Andrzej Ma�kiewicz Wybory czerwcowe 1989 L. Wa��sa: Droga do wolno�ci. 1985-1990. Decyduj�ce lala. Warszawa 1991. J. Wasilcwski: Kontraktowy Sejm jako miejsce formowania si� elity politycznej. W: J. Wasilewski, W. Wesolowski (red.): Pocz�tki parlamentarnej..., op. cit. J. Wasilewski, W. Wesolowski (red.): Pocz�tki parlamentarnej elity. Pos�owie kontraktowego Sejnm. Warszawa 1992. J. Waszkiewicz (red.): Zmiany strukturalne w Polsce: diagnoza, analiza, perspektywy. Wroc�aw 1993. J. Wiatr, J. Raciborski: Wybory w PRL: do�wiadczenia i wnioski. Warszawa 1987. A. Zybertowicz: Wu�cisku tajnych s�u�b. Upadek komunizmu i uk�ad posinomenklaturowy. Komor�w 1983. 88 Bibliografia A. Anusz: Niezale�ne Zrzeszenie Student�w w latach 1980-1989. Warszawa 1991 (autorstwo lej ksi��ki budzi w�tpliwo�ci, wykorzystuj� z niej g��wnie przytoczone tam dokumenty). W. Beres, J. Skoczy�a�, C. Kiszczak: Genera� Kiszczak m�wi prawie wszystko. Warszawa 1991. M. Berezowski: Koniec epoki. Wywiady. Warszawa 1991 [rozmawiaj�: K. Barcikowski, W. Jaruzelski, Z. Messner, M. Orzechowski, I. Sekuta, J. Urban]. I. Bia�ecki, B. Heyns: Poparcie dla "Solidarno�ci" a wynik wybor�w w 1989 roku. W: L Kolarska-Bobi�ska, P. �ukasiewicz, Z. W. Rykowski (red.): Wyniki bada� -wyniki wybor�w, -t czerwca 19S9. Warszawa 1990. Z. Bujak: Przepraszam za "Solidarno��". Warszawa 1991. A. Czubi�ski: Dzieje najnowsze Polski. Polska Ludowa {1944-1989}. Poznali 1992. J. Czy�ewski: Trz�sienie ziemi w MON. Warszawa 1993. L. Dobrzy�ska-Rybicka: Wybory powszednie w �wietle psychologii spo�ecznej l etyki. Pozna� 1925. K. Dubi�ski: Magdalenka-transakcja epoki. Warszawa 1990. A. Florczyk, T. �ukowski: Nowa geografia polityczna Polski. W: L. Kolarska-Bobi�ska, P. �ukasiewicz, Z. W. Rykowski (red.): Wyniki bada� -wyniki wybor�w..., cip. cit. H. Galus: Transformacja ustrojowa Polski w XX w. jako problem teoretyczny i badaivczy socjologii polityki. W: O. Sochacki (red.): Socjologia polityki w Polsce. Gda�sk 1991. S. Gebethner: Wybory do Sejmu i Senatu 1989 r. (wst�pne refleksje). "Pa�stwo i Prawo" 1989, nr 8. B. Geremek: Od dekompozycji do demokracji?W: P. Smole�ski (red.): Szermierze Okr�g�ego Sto�u, Zwippietlia i nadzieje. Warszawa 1989. B. Geremek, J. �akowski -.Rok 1989. Bronis�aw Geremek opowiada. Jacek �akowski pyta. Warszawa 1990. J. P. Gieorgica: Polska lokalna we w�adzy PZPR. Warszawa 1991. N. Harrop, W. L. Miller: Electlons and Yoters. A Comparatlvelntroductlon. Houndmills 1987. J. Hausner (red.): Ekonomiczne uwarunkowania ksztahowania si� sytuacji politycznej w Polsce w 1988 roku. Krak�w 1990. J. Holzer, K. Leski: Solidarno�� w podziemiu. ��d� 1990. ?. W. Ho�ubiec, J. W. Mercik: Techniki i tajniki g�osowania. Warszawa 1992. A. Jab�o�ski, A. Antoszewski (red.): Polski prze�om polityczny 1989. Miedzy totalitaryzmem i demokracja Materia�y sympozjum polilologicznego. Wroc�aw 1990. K. Jasiewicz: Zachowania wyborcze w �wietle bada� z serii "Polacy". W: L. Kolarska-Bobi�ska, P. �ukasiewicz, Z. W. Rykowski (red.): Wyniki bada� -wyniki wybor�w..., op. cii. R. Ka�u�a (red): Polska, wybory '89. Warszawa 1989. \. Kania: Marsza�kowie i prezesi. M�wi� - Dyzma Gala), Stanis�aw Gucwa, Roman Matinowski. Warszawa 1992. L. Kolarska-Bobi�ska, P. �ukasiewicz, Z. W. Rykowski (red.): Wyniki bada� -wyniki wybor�w. 4 czerwca 1989. Warszawa 1990. \. Koralewicz, M. Zi�tkowski: Mentalno�� Polak�w. Sposoby my�lenia o polityce, gospodarce i �yciu spo�ecznym w ko�cu lat osiemdziesi�tych. Pozna� 1990. <. Korzeniowski: Ku poj�ciu poczucia alienacji. "Przegl�d Psychologiczny" 1986, nr 29. (. Korzeniowski: Poczucie podmiotowo�ci -alienacji politycznej. "Sludia Psychologiczne" 1987, z. 2. - (. Korzeniowski: Poczucie podmiotowo�ci-alienacji politycznej. Uwarunkowania psychospo�eczne. Pozna� 1991. C Koseta: Rota Ko�cio�a katolickiego w kampanii przed wyborami czerwcowymi. W: L. Kolarska-Bobi�ska, P. �ukasiewicz, Z. W. Rykowski (red.): Wyniki bada� -wyniki wybor�w..., op. cit. S. Kowalski: Dru�yna Wulfsy. Uwagi o kampanii wyborczej "Solidarno�ci". W: L. Kolarska-Bobi�ska, P. �ukasiewicz, Z. W. Rykowski (red.): Wyniki liadii� -wyniki wybor�w..., op. cii. M. Kozakiewic/.: By�em marsza�kiem koniruklowego. Warszawa 1991. P. Kuczy�ski: Sonda� przedwyborczy dla "Lejournal des eleclions ". W: L. Kolarska-Bohi�.ska, P. �ukasiewicz, Z. W. Rykowski (red.): Wyniki Iwdmi -wyniki wybor�w ..., op. cii. W. Kuczy�ski: Zwierzenia zausznika. Warszawa 1992. M. Kudej: Podstawom' problemy systemu wyborczego PKL (w lalach 1984-1988). "Studia loridica Silesiana", t. 13. Katowice 1990. J. Kuro�: Mojlizupa. Warszawa 1991. J. Kuropieska: Juk kaiidydowiilnii mi senatora. "Zeszy�y Historyczne" Pary� 1990, z. 91. A. W. I.ipi�ski: Plebiscyt i odmowa. Studium lerenoire reakcji wyborczej 1989 roku. Warszawa 1990. A. W. Lipi�ski: Solidarno�ciowy ruch iniodochlopski. W: "Pa�stwo i kultura polityczna. Zeszyty politologicz- ne" vol. 9, Warszawa 1990. A. Lusirzykowski (red.): l.ok�lny synem spo/eczno-poli�yczny w procesie przemian. Warszawa 1990. E. ��towska: Baba na �wiecznik. Warszawa 1992. P. �ukasiewicz: "Syn legionisty" c:yll sylwetki kandydat�w w propagandzie wyborczej. W: L. Kolarska-Bohi�- sk;i. P. �ukasiewicz. Z. W. Rykowski (red.): Wyniki bada� -wyniki w\'bor�w.... op. cii. A. Malkiewicz: Gcncia usiuw \\yziiiinio\\ycli z maja 1989 r. W: Ko�ci�. Pa�stwo. Spo�ecze�stwo. Materia�y z konferencji naukowej Znk/udn Historii Idei Politycznych i Sadu S/nsklego Okr�gu Wojskowego. Wroclaw, czerwiec 1991 r. Wroc�aw 1991. A. Ma�ysiak: Kola pa�stwu w transformacji ustroju gospodarczego. W: J. Waszkicwicz (red.): Zmiany strukturalne w Polsce: diagnoza, wiu/izu, perspektywy. Wroc�aw 1993. G. Mink: Sil� czy rozs�dek. Historia spo�eczna i poll^cznci Polski {19S<)-19!