzialności za własne słowa W komentarzu, jak i we wszystkich tekstach wartościujących i perswazyjnych, a więc np. w charakterystyce, opisie, recenzji, dyskusji nadawca może zaznaczyć subiektywność swojej oceny i poglądów za pomocą wyrazów, wyrażeń i zwrotów wyspecjalizowanych w tej funkcji. Stosując je, daje wyraz samokontroli i odpowiedzialności językowej, natomiast adresat,1rysząc3erpod-chodzi do kierowanych do niego treści ostrożnie i refleksyjnie. Ocenę wartościującą np. Zofia jest osobą kłótliwą i konfliktową mówiący formułuje jako coś pewnego i sprawdzonego, tak samo odbiera to adresat, nie znający Zofii. Dodaniem wyrażenia np. według mnie: Zofia jest według mnie osobą kłótliwą i konfliktową nadawca sygnalizuje subiektywizm oceny, czym budzi refleksję adresata, że ocena Zofii niekoniecznie jest prawdziwa. W podanym na s. 148 tekście Bez fanfar w jego części komentarzowej brakuje takich wywołujących refleksję czytelnika wyrazów, które by uczyniły wypowiedź mniej apodyktyczną! narzucającą opinię. Na przykład, zamiast: Jak na kraj, w którym narzeka się na upadek kultury, jest wcale nieźle, ostrożniejsze: Jak na kraj, w którym narzeka się na upadek kultury, jest, moim zdaniem, wcale nieźle. Albo: To prawda, że brakuje pieniędzy chyba na wszystko zamiast niezbyt prawdziwego: To prawda, że brakuje pieniędzy na wszystko. Oto przykładowy zestaw najczęściej stosowanego słownictwa wyrażającego subiektywność ocen i poglądów: uważam, że..., sądzę, że..., myślę, że...... zapewniam, że..... w moim przekonaniu ...., jestem przekonana, że...... wedlug mnie, według mojego zdania (opinii) ..., wydaje mi się, że...., wiem z pewnością, że...., mam wrażenie, że...... to tylko moje wrażenie (odczucie)...... to nie ulega wątpliwości...., ale w to wątpię...., przypuszczam, że...., to tylko przypuszczenie...... można powiedzieć, że...... nie wiadomo, czy...., nie wiem, czy...., ale...., trudno powiedzieć....... nie znam się na tym, ale ..... powtarzam tylko to, co słyszałem słyszałem, że....., może to prawda..... ale czy to prawda?....., to stuprocentowa prawda...... wierzę w to, że...... nie wierzę, że....., powtarzam to tylko, co..... Również niektóre wyrazy modalne sygnalizują dystans mówiącego do przedstawianych treści i jednocześnie budują odpowiednią postawę odbiorcy, a to: zaufania lub ostrożności. Są to np. takie wyrazy i wyrażenia: pewnie, na pewno, niezawodnie, niechybnie, istotnie, z pewnością, z całą pewnością, niewątpliwie, bez wątpienia, naprawdę, rzeczywiście; prawdopodobnie, najprawdopodobniej, przypuszczalnie, może, być może, podobno, chyba, rzekomo, jakoby. Takie małe wyrazy, a jak bardzo mogą zmodyfikować treść wypowiedzi: Zofia jest niewątpliwie osobą kłótliwą i konfliktową Zofia jest rzekomo osobą kłótliwą i konfliktową Zestaw wybranego słownictwa, wypisany na kartonie, wywieszonym w odpowiedniej chwili w klasie, lub na zakładce w zeszycie, mógłby przypominać uczniom o obowiązku zaznaczania subiektywności ocen i odpowiedzialności za to, co się mówi podczas dyskusji, oceniania i formułowania opinii. Wydaje się tylko, że słownictwo zacytowane wyżej, i jemu podobne, jest powszechnie znane i stosowane przez uczniów. Z badań 55 wynika, że posługują się nim głównie starsi uczniowie pochodzenia inteligenckiego, a i oni często nie tyle dla świadomego zaznaczenia swojej postawy wobec treści tego, co mówią, ile dla zyskania na czasie w dyskusji bądź ukrycia własnej niewiedzy. Większość uczniów, jeżeli nauczyciel nie zadba o tę stronę języka, wypowiada się albo bez refleksji nad własnym stosunkiem do formułowanej przez siebie treści, albo nie umiejąc go zaznaczyć na poziomie metajęzyka. To by mogło znaczyć, że umiejętność wyrażania dystansu do własnej wypowiedzi, samoświadomość i samokontrola językowa niewielkiego procentu uczniów są wynikiem wychowania w rodzinie, wpływającej pozytywnie na rozwój języka dziecka. Ci, którzy są pozbawieni dobrego językowo wpływu domu, często nie mają go w szkole, choć w wielu wypadkach rzeczowy poziom ich wypowiedzi dorównuje poziomowi wypowiedzi ich bardziej elokwentnym kolegom, a nawet go przewyższa. Przykłady ćwiczeń 1. Jesteś o czymś głęboko przekonany (np. o wartości - anty wartości książki; pozytywnych - nagatywnych cechach postaci; skuteczności leku, uroku miejscowości, słuszności - niesłuszności działań np. ekologicznych), ułóż kilkuzdaniową wypowiedź nakłaniającą jej adresata do przyjęcia twojego poglądu. Zastosuj słownictwo wartościujące i wybrane środki gramatyczne o funkcji nakłaniającej. 2. Ułóż dialog: Dziecko przekonuje matkę, że potrzebuje koniecznie np. comiesięcznej pensji na drobne wydatki, nowych dżinsów, walkmana itp. Zastosuj np. wyrazy: każdy, wszyscy, zawsze; wartościujące przysłówki i przymiotniki; przesadne zwroty i wyrażenia; komplementy. 152 Nauka o Języku dla nauki język Nauka krytycznego odbioru tekstów ... 153 3. Namów kolegę do przeczytania książki, która ci się podobała. Zastosuj nakłaniające środki językowe, np. z całą pewnością, koniecznie, wszyscy, niesłychanie wartościowa, nadzwyczaj interesująca, musisz przeczytać, powinieneś znać. Co to za książka! Czegoś takiego jeszcze w życiu nie czytałem! 4. Odszukaj w tekście fragmenty informacji i fragmenty komentarza. Tekst dowolny, np.: Kasia - księżniczką 13-letnia Kasia zatańczy partię młodej księżniczki w balecie La Gitana w reżyserii Bogdana Hoffmana oraz choreografii i scenografii Pierra Lacotta w Teatrze Wielkim. Przedstawienie to, pierwotnie planowane na styczeń, otworzy sezon teatralny we wrześniu przyszłego roku. Kasia doskonale nadaje się do tej roli, gdyż jest najlepsza w swojej grupie wiekowej i bardzo utalentowana. Rodzice Kasi nie mieli nic przeciwko temu, aby ich pociecha zatańczyła, na deskach Wielkiego. 5. W komentarzu .... (np. powyższym) - wskaż wyrazy oceniające, - dodaj wyrażenia i zwroty rzetelnie powiadamiające, że opinia jest obiekty wnanp.: np. według choreografa ... , zgodnie z opinią nauczycieli ... , jak wykazały obserwacje dyrektora Teatru Wielkiego ..... albo subiektywna, np. według mnie,..., moim zdaniem ..., wydaje mi się ..., sądzę, że ... 6. Napisz dowolny komentarz do informacji: 23 września we czwartek odbędzie się jednodniowa wycieczka do Muzeum w ...... Pojadą tylko klasy VIII. Koszt wycieczki 200 tysięcy złotych. Albo: W Danii 12 mężczyzn spędziło 120 godz. na palach wbitych w dno morza; mieli ze sobą parasolki chroniące ich przed deszczem i słońcem, a w nocy owijali się kocami 1. Napisz dwa komentarze do tej samej informacji, jeden dodatni, drugi ujemny, np. do takiej: Barwa czerwona oznacza silą życiową, nieustanne dążenie do sukcesów, burzliwą aktywność w najróżniejszych dziedzinach życia. 8. Do komentarza (np. z ćw. 7) dodaj słownictwo wyrażające tw^ij osobisty punkt widzenia na sprawę np.: osobiście wierzę w to, ..... zauważyłem, że.... w moim przekonaniu,..... wiem z pewnością, że.... to prawda. ale czy to prawda? 9. Obmyśl tytuł (może rymowany) i sformułuj dowolny komentarz do informacji Słonica nazywa się Sumatra, pochodzi z Indii, ma 30 lat. W cyrku występuje już od 18. Wczoraj można ją było oglądać nie na arenie, a na placu Zamkowym. Szła uwiązana do samochodu, na którym naklejone były plakaty zapowiadające dzisiejszą premierę cyrku Arlekin. Wokół gromadziły się tłumy dzieci. 10. Ułóż czystą informację na dowolny temat np. z życia szkolnego, towarzys-kiego,sportowego, kulturalnego. Odpowiedz w niej zwięźle na pytania: kto? co? kiedy? gdzie? po co? za ile? 11. Ułóż informację z komentarzem dotyczącą organizacji szkolnych albo działalności gospodarczej (kulturalnej) szkoły, z przeznaczeniem do gazetki szkolnej. 12. Ułóż komentarz żartobliwy albo ironiczny, złośliwy, rzeczowo - obiektywny do informacji, np. Kochanowski mówi w wierszu o pszczołach, które robią miód, a następnie goszczą w pańskich domach. Albo: Czasem przywozi ktoś do zoo chore zwieżę, Żeby go uratować. (Komentarz ma dotyczyć m. in. ortografii). Albo: Jeden z zalegających z opłatami klientów zakładu energetycznego zaatakował niedawno montera zdejmującego licznik ułańską szablą. Dlatego odcinaniem dopływu prądu w zadłużonych mieszkaniach trudni się dwóch ludzi - jeden pracuje, drugi go ubezpiecza. 13. Obmyśl dowcipny (albo złośliwy, albo ironiczny) komentarz do powszechnie znanych informacji - pouczeń, w rodzaju: pouczenie: Każdy jest kowalem swego losu; komentarz: Niestety, tak mało jest fachowców. *** Wszyscy mamy taki sam żołądek. Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje. Na złodzieju czapka gore. 14. Grześ rozebrał na części zegarek, żeby zobaczyć, co jest w środku. Jesteś jego starszym bratem. Ułóż na ten temat informacje: 154 ^ _ _, -_--- ~»iŁ«. AldlłA a) mówisz prawdę i bierzesz odpowiedzialność za to, co mówisz (widziałem, jak.... z pewnością .... zniszczył.... uszkodził); b) mówisz wymijająco, niecałą prawdę (przypuszczam, że ... chyba .... obsenvował, jak działa ..., zainteresował się ... zdaje się ...); c) nie mówisz prawdy, chronisz Grzesia przed karą (sam spadł z ręki ... , wystarczy stuknąć ... , taki słaby do niczego ...z pewnością). 15.Napisz list do .... (posła, senatora, ministra, wojewody, burmistrza itp) bezpośrednio bądź do czasopisma (list otwarty), nakłaniający do pilnego zajęcia się ważną społecznie sprawą np. losem sierot, warunkami pracy szkolnej, ginącą przyrodą w twoim regionie, biedą starych ludzi, itp. Zastosuj świadomie językowe środki przekonywania! nakłaniania, oddziaływania na uczucia i wolę. 16. Ustosunkuj się do prawdziwości stwierdzeń z manipulacyjnymi zaimkami uogólniającymi: zawsze, wszyscy, nikt, wszędzie. Wszyscy Polacy chcieliby wyjechać za granicę. To prawda................................... Oo, Nieprawda!................................ W naszej szkole nikt nie chce się uczyć. Oczywiście................................... Niepodobnego,.............................. Młodzi ludzie zawsze wykazują brak kultury słowa. Ależ nie!.................................... Otóż to.'..................................... Nikomu u nas nie chce się pracować. Rzeczywiście............................... Tak wcale nie jest........................... Pomysły lekcji t Temat: Czy opowiadnie Gerwazego jest rzetelne, czy nierzetelne? Cel kształceniowy: Analiza opowiadania Gerwazego pod kątem zawartych w nim środków manipulacji językowej. Wyrabianie umiejętności krytycznego odbioru tekstu. Praca ze słownikiem języka polskiego. Cel wychowawczy. Kształcenie rzetelności słowa. Tok lekcji L Wprowadzenie: poznanie bliższe znaczenia wyrazu rzetelność i rzetelny. 