tytu�: "ANATOMIA CZ�OWIEKA II" autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosi�ska TOM II NAUKA O TRZEWiACH (splanchnologia) WST�P Trzewa (viscera) obejmuj� uk�ady i narz�dy wyspecjalizowane w pe�nieniu funkcji wegetatywnych, s�u��cych zar�wno do utrzymania �ycia jednostki, jak i do zachowania gatunku. Do trzew nale��: uk�ad pokarmowy, czyli trawienny (systema digestorium); uk�ad oddechowy (systema respiratorium); uk�ad moczowo-p�ciowy (systema urogenitale); uk�ad wewn�trzwydzielniczy (systema endocrinunm). S� to wi�c uk�ady, kt�re sw� budow� s� przystosowane do pobierania z zewn�trz sk�adnik�w niezb�dnych do prawid�owego funkcjonowania organizmu oraz usuwania z ustroju niestrawionych resztek pokarmowych i szkodliwych produkt�w przemiany materii. Pobieranie substancji organicznych (w�glowodor�w, bia�ek, t�uszcz�w) i nieorganicznych (wody, soli mineralnych) ze �rodowiska zewn�trznego oraz ich przetwarzanie w wyniku proces�w chemicznych jest istot� przemiany materii. Przemiana materii jest jednocze�nie przemian� energii, z energii chemicznej pokarm�w jest wytwarzana energia fizjologiczna (cieplna, mechaniczna) niezb�dna do wykonywania przez organizm swych czynno�ci i zwi�zanej z nimi pracy. Pobrane zwi�zki pokarmowe s�u�� wi�c do budowy wzrastaj�cego organizmu i odbudowy zniszczonych kom�rek (bia�ka) oraz do wytwarzania substancji czynnych w postaci enzym�w czy hormon�w. T�uszcze i w�glowodany dostarczaj� przede wszystkim energii. R�wnie� drog� pokarmow� organizm otrzymuje witaminy potrzebne do prawid�owego funkcjonowania.Narz�dy, kt�re odpowiadaj� za pobieranie pokarmu, przerabianie go i wydalanie sk�adnik�w nie zu�ytych tworz� uk�ad trawienny zwany pokarmowym. Z uk�adem pokarmowym zwi�zany jest ponadto narz�d smaku i narz�d mowy.Przemiany tkankowe, dostarczaj�ce organizmowi energi�, wi��� si� �ci�le z oddychaniem. Oddychanie jest jednym z zasadniczych objaw�w �ycia, w wyniku kt�rego tlen zawarty w powietrzu dostarczany jest do tkanek i bierze udzia� w procesach spalania. Powstaj�cy w wyniku tych przemian bezwodnik kwasu w�glowego wydalany jest przez p�uca. Narz�dy, kt�re s� odpowiedzialne za wymian� gazow�, tworz� uk�ad oddechowy. Opr�cz podstawowej funkcji wymiany gazowej w uk�adzie oddechowym mie�ci si� narz�d powonienia i narz�d g�osu.Szkodliwe zwi�zki chemiczne, kt�re powstaj� w wyniku przemiany materii w tkankach, przedostaj� si� do krwi, a nast�pnie przez nerki s� usuwane poza organizm. Tak wi�c narz�dy moczowe s� odpowiedzialne za utrzymanie na sta�ym poziomie sk�adu chemicznego wewn�trznego �rodowiska organizmu poprzez regulacj� sk�adu osocza krwi. narz�dy p�ciowe s�u�� do zachowania gatunku, ale w zwi�zku ze wsp�lnym pochodzeniem oraz zbli�on� topografi� z uk�adem moczowym ��czone s� w jeden uk�ad moczowo-p�ciowy.Wszystkie procesy zachodz�ce w organizmie s� wzajemnie od siebie uzale�nione, a za ich harmonijn� wsp�prac� odpowiadaj� gruczo�y o wewn�trznym wydzielaniu. Uk�ad wewn�trzwydzielniczy, podobnie jak uk�ad nerwowy, tylko nieco wolniej i nieprzerwanie, drog� krwi wysy�a bod�ce (hormony), kt�re kieruj� przemian� materii oraz reguluj� i zespalaj� z sob� czynno�ci poszczeg�lnych narz�d�w. Gruczo�y dokrewne w swym dzia�aniu mog� wzajemnie na siebie wp�ywa� hamuj�co lub pobudzaj�co.Trzewa pod wzgl�dem og�lnej budowy mo�na podzieli� na dwa typy. Do pierwszej grupy zaliczane s� narz�dy maj�ce kszta�t cew lub zbiornik�w: prze�yk, �o��dek, jelita, oskrzela, moczow�d, p�cherz moczowy. �ciany tych narz�d�w zbudowane s� z trzech zasadniczych warstw: �wiat�o narz�du wy�ciela b�ona �luzowa, warstw� �rodkow� buduje b�ona mi�niowa, a zewn�trzn� tworzy b�ona surowicza lub b�ona zewn�trzna. W poszczeg�lnych narz�dach b�ony te wykazuj� charakterystyczne dla nich cechy budowy i czynno�ci.Do drugiej grupy narz�d�w zaliczane s� te, kt�re wykazuj� budow� bardziej spoist�: w�troba, nerki, j�dro, tarczyca. Spoist� tkank� narz�du nazywamy mi��szem. Drugim sk�adnikiem jest zr�b, b�d�cy rusztowaniem dla mi��szu. UK�AD POKARMOWY Og�lna budowa �ciany przewodu pokarmowego �ciana dr�g pokarmowych w przewa�aj�cej cz�ci sk�ada si� z trzech warstw: b�ony �luzowej po�o�onej wewn�trznie, b�ony mi�niowej tworz�cej warstw� �rodkow�, b�ony zewn�trznej. B�ona �luzowa (tunica mucosa) B�ona �luzowa (tunica mucosa) tworzy powierzchni� wewn�trzn� przewodu pokarmowego. Jest ona pokryta delikatnym nab�onkiem, kt�ry w okolicy szpary ust i odbytu przechodzi bezpo�rednio w nask�rek. B�ona �luzowa ma zabarwienie blador�owe lub czerwone, wydziela p�yn najcz�ciej �luzowy i dlatego jest wilgotna, b�yszcz�ca i �liska; sk�ada si� ona z nast�puj�cych warstw: nab�onek (epithelium), blaszka w�a�ciwa b�ony �luzowej (lamina propria mucosae), blaszka mi�niowa b�ony �luzowej (lamina muscularis mucosae), tkanka pod�luzowa (tela submucosa). W g�rnych odcinkach przewodu pokarmowego (jama ustna, gard�o, prze�yk) b�on� �luzow� pokrywa nab�onek wielowarstwowy p�aski. odporny na urazy mechaniczne, w dalszych cz�ciach wyst�puje nab�onek jednowarstwowy przystosowany zar�wno do wch�aniania, jak i do czynno�ci wydzielniczych.Pod nab�onkiem znajduje si� blaszka w�a�ciwa b�ony �luzowej, w kt�rej mieszcz� si� drobne gruczo�y, naczynia krwiono�ne i nerwy. Trzeci� warstw� stanowi blaszka mi�niowa b�ony �luzowej, zbudowana z cienkiej warstwy kom�rek mi�niowych g�adkich, wywieraj�ca zasadniczy wp�yw na ukszta�towanie powierzchni b�ony �luzowej.Funkcj� zespolenia b�ony �luzowej ze �rodkow� warstw� �cian przewodu pokarmowego (b�on� mi�niow�) spe�nia tzw. tkanka pod�luzowa, stanowi�c ruchome po��czenie mi�dzy b�onami. W niej mieszcz� si� sploty nerwowe oraz rozga��zienia wi�kszych naczy� krwiono�nych i nerw�w. Brak tkanki pod�luzowej wyst�puje wsz�dzie tam, gdzie b�ona �luzowa ��czy si� nieprzesuwalnie z pod�o�em.Rze�ba b�ony �luzowej przewodu pokarmowego nie jest jednolita na ca�ym obszarze. Na przyk�ad w przedsionku jamy ustnej, na podniebieniu i w gardle jest g�adka, ale ju� w prze�yku uk�ada si� w fa�dy pud�u�ne, sprzyjaj�ce poszerzaniu si� jego �wiat�a podczas przesuwania si� k�su pokarmowego. B�ona �luzowa jelita cienkiego wytwarza fa�dy okr�ne oraz bardzo liczne wypustki mikroskopijnej wielko�ci, tzw. kosmki jelitowe. Ma to donios�e znaczenie dla funkcji jelita cienkiego. Dzi�ki powy�szym uwypukleniom powierzchnia ch�onna b�ony �luzowej jest powi�kszona wielokrotnie.W b�onie �luzowej znajduj� si� liczne gruczo�y; wyst�puj� one najcz�ciej w blaszce w�a�ciwej jako kom�rki kubkowe wydzielaj�ce �luz. Wydzielina ta pokrywa cienk� warstw� powierzchni� wewn�trzn� �cian dr�g pokarmowych, zabezpieczaj�c j� przed urazami mechanicznymi czy chemicznymi i u�atwia tak�e przesuwanie si� tre�ci pokarmowej.Kom�rki gruczo�owe cz�sto ��cz� si� w wi�kszy zesp� zwany gruczo�em. Du�e gruczo�y. np. przyusznica, nie mieszcz� si� w �cianie przewodu i le�� w pewnej odleg�o�ci od b�ony �luzowej, ��cz�c si� z ni� przewodem wyprowadzaj�cym.R�wnie� w b�onie �luzowej przewodu pokarmowego wyst�puje nagromadzenie tkanki limfatycznej w postaci grudek ch�onnych samotnych, skupionych oraz migda�k�w. B�ona mi�niowa (tunica muscularis) W pocz�tkowych odcinkach przewodu pokarmowego, tj. w obr�bie jamy ustnej, gard�a i g�rnej cz�ci prze�yku, a tak�e w obr�bie odbytu, warstw� �rodkow� tworzy mi�ni�wka poprzecznie pr��kowana. Jednak w przewa�aj�cej cz�ci przewodu pokarmowego wyst�puje mi�ni�wka g�adka, kt�ra charakteryzuje si� wolniejsz� reakcj� na bod�ce, czyli kurczy si� wolniej, ale te� nie tak szybko ulega zm�czeniu, jak mi�ni�wka poprzecznie pr��kowana. Ma to wa�ne znaczenie dla proces�w trawienia i wch�aniania, kt�re odbywaj� si� stosunkowo wolno, a tym samym wymagaj� powolnego przesuwania si� tre�ci pokarmowej w jelicie.W��kna mi�niowe uk�adaj� si� w dwie warstwy. Warstwa wewn�trzna ma przebieg okr�ny, w��kna zewn�trzne biegn� pod�u�nie. Zadaniem b�ony mi�niowej jest przesuwanie tre�ci jelita w kierunku ko�cowym. Naprzemienne skurcze okr�nej i pod�u�nej warstwy wywo�uj� tzw. ruch perystaltyczny jelit, polegaj�cy na odcinkowym poszerzaniu i skracaniu oraz zw�aniu przekroju cewy jelitowej. W niekt�rych odcinkach przewodu pokarmowego (np. �o��dek), mi�ni�wka, dzi�ki swemu napi�ciu (tzw. przedskurcz) utrzymuje papk� pokarmow� r�wnomiernie w obr�bie trzonu wbrew prawu ci�ko�ci. B�ona surowicza i b�ona zewn�trzna (tunica serosa et tunica externa)B�ona surowicza pokrywa przew�d pokarmowy wewn�trz jamy brzusznej. Wytwarza ona blaszk� trzewn� otrzewnej danego odcinka przewodu pokarmowego, kt�ra