-i()). Warszawa 1992. J. Moskalewicz: Przedwyborczy -sonda� "Solldurnosci" w okr�gu Wcirszciwa-Mokot�w. W: L. Kolarska-Bobi�- ska, P. �ukasiewicz, Z. W. Rykowski (red.): Wyniki hadtl� -wyniki wybor�w..., op. cit. I. Pawlak: Podzia�y w klubach poselskich. W: J. Wasilcwski, W. Wcsolowski (red.): Pocz�tki parlamentarnej elity. Pos�owie kontraktowego Sejmu. Warszawa 1992. M. Pietrz.ik: Stosunki miedzy pa�stwem i Ko�cio�em w �wietle ustaw wyznaniowych z 17 maja 1989 r.. "Pa�stwo i Prawo"1991, nr l. Polacy SIS. Dynamika konfliktu a szans� reform. Raport z badania "sprawy Polak�w '87". Warszawa 1989. J. Raciborski: Ryluul, plebiscyt czy wybory? Socjologiczna analiza wybor�w do rad narodowych w 198S r. Warszawa 1989. J. Raciborski: Wzory zachowa� wyborczyoli u dawne modele wyiwr�w. W: L. Kolarska-Bobi�ska, P. �ukasie- wicz. Z. W. Rykowski (red.): Wyniki bada� -wyniki wybor�w..., op. cit. M. F. Rakowski: Jak to sif sta�o. Warszawa 1991. M. F. Rakowski: /.anim siane przed Iryhiiitaicm. Warszawa 1992. M. Rulkowska: Ruch zwi�zkowy w �odzi i wojew�dztwie ��dzkim (1980-1990). W: A. Lusirzykowski (red.): Lokalny system ..., op. cii. A. Rychard, A. Sulek (red.): Legitymacja. Klasyczne teorie i polskie do�wiadczenia. Warszawa 1988. B. Rychlowski: Niestabilno�� Europy Wschodniej u bezpiecze�stwomi�dzynarodowe. Warszawa 1991. F. Ryszka: Pa�stwo stanu wyj�tkowego. Wroc�aw 1985. A. Sici�ski (red.): Nazajutrz. Reakcje spo�ecze�stwa polskiego na katastrof� w Czernobylu. Warszawa 1989. F. Siemie�ski: Kwietniowa nowela konstytucyjna 1989 roku. "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1989, nr 4. E. Skotnicka-Illasiewicz: Drogi do Sejmu. W: J. Wasilewski, W. Wcso�owski (red.): Pocz�tki parlamentarnej elity ..., op. cii. P. Smole�ski (red.): Szermierze Okr�g�ego Sto�u. Zw�tpieniu l nadzieje. Warszawa 1989. L. Sobkowiak: Determinanty prze�omu politycznego 79iW roku. W: A. Jab�o�ski, A. Anioszcwski (red.): Polski prze�om polityczny 1989..., op. cii. J. Sommer: Znaczenie wyiwr�w do Sejmu i Senatu w 19S9 roku dla kszta�towania si� nowego systemu politycznego. W: A. Jab�o�ski, A. Antoszewski (red.): Polski przelom polityczny 1989..., op. cit. H. Suchocka, L. Ka�ski: Zmiany konstytucyjnej regulacji sadownictwa l prokuratury dokonane w roku 1989, "Pa�stwo i Prawo" 1991, nr l. E. �mi�owski: Czerwcowe wybory parlamentarne w sonda�ach CBOS. W: L. Kolarska-Bobi�ska, P. �ukasie- wicz, Z. W. Rykowski (red.): Wyniki bada�-wyniki wybor�w..., op. cii. J. Vt\aan:Jajakobyfy. Warszawa 1991. mog�a zgodnie z kontraktem "Okr�g�ego. Sto�u", a nawet wi�cej - bo zwyci�y�a moralnie. Ale obok tego PZPR ponios�a pora�k� nie do naprawienia, kt�ra rych�o doprowadzi�a do jej rozpadu. Wprawdzie i "Solidarno��" co� straci�a, ale straty by�y niepor�wnywalne. Jak m�wi� L. Wa��sa: "Planowali�my, �e wybory b�d� przy Zwi�zku, a okaza�o si�, �e Zwi�zek jest przy wyborach, bo one go przys�oni�y"3. "Solidarno��" odda�a do parlamen- tu swoich najlepszych ludzi. Wielu innych, dla kt�rych ruch spo�eczny, jakim w istocie by�a dotychczas "Solidarno��", stanowi� g��wn� p�aszczyzn� aktywno�ci spo�ecznej, przesz�o definitywnie do dzia�alno�ci w stowarzyszeniach i organizacjach politycznych uzyskuj�cych obecnie samodzielno�� - zw�aszcza w komitetach obywatelskich4. Po oddaniu najlepszych si� sama "Solidarno��" nie by�a ju� zdolna, by wr�ci� do dawnej liczebno�ci ani wp�yw�w w spo�ecze�stwie. Dzia�a� jeszcze jej mit, tradycja, zw�aszcza za� charyzma L. Wa��sy, dzi�ki czemu Zwi�zek nie zszed� na margines �ycia spo�ecznego. G��wn� uwag� skupi� jednak na sobie Sejm i tam dokonywa�y si� g��wne wydarzenia, a p�aszczyzna PZPR - "Solidarno��" - od sierpnia 1980 r. do kwietnia 1989 r. ogniskuj�ca g��wne problemy kraju - straci�a kluczow� rol�. Wybory zapocz�tkowa�y -jak trafnie okre�li� przenikliwy zawsze Kisiel - "epok� STW�RCZEGO CHAOSU"5, rozpad dotychczasowych struktur politycznych i wy�ania- nie si� zupe�nie nowych, by�y pocz�tkiem generalnej przebudowy pa�stwa i przegrupo- wania sceny politycznej. Ale to ju� odr�bny temat. Pewne reminiscencje samych wybor�w trwa�y jeszcze do�� d�ugo. Przebieg i wyniki wybor�w do Sejmu sta�y si� przedmiotem licznych protest�w wyborczych6. Do S�du Najwy�szego wp�yn�o og�em 37 protest�w dotycz�cych wyboru pos�a. Wszystkie zosta�y rozpoznane zar�wno przez S�d Najwy�szy jak i przez Komisj� Regulaminow� i Spraw Poselskich Sejmu. 7 protest�w oddalono ze wzgl�du na niezachowanie 7-dniowe- go terminu lub wniesienie przez osob� nieuprawnion�. W 17 wypadkach stwierdzono, �e wbrew tre�ci protest�w nie dosz�o do naruszenia ordynacji. W 3 wypadkach stwierdzono naruszenia ordynacji, kt�re jednak nie mia�y wp�ywu na ostateczny wynik wybor�w. Dotyczy�y one przymuszania �o�nierzy s�u�by zasadniczej do udzia�u w g�osowaniu, ale z pozostawieniem im mo�liwo�ci dokonywania swobod- nego wyboru na kogo g�osuj�; uniemo�liwienia niekt�rym osobom udzia�u w drugiej turze g�osowania; odmowy przez komisj� wyborcz� umieszczenia przy nazwisku jednego z kandydat�w symbolu NSZZ RI "Solidarno��". Protest�w tych postanowio- no nie uwzgl�dnia�. Dwa protesty dotyczy�y nieumieszczenia na listach kandydat�w os�b zg�oszonych z zachowaniem wszystkich zasad prawnych do mandat�w przyznanych PZKS, ale skre�lo- nych z listy cz�onk�w PZKS przez instancje Stowarzyszenia, zreszt� decyzjami niepra- womocnymi - za samowolne zg�oszenie swoich kandydatur do Sejmu. W wypadku 3 L. Wat�sa: B�dziemy mieli tak� Polsk� na jak� zas�u�ymy. TS nr l, 2 czerwca 1989. Zob. te� J. Biatecki, 3. Heyns: op. cit., s. 239. 4 A. Che�ko: Trzecia noga. "Polityka" nr 26, l lipca 1989. 5 Kisiel: Kolegom z " Tygodnika" do sztambucha. TP nr 24,11 czerwca 1989. * W. Maszenda: Powyborcze remanenty. �W nr 45,11 lipca 1989. Dariusza Krze�niaka, kandyduj�cego w okr�gu Warszawa Praga P�noc, S�d Najwy�szy i Komisja sejmowa dopatrzy�y si� pewnych nieprawid�owo�ci, uzna�y jednak, �e nic dosz�o do zasadniczego naruszenia ordynacji. W wypadku okr�gu wyborczego w Gdyni jeden z kandydat�w - Henryk G�ra - przeszed� do drugiej tury wybor�w, po czym zosta� skre�lony i w drugiej turze pozosta� tylko jeden kandydat Marian Szalybe�ko. W rezultacie wyborcy pozbawieni zostali mo�liwo�ci rzeczywistego wybierania mi�dzy kandydatami. W tej sytuacji S�d Najwy�szy zwr�ci� si� do Sejmu z propozycj� uwzgl�dnienia protestu, podtrzyma�a j� r�wnie� po kilkumiesi�cznych burzliwych dyskusjach komisja sejmowa. Kolejna burzliwa debata odby�a si� na forum Sejmu. Pos�owie reprezentuj�cy PZKS oraz J. �opusza�ski i S. Nicsiolowski z OKP proponowali uzna� faktyczny wynik wybor�w, mimo wszelkich uchybie� prawnych. Jednak wi�kszo�� OKP i pozosta�e kluby opowie- dzia�y si� za uznaniem protestu i tym samym mandat M. Szatybe�ki uchylono, zarz�dzono nowe wybory . Pozosta�e protesty Sejm zdecydowa� si� oddali� . Wyniki wybor�w do Senatu nie budzi�y tak powa�nych w�tpliwo�ci. 5 lipca Senat stwierdzi� wa�no�� wybor�w i wi�cej nic wracano do tej sprawy. Formalnie nowy parlament rozpocz�� prac� 4 lipca 1989 r., tego dnia pos�owie i senatorowie z�o�yli �lubowanie i wybrali organy kierownicze obu izb. W rzeczywisto�ci jednak obrady klub�w rozpocz�y si� ju� 23 czerwca, od tego te� dnia parlament, nazwany p�niej kontraktowym, zacz�� kszta�towa� nowy obraz �ycia politycznego w Polsce. 