155 Nauka krytycznego odbioru tekstów ... 1. Zdefiniowanie wyrazów bądź odczytanie odpowiednich artykułów hasłowych w słowniku języka polskiego: rzetelność - uczciwość, sumienność, solidność, bezstronność rzetelny - uczciwy, obowiązkowy, sumienny, solidny, godny zaufania, bezstronny. 2. Zebranie związków wyrazów: rzetelność postępowania, rzetelność w wypełnianiu obowiązków, rzetelność słowa; rzetelny człowiek, rzetelna relacja, rzetelne słowa. H. Postawienie problemu: Czy opowiadanie Gerwazego jest rzetelne, czy nierzetelne? (Uczniowie jako pracę domową mieli przeczytać Opowiadanie Gerwazego z ks. n oraz Spowiedź Jacka Soplicy z ks. Xi porównać te same informacje przedstawione w dwóch różnych sytuacjach przez dwie osoby). m.Intuicyjne 2-3 odpowiedzi uczniów. IV.Ustalenie planu analizy językowej opowiadania. 1. Ustalić intencje opowiadania Gerwazego. 2. Odszukać środki językowe służące urzeczywistnieniu intencji. 3. Stwierdzić, jak opowiadanie wpłynęło na Hrabiego. V. Ustna analiza zgodnie z planem. (W zależności od umiejętności uczniów może być mniej lub więcej podobna do tu przedstawionej), ad) 1. Gdy Gerwazy, do którego zresztą pogłoski o chęci zaprzestania procesu o zamek już wcześniej doszły, usłyszał potwierdzające je słowa Hrabiego: /.../szlachcic maruda Upiera się; przewidział, że mię znudzić może: Dlużej też nie wytrzymam i dzisiaj broń złożę, Przyjmę warunki zgody, jakie mi sąd poda". Ks. II, w 200 - 205 postanowił mu opowiedzieć historię zamku i stosunków łączących Ho-reszkę z Jackiem Soplicą. Intencją jego wypowiedzi było niedopuszczenie do zgody Hrabiego z Sędzią, rozbudzenie niechęci do Jacka i rodu Sopliców, nakłonienie Hrabiego do dalszego procesowania się o zamek. Były to intencje nieuczciwe, ad) 2. Wyrazy, wyrażenia oceniające i wartościujące. Jednym ze środków językowych, jakim się posłużył Gerwazy, było użycie wyrazów oceniających, narzucających ocenę Hrabiemu. Wszystkie mianowicie oceny pozytywne gromadzi Gerwazy, mówiąc o Stolniku, negatywne natomiast i ośmieszająco - ironiczne - o Jacku. A więc Stolnik to: pierwszy pan w powiecie; bogacz; familijant; ojciec córki pięknej jak anioł; pan potężny, pobożny, prawy; ojciec włościan; brat szlachty; posiadacz krzeseł, wstęg i buław; patriota; Jacek zaś to: paliwoda; kłótnik, zwany wojewodą przez żart; nic nie posiada prócz 156 Nauka krytycznego odbioru tekstów ... kawalka roli; łotr; zbójca; wąsal; nie ma nic prócz szabli i wąsów od ucha do ucha; zuch (ironicznie: Stolnik nieraz wzywał tego zucha). Równie ujemnie i ironicznie wyraził się Gerwazy o Sędzi, bracie Jacka, za pomocą zdrobnień: Rodzoniutki braciszek owego wąsala Żyje dotąd i z swoich bogactw się przechwala Ks. II w 355 - 356 Narzucaniu wartości służy również opisany we wstępie historii klimat panujący na co dzień w zamku Horeszki, w którym to opisie za pomocą peryfrazy zostało przedstawione pijaństwo spraszanej szlachty jako fakt zwykły, a nawet dodatni: /../ wiwaty szfy cięgiem porządnym: Pierwszy wiwat za zdrowie Króla Jegomości, /.../ A na koniec, po piątej szklanicy wypitej, Wnoszono: Kochajmy się! wiwat bez przestanku, Który dniem okrzykniony, brzmiał aż do poranku', Ks. II w. 231 -238 - Wyrazy i zwroty zastępcze. Gerwazy informuje Hrabiego o ważnych wprawdzie faktach dotyczących stosunków między Horeszką a Soplicą, ale używa przy tym zwrotów zastępczych, wprowadzając tym w błąd swego słuchacza. Pierwszy fakt dotyczy częstej bytności Jacka w Zamku. Gerwazy mówi: Owóżpan Stolnik nieraz wzywal tego zucha. Ks. II w. 274 Wzywał, a nie: zapraszał. Wzywal sugeruje wyższość Stolnika, jego pańskość, jego prawo do wydawania poleceń, by się przed nim stawiał jego poddany, czy ktoś niższy społecznie. Prawda była jednak inna. Stolnik zabiegał o przyjaźń Jacka i często go do zamku zapraszał, a nie wzywał. Jacek mówi o tym na łożu śmierci, a Gerwazy mu nie przeczy: Wszak sam wiest, Gerwazeńku, jak Stolnik zapraszał Często mnie na biesiadę; zdrowie moje wnaszał Ks. X w. 499 - 500 Kolejny fakt to odmówienie Jackowi ręki Ewy, odrzucenie go przez Stolnika jako ewentualnego zięcia. Gerwazy mówiąc o tym, użył zwrotu podać czarną polewkę: I już miał się oświadczyć, lecz pomiarkowano, I czarną mu polewkę do stołu podano. Ks. H w. 281 - 282 157 Informacja ta nie jest prawdziwa i przy tym ukazuje Jacka w upokarzającym świetle. Wyraźna odmowa bowiem nigdy nie miała miejsca. Stolnik domyślał się wprawdzie, że młodzi się kochają, ale dla własnych korzyści udawał, że niczego nie dostrzega. Soplicą zaś bał się rekuzy i z pychy się nie oświadczał (mówi o tym przed śmiercią, ks. X w. 573 - 585). Gdy jednak powstała okazja do wyznania uczuć, o czym wspomina Jacek: Już chciałem znowu upaść ojcu jej pod nogi, , Wić się jak wąż u kolan, wołać «Ojcze drogi, Weź za syna lub zabij!'» Ks.X w. 610-613 Stolnik do wyznania nie dopuścił, lecz »• Wszczął dyskurs, o czym? o czym? o córki weselu! Ks.Xw. 614 Niezwykle ważną informację o geście umierającego Stolnika tak Gerwazy sformułował: Pan, słaniając się, palcem ukazał na bramę. Ks. II w. 322 Zwrotem palcem ukazał zastąpił inny zwrot krzyż w powietrzu nazna czył, prawdziwie oddający rzeczywistość. Użył go jednak Gerwazy nie w opowiadaniu, lecz dopiero przy łożu umierającego Jacka: Pan głową wstrząsnął, rękę ku bramie wyciągnął W stronę, gdzie stałeś, i krzyż w powietrzu naznaczył; » Ks. X w. 872 - 873 Istotnym - w historii o Jacku - faktem jest to, że Ewa go kochała. Wyraźne jednak stwierdzenie zniweczyć mogłoby ujemną ocenę jego postaci. Gerwazy więc osłabia działanie tej informacji przez użycie wyrazu podobno i zwrotu zastępczego wpaść w oko, który nie jest nawet dalekim synonimem wyrazu kochać, bo znaczy tyle, co zwrócić uwagę, podobać się: Podobno Stolnikównie wpadł Soplicą w oko, Ale przed rodzicami taiła głęboko. Ks. II w. 283 - 284 - Środki składniowe. Cechą opowiadania jest silna ekspresja wywołująca u Hrabiego emocje tożsame z emocjami Gerwazego. Kilkakrotnie w toku relacji daje on mianowicie upust swojej nienawiści do Sopliców i gwałtownie się przeciwstawia zgodzie z nimi. Emocje te ujawniają się w równoważnikach zdań, także w zdaniach wykrzyknikowych oraz pytających retorycznych, są przy tym wzmacniane powtórzeniami wyrazowymi, np.: 159 Nauka krytycznego odbioru tekstów ... Zgody? /.../ z Soplicami zgoda? ZSoplicami, Mopanku? Ks. II w. 204 - 205 Zgoda i Soplicowie! Mopanku, Panisko, t Pan żartuje, co ? Zamek, Hereszków siedlisko, . Ma pójść w ręce Sopliców ? Ks. II w. 207 - 209 I pan mu zamek oddasz? Niecne jego nogi Mają krew Pana mego zetrzeć z tej podłogi? O nie! Ks. II w. 359-361 ad 3) Cel językowego działania Gerwazego został spełniony: celem tym było podtrzymanie niezgody i wzbudzenie nienawiści. Relacja tak silnie oddziałała na uczucia i wolę Hrabiego, tak mocno narzuciła ocenę opowiedzianych wydarzeń i przedstawionych postaci, ze Hrabia bezkrytycznie podjął decyzje zgodne z intencją Gerwazego, odstąpił od zamiaru pogodzenia się z Sędzią. Oznajmił: Czuję, że we mnie mężnych krew Horeszków płynie! Wiem, co winienem stawie i mojej rodzinie. "* Tak! muszę zerwać wszelkie z Soplicą układy, ' i \' Choćby do pistoletów przyszło lub na szpady! Honor każe. Ks. II w. 383 - 387 IV.Zapis - podsumowanie analizy: Opowiadanie Gerwazego jest nierzetelne. Intencja opowiadania - podsycanie niezgody i wzbudzenie nienawiści. Urzeczywistnieniu intencji służą: i - wyrazy oceniające i wartościujące dodatnio i ujemnie, - wyrazy i zwroty zastępcze, - wyraz modalny, - równoważniki zdania, zdania wykrzyknikowe, zdania pytające, - powtórzenia wyrazowe i składniowe. Opowiadanie tak wpłynęło na uczucia i wolę Hrabiego, że postanowił prowadzić dalej proces. VII. Praca w domu. Wyobraź sobie, że jesteś sąsiadem Soplicy i Horeszki. Napisz rzetelną informację o faktach opowiedzianych nierzetelnie. Temat: O sposobach i celu manipulacji językowej Willego. Cel kształceniowy i wychowawczy: Analiza wypowiedzi manipulującej, ustalenie jej intencji. Wzbudzenie refleksji nad problemem: Czy w dobrej intencji można manipulować językiem? Tok lekcji l Inscenizacja fragmentu Niemców - odsłony drugiej pt. Naszyjnik. 2. Zapoznanie się uczniów z tematem. 3. Ustalenie intencji wypowiedzi Willego. Jest nią pragnienie zdobycia drogocennego naszyjnika przy zachowaniu pozorów uczciwości. 4. Wyodrębnienie manipulacyjnych środków językowych: - Pani nie zdaje sobie sprawy, w jakiej pani stawia mnie sytuacji - Willi maskuje prawdziwe chęci, udaje, że jego zamiary są uczciwe; - lubię jasną sytuację - Willi sugeruje, ze jest prawdomówny i szczery; - nie lada zuch - budzi nadzieję matki, że ocenia życzliwie jej syna; - wymknąl się nam, z rąk - daje do zrozumienia, że Christian uciekł z aresztu; - tylko to, co pani słyszała - utwierdza matkę w słuszności przypuszczenia o ucieczce Christiana. 5. Dyskusja. "J*k ocenić manipulację językową w takim przypadku": Pani Soerensen jest śmiertelnie chora. Dni jej są policzone. Bliscy nie mówią jej o zamordowaniu Christiana, żeby nie powiększać jej cierpienia. Ona jednak pyta: "Powiedz, czy wypuszczą Christiana?" Siostrajej odpowiada: Nie martw się, on już im się wymknął z rąk. 6. Praca pisemna. Trudniejsza: To uczciwe, czy nieuczciwe postępować zgodnie z powiedzeniem: Cel uświęca środki. Łatwiejsza: O jakich cechach osobowości Willego świadczą jego manipulujące wypowiedzi? Temat: O sposobach i celu manipulacji językowej w artykule Śmierć puszczy. (Uwaga: Podstawą lekcji może być inny artykuł odpowiedni do realizacji celów lekcji. Można również powielić tu przytoczony) Cel kształceniowy i wychowawczy: Wyrabianie krytycyzmu wobec czytanych tekstów. Dostrzeganie środków manipulacji językowej; rozumienie intencji wypowiedzi. Dokonywanie wyboru: poddać się lub sprzeciwić perswazji tekstu. Pomoc naukowa: ReprodukcjaPMszczj Grottgera. Tok lekcji I. 1. Podanie tematu lekcji 2. Ustalenie zadań kierujących czytaniem tekstu; - W jakiej intencji napisano artykuł? - Jakimi środkami manipulacji językowej się posłużono? 