przechodzi w blaszk� �cienn� i razem ograniczaj� jam� otrzewnej.Natomiast cz�ci uk�adu pokarmowego, kt�re nie le�� w jamie brzusznej lub s� pozbawione otrzewnej, obejmuje b�ona zewn�trzna zbudowana z tkanki ��cznej. B�ona ta pokrywa narz�dy i ��czy je z otoczeniem.Je�eli narz�d pozbawiony jest b�ony mi�niowej lub b�ony zewn�trznej (surowiczej), np. podniebienie, w�wczas b�ona �luzowa ��czy si� bezpo�rednio z okostn� ko�ci lub innym otoczeniem. Podzia� uk�adu pokarmowego Z uwagi na zr�nicowanie budowy i funkcji wszystkie sk�adowe cz�ci uk�adu pokarmowego mo�na podzieli� w og�lnym zarysie na trzy grupy: Przew�d pokarmowy, do kt�rego nale�y: jama ustna (cavitas oris), gard�o (pharynx), prze�yk (esophagus). Narz�dy te tworz� g�rn� drog� pokarmow� i s�u�� do pobierania, rozdrabniania i przemieszczania pokarmu.Narz�dy �rodkowej drogi pokarmowej zwi�zane s� z trawieniem mechanicznym i chemicznym oraz wch�anianiem: �o��dek (ventriculus), jelito cienkie (intestinum tenue), dwunastnica (duodenum), jelito czcze (jejunum), jelito kr�te (ileum). W ostatniej cz�ci przewodu pokarmowego odbywa si� zag�szczenie tre�ci pokarmowej oraz procesy fermentacyjne: jelito grube (intestinum crassum), jelito �lepe - k�tnica (cecum), okr�nica (colon), odbytnica (rectum). Gruczo�y trawienne po�o�one na zewn�trz �cian przewodu pokarmowego to: �linianki (glandulae salivares), w�troba (hepar), trzustka (pancreas), Otrzewna (peritoneum), kt�ra jako b�ona surowicza pokrywa �o��dek, przewa�aj�c� cz꜏ jelita cienkiego i cz�ci jelita grubego oraz w�trob� Jama ustna (cavitas oris) Jama ustna dzieli si� na przedsionek i jam� ustn� w�a�ciw�. Rozpoczyna si� wej�ciem do przedsionka, zwanym szpar� ust (rima oris), ku ty�owi za� przed�u�a si� w cie�� gardzieli (isthmus faucium), kt�ra po�redniczy w ��czeniu jamy ustnej w�a�ciwej z gard�em. Przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris) Przedsionek jamy ustnej jest szczelin� o podkowiastym kszta�cie Od przodu ograniczaj� go wargi - g�rna i dolna, po bokach policzki, za� od strony jamy ustnej w�a�ciwej dwa �uki wyrostk�w z�bodo�owych wraz z z�bami. Przy pe�nym uz�bieniu i zamkni�tej szparze ust przedsionek komunikuje si� z jam� ustn� w�a�ciw� jedynie przez tzw. przestrze� zaz�bow�, po�o�on� za ostatnim z�bem trzonowym. Wargi (labia oris) Wargi - g�rna i dolna ��cz� si� ze sob� w k�cikach ust (anguli oris). Rusztowaniem obu warg jest mi�sie� okr�ny ust, nale��cy do mi�ni wyrazowych twarzy. Na powierzchni warg wyr�nia si� trzy cz�ci: sk�rn�, przedni�, czyli czerwie� warg, �luzow�, zwr�con� do �wiat�a przedsionka. B�ona �luzowa przechodzi z warg bezpo�rednio na pozosta�e �ciany przedsionka - na policzki oraz wyrostki z�bodo�owe �uchwy i szcz�k, tworz�c dzi�s�a. B�ona �luzowa w p�aszczy�nie po�rodkowej przedsionka tworzy dwa fa�dy: w�dzide�ko wargi g�rnej i w�dzide�ko wargi dolnej (frenulum labii superioris et inferioris). Policzki (buccae) Policzek si�ga od k�cika ust do otworu s�uchowego zewn�trznego oraz od brzegu �uchwy po �uk jarzmowy. Policzek sk�ada si� z czterech warstw. Rozpoczynaj�c od zewn�trz wyr�niamy: sk�r� (u m�czyzn silnie ow�osion�), cia�o t�uszczowe policzka, mi�sie� policzkowy pokryty powi�zi� policzkowo-gard�ow� oraz b�on� �luzow�. Zar�wno w b�onie �luzowej policzka, jak i warg s� rozmieszczone liczne gruczo�y �luzowe.Do przedsionka jamy ustnej na wysoko�ci drugiego z�ba trzonowego g�rnego uchodzi przew�d �linianki przyusznej na wzniesieniu zwanym brodawk� przyusznicz� (papilla parotidea). B�ona �luzowa, kt�ra pokrywa wyrostki z�bodo�owe obu �uk�w z�bowych, tworzy dzi�s�a (gingivae). Dzi�s�a zrastaj� si� z okostn� i otaczaj� tak�e szyjk� z�ba. Z�by (dentes) Z�by oddzielaj� przedsionek od jamy ustnej w�a�ciwej. Umocowane s� w z�bodo�ach i tworz� dwa �uki z�bowe, g�rny i dolny (arcus dentalis superius et inferius). Z�by cz�owieka s� dwupokoleniowe, co oznacza, �e pierwsze z�by, tzw. z�by mleczne, zostaj� zast�pione przez drugie pokolenie z�b�w, zwanych z�bami sta�ymi. W uz�bieniu mlecznym wyr�nia si� 20 z�b�w, po 10 w ka�dym �uku z�bowym. W ka�dej po�owie �uku znajduj� si� dwa siekacze, jeden kie� i dwa z�by trzonowe. Proces ich wyrastania trwa od oko�o 6 miesi�ca do 30 miesi�ca �ycia.Oko�o 6 roku �ycia rozpoczyna si� wymiana