7 Slenogram Sejmu, l grudnia 1989, l. 92-127, 132; Mon. Poi. 1989, nr 40, p�z. 314. W wyniku powt�rnego g�osowania M. Szatybc�ko zoslal ponownie wybrany, leraz ju� bez naruszenia ordynacji. 8 Slenogram Sejmu, l grudnia 1989,1.128-132. 9 Slenogram Senatu, 5 lipca 1989,1.10-15; Mon. Poi. 1989, nr 22, p�z. 16, 85 Zako�czenie Od Ja�ty polityka Zachodu, mimo rozmaitych szczeg�owych modyfikacji, opiera�a li� na niezmiennym za�o�eniu, �e dop�ki istnieje Zwi�zek Radziecki z jego potencja�em nilitarnym to po�o�enie polityczne Europy na wsch�d od �aby nie mo�e ulec zmianie. W ej sytuacji g��wny wysi�ek kierowano na umacnianie granicy oddzielaj�cej od imperium, iowstrzymywanie pr�b jej przesuwania oraz przygotowywanie zbrojnej rozprawy z jego [imi�. Dopiero sukces militarny mial umo�liwi� wyzwolenie zniewolonych dotychczas larod�w. Dlatego popieranie ruch�w demokratycznych w tej cz�ci �wiata traktowano ako dzia�anie pomocnicze, os�aniaj�ce, odwracaj�ce uwag�, jednak pozbawione samo- Izielnego znaczenia i skazane na niepowodzenie. Wyniki wybor�w czerwcowych w Polsce wykaza�y b��dno�� tych za�o�e�. Okaza�o i�, �e nie zewn�trzna przemoc militarna czy te� jej gro�ba, ani wybuch walki zbrojnej o /olno�� narodow�, ale demokratycznie, bez u�ycia przemocy wyra�ona wola spo�ecze�- twa mo�e skruszy� rzekomy determinizm dziejowy. O radykalnej zmianie sytuacji olitycznej w Polsce nie zadecydowa�y same tylko przes�anki ekonomiczne, militarne, omoc Zachodu czy te� upadek imperium radzieckiego - cho� wszystkie te czynniki dogra�y pewn� rol�. Decyduj�ce jednak okaza�y si� przekszta�cenia w mentalno�ci, w wiadomo�ci spo�ecznej, b�d�ce z kolei nast�pstwem zmian, jakie si� dokonywa�y w olsce i w �wiecie. Rz�dz�cy zdawali sobie spraw� z zachodzenia tych przeobra�e�, cho� ie doceniali ich skali. Pragn�li zmodyfikowa� mechanizmy sprawowania w�adzy, jednak kazali si� niezdolni do wyzbycia si� odziedziczonych z przesz�o�ci autorytarnych awyk�w i wyobra�e�. Sukces wyborczy "Solidarno�ci" by� wynikiem rozczarowania spo�ecze�stwa do )cjalizmu, do dotychczasowego systemu rz�d�w, wynikiem wieloletniej, pokojowej alki si� opozycji, ale tak�e rezultatem zaanga�owania si� w kampani� wyborcz� setek si�cy ludzi, kt�rzy w kr�tkim czasie zorganizowali olbrzymi� struktur� komitet�w lywatelskich, wraz z ca�ym ich otoczeniem, struktur�, kt�ra okaza�a si� zdolna do -zeprowadzenia skromnymi �rodkami ogromnej kampanii politycznej. Kierownictwo �PR nie przewidzia�o tego. O ile docenia�o skal� spo�ecznego niezadowolenia - i >awia�o si� jej - to zarazem nie docenia�o mo�liwo�ci "konstruktywnej" mobilizacji, ) kt�rej okaza�o si� zdolne polskie spo�ecze�stwo. Przyw�dcy partii, przyzwyczajeni do ^kontowania wyuczonej bezradno�ci spo�ecze�stwa1, zachowali si� wobec elektoratu spos�b arogancki - i przegrali. ' E. Skotnicka-Illasiewicz: op cit., s. 168-169. Wybory czerwcowe by�y wielk� pr�b�: dla opozycji pr�b� pokojowego przeobra�enia Polski, uwzgl�dniaj�c� konieczno�� przej�ciowego kompromisu z dotychczasow� w�a- dz�. Dla PZPR by�o to usi�owanie oparcia swej w�adzy na nowych podstawach, z uwzgl�dnieniem konieczno�ci jej uszczuplenia, podzielenia si� ni� z opozycj�; wybory by�y elementem walki o uzyskanie czasu na przegrupowanie si� i przed�u�enie swoich rz�d�w. Wynik wybor�w przyni�s� przeobra�enia g��bsze ni� ktokolwiek �mia� przypu- szcza�, wydarzenia zacz�y si� od tej chwili toczy� w zupe�nie nowym kierunku. W intencjach obu stron kontraktu zawartego przy "Okr�g�ym Stole" wybory mia�y zapocz�tkowa� okres ograniczonego wsp�udzia�u opozycji w rz�dzeniu pa�stwem, mia�y zapocz�tkowa� czteroletni proces stopniowej jego przebudowy. W zamierzeniach kierownictwa PZPR mia� lo by� okres wytchnienia, kt�ry zamierzano wykorzysta� na przebudowanie partii i oparcie w�adzy zwi�zanych z ni� elit na bardziej pewnych ni� dotychczas zasadach, zw�aszcza na nowym fundamencie ekonomicznym, czemu s�u�y� rozpocz�ty niedawno proces prywatyzacji. Wymaga�o to wprawdzie podzielenia si� cz�ci� w�adzy z opozycj�, ale nie zamierzano odst�powa� jej w ca�o�ci. W intencjach kierownictwa "Solidarno�ci" czteroletni okres kompromisu mia� umo- �liwi� przebudow�, demokratyzacj� pa�stwa i ca�ego �ycia politycznego, zbudowanie silnych struktur opozycji, rozpocz�cie odbudowy gospodarki kraju na nowych zasadach. Po tym okresie spodziewano si� zdoby�, w spos�b legalny, pe�n� w�adz�. We wszystkich tych rachubach obie strony kontraktu nie wzi�y pod uwag� nastroj�w spo�ecze�stwa, kt�re nic chcia�o ju� czeka�, pragn�o przebudowy szybkiej, gruntownej. Uwierzono, �e kandydaci z "dru�yny Lecha" zapewni� realizacj� takich w�a�nie aspiracji, dlatego te� obdarzono ich tak daleko id�cym zaufaniem. Stworzy�o to now� sytuacj�, obliguj�c� zwyci�skich parlamentarzyst�w, reprezentuj�cych opozycj�, do dzia�ania w nowym Sejmie i Senacie w spos�b bardziej radykalny ni� zamierzali w chwili przyst�po- wania do walki wyborczej. Ale r�wnie� pos�owie wybrani z mandat�w "koalicyjnych" w du�ej cz�ci zawdzi�czali ten wyb�r swej krytyce dotychczasowego systemu, oni wi�c tak�e czuli si� zobligowani do dzia�a� reformatorskich. Wytworzy�o to razem ca�kowicie now� sytuacj� polityczn�, w kt�rej wydarzenia musia�y potoczy� si� inaczej ni� uzgo- dniono to przed wyborami. Trzeba podkre�li�, �e - w obliczu skali istniej�cych w kraju emocji i napi�� spo�ecznych - kampania wyborcza mia�a przebieg stosunkowo