3. Czytanie ciche artykułu. Puszcza Białowieska umiera. Wśród drzew przemyka okryta mgłą postać dzierżąca kosę, lecz u jej stóp nie czai się już ryś skośnooki, nie wyciągają ramion pokrzywione kolosy lip i wiekowe dęby. Nad konającą pochyla się z troską konsylium leśników i uczonych. Znają chorobę: na imię jej las. Gorzka to wiedza, że śmiertelnym zagrożeniem dla Puszczy jest chluba człowieka - las zagospodarowany /.../ Bezwględny las - zadbany, czysty, produkujący i przydatny - nienawidzi puszczy, pożera więc miejsce po miejscu dziką i wolną przyrodę. /.../ Puszcza słabnie. Jej dusza wygnana z próchniejącego pnia płacze w ostatnich ostojach. Jesteś wśród drzew, lecz brak tu Perkuna, nie ukorzysz się przed świętym dębem przodków, nie usłyszysz rozmowy dzikich pszczół z dziup-lastą lipą, nie pochylisz głowy przed majestatem miejsca, z którego pochodzisz: przed puszczą słowiańską. Ona umiera. Śmierci jest tysiąc: giną ciche, nieważne, bezdomne żyjątka i kolejne pokolenia drzew - nie ze starości, lecz Z wyroku lasu. Serce ci pęka, a puszcza umiera. Uczeni znają chorobę, potrafią ją leczyć, chcą puszczę zachować. Recept jest kilka, lecz każda uderza w las. Konsylium dzieli się i sprzecza, <' padają zarzuty, obelgi. Czas płynie, puszcza umiera. Ambicje, urazy, i- sprzeciwy. A puszcza umiera. Interesy, pieniądze, wpływy. A puszcza umiera. Uczeni, praktycy, eksperci. A puszcza umiera. "'' Programy, koncepcje, wytyczne. A puszcza umiera. Narady, decyzje, ' ' dokumenty. Puszcza umiera! Przed laty, przy wjeździe do Białowieży uczeni ustawili na pięknym cokole głaz narzutowy ze stosownym napisem ku czci Puszczy Białowieskiej. To kamień nagrobny. Simona Kossak Dr hab. nauk leśnych Białowieża ("Gazeta Wyborcza") H. Zreferowanie wyniku pracy nad analizą artykułu. Np. 2. 1. Intencje autorki artykułu są uczciwe. Chodzi jej o poruszenie uczuć czytelników, o przekonanie ich o obowiązku ratowania ginącej puszczy. Środki manipulacji językowej: - nazwy wartości, np. śmierć, choroba; - matafory, np. wśród drzew przemyka okryta mgłą postać dzierżąca kosą ..., jej dusza wygnana z próchniejącego pnia płacze w ostatnich ostojach; - wyrazy wartościujące, np. śmiertelne zagrożenie, święty dąb, bezwględny las; - wyrazy wartościujące dodatnio użyte jako mające zabarwienie ujemne, np. las zagospodarowany, zadbany, czysty, produkujący, przydatny, tekstów ___ 161 Nauka krytyczneg. przesa me ^hiperbole), np. serce ci pęka, puszcza umiera, To kamień nagrobny. - przywołany ^ słowiańskich wierzeń i obyczajów, np. brak tu Perkuna, - zdania mer - przywołań^ {radycjj ^u}tury narodowej - obraz Puszcza Grottgera, - ^zwmjęte j ro-wnoważniki zdania, zdania wykrzyknikowe L Kim autof 3^^? Czy możesz mieć- do niego adajesz si perswazji artykułu, czy się jej sprzeciwiasz? napisz rzeczową informację o stanie pusz- np. Puszcza u^ .^ Ambicje> urazy> sprzeciwy. j-pwtorzen^ sk}adniowe. puszcza umiera. III. Dyskusja. Zadani zaufanie? Zadanie 2. Czy pa( Dlaczego? IV.W domu: Na pods, . f, "awie^ czy, bez ocen i kotv . 3 nentarza. Ten\: Formy wypowiedzi ważne ze względu na dobro człowieka. Cel kształceniowy i \Vychowawczy; Rozwijanie sprawności tworzenia form przydatnych w codzie^ Kształcenie przeświadczenia o szkodliwości społecznej form nierz^, . , Tok lekcji I. 1. Zapoznanie si . . . •• 9 p MJ z tematem lekcji ' ^rzeczytanie Pranych przez nauczyciela, powielonych tekstów. 3. Ocena ich tres^. .. ,F Sprawdzenie ^ znaczenia w słowniku języka polskiego. Przykłady tekstów (moziląoczywjgcjeprzygotować inne, najlepiej gdy autentyczne, z życia szkolą • 'i- • . A"r(tm)\--, rC T. i- .go, icsli się to zdarzy;. a) Droga Policją, J v ^licy ......... kradnie kury z mojego ogrodu. Proszę z nią i od rzemyczka do koniczka. Zatroskany obywatel ^ • j"~ !e?ani' m°Ja Pani'ta Jo^a z sąsiedniej klatki, to wczoraj, oczy, choć nie miałam okularów, piła wino Młodzież z zrobić . wi zia am Q 4. Nazwanie forr^ ^^ fe) oszczerstwo, c) pochlebstwo. , * to niemożliwe. Wczoraj Jolka była u mnie razem ze swoimi rodzin n , "ami. c) uoprawdy nle w-em dlaczego stara daje ci same tróje Jesteś "^zdolniejsza ze ws^ystkich dziewczyn. i taka elegancka. Bo masz dobry gust. 162 Nauka o języku dla nauki języka Nauka krytycznego odbioru tekstów ... 163 Ale... jeśli już o to chodzi. Czy nie mogłabyś mi pożyczyć tę czerwoną bluzkę na jeden wieczór? Co? n. Przekształcanie: 1) donosu - na informację o rzeczywistej kradzieży, skierowaną do władzy, z podpisem i adresem piszącego; 2) oszczerstwa - na życzliwą ocenę nagannego zachowania Jolki, jeśli rzeczywiście fakt miał miejsce, skierowaną wprost do dziewczynki; 3) pochlebstwa - na szczery i bezinteresowny komplement, skierowany do koleżanki z powodu jej wyglądu, osiągnięć sportowych itp. Temat: Moim zdaniem... Cel kształceniowy: Układanie komentarza. Dyskutowanie z celem przekonania przeciwnika do własnej opinii. Cel wychowawczy: Budowanie świadomości językowej i odpowiedzialności za wypowiadane słowa. Tok lekcji 1. Podanie uczniom informacji dotyczącej dowolnej, ale aktualnej i znanej im sytuacji, takiegoż wydarzenia itp., mogących budzić różne a nawet sprzeczne opinie. Np. 23 września w czwartek odbędzie się jednodniowa wycieczka do Muzeum w Łomży. Pojadą tylko kl. VIII. Koszt wycieczki pokryją uczniowie. 2. Pisanie w pracy indywidualnej komentarza oceniającego informację, zaczynającego się od "moim zdaniem" albo "wedlug mnie" itp. Uczniowie korzystają ze słownictwa sygnalizującego własne stanowisko (Zob. Językowe wyznaczniki subiektywności, str 150), które mają zapisane na ostatnich stronach zeszytu lub na specjalnej zakładce do zeszytu, lub na tablicy na ścianie klasy. Opinie np.: Zupełnie nieprzemyślana decyzja/.../; Klasy VIII były w muzeum w zeszłym roku, a nie były nigdy w teatrze /.../; Świetny pomysł! Muzeum poszerza wiedzę zwiedzającego /.../; Muzeum? Bardzo dobrze. Ale na koszt Komitetu Rodzicielskiego. Nif wszyscy uczniowie mają pieniądze/.../. 3. Dyskusja na wybrany temat, np. "Muzeum czy teatr?" Żartobliwe motto dyskusji: "Jeśli moje zdanie, dobrze mówisz, Janie". Uczniowie próbują przekonywać się wzajemnie do swoich opinii. Korzystają, jak przy pisaniu komentarza, z wykazu słownictwa stosowanego w dyskusji. Temat: Każdy chce żuć Tę gumę - cud! Cel kształceniowy i poznawczy: Rozpoznawanie i stosowanie manipulujących środków językowych. Układanie tekstów reklamowych. Poznanie wyrażeń sie- dem cudów świata i ósmy cud świata. Posługiwanie się słownikami i encyklopedią. Cel wychowawczy: Kształcenie nawyku rzetelności słowa oraz krytycznego stosunku do tekstów manipulacyjnych. • Tok lekcji. /. Faza orientacyjna 1. Zapisanie j ako tematu lekcji dwuwiersza reklamy. 2. Zadania analizujące. Pytanie L: Skąd znacie te słowa? Jaki jest ich cel? Pytanie 2.: Które elementy tego wiersza reklamowego zachęcają do kupna gumy i dlaczego? a) Nazwanie gumy cudem. A cud to jest coś nadzwyczajnego, wyjątkowego, niespotykanego, zdumiewającego, b) Użycie wyrazu "każdy", bo jeśli każdy chce żuć, to i odbiorca reklamy również. Pytanie 3. Jakie skojarzenie nasuwa odbiorcy nazwanie gumy cudem? W odpowiedzi któryś z uczniów może powiedzieć, że guma - cud kojarzy się z wyrażeniem ósmy cud świata. Jeżeli nie, nawiązuje do tego nauczyciel, co jest wstępem do pracy ze słownikami: "Teraz zapoznamy się ze znaczeniami wyrazu cud, jego związkami frazeologicznymi, znaczeniem wyrażenia ósmy cud świata. No ale jeżeli jest ósmy cud świata, to pewnie jest siedem cudów. Sprawdźmy to". Praca w grupach: Pierwsza grupa szuka znaczeń wyrazu cud w słowniku języka polskiego. (Są to: 1. zjawisko, które według wierzeń religijnych nie wynika z praw przyrody, lecz daje się wytłumaczyć interwencjąBoga, 2. rzecz, zjawisko niepospolite, niezwykłe, wywołujące zdumienie, podziw.) Druga grupa znajduje znaczenie wyrażeń ósmy cud świata i siedem cudów świata w słowniku języka polskiego. (są to: coś nadzwyczaj pięknego i siedem słynnych budowli i pomników architektonicznych w starożytności). Trzecia grupa wypisuje związki frazeologiczne wyrazu cud ze słownika frazeologicznego. (Są to: cud doskonałości, piękności; ósmy cud świata, ósmy cud świata, palce lizać, siedem cudów świata; cudem ocaleć, uratować się, ujść śmierci; dokazywać, dokonywać cudów (męstwa, odwagi, waleczności); opowiadać cuda o kimś, o czymś, słynąć cudami; słyszeć cuda o czym). Czwarta grupa dowiaduj e się, co nazwano siedmioma cudami świata, a to na podstawie encyklopedii albo Słownika mitów i tradycji kultury Ko-palińskiego. (Są to: 1. mury Babilonu, 2. posąg Zeusa w Olimpii dłuta Fidiasza, 3. wiszące ogrody Semiramidy w Babilonie, 4. kolos rodyjski, 5. pirami- dy egipskie, 6. Mauzoleum w Halikarnasie, 7. świątynia ArtemiSy w E-fezie). Na zakończenie grupy dzielą się wynikami swojej pracy, ustnie. //. Faza operacyjna Ćwiczenia językowe l. Ćwiczenie w podstawianiu wyrazów i stwierdzaniu ich wpływu na treść zdania. .............. chce .............. żuć tę gumę - cud. każdy wszędzie wszyscy zawsze nikt nigdzie żaden nigdy 2. 3. Układanie przez każdego ucznia jednego zdania nakłaniającego do czegoś, np. do picia mleka, z użyciem zaimków uogólniających i przymiotników wartościujących w różnych stopniach (zob. lekcja, str. 86) Układanie reklamy. a) Przygotowanie: - Wybór przedmiotu reklamy, np. sklepik szkolny, zioła lecznicze, sport, książka, szkolne koło teatralne, organizowana wycieczka, o-kreślony przedmiot. - Przypomnienie koniecznych cech reklamy: nakłaniająca, ale uczciwa oraz innych niż w ćwiczeniu 2. nakłaniających środków językowych. b) Redagowanie reklamy w zespołach. m.Konkurs: Która z czterech reklam najskuteczniejsza? IV.Praca w domu: Dopracowanie indywidualne albo zespołowe tekstu reklamy, ułożonej w klasie, przez dodanie innych niż językowe środków oddziaływania na odbiorcę (np. muzyki, obrazu, ruchu, kolorów, powołanie się na autorytet). Uwaga: Oczywiście nie należy uczniów odpytywać ze znajomości siedmiu cudów świata. Wystarczy, gdy zapamiętają na przykład, że jednym z nich są piramidy, że będą wiedzieć, gdzie znaleźć informację wyliczającą pozostałe. 