z�b�w mlecznych na z�by sta�e. Zako�czenie tego procesu przypada najcz�ciej na 18 rok �ycia. Liczba z�b�w sta�ych wynosi ��cznie 32, tj. po 16 w jednym �uku. W ka�dej po�owie �uku znajduj� si� dwa siekacze (incisivi I1, I2), 1 kie� (caninus C, 2 przedtrzonowce (premolares P1, P2) 1 3 z�by trzonowe (molares M1, M2, M3).Z�b (dens) sk�ada si� z dw�ch zasadniczych cz�ci, tj. korony (corona dentis) wystaj�cej ponad wyrostek z�bodo�owy i dzi�s�a oraz korzenia (radix dentis) tkwi�cego w z�bodole i umocowanego do jego �cian za po�rednictwem aparatu wi�zad�owego (wklinowanie). Pomi�dzy koron� i korzeniem wyst�puje przew�enie zwane szyjk� z�ba (collum dentis), kt�ra jest otoczona zachodz�cym na ni� dzi�s�em.Zasadniczym elementem buduj�cym ca�y z�b jest bardzo twarda tkanka, b�d�ca odmian� tkanki kostnej zwana z�bin� (dentinum). Na wysoko�ci korony z�bin� pokrywa najtwardszy element z�ba - szkliwo (enamelum).Korze� i szyjka powleczone s� cienk� warstw� kostniwa (cementum). Wewn�trz z�ba znajduje si� jama, kt�ra w obr�bie korony tworzy komor� (cavum dentis), a w g��b korzenia przed�u�a si� w kana� korzenia (canalis radicis dentis). Kana� ten na wierzcho�ku korzenia jest zako�czony otworem szczytowym (foramen apicis dentis). Ca�� jam� z�ba wype�nia miazga z�bowa (pulpa dentis), kt�ra zawiera naczynia krwiono�ne i ch�onne oraz nerwy wnikaj�ce do wn�trza z�ba przez otw�r szczytowy.Korony z�b�w s� dostosowane swym kszta�tem do funkcji, jak� pe�ni� podczas przyjmowania pokarm�w. Z�by sieczne, s�u��ce do odgryzania pokarmu, maj� kszta�t korony zbli�ony do d�uta, skierowanego kraw�dzi� ku z�bom przeciwleg�ym. Powierzchnia zewn�trzna zwana wargow� jest wypuk�a, powierzchnia wewn�trzna czyli j�zykowa jest wkl�s�a. S� to z�by jednokorzeniowe. K�y w odr�nieniu od siekaczy zamiast kraw�dzi s� zaopatrzone w wierzcho�ek �ucia. Korze� k�a jest najd�u�szy ze wszystkich korzeni z�bowych, zw�aszcza w g�rnym �uku. Na koronie zar�wno z�b�w siecznych, jak i k��w na powierzchni j�zykowej znajduje si� guzek z�bowy.Z�by przedtrzonowe i trzonowe w miejscu kraw�dzi siecznej maj� wyra�n� powierzchni� �ucia, na kt�rej w z�bach przedtrzonowych wyst�puj� po dwa, a w z�bach trzonowych najmniej po trzy guzki �ucia. Guzki uk�adaj� si� po stronie policzkowej i j�zykowej, a roz�o�one s� tak w obu �ukach, g�rnym i dolnym, �e jedne guzki wchodz� w zag��bienia mi�dzy drugie. Z�by przedtrzonowe dolne s� zawsze jednokorzeniowe, g�rne z�by przedtrzonowe maj� najcz�ciej korze� dwudzielny. Z�by trzonowe posiadaj� w �uku dolnym dwa korzenie, a w g�rnym trzy korzenie.Wzajemne nieruchome zetkni�cie si� z�b�w obu �uk�w nazywamy zwarciem z�b�w, natomiast w czasie ruchu - zgryzem. W prawid�owym zwarciu z�b�w siekacze i k�y g�rne zachodz� nieco do przodu na z�by dolne - zwarcie no�ycowe. Powierzchnie �ucia z�b�w jednoimiennych s� nieco przesuni�te wzgl�dem siebie i dlatego ka�dy z�b styka si� z dwoma z�bami antagonistycznymi. Gruczo�y jamy ustnej W�r�d licznych gruczo��w jamy ustnej trzy pary s� szczeg�lnie du�e: �linianka przyuszna, pod�uchwowa i podj�zykowa. �linianka przyuszna (glandula parotis) jest najwi�ksza, po�o�ona na mi�niu �waczu, do przodu od ma��owiny usznej, w dole za�uchwowym. �linianka otoczona jest torebk� utworzon� przez powi� �waczow� i przyusznicz�. Przew�d wyprowdzaj�cy �linianki, do�� du�y, uchodzi do przedsionka jamy ustnej na wysoko�ci drugiego z�ba trzonowego g�rnego. �linianka przyuszna jest gruczo�em p�cherzykowym, czysto surowiczym. �linianka pod�uchwowa (glandula submandibularis), znacznie mniejsza od poprzedniej, le�y w tr�jk�cie pod�uchwowym. Konsystencja jej jest bardziej twarda ni� przyusznicy i st�d �atwiej wyczuwalna. D�ugi przew�d wyprowadzaj�cy ma uj�cie na dnie jamy ustnej, na mi�sku podj�zykowym (caruncula sublingualis). �linianka pod�uchwowa jest gruczo�em cewkowo-p�cherzykowym, mieszanym, o pewnej dominacji wydzieliny surowiczej. �linianka podj�zykowa (glandula sublingualis) jest najmniejsz� spo�r�d �linianek, le�y na dnie jamy ustnej, od g�ry pokrywa j� b�ona �luzowa. Jej przew�d uchodzi do jamy ustnej wraz z przewodem �linianki pod�uchwowej na mi�sku podj�zykowym �linianka podj�zykowa jest gruczo�em cewkowo-p�cherzykowym o charakterze mieszanym przy przewadze wydzielania �luzowego. �lina (saliva) jest p�ynem przejrzystym, zawiera g��wnie wod� i rozpuszczone w niej zwi�zki organiczne i nieorganiczne, w tym amylaz� rozk�adaj�c� w�glowodany. �lina przepaja k�sy pokarmowe i u�atwia przesuwanie pokarmu z jamy ustnej do gard�a. Jama ustna w�a�ciwa (cavitas oris proprium) Jama ustna w�a�ciwa ograniczona jest od g�ry podniebieniem, od do�u przepon� jamy ustnej, wytworzon� przez mi�sie� �uchwowo-gnykowy i br�dkowo-gnykowy. Wyrostki z�bodo�owe szcz�ki i �uchwy wraz z tkwi�cymi w nich z�bami ograniczaj� j� od przodu i bok�w Ku ty�owi jama ustna w�a�ciwa przed�u�a si� w gardziel ��cz�c� j� z gard�em. Przy zamkni�tych ustach ca�� jam� wype�nia j�zyk. J�zyk (lingua) J�zyk jest zbudowany z mi�ni poprzecznie pr��kowanych, pokrywa go b�ona �luzowa. Jest on tworem bardzo ruchliwym i spe�nia wiele czynno�ci: stanowi pomocniczy narz�d podczas �ucia, bierze udzia� w formowaniu k�su pokarmowego, mieszaj�c go ze �lin�; jest siedzib� narz�du smaku, stanowi tak�e pomocniczy narz�d mowy.J�zyk sk�ada si� z ustawionej pionowo nasady (radix linguae) umocowanej do dna jamy ustnej i zwr�conej powierzchni� do �wiat�a gard�a. Najwi�ksz� �rodkow� cz꜏ j�zyka tworzy trzon (corpus linguae), kt�ry zw�a si� ku przodowi i przechodzi bez wyra�nej granicy w koniec j�zyka (apex linguae).Na trzonie wyr�nia si� d�u�sz� powierzchni� g�rn� czyli grzbiet j�zyka i kr�tsz� powierzchni� doln�. Obie powierzchnie ��cz� si� wzd�u� brzeg�w j�zyka. Na powierzchni g�rnej mi�dzy nasad� i trzonem j�zyka przebiega bruzda graniczna (sulcus terminalis), przypominaj�ca kszta�tem liter� V, kt�ra szczytem skierowana jest ku ty�owi. Wzd�u� grzbietu j�zyka biegnie pod�u�ny rowek - bruzda po�rodkowa j�zyka (sulcus medianus linguae), s�u��ca jako droga odp�ywu �liny do gard�a.B�ona �luzowa, pokrywaj�ca j�zyk po stronie g�rnej, wykazuje szereg r�nego rodzaju nier�wno�ci. W obr�bie nasady ma wygl�d guzkowaty, co jest spowodowane obecno�ci� mieszk�w j�zykowych, si�gaj�cych ku ty�owi prawie do nag�o�ni. Zesp� tych mieszk�w tworzy migda�ek j�zykowy (tonsilla lingualis). Podobnie do migda�k�w podniebiennych zawieraj� one nagromadzenie tkanki limfatycznej. B�ona �luzowa nasady j�zyka przechodzi ku ty�owi na nag�o�ni�, wytwarzaj�c trzy rozci�gliwe fa�dy j�zykowo-nag�o�niowe, jeden po�rodkowy i dwa boczne (plicae glossopiglotticae mediana et laterales), ograniczaj�ce obustronnie po�o�ony do�ek nag�o�niowy (vallecula epiglottica).Na grzbiecie j�zyka b�ona �luzowa jest silna i �ci�le z��czona z pod�o�em, kt�re stanowi rozci�gno j�zyka. B�ona �luzowa grzbietu j�zyka wytwarza bardzo liczne, drobne wzniesienia zwane brodawkami (papillae), nadaje powierzchni chropowaty wygl�d. S� one r�nej wielko�ci i kszta�tu. Najliczniejsze i najmniejsze z nich to brodawki nitkowate (papillae filiformes), rozsiane na ca�ej powierzchni grzbietu i ko�ca j�zyka. Brodawki nitkowate r�ni� si� w swej funkcji od pozosta�ych brodawek j�zykowych. Czynno�� ich polega na pracy mechanicznej, gdy� u�atwiaj� rozcieranie pokarmu i formowanie k�sa pokarmowego, ponadto s�u�� do odbierania wra�e� dotyku. Pozosta�e brodawki, rozmieszczone r�wnomiernie na grzbiecie j�zyka, stanowi� zesp� brodawek smakowych. Ze wzgl�du na zr�nicowanie kszta�tu dziel� si� na brodawki okolone, li�ciaste i grzybowate. Brodawki okolone (papillae vallatae) uk�adaj� si� w jednym szeregu przed bruzd� graniczn� w liczbie 7-12. Ka�da brodawka okolona ma posta� wzniesienia otoczonego bruzd�, na �cianach kt�rej umieszczone s� receptory smaku. Na dnie bruzdy uchodz� liczne gruczo�y surowicze, kt�rych wydzielina wyp�ukuje resztki pokarmu z bruzd. Brodawki li�ciaste (papillae foliatae) s� po�o�one w tylnej cz�ci j�zyka wzd�u� obu brzeg�w trzonu. Maj� posta� pod�u�nych fa�d�w b�ony �luzowej, przebiegaj�cych r�wnolegle do siebie, pomi�dzy kt�rymi mieszcz� si� szczelinowate rowki. Rozmieszczenie receptor�w smakowych i gruczo��w surowiczych jest analogiczne jak w brodawkach okolonych. Brodawki grzybowate (papillae fungiformes) s� rozrzucone nier�wnomiernie zar�wno na grzbiecie, jak i na ko�cu j�zyka. Kubki smakowe mieszcz� si� na g�rnych powierzchniach tych brodawek.Wra�enia smakowe z przewa�aj�cej cz�ci grzbietu i ko�ca j�zyka przewodzi ga��� n. twarzowego (VII), natomiast