spokojny. Konflikty, kt�re mia�y miejsce podczas jej przebiegu nic wykracza�y poza normy przyjmowane w demokracjach zachodnioeuropejskich, co Maciej Koz�owski oceni� jako "wsp�lne zwyci�stwo wszystkich uczestnicz�cych w wyborach stron i dobry prognostyk na przysz�o��"2. Wyborcy podeszli do ca�ej kampanii, a zw�aszcza samego g�osowania, z niewiarygodn� powag�, przez co wyniki wybor�w nabra�y tym g��bszego znaczenia. Obie strony rywalizacji odnios�y formalny sukces: PZPR sta�a si�, zgodnie z za�o�e- niami przyj�tymi przy "Okr�g�ym Stole", najsilniejsz� parti� w nowym Sejmie i mog�a doprowadzi� do wyboru "swojego" prezydenta. "Solidarno��" uzyska�a wszystko co 2 M. Koztowski: Godzina prawdy. TPnr25,18 czerwca 1989. r�y zak�ad�w przemys�owych. Nikt z wymienionych nie wni�s� znaczniejszego wk�adu w prac� nowego Sejmu. Ponadto PZPR uzyska�a tak�e kilka mandat�w dla post�w kadencji wcze�niejszych. Odegrali oni rzeczywi�cie znaczn� rol� w nowym parlamencie - byli to wspomniani ju� wy�ej: S. Gabrielski, R. Ney, T. Fiszbach, J. Go�aczy�ski. Dotychczas kierownicze organy pa�stwa i partii po��czone by�y swoist� "uni� personaln�". Cz�onkowie najwa�niejszego gremium PZPR jakim by�o Biuro Polityczne kierowali Sejmem, rz�dem, najwa�niejszymi organizacjami spo�ecznymi. Obecnie, gdy konstytucyjna rola Sejmu zosta�a umocniona, legitymizacja w�adzy PZPR by�aby mo�li- wa tylko pod warunkiem umocnienia tej unii personalnej. Tymczasem w wyniku wybor�w spo�r�d 17 cz�onk�w Biura Politycznego do Sejmu wybranych zosta�o zaledwie dwoje: I. Lubowska i M. Orzechowski - nie nale��cy jednak/to czo�owych postaci w tym gronie - oraz jeden spo�r�d 5 zast�pc�w cz�onk�w BP"-- Z. Sob�tka. Wszyscy zostali wybrani z mandat�w dodatkowych. M. Orzechowski zosta� przewodnicz�cym Klubu Poselskiego PZPR, wiceprzewodnicz�cym dwu komisji i przewodnicz�cym Pol- skiej Grupy Unii Mi�dzyparlamentarnej. Lubowska i Sob�tka nie odegrali w Sejmie znaczniejszej roli. Spo�r�d 8 sekretarzy KC, a wi�c cz�onk�w roboczego kierownictwa PZPR, wszed� do Sejmu tylko M. Orzechowski. W. Jaruzelski, stoj�cy na czele partii, nie kandydowa�. Przewidywano, �e zostanie w przysz�o�ci prezydentem. Kandydat na nowego pierwszego sekretarza M.F. Rakowsid )rzepad� na li�cie krajowej. Trudno oceni�, w jakim stopniu kierownictwo PZPR zdawa�o sobie spraw� ze znaczenia swej nieobecno�ci w Sejmie. Mog�o jej zaradzi� - poprzez zmian� struktury derownictwa, usuni�cie cz�ci polityk�w, kt�rzy nie sprawdzili si� w wyborach, zast�- )ienie ich pos�ami. Wymaga�o to jednak radykalnego przeorientowania w my�leniu >olitycznym kierownictwa partii, a do tego okaza�o si� ono niezdolne. Gdy 29 lipca 1989 . dokonano cz�ciowej reorganizacji kierownictwa, wybrano 3 nowych cz�onk�w Biura 'olitycznego, nie by�o w�r�d nich ani jednego pos�a. Natomiast w�r�d 4 nowych ekretarzy znalaz�o si� trzech pos��w: M. Kr�l, M. Swi�cicki (by� sekretarzem tylko do 18 wrze�nia, zrezygnowa� po wej�ciu do rz�du) i S. Wiatr. Dwaj pierwsi w znacznym stopniu -rzyczynili si� do rozwi�zania PZPR. Ostatni - S. Wiatr - wzi�� natomiast decyduj�cy idzia�w tworzeniu SdRP, partii przynajmniej w cz�ci zachowuj�cej tradycje PZPR. Pos�owie reprezentuj�cy PZPR weszli do Sejmu podw�jnie napi�tnowani: obci��a�a ;h czterdziestopi�cioletnia przesz�o�� i aktualna kompromitacja wyborcza. �wiadomi 'yli braku spo�ecznej akceptacji i wiarygodno�ci . Ukszta�towany w wyniku wybor�w Klub Poselski PZPR nie zapewni� realizacji nnkcji, dla kt�rej partia ta zaproponowa�a przeprowadzenie wybor�w i tak spieszy�a si� z ;h terminami. Po pierwsze, okaza� si� niezdolny do prowadzenia skutecznej walki z pozycj�, zorganizowan� w Obywatelski Klub Parlamentarny. Wynika�o to zar�wno z raku umiej�tno�ci prowadzenia skutecznej polemiki, organizowania g�osowa�, a w 2 J. Pawlak: Podziaty w klubach poselskich. W: J. Wasilewski, W. Wesotowski (red.): op. cit., s. 108; A.W. ipiflski: Plebiscyt..., op. dt., s. 7. ko�cu z niech�ci do dyscypliny klubowej, przez co, mimo formalnie wi�kszej liczebno- �ci, Klub PZPR nie potrafi� by� ani ofensywny w inicjatywach, ani skuteczny w g�osowaniach. Po drugie, i wa�niejsze. Klub Poselski PZPR ju� w czerwcu 1989 r., zanim jeszcze zebra� si� nowy Parlament, skonfliklowa� si� z kierownictwem PZPR, nie chcia� (niezale�nie od tego, czy potrafi�) legitymizowa� w�adzy partii - czego formalnym wyrazem by� udzia� post�w PZPR w usuni�ciu z Konstytucji zapisu dotycz�cego kierowniczej roli tej partii wobec pa�stwa. Konflikt z w�asnym klubem poselskim sta� si� jednym z czynnik�w przyspieszaj�cych rozwi�zanie PZPR. W powszschnym odczuciu spo�ecze�stwa wyrazem r/eczywistych pragnie� wybor- c�w by�y wyniki wolnych wybor�w do Senatu. Zasiad�o w nim 99 senator�w (G. Bia�kowski zmar� 29 czerwca 1989 r.), 98 nale�a�o do Obywatelskiego Klubu Parlamen- tarnego, l by� niczrzeszony. 95 nic posiada�o �adnego sta�u parlamentarnego, 4 by�o wcze�niej pos�ami w Sejmie PRL, jeden - Ryszard Rciff - by� cz�onkiem Rady Pa�stwa od lutego 1981 r. do maja J 982 r. Sk�ad Senatu by� wi�c wyrazem wej�cia do organ�w w�adzy zupe�nie nowej ekipy, w nieznacznym tylko stopniu wspomaganej przez osoby zwi�zane w przesz�o�ci z dawn� w�adz�, kt�re jednak ju� dawno zerwa�y te kontakty. Rozdzia� 13 Wyniki Kl�sk� PZPR mo�na rozpatrywa� w trzech aspektach: liczbowym, jako�ciowym i moralnym. W aspekcie moralnym, zapewne najwa�niejszym, spo�ecze�stwo jednoznacz- nie wyrazi�o swoje preferencje - 4 czerwca ostatecznie potwierdzona zosta�a utrata legitymacji w�adzy PZPR i nic ju� nie mog�o zmieni� tego faktu. Komuni�ci nie mogli rz�dzi� d�u�ej, chyba �e za pomoc� si�y, ale i to by�o w�tpliwe. Ordynacja zosta�a wprawdzie tak skonstruowana, �e opozycja nie mog�a tych wybor�w wygra� - a jednak je wygra�a, osi�gn�a druzgoc�ce zwyci�stwo. Musia�a wi�c obj�� w�adz�, cho� nie by�a do tego przygotowana. W aspekcie liczbowym 4 czerwca i dogrywka 18 czerwca przes�dzi�y o tym, �e PZPR ani jej sojusznicy nie zdobyli ani jednego miejsca w Senacie - co ju� samo w sobie by�o kl�sk�, ale ze wzgl�du na ograniczon� w Konstytucji rol� Senatu by�o do przebolenia. Zreszt�, podczas rozm�w w Magdalence, wzi�to tak� mo�liwo�� pod