10. JĘZYK WARTOŚCI A MÓWIENIE O CZŁOWIEKU Charakterystyka W ustalaniu i kształtowaniu świata ludzkich postaw i wartości56 - pisze Jadwiga Puzynina - istotną rolę odgrywa język. Poznanie więc przez człowieka językowych sposobów wartościowania mogłoby mu być potrzebne w myśleniu o sobie, swoim życiu i o życiu innych. Jest oczywiste, że podstawy poznawania świata ludzkich postaw i wartości daje szkoła, a głównie lekcje języka ojczystego. Większą ich część bowiem zajmuje mówienie o człowieku w świecie przedstawionym dzieła literackiego, ale również - rzeczywistym. Ich tematem jest niezmienne szukanie i formułowanie odpowiedzi na pytanie: Jaki on jest? Czasowniki jest wymaga uzupełnienia wyrazami nazywającymi i określającymi osobowość, postawy, działanie człowieka i uznawany przez niego krąg wartości. W ten sposób uczeń zdobywa wiedzę o człowieku i u-miejętności posługiwania się wyrażeniami wartościującymi. Jest to ważne ze względów głównie wychowawczych, ma bowiem wpływ na kształtowanie osobowości ucznia; poznaje on w ten sposób różnorodność ludzkich postaw a, co ważniejsze, może poznać, czy próbować poznać, siebie samego, wzbudzić w sobie zastanowienie się nad własnymi uczuciami i poczynaniami, usiłować rozwiązać zagadnienie Jaki ja jestem?, Jacy są ludzie w moim otoczeniu?, Jaki jest, jaki powinien być mój do nich stosunek ? Aby pomóc w formułowaniu odpowiedzi na te pytania, konieczne jest częstsze niż dotąd zastanawianie się nad znaczeniem wyrazów i wyrażeń wartościujących. Mogłyby one się stać punktem wyjścia i podstawą pracy lekcyjnej, a nie tylko rzadkim do niej dodatkiem. Rozważania mogłyby dotyczyć zagadnień mających istotne znaczenie w ocenianiu człowieka i wymagających poznawania i stosowania języka wartości, a więc na przykład takich57: - dobro moralne jako dobro drugiego człowieka i zło moralne jako krzywda drugiego człowieka; dobro własne; - różne postawy ludzkie, jak postawa konformistyczna, utylitarna, hedonistycz-na, twórcza, heroiczna; różne style życia; 167 Jeżyk wartości a mówienie o człowieku - wybór wartości przez jednostkę, konsekwencje tego wyboru, względność wartości; subiektywność wartościowania; - hierarchia wartości uznawanych przez określonego człowieka, przez grupę, przez spoleczeńst\vo; normy moralne z tym związane, - wartość wobec wybranych wartości; -konflikt wartościjako wynik rozziewu między życiowymi potrzebami człowieka a jego ideałami, między wartościami dotąd uznawanymi, a nowymi; - zgodność (niezgodność) uznawanych wartości z rzeczywistym działaniem człowieka. Głównymi formami mówienia w szkole o człowieku są charakterystyka i opis przeżycia wewnętrznego. Literatura metodyczna 58 na temat kształcenia tych form jest dość duża. Ale oprócz nich istnieją jeszcze inne, w szkole nie uwzględniane, choć powinny być przedmiotem poznania, rozważań i ćwiczeń. Należą do nich biografia i autobiografia, te mogą uczniowie poznać jako proza-torskie gatunki literackie, ale autobiografię mogą pisać, jako formę obszerniejszą od życiorysu własnego - urzędowej formy użytkowej. Poza tymi formami istnieje jeszcze anegdota, donos, plotka i oszczerstwo. Te mogą być przedmiotem lekcji, ukazującej ich funkcję i mechanizm powstania oraz wyrabiającej przeświadczenie o naganności społecznej i moralnej donosu, plotki i oszczerstwa. Przykłady ćwiczeń 59 1. Spojrzyj do lustra. Co widzisz? Zamknij oczy, pomyśl, jaki jesteś. Napisz to. 2. Jaki chciałbyś być teraz. Co ci w tym przeszkadza? 3. Opisz rozbieżności między słowami a cechami osobowości dowolnej postaci. 4. Opisz styl swojego życia, gdy będziesz dorosły. 5. Przeprowadź z kolegą (koleżanką) wywiad na temat stylu życia młodzieży. 6. Co według ciebie niszczy osobowość młodego człowieka? 7. Jakie problemy osobiste przebywają młodzi (uczniowie, dziewczęta, chłopcy). Zapisz je w punktach, od najpoważniejszych według ciebie. 8. Daj propozycję rozwiązania jednego z poważnych problemów młodego człowieka (albo - ucznia, dziewcząt, chłopców). 9. Jakie korzyści dla ciebie i innych może mieć twojapostawa twórcza? W czym może się objawić? 10. Wylicz cechy dobrego nauczyciela (albo: dobrego lekarza, dobrego sportowca, dobrego ucznia, dobrego dyrektora). Podkreśl najistotniejsze. 11. Jaka powinna być twoja dziewczyna (chłopak)? Wymięli jej cechy. 12. Omów trudności w nauce, w kontaktach koleżeńskich, oficjalnych, swoje lub któregoś z kolegów. Podaj ich przyczyny i środki zaradcze. 13. Omów różnice między znaczeniami wyrazów: lojalność - lojalizm albo: kariera - karierowiczostwo bohaterstwo - bohaterszczyzna uprzejmość - uniżoność komplement - pochlebstwo grzeczność - służalstwo 14. Wymień warunki sukcesu tkwiące w cechach człowieka. (zdolność, talent, wola, optymizm, odwaga, pracowitość, samodzielność, szybkość w podejmowaniu decyzji, trafność decyzji, wytrwałość itd.). 15. Opisz osobowość postaci, prawdziwej lub fikcyjnej, będącej dla ciebie autorytetem (ideałem). 16. Jakie kompleksy mają twoi koledzy i ty sam? Opisz wybrany, nie przytaczając imion i nazwisk; podaj sposoby pozbycia się go. 17. Wyjaśnij, na czym polega i jak się objawia poczucie niższości (a. poczucie wyższości, poczucie własnej wartości) na przykładzie zaobserwowanym w życiu lub świecie przedstawionym dzieła literackiego. 18. Co wprawia młodych w kompleksy? Wymień przyczyny, omów zasadność kompleksu (np. noszenie okularów, niski wzrost, piegi, duży nos itp.) 19. Wymień jak najwięcej cech osobowości człowieka. Spośród nich wybierz te, które charakteryzują ciebie (albo twego najbliższego kolegę czy koleżankę). 20. Porównaj sporządzony przez ciebie wybór własnych cech z wyborem, który zrobił twój kolega, on zaś niech porówna swój z twoim. Powiedz, z czym się zgadzasz lub nie zgadzasz, jeśli chodzi o listę twoich cech. , 21. Nazwij różne sytuacje życiowe; podaj cechy, które może ona kształtować. sytuacja życiowa cecha przez nią kształtowana Na przykład: Odrabianie lekcji przy głośno grającym radiu lub telewizorze - niestaranność, powierzchowość i głuchota; 168 169 Jeżyk wartości a mówienie o człowieku l częste przebywanie z mądrym człowiekiem - powaga, poszerzenie wiedzy i zainteresowań, poszerzenie horyzontów myślenia; stała pomoc w domu - odpowiedzialność , ofiarność, obowiązkowość. Inne sytuacje, np. systematyczna codzienna nauka; czytanie książek; praca w organizacjach (szkolnych, kościelnych, społecznych); posiadanie własnego psa; uprawianie sportu; turystyka; hobby (zbieractwo, tworzenie czegoś); zabawy w gronie rówieśników; udział w samopomocy koleżeńskiej; działalność w kółku zainteresowań; palenie papierosów lub picie alkoholu; stałe odpisywanie zadań i korzystanie z podpowiadania i ściągawek; nieudzielanie się w pracy na lekcji; nieuczestniczenie w zabawach i spotkaniach towarzyskich; przebywanie w nieodpowiednim towarzystwie (pijącym, narkotyzującym się, o niskim poziomie umysłowym). 22. Masz podane cechy; dobierz do nich konkretne sytuacje życiowe, które mogą je kształtować. - mądrość, kompetencja, erudycja - zdyscyplinowanie - swoboda towarzyska - zaradność życiowa - dwulicowość - zarozumialość - dociekliwość, refleksyjność - głupota 23. Ustal listę 6 najważniejszych dla ciebie wartości w życiu młodego, ale dorosłego człowieka. - Porównaj listy sporządzone przez chłopców i zapisz wartości wymieniane przez nich najczęściej. - Porównaj listy sporządzone przez dziewczęta i zapisz wartości wymieniane przez nie najczęściej. - Sformułuj wnioski dotyczące wartości uznawanych przez różne płci. 24. Opisz w 3 - 4 zdaniach a) przyrodę (drzewo, kępę drzew, skwer, kwietnik, las, pole z miedzą itp.), zastosuj w opisie określenia cech właściwych tylko ludziom; b) człowieka, zastosuj określenie cech właściwych tylko przyrodzie. 25. Ułóż fikcyjny horoskop znanej ci dobrze osoby. Zapisz w nim: -jej najważniejsze cechy osobowości, - przewidywania dotyczące przebiegu życia i osiągnięć; - ostrzeżenia. Przewidywania i ostrzeżenia muszą być zależne od wymienionych cech. Możesz ewentualnie porównać twój "horoskop" z horoskopem tej osoby np. drukowanym w kalendarzu lub prasie, a potem osądzić, który z nich jest bliższy prawdy. 26 Zapisz imiona 5 osób (z wyj. rodziców), z którymi codziennie przebywasz; obok każdej z nich po głębokim zastanowieniu zapisz kilka jej głównych cech. Napisz następnie refleksję dotyczącą tego, która z nich jest osobą najwartościowszą i z którą wobec tego powinieneś przebywać najczęściej. 27. Co mówią zwykle o cechach młodzieży (uczniów) dorośli (nauczyciele). Czy to prawda, czy stereotyp (szablon, uproszczony, niepełny i raczej fałszywy obraz)? 28. Zapisz parę zdań na temat kilku najważniejszych cech twojej osobowości. To samo zrobią twoi koledzy. Nauczyciel wymiesza kartki. Z czytanych głośno opisów ty i twoi koledzy będziecie zgadywać, o kogo chodzi. Ci nie rozpoznani będą musieli się nad sobą bardzo zastanowić. 29. Jaki chciałbym być (jak chciałbym wyglądać) i dlaczego? 30. Jak postąpiłbyś, tak samo, czy inaczej, jako nauczyciel (ojciec, dyrektor, sprzedawca, lekarz itp.) w sytuacji: nie nauczył się, dam mu dwóję (nie wykonał zadania, wyrzucę go z pracy; towar jest na zapleczu, ale powiem, że nie ma; jest ciężko chory, zataję to, żeby się nie martwił). Pomysły lekcji Temat: Sam o sobie Cel kształceniowy i wychowawczy: Analiza własnej osobowości; zastosowanie słownictwa oceniające - wartościującego. Tok lekcji I. Rozważania wstępne: 1. Zapoznanie się uczniów z wierszem Cz. Miłosza: Dobro i zło czyli odbicia w lustrze przypatrz się im a odkryjesz ze są jedynie tobą 2. Sprawdzenie w słowniku języka polskiego znaczeń wyrazu dobro i zło. Spośród 5 znaczeń wyrazu dobro uczniowie wybierają dwa, jako mające odpowiadać znaczeniom wyrazu w wierszu: dobro, 1. blm "to, co jest oceniane jako pomyślne, pożyteczne, wartościowe; ideał moralny": poczucie dobra i zła. Wyświadczyć komuś 171 170______________' Nauka o języku dla nauki języka dobro. Czynienie dobra. 2. blm "interes, pomyślność, szczęście; pożytek, korzyść": Dobro ogółu. Dobro społeczne. Robić coś dla własnego dobra, mieć na uwadze czyjeś dobro. Widzieć cel życia w dobru rodziny. zło, blm "to, co jest niezgodne z zasadami współżycia społecznego, co przynosi nieszczęście; przeciwieństwo dobra": zło społeczne, moralne. Przyczyna źródła zła. Karać zło. Walczyć ze złem. Wyrządzić komu zło. Naprawić zło. (Słownikjęzyka polskiego PWN pod red. M. Szymczaka) 3. Wyjaśnienie sensu wiersza. 4. Zapisanie tematu lekcji. H. Ćwiczenia językowe 1. Podanie przez uczniów przykładów cech osobowości a) z konta "dobro" b) z konta "zło" Na przykład: Dobro: Zło: miłość, życzliwość agresja, nienawiść miłosierdzie chciwość, egoizm sprawiedliwość niesprawiedliwość tolerancja, wyrozumiałość niewyrozumiałość uprzejmość chamstwo, nieuprzejmość łagodność okrucieństwo prawdomówność, słowność kłamstwo, niesłowność 2. Zadanie indywidualne: Wybierz jedną z cech i następnie opisz własną sytuację życiową, w której się ona ujawniła, albo znaną ci z literatury. 