zako�czenia smakowe mieszcz�ce si� w tylnej cz�ci grzbietu j�zyka, tj. w obr�bie brodawek okolonych i li�ciastych, nale�� do n. j�zykowo-gard�owego (IX).B�ona �luzowa dolnej powierzchni j�zyka, delikatna i cienka, wytwarza po�rodku fa�d zwany w�dzide�kiem j�zyka (frenulum linguae). Po obu stronach w�dzide�ka biegn� ponadto fa�dy b�ony �luzowej zwane fa�dami podj�zykowymi (plica sublingualis). Przechodz� one na swych przednich ko�cach w ma�e zgrubienia zwane mi�skiem podj�zykowym (caruncula sublingualis), na kt�rym mie�ci si� obustronnie uj�cie przewodu �linianki po�uchwowej i podj�zykowej. Bocznie od w�dzide�ka j�zyka i nieco sko�nie po�o�ony jest parzysty fa�d strz�piasty (plica fimbriata).Mi�nie j�zyka dzielimy na mi�nie dochodz�ce do niego z otoczenia, tj. od ko�ci gnykowej, �uchwy i wyrostka rylcowatego ko�ci skroniowej oraz na mi�nie w�asne, kt�re zaczynaj� si� i ko�cz� w ��cznotkankowym rusztowaniu j�zyka. Do zewn�trznych mi�ni j�zyka nale��: mi�sie� br�dkowo-j�zykowy (m. genioglossus), mi�sie� gnykowo-j�zykowy (m. hyoglossus), mi�sie� rylcowo-j�zykowy (m. styloglossus). S�u�� one do umocowania j�zyka na szkielecie trzewnym czaszki oraz powoduj� zmiany po�o�enia ca�ego narz�du. Do drugiej grupy czyli mi�ni wewn�trznych nale��: mi�sie� pod�u�ny, g�rny i dolny (m. longitudinalis superior et inferior), mi�sie� poprzeczny (m. transversus), mi�sie� pionowy j�zyka (m. verticalis linguae). Mi�nie tej grupy, niezale�nie od mi�ni zewn�trznych, wp�ywaj� na zmian� kszta�tu j�zyka. Podniebienie (palatum) Od g�ry jam� ustn� ogranicza podniebienie. Sk�ada si� ono z dw�ch odcink�w: przedniego, kt�ry ma podstaw� kostn� - podniebienie twarde (palatum durum) i tylnego utworzonego przez mi�nie - podniebienie mi�kkie (palatum molle). Rusztowanie kostne podniebienia twardego tworz� wyrostki podniebienne obu szcz�k i blaszki poziome ko�ci podniebiennych. Podniebienie twarde pokrywa b�ona �luzowa, kt�ra do przodu i bok�w przechodzi w dzi�s�a, a ku ty�owi pokrywa podniebienie mi�kkie. B�ona �luzowa w linii po�rodkowej wytwarza szew podniebienia, a w cz�ci przedniej cztery fa�dy podniebienne poprzeczne (plicae palatinae transversae). W b�onie �luzowej le�� liczne �luzowe gruczo�y podniebienne.Podniebienie mi�kkie jest przed�u�eniem ku ty�owi podniebienia twardego. Wolny brzeg podniebienia mi�kkiego tworzy po�rodku j�zyczek (uvula), natomiast do boku odchodz�: �uk podniebienno-j�zykowy (arcus palatoglossus) i �uk podniebienno-gard�owy (arcus palatopharyngeus). Wymienione �uki ograniczaj� cie�� gardzieli (isthmus faucium). Mi�dzy �ukami le�y migda�ek podniebienny (tonsila palatina). Mi�nie, kt�re buduj� podniebienie mi�kkie, odgrywaj� du�� rol� w czasie po�ykania i mowy. W zale�no�ci od potrzeb d�wigaj� i napinaj� podniebienie mi�kkie, b�d� zw�aj� cie�� gardzieli i opuszczaj� podniebienie. S� to: m. napinacz podniebienia mi�kkiego (m. tensor veli palatini), d�wigacz podniebienia mi�kkiego (m. levator veli palatini), m. podniebienno-j�zykowy (m. palatoglossus), m. podniebienno-gard�owy (m. palatopharyngeus) i m. j�zyczka (m. uvulae). Gard�o (pharynx) Gard�o jest wsp�ln� drog� dla uk�adu pokarmowego i oddechowego. Od g�ry si�ga podstawy czaszki, biegn�c pionowo w d�, ko�czy si� na wysoko�ci VI kr�gu szyjnego, gdzie przed�u�a si� bezpo�rednio w prze�yk. Gard�o le�y przed kr�gos�upem szyjnym oraz do ty�u od jamy nosowej, jamy ustnej i krtani. Wzd�u� bocznej �ciany gard�a przebiegaj� obustronnie: t. szyjna wsp�lna i t. szyjna wewn�trzna oraz �. szyjna wewn�trzna. G�rna cz꜏ gard�a jest najszersza i nosi nazw� sklepienia (fornix pharyngis). �ciana tylna stanowi powierzchni� zamkni�t�, podczas gdy �ciana przednia jest przebita otworami. Parzysty otw�r g�rny to nozdrza tylne, kt�re ��cz� gard�o z jam� nosow�. �rodkowy otw�r stanowi cie�� gardzieli, prowadz�ca z gard�a do jamy ustnej. Otw�r dolny jest wej�ciem do krtani. Gard�o dzielimy na trzy pi�tra: g�rne, stanowi�ce cz꜏ nosow� (pars nasalis), �rodkowe, zwane cz�ci� ustn� (pars oralis), dolne czyli cz꜏ krtaniow� gard�a (pars laryngea). Granic� mi�dzy cz�ci� nosow� i ustn� stanowi podniebienie mi�kkie, kt�re podczas napi�cia mi�ni mo�e ca�kowicie oddzieli� obie cz�ci, opieraj�c si� swym brzegiem o tyln� �cian� gard�a. W bocznych �cianach