uwag� i tak okre�lono ordynacj�, by nie zagrozi�o to w�adzy partii. Ale brak reprezentacji w Senacie, v po��czeniu z upadkiem listy krajowej na tyle zmieni� uk�ad g�os�w w przysz�ym )arlamencie, �e pozycja PZPR, jako najsilniejszej partii w nowym Sejmie, cho� formalnie zosta�a utrzymana, w rzeczywisto�ci sta�a si� iluzoryczna. Eksponowano w�wczas jeden aspekt zagadnienia: problematyczny sta� si� wyb�r -rezydenta. Ale obok tego szczeg�ln� rol� odegra� drugi problem: zbyt ma�o by�o w�r�d -os��w os�b o odpowiednim autorytecie i do�wiadczeniu, zarazem za� lojalnych wobec :ierownictwa partii, kt�re mog�yby pokierowa� klubem poselskim PZPR i zdyskontowa� ego liczebno��, zapewnion� przez ordynacj�. Przepadli kandydaci z listy krajowej. V okr�gach wyborcy masowo kre�lili zw�aszcza pierwszych sekretarzy, wojewod�w, linistr�w. Wielu z nich pope�ni�o b��d kandyduj�c do Senatu, podczas gdy przynajmniej lektorzy mieliby by� mo�e szans� wej�� do Sejmu. W ich miejsce wybrani zostali w /ielu wypadkach reformatorzy, nie zamierzaj�cy by� potulnymi wykonawcami decyzji ierownictwa partyjnego. W okr�gach przepadli m. in. cz�onkowie Rady Pa�stwa W. Jonkisz, Z. Messner, Uzi�b�o, wicemarsza�ek Sejmu E. Gacek, minister B. Ferensztajn, wiceminister gen. L. Jasi�ski, I sekretarze KW PZPR: M. Gorywoda (Katowice), St. Habczyk (Bielsko-Bia- i), St. Kolasa (Piotrk�w Trybunalski), J. Wilk (Legnica) oraz tacy czo�owi dzia�acze artyjni jak R. Moric, R. �ukasiewicz, J. Kubasiewicz, gen. R. Paszkowski, gen. . Szaci�o. Prawie wszyscy wymienieni byli pos�ami poprzedniej kadencji, nale�eli do rupy polityk�w kieruj�cych pracami Klubu Poselskiego PZPR. By� to dla nich cios zupe�nie nieoczekiwany. Pdt�tach, gdy nic poza wewn�trzpartyjn� rozgrywk� nie mog�o zachwia� pozycj� decydent�w z PZPR, okaza�o si�, �e wobec publicznej weryfikacji s� bezradni. Przepad�a wi�kszo�� kierownictw klub�w ZSL i SD. Przepadli tak�e niekt�rzy dzia�acze zaanga�owani w w pr�b� odnowy w partii w 1981 r. Cz�ciowo by� to wynik manipulacji aparatu partyjnego, kt�ry stara� si� tak rozmie�ci� kandydatury, by zmniejszy� szans� os�b dla siebie niewygodnych, i w kilku wypadkach odni�s� sukces, jak w odniesieniu do Jana �ab�ckiego z Gda�ska, kt�rego uda�o si� umie�ci� na jednym mandacie z Tadeuszem Fiszbachcm. W Warszawie sami reformato- r/y pope�nili b��d umieszczaj�c na jednym mandacie Andrzeja Bratkowskiego i mcc. Macieja Dubois, kt�ry w rezultacie przepad�. W innych wypadkach wyborcy "wyci�li" reformator�w, nie dowierzaj�c ich intencjom, co spotka�o Henryka Kubiaka - prezesa Klubu "Ku�nica", Andrzeja Kur/a - dyrektora Wydawnictwa Literackiego. Byli to "ostro�ni reformatorzy", krytyczni wobec wielu element�w dotychczasowej polityki PZPR, ale zarazem pragn�cy zachowa� j� w zmodyfikowanej postaci. Ich przegrana os�abi�a si�y zwolennik�w przebudowy partii - i przez to, paradoksalnie, by� mo�e przyczyni�a si� do przyspieszenia jej rozwi�zania. Wynik wybor�w do Sejmu okre�lony by� z g�ry kontraktem "Okr�g�ego Sto�u". Formalnie rzecz bior�c zosta� on zachowany, mimo problem�w wynik�ych podczas g�osowania. W rezultacie dwu tur wybor�w i zmiany ordynacji dokonanej 12 czerwca w Sejmie zasiad�o 458 pos��w wybranych w okr�gach wyborczych i 2 wybranych z listy krajowej. W�r�d nich by�o: -173 pos��w z Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, -161 pos��w z listy Komitetu Obywatelskiego "Solidarno��", -76 post�w ze Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, - 27 post�w ze Stronnictwa Demokratycznego, -10 post�w ze Stowarzyszenia PAX, - 8 pos��w z Unii Chrzc�cija�sko-Spo�ecznej, - 5 pos��w z Polskiego Zwi�zku Katolicko-Spo�ecznego . Jednak rzeczywisty wynik wybor�w odbiega� od formalnego. Przede wszystkim, w nowym Sejmie zasiad�a stosunkowo nieliczna grupa -38 post�w uczestnicz�cych w pracach parlamentu poprzednich kadencji. 422 post�w zasiad�o w Sejmie po raz pierwszy. PZPR uda�o si� wprowadzi� zaledwie 13 pos��w zasiadaj�cych w Sejmie poprze- dniej kadencji. W�r�d nich znalaz� si� tylko jeden pracownik aparatu - J�zef Gajewicz, pierwszy sekretarz komitetu krakowskiego; nie odegra� on zreszt� powa�- niejszej roli w nowym Sejmie. Pozostali byli lud�mi polityk� zajmuj�cymi si� tylko marginesowo: dwu lekarzy (Andrzej Sidor i Janusz Szymborski), dwu dziennikarzy (Jan Goczo� i Tadeusz Kijonka), dyrektor biblioteki (Bo�ena Urba�ska), dyrektor kombinatu rolnego (Tomasz Roma�czuk), oficer - profesor WAT (Zbigniew Puzewicz), dyrekto- ' Zob. Sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia sprawozdania Pa�stwowej Komisji Wybor- czej oraz dekret�w Rady Pa�stwa, przedstawione przez Janusza Trzci�skiego 5 lipca 1989 r. Stenogram Sejmu, �. 38-40. kandydaci z listy krajowej uzyskali ponad 50% g�os�w, a �redni procent oddanych na nich g�os�w by� najwy�szy w Polsce - 62,5%9. Kandydaci PZPR i ZSL w pierwszej turze otrzymali stosunkowo wi�cej g�os�w ni� w innych regionach. W drugiej turze w wyborach do Senatu zwyci�y� wprawdzie kandydat Komitetu Obywatelskiego Zdzis�aw Nowicki, ale drugiego przedstawiciela "Solidarno�ci" P. Baumgarta pokona� nie tylko H. Stok�osa, ale tak�e Z. Rosi�ski, wojewoda pilski. By� to jedyny w Polsce przypadek zwyci�stwa cz�onka PZPR nad kandydatem Komitetu Obywatelskiego. Najwy�sza w kraju by�a frekwencja wyborcza: w pierwszej turze 70%, i w drugiej 60%. Oczywi�cie, wszystkie te zjawiska nie mog�y wynika� tylko ze sposobu rozegrania kampanii wyborczej. Nie podejmuj�c si� pe�nego wyja�nienia sprawy chc� zwr�ci� uwag� na niekt�re tylko czynniki. Wojew�dztwo pilskie by�o (i jest) sztucznym tworem administracyjnym, ��cz�cym trzy regiony o odmiennej specyfice. S� to skrawki Wielkopolski, z silnymi tradycjami patriotycznymi, powsta�czymi - kandydaci z tych okolic, z r�nych zreszt� aboz�w, ch�tnie powo�ywali si� na udzia� rodzic�w czy dziadk�w w powstaniu wielko- polskim. Dalej id� fragmenty Izw. marchii granicznej, nale��cej przed wojn� do Niemiec, ;z�ciowo zgermanizowanej, ale ze znaczn� liczb� polskich autochton�w. Ludzie ci byli )becnie g��boko zantagonizowani z powojennymi osadnikami, czuli si� dyskryminowani v Polsce, zreszt� niewielu ju� ich