3. Głośne odczytanie kilku napisanych tekstów, tylko dobrowolne. IILPraca w domu. Moje odbicie w lustrze. Temat: Skąd się biorą tak różne oceny tego samego człowieka? Cel kształceniowy i wychowawczy: Formułowanie ocen wartościujących w roli różnych nadawców. Świadome dobieranie odpowiednich środków językowych. Rozumienie wpływu uczuć qa wyrażanie ocen. Wyrabianie obiektywizmu i uczciwości. Tok lekcji L Ustalenie jakiegoś faktu fikcyjnego albo rzeczywistego, np. Ktoś ze środowiska, np. sąsiad, wybudował szybko bogaty dom albo kupił drogi samochód, albo wyjechał z rodziną na wycieczkę na Wyspy Kanaryj-skie, itp. H, Pisanie w pracy zespołowej niedługiej opinii o tym człowieku; uczniowie piszą w roli różnych nadawców. Zadanie dla poszczególnych zespołów: Język wartości a mówienie o człowieku Pierwszy zespół - Nadawca nie lubi sąsiada, jest bezinteresownie zawistny. Drugi zespół - Nadawca lubi sąsiada. Trzeci zespół -Nadawca jest zazdrosny, uważa, że jemu samemu się w życiu nie wiedzie. Czwarty zespół - Nadawca podziwia sąsiada, sam by tak chciał. Piąty zespół - Nadawca jest obiektywny. Zadanie dla każdego zespołu: Zaznaczyć subiektywizm i obiektywizm oceny za pomocą środków językowych. UL Zapisanie tematu lekcji. IV. Zapoznanie się wszystkich uczniów z wynikami pracy zespołów. Obserwacja czytanych tekstów pod kątem postawionego w temacie lekcji zagadnienia. V. Rozwiązanie zagadnienia. Temat: Dozwolone i niedozwolone formy mówienia o człowieku. •' Cel kształceniowy i wychowawczy: Rozwijanie uczciwości w mówieniu o człowieku. Tok lekcji L Pogadanka nauczyciela, np. W każdy piątek wieczorem Marek urządza koncert muzyki rockowej. Zaprasza kolegów i koleżanki. Śpiewają i tańczą. Fakt, że głośno... Fakt, że ściany są cienkie... Po jakimś czasie sąsiad napisał do dyrektora szkoły, w której uczy się Marek: Szanowny Panie Dyrektorze Od dłuższego czasu w bloku na ulicy .... panoszy się gang młodocianych złodziejaszków, którzy w lokalu nr...., należącym do..., odbywają wieczorne głośne libacje po wypadach na kioski. H. Ocena tekstu przez uczniów. Zastosowanie w ocenie wyrazów donos i osz- czerstwo. HLPodanie tematu lekcji. IV. Analiza plotki w celu uświadomienia sobie przez uczniów mechanizmu jej powstawania. 1. Inscenizacja podanego przez nauczyciela tekstu. Bierze udział 9 uczniów. Zaczynają rozmawiać A i B, po czym kolejno ktoś odchodzi albo przychodzi, wypowiadając swoje kwestie: A: Co słychać u Zosi? B: A podobno chora. A: Wiesz, Zosia jest chora. C: Co jej jest? A: Nie wiem, może serce. Tak łatwo się wzrusza.... 172 173 Wartości a mówienie o człowieku C: Zosia ciężko chora na serce. D: Leży w szpitalu? C: No, chyba jeszcze nie. D: Zosia ciężko chora na serce. Zdaje się, że leży w szpitalu ..... albo ma iść do szpitala... E: Boże Święty! Taka choroba! Śmiertelna! E: Słyszałeś? Zosia zdaje się umarła. F: Coś ty! Dopiero wczoraj byłem z nią na lodach! 2. Ustalenie przez uczniów mechanizmu powstawania plotki (niefrasobliwość mówiących, brak odpowiedzialności za wypowiadane informacje, wyolbrzymianie wiadomości, powtarzanie usłyszanych, nie sprawdzonych informacji) i ocena jej. (Plotka może wyrządzić krzywdę osobie, której dotyczy). V. Wyliczenie innych form mówienia o człowieku, takich jak anegdota, życiorys, biografia, charakterystyka. Ich funkcja i ocena. VI.Praca w domu. Napisz komentarz do tekstu: W roku 312 Konstantyn Wielki wydał edykt: "Należy zniszczyć jedno z największych nieszczęść ludzkości, przeklętą plagę donosicieli. Od razu przy pierwszych próbach trzeba schwytać ich za gardło, a język odciąć i wyrwać z korzeniem. Sędziom nie wolno przyjmować ani oskarżeń, ani nawet głosu donosicieli. Jeśli tylko stawi się taki, winien ponieść karę śmierci". (Cytat zostaje wywieszony w klasie tak, żeby na przerwie każdy z uczniów mógł go przepisać). Temat: O powierzchownej i prawdziwej ocenie człowieka. Cel kształceniowy i wychowawczy: Głębsze rozumienie wyrazów oceniających. Refleksja nad możliwościami i warunkami poznania i oceniania bliźniego. Ostrożność w zbyt szybkiej ocenie. Tok lekcji I. Wprowadzenie. Zapisanie na tablicy i w zeszytach tematu i (jako wyznacznika pracy) przysłowia: Jak cię widzą, tak cię piszą. 1. Omówienie przez uczniów sensu przysłowia 2. Zebranie cech człowieka, które się widzi. a) Wygląd zewnętrzny - np. ładny, czysty, schludny, wysoki, zgrabny, modny, zadbany. b) Usposobienie - np. wesoły, miły, grzeczny, uśmiechnięty, pogodny, spokojny, cichy. H. Odczytanie fragmentu wiersza Stanisława Trembeckiego "Myszka, kot ikoguf. Opowiadanie myszki. Rzuciwszy naszych pieczarów (nor) głębiny, Dopadłam jednej zielonej równiny, Dyrdującjako szczurek, kiedy sadło śledzi. Patrzę, aliści dwoje żywiąt siedzi: Jeden z nich trochę dalej, z milczeniem przystojnym, Łagodny i uniżony. Drugi zaś zdał mi się być burdą niespokojnym: W żółtym bodę z ostrogą chodzi napuszony, Ogon zadarty do góry, * Lśniącymi błyskotał pióry, Głos przeraźliwy, na łbie mięsa kawał, Jakby go kto powykrawał: Ręce miał, którymi się sam po bokach śmigał Albo na powietrze dźwigał. Ja, lubo z łaski boskiej dosyć jestem śmiała, Ażem mu srodze naklena, Bo mnie z strachu drżączka wziena, Jak się wziął tłuc z tartasem obrzydły krzykała. Uciekłam tedy do jamy. Bez mego byłabym się z zwierzątkiem poznała, Co kożuszek z ogonkiem ma, tak jak my mamy. Minka jego nie nadęta I choć ma bystre ślepięta, Dziwnie mi się z skromnego wejrzenia podobał. Jak nasze, taką samą robotą ma uszka, Coś go w nie ukąsiło, bo się łapką skrobał. Mój duszka! Szłam go poiskać, lecz mi zabronił ten drugi Tej przyjacielskiej usługi, Kiedy nagłego narobił kłopotu Wrzasnąwszy na mnie zfukiem: "Kto to tu? Kto to tu? (Uczniom słuchającym tego wiersza pierwszy raz należy objaśniać niezrozumiałe słowa w trakcie czytania wiersza, niektóre zaś formy od razu przełożyć na formy współczesne, np. Patrzę, aż tu dwoje żywiąt (zwierzątek) siedzi: Ja chociaż z laski boskiej dosyć jestem śmiała, Ażem mu srodze naklęta, Bo mnie z strachu drżączka wzięta Jak się wziął tłuc z tartasem (hałasem) obrzydły - krzykała.) DLAnaliza. 1. Jaki był kot, a jaki kogut w oczach myszki? Zapis cech kota, dobranie wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym jako cech koguta. 174 175 a mówienie o człowieku Kot: milczący, cichy łagodny uniżony, grzeczny spokojny skromna mina Kogut: wrzaskliwy, głośny gwałtowny niegrzeczny niespokojny dumna mina tK.iurnna mina dumna mina 2. Czy słusznie myszka bała się koguta, a chciała się zaprzyjaźnić z kotem? Uzasadnijcie odpowiedź. IV.Zapisanie na tablicy i w zeszytach przysłowia Zjesz beczkę soli, nim poznasz do woli, jako wyznacznika dalszej pracy. 1. Omówienie przez uczniów sensu przysłowia. 2. Zebranie przykładowych cech człowieka, które ujawniają się w długiej z nim znajomości i są podstawą jego prawdziwej oceny. Np. ambitny, bezinteresowny, przyjazny, życzliwy, odpowiedzialny, odważny, pracowity, uczciwy, sumienny; złośliwy, leniwy, samolubny, drażliwy, kłamliwy, naiwny, niesumienny, tchórzliwy, nieuczynny. V. W domu do wyboru: a) Kiedy i jak przekonasz się, że źle kogoś oceniłeś? b) Wyjaśnij sens powiedzenia Pozory mylą albo nie szata zdobi człowieka', daj przykłady z życia albo literatury c) Wysłuchałeś opowiadania myszki. Ułóż dla niej odpowiednie pouczenie d) Jak mnie widzą inni? Temat: Tyle wyrazów nazywających tę samą cechę! Dlaczego? Po co? Cel kształceniowy: Poszerzanie zasobu wyrazów wartościujące - oceniających człowieka. Gromadzenie wyrazów wokół jednego tematu, dobieranie synonimów. Wyjaśnianie i uzasadnianie. Cel wychowawczy: Rozumienie istnienia zła i dobra w stosunkach międzyludzkich; budowanie udanego kontaktu społecznego; uwrażliwienie na etykę słowa. Tok lekcji L Wprowadzenie do lekcji. 1. Zadanie - zagadka: Jak się nazywa człowieka, o którym mówi przysłowie Sam nie zje i drugiemu nie da, albo Ma węża w kieszeni! 2. Zebranie podanych,przez uczniów nazw i zapisanie ich na tabh'cy i w zeszycie: Sam nie zje i drugiemu nie da skąpiec sknera skąpciuch dusigrosz skąpiradło liczykrupa chytrus chciwiec 3. Podanie tematu lekcji. Zapowiedź dalszej pracy: "Żeby odpowiedzieć na pytanie: Dlaczego i po co jest w języku tak dużo wyrazów nazywających to samo przyjrzyjmy się jeszcze kilku innym wyrazom. TT Ćwiczenia w gromadzeniu wyrazów bliskoznacznych do wyrazów: leń, ' kłamca, dureń, samolub, cham. Jak wyżej w p. l -2, uczniowie podają wyrazy bliskoznaczne. Mogą przy tym korzystać ze słownika wyrazów bliskoznacznych. Mogą też podać wyrazy z gwary uczniowskiej, np. samur, samuraj jako nazwy samoluba, albo regionalizmy. Zadania (kolejno wykonywane): 1. 2. 3. 4. 