cz�ci nosowej gard�a znajduje si� uj�cie gard�owe tr�bki s�uchowej (ostium pharyngeum tubae auditivae), kt�ra ��czy jam� b�benk�w ucha �rodkowego z gard�em. Uj�cie gard�owe tr�bki s�uchowej jest otoczone wa�em tr�bkowym (torus tubarius) utworzonym przez wzniesienie b�ony �luzowej. Na tym wzniesieniu znajduje si� skupienie tkanki limfatycznej w postaci migda�ka tr�bkowego (tonsilla tubaria). Ponadto w miejscu przej�cia sklepienia w �cian� tyln� gard�a w okolicy po�rodkowej wyst�puje wi�ksze nagromadzenie tkanki limfatycznej, wytwarzaj�ce migda�ek gard�owy (tonsilla pharyngea) zwany r�wnie� migda�kiem trzecim.Trzy opisane migda�ki uzupe�niaj� limfatyczny pier�cie� gard�owy Waldeyera, kt�ry w ca�o�ci sk�ada si�: z migda�ka gard�owego, dw�ch migda�k�w tr�bkowych, migda�ka j�zykowego i dw�ch migda�k�w podniebiennych. Czynno�� migda�k�w po1ega przede wszystkim na wytwarzaniu limfocyt�w. Przypisuje si� im udzia� w zwalczaniu drobnoustroj�w dzia�aj�cych na organizm przez bezpo�rednie niszczenie bakterii, b�d� os�abianie ich �ywotno�ci lub wytwarzanie tzw. przeciwcia�, zwi�kszaj�cych odporno�� na szkodliwe dzia�anie czynnik�w chorobotw�rczych.W cz�ci krtaniowej gard�a po obu stronach tylnej �ciany krtani zaznacza si� zag��bienie b�ony �luzowej, zwane zachy�kiem gruszkowatym (recessus piriformis). �ciana gard�a sk�ada si� z czterech warstw: b�ony �luzowej, b�ony w��knistej, b�ony mi�niowej, b�ony zewn�trznej. B�ona �luzowa gard�a zawiera liczne gruczo�y, g��wnie �luzowe. W cz�ci nosowej gard�a b�ona �luzowa jest pokryta nab�onkiem wielorz�dowym migawkowym, a w cz�ci ustnej i krtaniowej nab�onkiem wielowarstwowym p�askim. Mi�dzy b�on� �luzow� i mi�niow� znajduje si� b�ona w��knista, kt�ra stanowi pod�o�e gard�a. W g�rnej cz�ci gard�a w okolicy podstawy czaszki brak jest mi�ni i b�ona w��knista jest tutaj szczeg�lnie gruba; tworzy ona powi� gard�owo-podstawn� (fascia pharyngobasilaris).Mi�ni�wka gard�a jest zbudowana z w��kien mi�ni poprzecznie pr��kowanych i uk�ada si� w dwie warstwy. Wewn�trzn� warstw� o przebiegu pod�u�nym tworzy m. podniebienno-gard�owy (m. palatopharyngeus) i m. rylcowo-gard�owy (m. stylopharyngeus). Warstwa zewn�trzna ma przebieg okr�ny i zalicza si� do niej m. zwieracz gard�a dolny, �rodkowy i g�rny (m. constrictor pharyngis inferior, medius et superior). Mi�nie o okr�nym przebiegu w��kien zw�aj� �wiat�o gard�a, podczas gdy mi�nie pod�u�ne, tzw. d�wigacze, skracaj� gard�o, powi�kszaj�c tym samym jego �wiat�o. �cian� gard�a od strony zewn�trznej pokrywa ��cznotkankowa b�ona zewn�trzna, kt�ra umocowuje gard�o do otoczenia. Prze�yk (esophagus) Prze�yk jest przewodem mi�niowo-b�oniastym, ��cz�cym gard�o z �o��dkiem. D�ugo�� prze�yku wynosi oko�o 25 cm. Jest on po�o�ony przed kr�gos�upem i si�ga od wysoko�ci VI kr�gu szyjnego do X kr�gu piersiowego. Zadaniem prze�yku jest przeprowadzenie pokarmu z gard�a do �o��dka. Z uwagi na topografi� prze�yk mo�na podzieli� na trzy odcinki: cz꜏ szyjn� si�gaj�c� od chrz�stki pier�cieniowatej do wysoko�ci wci�cia szyjnego mostka, najd�u�sz� cz꜏ piersiow�, ko�cz�c� si� w miejscu przej�cia prze�yku przez rozw�r prze�ykowy przepony, najkr�tsz� cz꜏ brzuszn�, kt�ra uchodzi do �o��dka. Cz꜏ szyjna i g�rny odcinek cz�ci piersiowej prze�yku biegn� mi�dzy tchawic� i kr�gos�upem. W dalszym swym przebiegu prze�yk kieruje si� do przodu i wyra�nie zbacza na stron� lew� od p�aszczyzny po�rodkowej cia�a. Od wysoko�ci IV kr�gu piersiowego prze�ykowi towarzyszy aorta, kt�ra zajmuje po�o�enie mi�dzy prze�ykiem a kr�gos�upem.W swym przebiegu prze�yk ma trzy fizjologiczne zw�enia. Zw�enie g�rne znajduje si� w miejscu przej�cia gard�a w prze�yk i jest najw�sze. Zw�enie �rodkowe jest po�o�one na wysoko�ci IV kr�gu piersiowego. Na tej wysoko�ci znajduje si� rozdwojenie tchawicy, a �uk aorty krzy�uj�c prze�yk przechodzi w aort� zst�puj�c�. Dolne zw�enie prze�yku wywo�ane jest napi�ciem mi�ni�wki okr�nej i le�y w rejonie rozworu prze�ykowego przepony.B�ona mi�niowa g�rnej cz�ci prze�yku jest bezpo�rednim przed�u�eniem mi�ni gard�a; w odcinku dolnym natomiast jest zbudowana z mi�ni g�adkich. B�ona mi�niowa uk�ada si� w dwie warstwy: warstw� zewn�trzn� o pod�u�nym przebiegu w��kien i warstw� wewn�trzn� o u�o�eniu okr�nym.Prze�yk pokrywa od