zosta�o w rezultacie najpierw represji, potem za� ;xodusu do Niemiec. Na koniec by�y to fragmenty Pomorza, najs�abiej rozwini�te gospodarczo i najrzadziej zaludnione, g��wnie przez potomk�w tzw. osadnik�w wojsko- vych, ludzi, kt�rzy zawsze czuli silne zwi�zki z "w�adz� ludow�", byli jej zbrojnym amieniem i w zwi�zku z oddaleniem od centr�w gospodarczych i kulturalnych oraz �g�lnym zacofaniem nie dostrzegali przemian zachodz�cych w kraju, kryzysu ani :ontestacji spo�ecznej, wci�� jeszcze gotowi byli do wdzi�czno�ci dla tych co dali im irzed laty ziemi� i awans spo�eczny - niewielki, ale innego przecie� nie znali. Te trzy regiony by�y s�abo zintegrowane1', a partia potrafi�a, jak rzadko, wykorzysty- /a� podzia�y. Tu nie by�o �adnej odnowy wewn�trzpartyjnej. I sekretarz KW by� ten sam 'd 1975 do 1989 r.; organ KW, wspomniany ju� "Tygodnik Pilski" w 1988 r. zosta� znany za najlepsz� gazet� terenow� partii w kraju - i rzeczywi�cie by� redagowany nacznie zr�czniej ni� inne gazety wojew�dzkie. Pewn� rol� odgrywa�y jeszcze dwie specyficzne okoliczno�ci. Wojew�dztwo by�o wyj�tkowo silnie nasycone wojskiem, by�o ponadto bliskie granicy niemieckiej, prowa- zi�y t�dy szlaki tranzytowe w g��b kraju, co sprzyja�o rozwojowi prostytucji i przest�p- czo�ci. Wszystko to musia�o g��boko frustrowa� mieszka�c�w, jednak by�y to okolicz- o�ci jakby "ponadustrojowe", sprzyja�y zw�tpieniu w sens zmian politycznych i liczeniu 9 A. Florczyk, T. �ukowski: op. cit., s. 289. 10 Warto zauwa�y�, �e podobny charakter mia�o po�o�one r�wnie� na skraju Wielkopolski i ziem chodnich wojew�dztwo leszczy�skie - tu tak�e kandydaci "Solidarno�ci" uzyskali wzgl�dnie s�abe wyniki cho� ostatecznie zdobyli w drugiej turze wi�kszo�� g�os�w; lista krajowa zyska�a zdecydowan� wi�kszo�� - b. S. Mizerski: "Solidarno��" w "Pentagonie". GW nr 26, 13 czerwca 1989; K. Jasiewicz: op. cit., s. 190 i st.; J. Bia�ecki, B. Heyns: op. cit., s. 238-242; A. Florczyk: op. cit., s. 288-289. wy��cznie na sukces indywidualny - kt�rego symbolem sta� si� Stok�osa. Dlatego wyborcy uwierzyli w�a�nie jemu, a nic "Solidarno�ci". Stok�osa uciele�nia� t�sknot� do skutecznego dzia�ania, do sukcesu, nadziej�, �e r�wnie� tu, w kraju mo�na co� osi�gn��. Wyborcy wierzyli w jego niezale�no��, opart� na solidnych podstawach materialnych. Nie oczekiwali, �e b�dzie ich reprezentantem - tak jak nie byli nimi dotychczasowi pos�owie - ale przenie�li na niego swoje prywatne marzenia, zawierzyli, �e jego sukces sianie si� pocz�tkiem realizacji powszechnych pragnie� poprawy bytu materialnego; na nic wi�cej nie liczyli. Rozdzia� 12 Casus Stok�osa �adnemu ugrupowaniu �wczesnej "koalicji" rz�dz�cej nie uda�o si� wprowadzi� do Senatu ani jednego przedstawiciela. Komitet Obywatelski zdoby� 99 mandat�w (jeden z elekt�w, G. Bia�kowski, rektor Uniwersytetu Warszawskiego, zmar� 29 czerwca, zatem w Senacie zasiad�o pocz�tkowo 98 przedstawicieli opozycji), jeden przypad� Henrykowi Stok�osie wybranemu w wojew�dztwie pilskim, kt�rego has�o wyborcze brzmia�o: "ani z koalicji, ani z opozycji". By� on bezpartyjnym kapitalist�, "kr�lem m�czki"1, w�a�cicie- lem du�ego prywatnego przedsi�biorstwa w pobli�u Pi�y. Nie odegra� - nie m�g� - znaczniejszej roli w parlamencie, niemniej jego przypadek zas�uguje na bli�sz� uwag�, jako jedyny przyk�ad niepowodzenia "Solidarno�ci" w omawianych wyborach. Jego sukces by� r�wnie k�opotliwy dla opozycji jak i dla partii rz�dz�cej, by� w�wczas niezrozumia�y2. Dzi�, z perspektywy, mo�na postawi� hipotez�, �e antycypowa� on te nastroje, kt�re w p�tora roku p�niej przynios�y wzgl�dny sukces Stanis�awa Tymi�skiego. W schy�kowym okresie w�adzy PZPR w spo�ecze�stwie upowszechnia�o si� przeko- nanie, �e indywidualny sukces ka�dego obywatela jest mo�liwy, a przeszkadza mu jedynie wszechw�adza partii i "socjalistyczna" ekonomika. Je�li usunie si� te dwa ograniczenia, w�wczas "wszyscy stan� si� kapitalistami". Cz�owiek sukcesu _ posta� t�piona przez ca�y niemal okres PRL - sta� si� wzorcem osobowo�ciowym dla milion�w, w tym dla niema�ej liczby os�b nie posiadaj�cych �adnych predyspozycji charakterologicznych, aby go realizowa�. Tote� zniesienie wspomnianych ogranicze� przynios�o tym ludziom g��bokie rozczarowanie i frustracj�. Niemniej, u schy�ku lat osiemdziesi�tych ma�o kto domy�la� si� tej przysz�o�ci, natomiast PZPR usi�uj�c dyskon- towa� nastroje spo�eczne, zacz�a sama lansowa� "ludzi sukcesu", w tym zw�aszcza w�asnych aktywist�w, ale tak�e bezpartyjnych, by pokaza�, �e i oni maj� szans� w "socjalistycznej" Polsce. Ludzi takich by�o wi�cej (np. Kazimierz Grabek w Radomiu3), otrzymali te� stosowne wsparcie partii - ale �aden, poza Stok�osa nie osi�gn�� sukcesu wyborczego. Wtedy te� ' D. �ukaszewski: Cena mandatu. "Wprosi" nr 24, 11 czerwca 1989. B. Geremek, kt�remu na og� nic spos�b odm�wi� przenikliwo�ci i trafno�ci ocen, w tym wypadku przedstawia naiwn� interpretacj�, jakoby przewa�y�y rozdawane pizez Stoktos� kie�baski - G�R, s. 192. 3 A. W. Lipi�ski: Plebiscyt..., op. cii., s. 47. 4 "Polityka" nr 22, 3 czerwca 1989. 74 pojawi� si� po raz pierwszy, jeszcze bez wielkiej reklamy, S. Tymi�ski, przedstawiany w "Rzeczypospolitej" jako pozytywny przyk�ad emigranta, kt�ry nie zajmuje si� polityk�, zdobywa natomiast maj�tek . Oczywi�cie, sztandarowymi "lud�mi sukcesu" mieli by� aktywi�ci partyjni, a w�r�d nich na pierwszym miejscu M. Wilczek . Jak ju� wspomnia�em wy�ej, propaganda ta rzeczywi�cie przynios�a mu pewn� popularno��, ale b��dy w ordynacji nie pozwoli�y jej zdyskontowa�. Na sukces Stok�osy z�o�y�y si�, jak mo�na przypuszcza�, cztery okoliczno�ci. Obok przedstawionej wy�ej naiwnej mody na pewien typ osobowo�ci, by�a to do�� zr�czna (w tym wypadku) polityka PZPR, b��dy pope�nione przez "Solidarno��" oraz specyficzny charakter wojew�dztwa pilskiego. Partia udzieli�a mu poparcia dyskretnego, ale stanowczego, zw�aszcza w drugiej turze. Ale ju� wcze�niej, od pocz�tku kampanii, szefem propagandy w jego sztabie wyborczym zosta� J. Prze�luga - dziennikarz "Tygodnika Pilskiego" - organu KW PZPR, gazeta ta zreszt� ju� od wielu miesi�cy lansowa�a jego osob�. Partia wiedzia�a co czyni, zwi�zki