5. Kogo się poucza: Bez procy nie ma kolaczy ? albo Nie zapracujesz, nie zjesz ? Kto kłamstwem świat przejdzie, ale już nie wróci? Z kim lepiej zgubić, niż znaleźć. (Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć) albo: Kto prochu nie wymyśli? Do kogo się szczególnie odnosi przysłowie: Kochaj bliźniego swego, jak siebie samego. Kto ma niewyparzony język? Przykładowy zapis słownictwa (ze zwróceniem uwagi na ortografię): ad. 1. leń leniuch nierób obibok pasibrzuch próżniak leniwiec ad. 2. łgarz krętacz cygan kłamca plociuch kłamczuch plotkarz intrygant skarżypyta blagier ad. 3. głupek idiota gtupol debil matołek gapa tępak dureń tuman głąb (tu trzeba przerwać wyliczanie do 8 - 10 wyrazów, bo te nazwy można mnożyć.) ad. 4. samolub sobek egoista nieużytek ad. 5. cham arogant chamidło impertynent chamisko żłób ordynus "hamulec" grubianin nieokrzesaniec W klasach wolno pracujących trzeba ograniczyć pracę do np. trzech nazw. ffl.Dyskusja. Zagajenie nauczyciela: "Dlaczego i po co niektóre cechy człowieka mają po kilka nazw? W odpowiedzi weźcie pod uwagę : 177 176 ______--mjgzyką a) znaczenie cechy w życiu społecznym, tj. we wspólnej pracy i nauce w kontaktach towarzyskich, b) możliwość szybkiego odkrycia tej cechy u kogoś; c) skuteczność pozytywnej lub negatywnej oceny cech czyjejś osobowości przez innych". Przypuszczalne odpowiedzi, zgodne z potocznym myśleniem, mogą mieć taką treść: "Ludzie wymyślili tak wiele nazw na niektóre cechy, bo ich posiadanie jest bardzo ważne we wspólnej pracy. Jak ktoś jest egoistą i leniem, to wiadomo, że ta praca się nie uda, bo po egoiście nie można się spodziewać pomocy, ofiarności dla wspólnego dobra, a za lenia trzeba pracować. A ludzie przecież nie żyją w pojedynkę, muszą się wspierać i współpracować". "Chamstwo, głupota, łgarstwo, lenistwo to cechy, które bardzo szybko można zauważyć w codziennych kontaktach, trudniej spostrzec cechy, które ujawniają się w zależności od rzadkich sytuacji, jak np. odwaga, bohaterstwo, ofiarność, przezorność". "Takie cechy jak lenistwo, chamstwo, głupota muszą być przez ludzi potępiane, bo są szkodliwe. Cham uraża godność ludzką, obniża poziom kultury, znieważa bliźniego, niszczy dobry kontakt, uniemożliwia wspólne zgodne i udane działanie; krętacz zagraża spokojowi i bezpieczeństwu; głupi zachowuje się niepoważnie, ośmiesza siebie i innych, obniża poziom nauki i pracy, daje zły przykład". "Odpowiednie nazwy oceniają ujemnie te cechy, ośmieszają, potępiają, wyrażają naganę, pogardę, ironię; mogą wywołać wstyd, chęć poprawy u kogoś, kto sobie uświadomi, że jest chamem, krętaczem i sobkiem; ostrzegają przed kontaktami z ludźmi posiadającymi te cechy". IV. W domu: Podaj nazwy człowieka a) który widzi dodatnie cechy tylko u siebie i często szczyci się tym, co zrobił i tym, co ma, b) mówi dużo o niczym i niepotrzebnie. Wykonanie: a) chwalipięta pyszałek samochwała zarozumialec Wwl""------ b) wodolej ględa zrzęda gderacz ' nudziarz Temat: Jak charakteryzuje nadawcę rodzaj używanych przez niego ocen. Cel kształceniowy: Dobieranie eufemizmów, układanie peryfraz. Tworzenie wypowiedzi udanej. Wdrażanie do kultury słowa. Cel wychowawczy: Kształtowanie dobrych kontaktów międzyludzkich. Potępienie chamstwa. j ^/k wartości a mówienie o człowieku Tok lekcji r Nawiązanie do lekcji z tematem: Tyle wyrazów .... (s. 174) l Sprawdzenie pracy domowej 2. Przypomnienie tego jak dużo wyrazów jest w języku na określenie człowieka o małym rozumie. 3. Zapoznanie uczniów z celem lekcji: "Dzisiaj zastanowimy się nad tym, jak charakteryzuje nadawcę rodzaj używanych przez niego ocen". Zapisanie tematu lekcji. II. Zebranie materiału. Zadanie: Podajcie wyrazy oceniające, często używane przez młodzież między sobą, na boisku, na przerwie. BCZ skrępowania! Przekleństw nie przytaczajcie. Przykładowy materiał: ślamazara głupol świnia gnój idiota gnojek ślepunder gnojowa łachudrac chamidlo głąb krowa żłób fajtlapa Nie unika się nazw obscenicznych, jeżeli uczniowie je podadzą, ale zapisuje sieje z wykropkowaniem: ch...., p ..... ,k ..... III.Dyskusja na temat kolejnych zagadnień: 1. Jak odbiera taką nazwę ktoś, do kogo jest skierowana? Jaka jest jego reakcja? 2. Czy każdy z tych rzeczowników nazywa rzeczywistą cechę człowieka, do którego się odnosi, czy jest wyrazem jakichś uczuć i postawy mówiącego? ad. l. Obraża się, jest mu przykro, cierpi, czuje si? upokorzony, odrzucony przez innych, wytwarza się u niego poczucie, że jest gorszy (kompleks niższości) itp. płacze, skarży się albo odpowiada takimi samymi wyrazami. Złość (agresja) wywołuje złość (agresję). ad. 2. Przezwiska a również przekleństwa są wyrazem uczuć i postawy mówiącego, wyrażają jego pogardę, złość, nienawiść, niechęć, ujawniają postawę nietolerancji i brak kultury słowa- Złe słowa charakteryzują mówiącego, a nie tego, do kogo są skierowane: Jak się kto przezywa, to się tak sam nazywa. IV.Cwiczenia w stosowaniu wyrażeń zastępczych (eufemizmów). Przekształcanie podanych zdań. Zadanie : Jak powiedzieć ostro, jeśli to jest konieczne, ale żeby nie obrazić? Ale z ciebie ślamazara! (np. Zbyt wolno to robisz, postaraj się szybciej) 178 Ty podia świnio, (np. Nie podoba mi się twoje postępowanie. Nieładnie postępujesz wobec mnie). Z tego Arka to kompletny idiota. (np. Arek nie stanął na wysokości zadania. Arek nie poradził sobie, nie wywiązał się ze swoich obowiązków, nie zrobił czegoś tak, jak by trzeba było). V. W domu. Opisz sytuację, zaobserwowaną w życiu, w której człowiek zranił innego człowieka niepotrzebnym użyciem obraźliwej nazwy. Napisz, jak mógłby powiedzieć to samo, nie obrażając. Kolejna lekcja z tego zakresu może mieć temat: "Grzeczność w języku". Przedmiotem ćwiczeń zwroty grzecznościowe w różnych życiowych (codziennych) sytuacjach. Pomocą lektura Językowy savoi r vivre . Temat: / co mi z tego, że bylem uczciwy? Cel kształceniowy i wychowawczy: Kształcenie rozumienia znaczenia wyrazów i wyrażeń wartościujących człowieka. Gromadzenie ich. Odniesienia do własnych cech osobowości; próby oceny samego siebie. Tok lekcji 1. Nawiązanie. l. Uczniowie zapoznają się z wierszem i krótko następnie formułują zawarty w nim żartobliwy sens np.: Nieuczciwym jest lepiej. Ten, kto nie ukradł parasola i przemókł, powie: l co mi z tego, że bylem uczciwy. Pada dziś deszcz jak dnia każdego Na uczci- i nieuczciwego. Na deszcz ten patrzę stojąc w oknie, Widzę, że kto uczciwy - moknie, A susi, śliczni i szczęśliwi Chodzą po deszczu nieuczciwi Z parasolami rozpiętymi, Uczciwym w czas ukradzionymi. 2. Zapisanie tematu lekcji. U. Ćwiczenia językowe. 1. Wymień kilka cech osobowości człowieka, których realizacja służy drugiemu człowiekowi. Wykonanie np. uczciwość ofiarność 179 Język wartości a mówienie o człowieku odpowiedzialność życzliwość 2. Rozmowa. Czy wymienione cechy człowieka rzeczywiście nie przynoszą mu żadnej korzyści? Rozmową (może dyskusją) kieruje nauczyciel tak, by podkreślić obustronną korzyść: realizacja ofiarności, cechy mającej na względzie dobro drugiego, jest dobrem również dla realizującego tę cechę. Przykładowe wypowiedzi uczniów: "Nie, nie przynoszą mu żadnych korzyści. Odpowiedzialność żąda osobistych wyrzeczeń. Trzeba dotrzymywać danego słowa, mimo że to niewygodne, zrobić coś w terminie, odkładając własne przyjemności, albo rezygnując z nich; brać na siebie obowiązek wykonania czegoś, pilnować tego i pamiętać o tym". "Moja uczciwość daje korzyści tylko drugiemu, to jemu stwarza poczucie bezpieczeństwa, pewności, że nie zostanie przeze mnie oszukany, pozwala mu wierzyć w moje słowa i intencje, mnie nie daje nic, a nawet mogę coś stracić, np. gdy znajdę coś i oddam; gdy przyznam się uczciwie do czegoś, może to mieć ujemne konsekwencje, np. gdy się przyznam nauczycielowi, że ściągnąłem zadanie, dostanę dwóję". , Ale za to masz czyste sumienie, satysfakcję moralną, uznanie nauczyciela". "Dajmy na to....." 2. Zapis wyników rozważań w tabeli: Korzyści dla innych Cechy realizowane dla dobra innego człowieka Korzyści własne poczucie bezpieczeństwa, pewność rzetelności słów i intencji, spokój o powierzone mienie i własny los uczciwość satysfakcja moralna, czyste sumienie, spokój wewnętrzny; uznanie i szacunek środowiska korzystanie z czyich dóbr materialnych, czasu, pracy, zdolności ofiarność zadowolenie własne; wdzięczność innych, ew. rewanż pewność we współdziałaniu, możliwość oparcia się na kimś odpowiedzialność zadowolenie własne, dobre kontakty z innymi, akceptacja społeczna, powodzenie w pracy i nauce komfort psychiczny, zgoda we współdziałaniu, poczucie zaufania wobec innych życzliwość pogoda ducha, odwzajemnienie się środowiska życzliwością, dobre kontakty, komfort psychiczny 180 181 Kłopoty w kontaktach; lenistwo konieczność pracy za innego; zły przykład zerwanie więzów egoizm społecznych, nie możność harmonijne go współżycia, nie możność zrealizowa nia potrzeb przy pomo cy innych przykrość, obraza, brak chamstwo chęci współpracy, odwrócenie się; wzrost podobnych zachowań _______ ,...Ł1 ^ JV^J/AU ota nauki Języka Nauka o języku dla nauki Języka ni.Podsumowanie. Odpowiedzi uczniów na pytanie: Czym dla życia społe-czeństwa są cechy realizowane dla dobra drugiego czlowieka? Na przykład: "Bez istnienia realizacji takich cech osobowości, jak uczciwość, prawdomówność, pracowitość, odpowiedzialność', społeczeństwo nie mogłoby się rozwijać. Cechy te zresztą wykształciły się we wspólnym działaniu ludzi, bo są warunkiem powodzenia tego działania". "Jestem uczciwy wobec kogoś' i on ma z tego korzyści, ale z kolei ja mam korzyści z tego, ze ktoś jest uczciwy. Tylko w jakimś jednostkowym, wyjątkowym przypadku można westchnąć: "I co mi z tego, że byłem uczciwy?" "Generalnie, im więcej uczciwych ludzi, tym lepsze życie społeczne". IV. W domu. Opracuj tabelę dla cech negatywnych: egoizm, lenistwo, niesprawiedliwość, chamstwo, z rubrykami: l. Skutki dla innych 2. Cechy przynoszące krzywdę innemu (albo negatywne), 3. Skutki dla posiadającego cechę. Możliwe wykonanie zadania: Skutki dla innych Cechy negatywne Skutki dla posiadającego cechę _______3________ wygoda, unikanie pracy i wysiłku; korzystanie z pracy innych; kłopoty z nauką bądź w pracy; ujemna ocena społecz-na, konflikty_____ korzyści materialne, wygoda, wyzyskiwanie i podporządkowanie innych swoim celom, negowanie ich potrzeb; odrzucenie przez innych, dezaprobata społeczna, konf-likty_____ poczucie siły i wyższości; złe kontakty społeczne, odrzucenie, wywoływanie agresji u innych, odwzajemnianie się środowiska tym samym k wartości a mówienie o człowieku r======^ i 3 poczucie krzywdy, spadek akty wności __ i twórczości, niechęć do solidnej nauki i pracy; zachwianie bezpieczeństwa niesprawiedliwość spełnienie chęci odegrania się lub zemsty, ujście dla złośliwości; niezadowolenie z siebie, wyrzuty sumienia, niepokój wewnętrzny. Inna praca: Zbierz przysłowia (na podstawie wywiadu, słowników, własnej wiedzy) pouczające ludzi, jak mają się zachować wobec siebie dla wspólnego dobra. Np. Nie czyń drugiemu, co tobie niemiło. Kochaj bliźniego swego jak siebie samego. Jak kto komu, tak on tobie. Kto szybko daje, dwa razy daje. Nie igraj z miłością. Kto z kim przestaje, takim się staje. Czym chata bogata, tym rada. Co tobie mile, tego życz drugiemu. Kochajmy się, nie dajmy się. Kto nikogo nie kocha, tego nikt nie kocha. 62 Temat: O stylach życia i wartościach im odpowiadających. Cel kształceniowy i wychowawczy: Poszerzenie zasobu słownictwa psychologicznego; pogłębianie rozumienia języka wartości; doskonalenie umiejętności charakteryzowania człowieka w ogóle i samego siebie. Tok lekcji I. Pogadanka wstępna. 2. 