Stok�osy z dotychczasowym systemem by�y ma�o widoczne, ale mocne. Ostatnio by� on jednym z inicjator�w Towarzystwa Wspierania Inicjatyw Gospodarczych . Wyg�osi� przy tej okazji przem�wienie, kt�re dobrze wsp�- gra�o z intencjami �wczesnej w�adzy: "Chc�c utorowa� drog� przedsi�biorczym b�dzie- my musieli wypowiedzie� bezpardonow� wojn� bezdusznej biurokracji, g�upocie, kun- ktatorstwu, lenistwu, opiesza�o�ci i z�ej woli ludzi. Przyjdzie wreszcie wskazywa� tych, kt�rzy mentalnie przynale�� jeszcze do okresu nazywanego "stalinowskim"". A zarazem usprawiedliwia� brak rzeczywistych reform m�wi�c, �e "napi�ty bilans energetyczny odsun�� na lata nast�pne zapowiadan� restrukturyzacj� gospodarki i przesuni�cie akcentu rozwojowego na jej ga��zie wytwarzaj�ce dobra konsumpcyjne" . "Solidarno��" wypowiedzia�a Stok�osie bezpardonow� walk�, kt�rej metody tak�e poniek�d antycypowa�y sposoby zastosowane szeroko w kolejnych kampaniach wybor- czych, a kt�re skutecznie zrazi�y wyborc�w nie do "opluskwianego" kandydata, ale do "opluskwiaczy". W 3 numerze "Gazety Wyborczej" pojawi�a si� informacja, �e "z szereg�w PZPR zosta� wykluczony za malwersacje finansowe", kt�r� p�niej "Gazeta" musia�a odwo�a�. "Solidarno��" w wojew�dztwie pilskim by�a og�lnie s�aba. W zwi�zku z tym kontrkandy- datem Stok�osy zosta� "spadochroniarz" - przys�any z s�siedniego Szczecina - Piotr Baumgart. Wbrew nadziejom propagandy partyjnej w wi�kszo�ci wojew�dztw antagonizmy regionalne nie wp�yn�y na wynik g�osowania - tu jednak�e mia�o to miejsce. Na czym polega�a pilska specyfika? Kandydaci "Solidarno�ci" odnie�li tu stosunkowo niskie zwyci�stwo w wyborach sejmowych - Lech Kozaczko uzyska� 56,3%, Kazimierz B�aszczyk 54,7%. By�y to wyniki jedne z najs�abszych w Polsce. Z kolei wszyscy 5 Przyznaj? �le: jestem milionerem. Wywiad R. Simsela z S. Tyminskim. "Rzeczpospolita" nr 103,3 maja 1989. 6 J. Wilczak: Kandydat z pienieckmi. "Polityka" nr 24, 17 czerwca 1989; M. Wilczek: Radz� panu zalozyc firm�. "Rzeczpospolita" nr 104. 4 maja 1989, M. Wilczek-m�czyzn� roku 1989. W: ibidem. 7 J. Prze�luga -.Miejsce dla przedsi�biorczych. "Tygodnik Pilski" nr 7, 12 lutego 1989. 8 Przejmujemy tradycje "Bazaru". "Tygodnik Pilski" nr 4, 22 stycznia 1989. 75 odmiennym programem. O ile pomi�dzy listami partyjnymi do Sejmu nie mog�o by� konkurencji, to jednak dosz�o do niej w odniesieniu do Senatu. Ka�da partia wystawi�a odr�bnych kandydat�w, kt�rzy walczyli pomi�dzy sob�; ma�o efektywnie, ale to ju� odr�bna sprawa. Ale r�wnie� "bezdyskusyjne" mandaty do Sejmu wywo�a�y kontrowersje. Odst�pienie 35% mandat�w dla "Solidarno�ci" odby�o si� bowiem kosztem m. in. ZSL i SD. W stosunku do liczby posiadanej w Sejmie IX kadencji ZSL straci�o 30 mandat�w, tj. 28% posiadanych dotychczas, SD 8, tj. 23%, podczas gdy PZPR zrezygnowa�a z 72, tj 29% mandat�w. Pozornie wi�c straty stronnictw by�y proporcjonalnie mniejsze, ale przy i tak niewielkiej reprezentacji, by�y znacznie bardziej odczuwalne. Zw�aszcza SD mia�o podstawy do pretensji o szykanowanie go w ordynacji wybor- czej. W poprzednim Sejmie mia�o 35 pos��w, teraz otrzyma�o og�em 27 mandat�w (w tym 3 z listy krajowej). W 81 okr�gach nie by�o wi�c mandat�w dla tej partii, jej potencjalni zwolennicy nie mieli zatem mo�liwo�ci wyra�enia swego poparcia (poza g�osowaniem na list� krajow�). Wprawdzie PZPR mog�a broni� si� argumentem, �e z kolei w 4 okr�gach nie by�o mandat�w dla niej (K�pno, Lubart�w, ��d�-Widzew, Nowy Targ), ale dysproporcja by�a tu znaczna. Ponadto intencje demaskowa�a geografia wyborcza. Mandaty tak podzielono, by komitety SD najbardziej pretenduj�ce do samo- dzielno�ci, zosta�y ich pozbawione6. W obliczu nieuniknionej perspektywy zmniejszenia liczby mandat�w w nowym Sejmie, aktyw stronnictw krytykowa� przyspieszenie wybor�w, postulowa� utrzymanie terminu ustawowego . SD coraz wyra�niej, cho� jeszcze nie ostatecznie, dystansowa�o si� od PZPR. "Wsp�praca PZPR, ZSL i SD musi by� wype�niona now� tre�ci�" - deklarowa� 20 marca J. J�wiak - w "nowomowie" oznacza to, �e dotychczasowe zasady wsp�pracy odrzuca si�, i ��da ich renegocjowania - "niezb�dne jest skoncentrowanie wysi�k�w nie tyle na ja�owym u�eraniu si� z tezami opozycji, co na przedstawianiu i popularyzowaniu naszych w�asnych mo�liwo�ci rzeczywi�cie efektywnego rz�dzenia pa�stwem ku po�yt- kowi jego obywateli" . Podobne sformu�owania, ale ju� maj�ce rang� wypowiedzi programowej zaakceptowanej przez najwy�sze gremium Stronnictwa pad�y z jego ust podczas XIV Kongresu SD'. Z kolei w przem�wieniu na Krajowej Konferencji Delega- t�w PZPR podkre�li�, �e program SD jest wprawdzie w wielu dziedzinach zbie�ny z PZPR, ale "s� te� istotne r�nice w podej�ciu do wielu spraw"10 i ju� jawnie domaga� si� renegocjowania zasad wsp�pracy, do czego jednak nic dosz�o. W trakcie kampanii wyborczej dawa� do zrozumienia, �e nie wyklucza mo�liwo�ci nawi�zania wsp�pracy z "Solidarno�ci�" - "Gotowi jeste�my - m�wi� - zwi�za� si� z 6 GW nr 4,11 maja 1989. 7 Zob. np. wyst�pienie R. Siedleckiego (przewodnicz�cego MK SD w Wa�brzychu) na IV wojew�dzkim zje�dzie SD w Wa�brzychu 2 lutego 1989 - "Trybuna Wa�brzyska" nr 7, 14 lutego 1989. Koalicja, ale jaka. "Rzeczpospolita" nr 68, 21 marca 1989. Zob. te� J. Musiot: Trudno budowa/ iia zgliszczach. "Prawo i �ycie" nr 13, l kwietnia 1989. 9 "Kurier Polski" nr 79, 21 kwietnia 1989. 10 "Rzeczpospolita" nr 106, 6 maja 1989. 72 ka�dym, kto zaakceptuje i uszanuje nasz program" . A niekt�rzy kandydaci deklarowali, jak Jan �witka: "SD z nikim �lubu nie bra�o, a je�li nawet, to o rozw�d mo�e wyst�pi�" . J. Lity�ski stwierdza� z nadziej�, �e niekt�rzy przedstawiciele SD wyst�puj� "� podo- bnym do naszego programem", zatem "b�dzie nas w Sejmie wi�cej ni� 35 procent" '. Dosz�o nawet 16 maja do spotkania na Zamku Kr�lewskim w Warszawie J. J�wiaka, przewodnicz�cego CK SD, z L. Wa��s�. Mia�o ono charakter czysto kurtuazyjny i w tym momencie zdawa�o si� nie mie� �adnego praktycznego znaczenia -jednak wkr�tce okaza�o si�, �e pewne niedoceniane gesty nabra�y znaczenia realnego. W jeszcze wi�kszej skali ferment narasta� w ZSL1 . 