1. Krótkie, intuicyjne, oparte na potocznej wiedzy o życiu, wypowiedzi uczniów na pytanie: Jaki styl (sposób, model) życia reprezentują takie postacie literackie, jak np. Janko Muzykant i państwo we dworze, Ślimak i Niemcy - koloniści, Zenek i Ula (Ten obcy), Borowicz i Radek? Zapoznanie uczniów z celami i tematem lekcji. Na przykład: "Styl życia każdego człowiekajest przede wszystkim ukształtowany przez środowisko rodzinne, społeczne, w którym on żyje. Jednak w ciągu swojego rozwoju, w zależności od cech osobowości, od nauki, pracy, działania, stawianych sobie celów, człowiek może zmieniać swój styl życia. Dzisiaj poznacie, jakie są jego rodzaje, określicie, które wartości odpowiadają 183 182 - -"^*,g jgzyfo, poszczególnym stylom, ustalicie, jakie cechy osobowości sprzyjają ternu że człowiek obiera określony styl życia, i jakie ma z tego korzyści osobiste. Zapiszcie temat lekcji: O stylach życia i wartościach im odpowiadających". II. Pogadanka podająca. Nauczyciel, na przykład: "Nauka o człowieku wyróżnia wiele stylów życia. Dziś poznacie najważniejsze: styl heroiczny, inaczej prometejski, styl wytwórczy, styl twórczy, styl pasożytniczy, styl konsumpcyjny. Czym one się charakteryzują? Sądzę, że sami możecie scharakteryzować styl heroiczny, bo wiecie, kim był Prome-teusz", styl pasożytniczy, bo wiecie, jakie są znaczenia wyrazu pasożyt". Uczeń, na przykład: "Styl heroiczny to podporządkowanie wszystkich działań dla dobra innych ludzi, ponoszenie cierpień a nawet oddanie dla kogoś życia. Tak, jak to zrobił Prometeusz, który..... itd. "Pasożyt to taki organizm, który żyje na powierzchni lub wewnątrz drugiego organizmu - żywiciela. W przenośni - to człowiek żyjący kosztem drugiego człowieka, darmozjad. Wobec tego styl życia pasożytniczy to styl oparty na nieróbstwie i wykorzystywaniu innych dla własnej wygody". Dalej ciągnie nauczyciel, np. "Styl wytwórczy to życie podporządkowane pracy bądź nauce. Wielu osobom daje on zadowolenie i satysfakcję, wielu zaś pracuje z konieczności. O stylu twórczym życia mówimy wtedy, gdy człowiek jest tak aktywny, że wzbogaca siebie i świat, oddziałując na siły przyrody, rozwijając kulturę, podnosząc na wyższy poziom własną osobowość. Ten styl bycia reprezentują znani artyści, wynalazcy, naukowcy, reformatorzy, ale również na mniejszą skalę nie znane ogółowi jednostki, w małych grupach wprowadzające innowacje i ulepszenia; młodzież doskonaląca swoją osobowość, działająca na polu artystycznym bądź społecznym. I wreszcie "styl życia konsumpcyjny. Sądzę, że i tym razem możecie go bliżej określić". Tu znowu głos zabierają uczniowie, np.: "Polega on na tym, że podporządkowuje on swoje życie przyjemnościom, posiadaniu, gromadzeniu dóbr materialnych; rywalizowaniu z innymi o przewagę w ich posiadaniu bez refleksji na temat prawdziwych wartości życia, bez dbałości często o rodzinę, własny rozwój wewnętrzny i godność osobistą". m.Określenie odpowiadających poszczególnym stylom wartości, głównych rodzajów aktywności, sprzyjających cech osobowości i odnoszonych głównych korzyści osobistych. 1. Podanie wzoru tabeli do wypełnienia Jg-rSrk_wartości a mówienie o człowieku r========^== Styl życia Wartości Główna aktywność Sprzyjające cechy Korzyści osobiste heroiczny wytwórczy twórczy konsumpcyjny pasożytniczy 2. Rozdanie kartek z wypisanymi danymi. Na ich podstawie uczniowie, po zastanowieniu się i odpowiednim wyborze, wypełnią rubryki tabeli. O-czywiście uczniowie zdolni i myślący mogą to zrobić samodzielnie. Treść kartek pomocniczych: Pierwsza kartka. Wartości: posiadanie dóbr materialnych, rozwój duchowy; wyścig w zdobywaniu dóbr materialnych; dobro i pożytek pracy; przyjemności osobiste; pogarda dla pracy; zabawa; dążenie do dobrych wyników w pracy; dobro innych ponad własnym; innowacje; świadomy rozwój uzdolnień; pieniądze; nieodpowiedzialność, niechęć do pracy. Druga kartka. Główna aktywność: praca; walka; nieróbstwo; używanie życia; zabawa i praca; twórczość; Trzecia kartka. Sprzyjające cechy osobowości: niezależność; egoizm; ofiarność; dyscyplina; nastawienie twórcze; beztroska; odpowiedzialność; zamiłowanie do wygód i rozrywek; kompetencja; silna wola, altruizm. Czwarta kartka. Osobiste korzyści: prestiż i siła wynikająca z posiadania pieniędzy; radość działania; zadowolenie z pracy; udział w wielkich działaniach; komfort życiowy; satysfakcja moralna; szacunek (pogarda) otoczenia; podziw otoczenia; wzbogacenie życia społecznego nowymi wartościami; przyjemności zmysłowe; radość walki; poczucie własnej wartości, dobrze spełnionego obowiązku. Wypełniona tabela, np. Styl życia Wartości Główna aktywność Sprzyjające cechy Korzyści osobiste _______ ______ o 3 __, 4 5 heroiczny dobro innych ponad własnym walka ofiarność, odwaga, odpowiedzialność, altruizm udział w wielkich działaniach, radość walki, satysfakcja moralna 184 Albo: Jak, wytwórczy "1 --- --- dobroipożyte] pracy, dążenie do dobrych wy ników w pracy t praca ~ _J_ ____ 4 dyscyplina, odpowiedział ność, kompetencja zadowolenie - zpracy, po_ czucie własnej wartości i dobrze spełnionego _______ -- ' ---- ~ twórczy rozwój duchowy, twórczość niezależność, (obowiązku^ radość działa- świadomy rozwój uzdol- nastawienie twórcze nia, wzbogacenie życia nień i talentu, społecznego innowacyj- i własnego no- ność wymi war- ________ l_j tościami, pod- konsumpcyjny --- --- - posiadanie dóbr materialnych, wyścig w ich zdobywaniu, pie- - ~ - używanie życia, zabawa, praca -------- beztroska, zamiłowanie do wygód i rozrywek ziw otoczenia prestiż wyniki kający z posiadania pieniędzy, kom- niądze, przyjemności oso- fort życiowy, przyjemności biste zmysłowe pasożytniczy) przyjemności osobiste, niechęć do nieróbstwo, pasożytnictwo egoizm, bez- j troska -- ' ----- pogarda otoczenia 1 sracy, nieod- powiedzial- l żyda reprezentuje S,anis.a» Wokulski ,. Tomasz Judyn, i,p. 11. SŁOWNIK NAZW WARTOŚCI I WARTOŚCIUJĄCYCH OCEN CZŁOWIEKA Uwagi metodyczne Poszerzanie zasobu słownictwa dziecka, ilościowe i jakościowe, zasadniczo odbywa się bez udziału jego świadomości i woli, w naturalnych sytuacjach społecznych, dzięki wrodzonej zdolności do odgadywania znaczeń słów i rozpoznawania ich desygnatów na podstawie gestów, konsytuacji i kontekstów. Proces ten może się również odbywać z udziałem świadomości, a to dzięki głównie nauce szkolnej, dostarczającej sytuacji i bodźców nie występujących zazwyczaj poza szkołą. Dotyczy to głównie poszerzania słownictwa z dziedziny kultury i tradycji narodowej, osobowości człowieka oraz świata wartości. Poznawanie więc przez ucznia nie znanych mu dotąd wyrazów i włączenie ich do jego czynnego zasobu słownikowego przychodzi z zewnątrz drogą ćwiczeń, polegających na zastanawianiu się nad sensem słów i zamierzonym ich stosowaniu. Słownik wartości ocen może właśnie stać się pomocą w układaniu ćwiczeń, mających za zadanie powiększyć uczniowski zasób biernego i czynnego słownictwa wartościującego, co w konsekwencji ma zapoznać z normami i systemem społecznych wartości. Słownik zawiera zaledwie część słownictwa z omawianej tu dziedziny, ale każdy zamieszczony w nim wyraz przywołuje inny, co sprawia, że zakres listy wyrazów jest praktycznie szerszy. A więc na przykład hasło pracowity przywołuje - wyrazy pokrewne wyrazu pracowity np. pracowitość, pracowicie, pracować, praca, - związki wyrazowe np. pracowity człowiek, uczeń, dziecko, dzień; wyróżniać się, odznaczać się pracowitością, - synonimy, np. mający zamiłowanie do pracy, dużo i chętnie pracujący; pilny, chętny do pracy, - mnę formy o większym bądź mniejszym natężeniu cechy; nacechowane emocjonalnie; augmentatywy, deminutywy, np. pracowitszy, najpracowitszy; pracuś. 186 187 nazwwartoŚQi ... zwiększanie ekspresji oceny przez stosowanie rzeczowników i przymiotników nacechowanych (np. kujon, mazgaj; zbzikowany), porównań (np. nudny jak flaki z olejem) rymowanek (np. wysoki jak brzoza, a głupi jak koza) itp., dobieranie eufemizmów, (np. świnia - nieładnie postępujący, nieuczciwy), a w związku z tym zwracanie uwagi na konieczność budowania dobrych kontaktów z drugim człowiekiem, potępienie wyrazów wulgarnych (np. gnój, krowa) i obscenicznych. --J0_,,"j^ lekcję, nauczyciel może szybko przebiec oczyma listę wyrazów i następnie wypisać przydatne do pracy na lekcji. W razie potrzeby zajrzy do słownika języka polskiego, żeby sprawdzić znaczenia wybranych wyrazów bądź do słownika wyrazów bliskoznacznych i frazeologicznego, żeby zebrać' synonimy i związki frazeologiczne, mogące być przedmiotem ćwiczeń. Ćwiczenia z kolei mogą być rozmaite. Może to być mianowicie: - gromadzenie wyrazów i wyrażeń wartościujących bądź nazywających wartości, np. pracowity, odpowiedzialny, posłuszny; obowiązkowość; wierność; praca, lojalność, - wyjaśnianie znaczeń, np. wyrazu ascetyczny, błyskotliwy, - zastanawianie się nad wieloznacznością wyrazów, np. takich jak ciepły, normalny, - obserwowanie wyrazu w jego współwystępowaniu z innymi wyrazami i gromadzenie jego związków wyrazowych np. miłość do ojczyzny; miłość własna; miłość bliźniego, - odkrywanie pewnej względności w rozumieniu znaczenia nazwy wartości przez różnych nadawców, np. znaczenia wyrazu lojalność, - szukanie relacji z innymi wyrazami, np. relacji zgody w przypadku hipo-nimów: miłość - uczucie, bądź niezgody, w przypadku antonimów: miłość -nienawiść, - zastępowanie wyrazu wyrazem synonimicznym albo synonimicznym wyrażeniem bądź zwrotem, również omówieniem, np. dobry - życzliwy, ludzki, łagodny: skłonny dopomagania; mający otwarte dla wszystkich serce, mający serce na dłoni, - dobieranie do przymiotników wartościujących określeń wskazujących na natężenie cech, wyrażonych przysłówkiem bądź wyrażeniem przyimkowym, np. bardzo, nie bardzo, nadzwyczaj, niezwykle; zbyt mało, w miarę, nie za bardzo, - dobieranie porównań obrazujących ekspresywnie jakość cechy np. łagodny jak owieczka, chytry jak lis, - wyrażanie stopnia intensywności cechy przez użycie przymiotników i przysłówków w jednym ze stopni - równym, wyższym, najwyższym (np. drażliwy, drażliwszy, najdwżliwszy; doświadczony, bardziej doświadczony, najbardziej doświadczony); wykazanie na tym przykładzie względności ocen, - dobieranie do przymiotników wartościujących pokrewnych rzeczowników -nazw cechy (np. dbały - dbałość) i czasowników (np. dbać), - układanie i przekształcanie zdań z wyrazami - różnymi częściami mowy o charakterze wartościującym, w celu usprawnienia sposobów mówienia O człowieku, np. Jurek jest gadatliwy i przez to nie uważa na lekcjach. Gadulstwo