7 maja grupa dzia�aczy za��da�a zwo�ania nadzwyczajnego zjazdu, kt�ry przekszta�ci stronnictwo w og�lnospo�eczn� parti�, nawi�zuj�c� do tradycji PSL z lat trzydziestych i czterdziestych. Powo�ano Spo�eczn� Komisj� Kongresow� . By uwiarygodni� si� wobec tej presji, kierownictwo ZSL samo zacz�o usztywnia� stanowisko wobec PZPR. Na IV Plenum NK ZSL zg�oszono propozycj� przedyskutowa- nia przez trzy partie zasad dalszego funkcjonowania koalicji w nowych warunkach. Na KKD PZPR R. Malinowski, u�ywaj�c jeszcze starej terminologii, m�wi� o potrzebie nadania nowego wymiaru sojuszowi rohotniczo-ch�opskiemu . Politycy zwi�zani z PZPR dostrzegali przemiany w "stronnictwach sojuszniczych", ale nie doceniali ich skali. "Wewn�trz stronnictw uformuj� si� frakcje prawicowe sympatyzuj�ce z opozycj�, a zarazem konkuruj�ce z ni� o kawa�ki w�adzy i posady" - przewidywa� J. Urban10 Mimo tej wiedzy przyw�dcy PZPR zlekcewa�yli nastroje w stronnictwach, przekonani, �e ich kierownictwa s� pod pe�n� kontrol� i b�d� w stanie podporz�dkowa� sobie pos��w. Jednak podstaw� tego przekonania mia�a by� obecno�� w Sejmie przyw�dc�w wybranych z listy krajowej. Gdy ten element zawi�d�, pozycja lider�w os�ab�a na tyle, �e jedyn� szans� ratunku dla nich by�o podporz�dkowanie si� wkr�tce po wyborach nastrojom panuj�cym w stronnictwach, zerwanie z PZPR i zawarcie nowego sojuszu. Nie ocali�o to Malinowskiego i J�wiaka, ale pomog�o przetrwa� ich najbli�szym wsp�pracownikom. n J. J�wiak: Wsp�praca z tymi, z kt�rymi nainpo drodze. "Rzeczpospolita" nr 127, l czerwca 1989. 12 S. Mizerski: G�osujcie na mniejsze do. GW nr 16,31 maja 1989; zob. MFRJ, s. 231. 13 J. Lity�ski: Gdzie nomenklatura, gdzie robotnicy. GW nr 13, 24 maja 1989. 14 GW nr 8, 17 maja 1989. 15 O przemianach wewn�trz Stronnictwa w latach osiemdziesi�tych m�wi R. Malinowski w: J. Kania: op. cii., s. 131 i nasi. 16 GW nr l, 8 maja 1989. 17 "Rzeczpospolita" nr 106, 6 maja 1989. 18 J. Urban: Prognoza pogody. "Polityka" nr 20,20 maja 1989. nego samorz�du spo�ecznego35. Spycha�y zatem w cie� kierownictwo "Solidarnofci"36. To co by�o konieczno�ci� w okresie gor�czki wyborczej, mog�o sta� si� niebezpiecze�- stwem dla przysz�ego umocnienia Zwi�zku. Decyzji o rozwi�zaniu komitet�w sprzyja�y inne jeszcze nastroje. Komitety nie by�y demokratycznie wybrane. Procedura wybor�w poch�on�aby zbyt wiele czasu, kt�rym nie dysponowano. Ten brak dcmokratyzmu budzi� niech��37. �ci�ga�y te� na siebie oskar�enia o zbyt silne w nich wp�ywy "lewicy laickiej". Na nich koncentrowa�a si� niech��, rozczarowanie tych kandydat�w na pos��w i senator�w, kt�rych pomini�to podczas typowania "dru�yny Lecha". W gor�czce kampanii wyborczej wi�kszo�� spo�r�d nich czynnie zaanga�owa�a si� w poparcie "dru�yny", ale pozosta� �al, kt�ry skupi� si� na komitetach. W konsekwencji, cho� mog�y one odegra� istotn� rol� w umacnianiu politycznej roli opozycji, to jednak z jednej strony stanowi�y tym samym potencjaln� gro�n� konkurencj� dla struktur "Solidarno�ci", z drugiej za� mo�na by�o wyla� na nic wszystkie �ale wywo�ane niespe�nionymi ambicjami. Wszystko to zadecydowa�o o decyzji KKW38, decyzji, kt�rej cz�� komitet�w nie podporz�dkowa�a si�. W ten spos�b, ju� w chwili zako�czenia wybor�w zacz�y si� ujawnia� przes�anki "wojny na g�rze", kt�ra w nast�pnym roku doprowadzi�a do rozbicia obozu solidarno�ciowego. 35 J. Litynski w ankiecie: Obawy l nadzieje. "Kontakt" 1989, nr 7/8, s. 8-9. 36 Cho� zarazem byty z ni� silnie powi�zane, np. w Katowicach wiceprzewodnicz�ccy RKW Marian Krzaklewski byt zarazem sekretarzem KO. Czy jednak, gdyby nic byto decyzji rozwi�zuj�cej komitety, dalsz� karier� realizowa�by w "Solidarno�ci"? 37 J. Ambroziak: Po spotkaniach. TS nr 2, 9 czerwca 1989. 38 G�R, s. 201-204; M. Rutkowska: Ruch zwi�zkowy w �odzi i wojew�dztwie ��dzkim (1980-1990). W: A. Lustrzykowski (red.); Lokalny system spoleczno-polityczny w procesie przemian. Warszawa 1990, s. 141-142. Rozdzia� 11 Koalicja "Fakt, �e PZPR po raz pierwszy znajdzie si� w Sejmie w mniejszo�ci sprawia, �e b�dzie ona musia�a liczy� na poparcie sojuszniczych stronnictw" - ostrzega� przed wyborami B. Geremck1. Ale przyw�dcy tej partii albo nie dostrzegli niebezpiecze�stwa , albo nie byli ju� zdolni, by mu si� przeciwstawi�. Poza rutynowymi gestami wobec ZSL i SD nie zrobili nic, by przyci�gn�� je do rzeczywistej wsp�pracy, gdy tymczasem w obu stronnictwach narasta�a wola buntu wobec dotychczasowego hegemona, poczucie w�as- nej wa�no�ci i niezale�no�ci. Kl�ska wyborcza u�wiadomi�a niekt�rym politykom PZPR potrzeb� przewarto�ciowania polityki wobec sojusznik�w - "koalicja musi bardziej wyra�nie by� koalicj� polityczn� - m�wi� 6 czerwca Z. Rykowski". Ale rozwa�a� tych nie przeniesiono do praktyki. P�niej ju�, ostatni� pr�b� ratowania koalicji metod� "rzutu na ta�m�" by� pomys� powierzenia funkcji premiera R. Malinowskiemu - ale by� to ju� jednak gest sp�niony, niczego nie da� partii, a by� mo�e przyczyni� si� do ostatecznego skompromitowania R. Malinowskiego wewn�trz stronnictwa i usuni�cia go wkr�tce z funkcji prezesa. Ale rozpad "koalicji" nie dokona� si� dopiero w sierpniu 1989 r. Jego przes�anki narasta�y wcze�niej. Zar�wno w ZSL jak i SD uzale�nienie stronnictw od PZPR od dawna ju� budzi�o niech��, zw�aszcza w�r�d ni�szego aktywu. Du�e znaczenie mia� tu "Okr�g�y St�", przy kt�rym przyw�dcy stronnictw wyst�pili po stronic PZPR, ale ku w�asnemu zaskoczeniu odkrywali, �e w wielu dziedzinach postawa strony "solidarno�ciowej" jest im bli�sza ni� "rz�dowej"". Cho� nie od razu wyci�gn�li z tego wszystkie wnioski, przebieg i wyniki "Okr�g�ego Sto�u" przyspieszy�y narastanie fermentu. Uleg� on dalszemu pog��bieniu podczas wybor�w. Dotychczasowa koalicja rozpad�a si� ju� na pocz�tku kampanii. PZPR, ZSL i SD wyst�pi�y w wyborach oddzielnie, ka�da z ' GW nr 4,11 maja 1989. 2 Tak sugeruje Rakowski - MFRJ, s. 204. A przecie� opozycja jawnie pisa�a o swych nadziejach na rozpad koalicji-zob. P. Moszy�ski: Ciekawe czasy. "Kontakt" 1989, nr 6, s. 60 (wywiad datowany 18 kwietnia 1989). 3 "Rzeczpospolita" nr 133, 8 czerwca 1989. 4 Ze wspomnieli Cz. Kiszczaka wynika, ze dwukrotnie sk�adano mu oferty: przed mianowaniem Kiszczaka na