Jurka jest przyczyną jego nieuwagi na lekcjach. Z powodu swej gadatliwości Jurek nie uważa na lekcjach. Jurek to gaduła, nie uważa dlatego na lekcjach. Jurek stale gada na lekcjach i dlatego nie uważa, Słownik nazw wartości A C F agresja cierpienie fachowość agresywność cierpliwość fałsz akceptacja chamstwo fantazja aktywność chciwość G altruizm choroba głupota ambicja cnota godność amoralność cywilizacja gorliwość apatia cześć gościnność arogancja człowieczeństwo grzeczność ascety zm czułość gwałt autentyczność człowiek H autorytet czyn hańba B czystość harmonia bezczelność D harmonijność bezinteresowność delikatność hedonizm beznadzieja dobro heroizm bezpieczeństwo dobrobyt hipokryzja bezradność dobroć honor bezrobocie dociekliwość humanitaryzm bezwstyd dojrzałość humanizm bezwzględność dokuczliwość humor bieda doskonałość U bierność duma intelekt bliskość dyscyplina inteligencja bogactwo E interesowność bohaterstwo elokwencja indywidualizm Bóg egocentryzm indywidualność braterstwo egoizm jawność brzydota egzystencja jednostka 188_ jedność K kariera karierowiczostwo karność klęska kłamstwo koleżeństwo _|, kompetencja komfort konformizm konserwatyzm konsumpcyjność krętactwo krzywda kultura LŁ lekkomyślność lenistwo -J litość lojalizm lojalność ludzkość ład łaska M mądrość -ł- męczeństwo męstwo miłość młodość moralność mściwość N nadzieja nauka naród nędza niedola nienawiść niepodległość niepokój Słownik nazw wartości... niesprawiedliwość poczciwość nieśmiertelność podłość niewinność pogarda niewola pokora nieuctwo pokój nieudolność niezmienność pomysłowość pomyślność nonkonformizm popularność nowoczesność porządek O posłuszeństwo obiektywizm postęp obłuda powinność obojętność obowiązkowość powściągliwość praca odpowiedzialność pracowitość odwaga prawda ofiara prawdomówność ofiarność prawo ogłada praworządność ojczyzna prawość okrucieństwo prestiż oportunizm prostota optymizm przyjaźń oszczerstwo przyjemność oszczędność przyzwoitość oszustwo pycha otwartość R P radość państwo religijność pasożytnictwo rodzina patriotyzm rozmowność perfekcja rozrywka perfekcjonizm rozum pewność równość pesymizm pieniądz równowaga S piękno sadyzm piękność samodoskonalenie pluralizm pobłażliwość samodyscyplina samolubstwo pobożność pochlebstwo samorealizacja samowystarczalność 189 satysfakcja T wiedza serdeczność talent wiara siła tchórzostwo wielkość sława terror wierność skąpstwo tępota władza skromność tolerancja własność słabość tożsamość wrogość słowność tradycja wstyd słuszność tradycjonalizm wstyd służalczość twórczość wygodnictwo solidarność U wyobrażenia solidaryzm , ubóstwo wyrozumiałość społeczeństwo uczciwość wytrwałość spokój uczuciowość Z sprzedaj ność ufność zabawa starość uległość zacofanie sukces umiejętność zadowolenie subiektywizm uniżoność zależność sumienie uprzejmość zarozumialstwo swoboda utylitaryzm zarozumiałość systematyczność uroda zaradność szacunek użyteczność zazdrość szczerość uzywanie(życia) zacofanie szczęście W zawiść szlachetność walka zbiorowość Ś wiedza zdolności śmiałość wdzięk zdrada śmierć wesołość zdrowie świętość wdzięczność zgoda świetność wesołość zwycięstwo Ż życie życzliwość Słownik wyrazów wartościujących człowieka Przymiotniki i imiesłowy przymiotnikowe apatyczny apodyktyczny ascetyczny atrakcyjny agresywny aktywny ambitny amoralny autokratyczny awanturniczy B bezczelny 190 191 bezczelny bezduszny bezkrytyczny czupurny czynny czysty figlarny flegmatyczny G bezinteresowny bezkompromisowy < bezmyślny bezpośredni D dbały deklaratywny delikatny gadatliwy genialny gładki głęboki bezradny despotyczny głupi beztroski bezstronny bezwolny bezwstydny bezwględny dobroczynny dobroduszny dobrotliwy dobry dociekliwy godny gorliwy gospodarczy gościnny grubiański bierny błyskotliwy bogobojny dojrzały dogmatyczny dokładny grzeczny gwałtowny H bohaterski dokuczliwy hardy bojaźliwy dorosły hojny brutalny brzydki doskonały doświadczony honorowy honorny butny buntowniczy dowcipny drażliwy humorzasty I bystry bzikowaty C dumny dwulicowy impertynencja impulsywny cichy dziecinny dzielny infantylny inny ciekawy dziwaczny inteligentny ciemny ciepły cierpliwy dziwny dynamiczny dyskretny interesowny interesujący J chamski chaotyczny efektowny jadowity K charakterny egoistyczny kaleki chciwy chełpliwy egzaltowany elastyczny kapryśny karny chłodny chwiejny elegancki elokwentny kłamliwy kłótliwy chytry cnotliwy emocjonalny energiczny kobiecy koleżeński cyniczny F komiczny czarujący czuły fachowy fałszywy kompetentny konfliktowy SIOWIŁin. iic^y. ,. "- ---- konsekwentny i konserwatywny kopnięty krnąbrny krzykliwy krytyczny kulturalny L N nachalny nadgorliwy naiwny namiętny narcystyczny naturalny nerwowy nieugięty nieustępliwy nieuspołeczniony niewdzięczny niewychowany niewyrobiony niezależny niezawodny lekkomyślny IpniwY neurotyczny nędzny niezdarny niezgodny JClll W J lękliwy liberalny litościwy logiczny lojalny niebezpieczny niecierpliwy niechętny niedbały niedojrzały niezłomny niezrównoważony niezwykły nonszalancki normalny ludzki niedokładny nowoczesny Ł niedorozwinięty nudny ładny niedyskretny O łatwowierny niefrasobliwy obłudny łatwy niegościnny obojętny łaskawy nieobyty obyty M nieokrzesany odmienny małomówny małowartościowy niemodny niemrawy odporny odpowiedzialny mały niemrawy odważny marny nienormalny ofiarny mądry nieopanowany ograniczony melancholijny nieostrożny okrutny męski niepełnosprawny opanowany mężny miękki niepokojący niepozorny opiekuńczy opóźniony milczący miłosierny miły nieprzeciętny nieprzyjacielski nieprzystępny opryskliwy ordynarny oryginalny mimozowaty nieprzystosowany ospały młody nieprzyzwoity ostrożny modny nierówny ostry mocny nieufny oszczędny możny nieugięty oświecony muzykalny niesprawiedliwy otwarty mściwy nieśmiały P myślący nieudolny pamiętliwy pedantyczny przeciętny j * -j - - -- ----- Ł jv-*-yj skąpy pewny przedsiębiorczy skromny pewny siebie przekorny skryty pilny przemądrzały skrupulatny płaczliwy przenikliwy skupiony płytki przewidujący słaby pobłażliwy przezorny sławny pobożny przyjacielski słowny pobudliwy przystępny smutny podejrzliwy przystojny solidarny podły przytomny solidny podporządkowany psotny spokojny podporządkowujący się pusty spontaniczny podstępny pyszałkowaty spostrzegawczy pogodny pyszny sprawiedliwy pojętny R sprawny pokorny racjonalny sprężysty pomocny radosny sprytny pomysłowy refleksyjny sprzedaj ny ponury religijny stały popularny romantyczny stanowczy porządny rozmowny staranny posłuszny rozrzutny staromodny postawny roztrzepany staroświecki postępowy rozumny stary poświęcający się rozsądny stateczny potulny rozważny stronniczy poważny równy stuknięty powierzchowny ruchliwy subtelny powściągliwy rycerski sugestywny pracowity rzetelny sumienny prawdomówny , s surowy prawdziwy samodzielny swobodny prawy samokrytyczny sympatyczny prędki samolubny systematyczny prostolinijny samowystarczalny szarmancki prostacki samowolny szczęśliwy prosty sceptyczny szczodry próżny sentymentalny szlachetny prymitywny schludny szorstki przebiegły serdeczny szybki przebojowy słaby szykowny 193 192 wyrachowany wyrozumiały wytrawny wytrwały wytrzymały wzorowy Z zaangażowany zabawny zaborczy zakłamany zachwycający zaciekły zacięty zacofany zadbany zadufany zahamowany zahartowany zagadkowy zakłamany zakompleksiały zamknięty w sobie zapalczywy zapiekły zaradny zasadniczy zaślepiony zaufany zawzięty zazdrosny zbzikowany zdecydowany na wszystko zdolny zdradliwy zdradziecki zdyscyplinowany zgodny zgorzkniały zgrabny zgryźliwy złośliwy uspołeczniony uszczypliwy utalentowany uważny uzależniony uzależniający się uzdolniony użyteczny W waleczny wartościowy ważny wdzięczny wesoły wiarygodny wielki wielkoduszny wiekowy wierny wierzący wnikliwy władczy wolny wpływowy wrażliwy wrogi wrzaskliwy wspaniałomyślny współczujący wstydliwy wszechstronny wścibski wulgarny wybitny wybuchowy wygodny wyizolowany wykształcony wymagający wyniosły wyobcowany wypielęgnowany Ś ślamazara śliczny śmiały śmieszny śmiertelny światły światowy świętobliwy święty T tajemniczy taktowny tchórzliwy tendencyjny tępy tolerancyjny towarzyski tradycyjny troskliwy trudny trzeźwy twardy twórczy typowy U ubogi ucieszny uczciwy uczony uczuciowy ufny ugodowy układny ukształtowany uległy ułożony uniżony uparty uroczy urodziwy usłużny 194 złożony Ż j *-j -- ---- ---.«-.»* j v^Vł zły żarliwy zmyślny żartobliwy zmienny żwawy zniewolony życzliwy zobojętniały żywiołowy zręczny żywiołowy zrównoważony zrzędliwy zuchwały zwinny zwykły Rzeczowniki A chuligan gaduliński altruista chwalipięta gagatek ananas chytrus gałgan arogant ciekawski gamoń awanturnik cielę gapa B ciemniak gderacz babsztyl cwaniak geniusz bałaganiarz cygan gieroj bananowiec cynik ględa baran D głąb beksa debil głupek beton dewotka głupol błazen denciak głuptas bomba drań gnój brudas dureń gnojek brutal dusigrosz gnojowa brzydal dzikus gorliwiec burczymucha bystrzak » E efekciarz guzdrała gwałtownik bzik elegancik H C elegant hamulec cham chamidło chamisko chamówa F flegmatyk figlarz fis hamulcowy hipochondryk hipokryta U chciwiec frajer idealista choleryk G idiota chojrak gaduła impertynent 195 ^Ji^J V *"-- ~ ---- • • - - --- - - inteligencik młodzieżowa plociuch jajogłowy mruk plotkarz jąkała N płotka judasz- nadgorliwiec pobozniś K naiwniak pochlebca karierowicz narzekalski poczciwiec kłamca nerwus poczciwina kłamczuch nerwusik podlec kłótnik nędzarz podlizuch kpiarz nędznik podlizywacz kreatura niedbaluch pokraka krętacz nierób ponurak krowa niezdara powsinoga krzykacz kujon nudziarz O porządnicki półgłówek L obibok pracuś leniuch obrazalski próżniak leniwiec obrzydliwiec przylepa leń obżartuch psotnik lekkoduch odludek pyskacz liczykrupa odważniak pyszałek lizus okrutnik R lojalista oportunista raptus Ł oryginał romantyk łachudra osioł rozrabiacz łakomczuch oszczerca rozrabiarski łgarz oszołom roztrzepaniec łobuz oszust równiacha M P ryzykant malkontent pacan S maniak pajac sadysta manipulant paliwoda samochwała matoł pasjonat samolub matołek patałach skarżypyta mazgaj mazuś panikarz pędziwiatr skąpciuch skąpiec mądrala pieniacz skąpiradło mędrek piernik sknera mięczak milczek pieszczoch piękniś sobek społecznik mizantrop pięknotka spóźnialski moderniaczka pijaczyna spryciarz ta 196 szczekacz tupeciarz ~ ~ JVY«-»-Ł U.LCL II