strony �wiat�a b�ona �luzowa, wys�ana nab�onkiem wielowarstwowym p�askim. B�ona �luzowa wytwarza fa�dy pod�u�ne. W zwi�zku z tym �wiat�o prze�yku w przekroju poprzecznym ma kszta�t gwiazdki. W tkance pod�luzowej s� po�o�one �luzowe gruczo�y prze�ykowe. B�ona zewn�trzna prze�yku jest zbudowana z tkanki ��cznej i ��czy ona prze�yk z s�siednimi narz�dami.Naczynia t�tnicze prze�yku pochodz� od t�tnicy tarczowej dolnej (cze�� szyjna), od t�tnic prze�ykowych aorty (cz꜏ piersiowa) i t�tnicy �o��dkowej lewej (cz꜏ brzuszna). Krew odprowadzana jest do �y�y g��wnej g�rnej i �y�y wrotnej. Nerwy ruchowe pochodz� z nerw�w krtaniowych wstecznych, z nerw�w b��dnych i pnia wsp�czulnego. Naczynia limfatyczne prowadz� do g��bokich w�z��w ch�onnych szyjnych i do w�z��w �r�dpiersia tylnego. �o��dek (ventriculus) �o��dek jest najpojemniejsz� cz�ci� przewodu pokarmowego; ��czy si� z ko�cem prze�yku i pocz�tkiem jelita cienkiego. �o��dek le�y wewn�trzotrzewnowo, pod przepon� w wi�kszo�ci po stronie lewej, nieznacznie tylko przekraczaj�c p�aszczyzn� symetrii na prawo. W odniesieniu do okolic pow�ok brzucha �o��dek jest usytuowany w lewym pod�ebrzu i nadp�pczu. Kszta�t i wielko�� �o��dka s� uzale�nione od wielu czynnik�w, mi�dzy innymi takich, jak: wiek, po�o�enie cia�a, stan wype�nienia. �rednio wype�niony �o��dek kszta�tem upodabnia si� do haka, w kt�rym d�u�sze rami� zst�puj�ce biegnie od g�ry i strony lewej ku do�owi i na prawo, a kr�tsze rami� wst�puj�ce kieruje si� tak�e na prawo, lecz od do�u ku g�rze.W obr�bie cz�ci zst�puj�cej wyr�nia si� skierowane ku g�rze zaokr�glone dno �o��dka (fundus ventriculi), nast�pnie cz꜏ wpustow� (pars cardiaca) po�o�on� na prawo i poni�ej dna (miejsce uj�cia prze�yku) oraz trzon �o��dka (corpus ventriculi), kt�ry stanowi najd�u�szy jego odcinek. Rami� wst�puj�ce �o��dka nosi nazw� cz�ci od�wiernikowej (pars pylorica) i ko�czy si� od�wiernikiem (pylorus) zamykaj�cym uj�cie �o��dka do dwunastnicy.�o��dek jest nieznacznie sp�aszczony w kierunku strza�kowym, w zwi�zku z czym w obr�bie trzonu posiada dwie powierzchnie: przedni� i tyln�. Obie powierzchnie spotykaj� si� w kr�tszym i wkl�s�ym brzegu, skierowanym w stron� praw�, zwanym krzywizn� mniejsz� �o��dka (curvatura ventriculi minor) oraz d�u�szym brzegu skierowanym w lew� stron�, kt�ry wytwarza krzywizn� wi�ksz� (curvatura ventriculi major). Przednia �ciana �o��dka jest pokryta w znacznej cz�ci przez w�trob�. Dno �o��dka przylega do przepony, g�rny odcinek krzywizny wi�kszej s�siaduje ze �ledzion�, a tylko niewielka cz꜏ powierzchni przedniej w swym dolnym odcinku przylega bezpo�rednio do pow�ok brzucha. Od strony tylnej �o��dek s�siaduje: w g�rze z przepon�, ni�ej na prawo ze �ledzion�, nerk�, nadnerczem lewym oraz trzustk�, za� u do�u z okr�nic� poprzeczn�.Cz꜏ od�wiernikow� od trzonu oddziela wci�cie k�towe, po�o�one na krzywi�nie mniejszej. Na krzywi�nie wi�kszej odpowiada mu kolano �o��dka.�ciana �o��dka jest zbudowana z trzech warstw, a grubo�� jej wynosi oko�o 2-3 mm. Poczynaj�c od zewn�trz wyr�nia si�: b�on� surowiczn� b�d�c� blaszk� trzewn� otrzewnej, b�on� mi�niow� oraz b�on� �luzow�. B�ona �luzowa ma bardzo urozmaicon� rze�b� oraz znaczn� grubo��, stanowi bowiem oko�o po�owy grubo�ci ca�ej �ciany. Najwy�sze uwypuklenie b�ony �luzowej stanowi� fa�dy �o�adkowe (plicae gastricae), kt�re biegn�, w liczbie 8-10, wzd�u� przedniej i tylnej �ciany �o��dka. Drobniejsze wynios�o�ci b�ony �luzowej o r�norodnym kszta�cie nosz� nazw� p�l �o��dkowych (areae gastricae) i s� od siebie oddzielone w�skimi rowkami. Pola �o��dkowe znajduj� si� zar�wno na fa�dach, jak i mi�dzy nimi. Powy�sze uwypuklenia b�ony �luzowej �o��dka przyczyniaj� si� do znacznego zwi�kszenia jej powierzchni. Najdrobniejsze, niewidoczne go�ym okiem wzniesienia nab�onka b�ony �luzowej wytwarzaj� tzw. fa�dy kosmkowate (plicae villosae). Mi�dzy fa�dami kosmkowatymi rozmieszczone s� g�sto obok siebie bardzo ma�e do�eczki �o��dkowe (foveolae gastricae) o przekroju poprzecznym si�gaj�cym oko�o 0,2 mm. Najwi�ksze ich zag�szczenie wyst�puje w cz�ci od�wiernikowej �o��dka. B�ona mi�niowa �o��dka sk�ada si� z trzech warstw w��kien mi�ni g�adkich, z kt�rych warstwa powierzchowna ma przebieg pod�u�ny, warstwa �rodkowa - okr�ny, a warstwa wewn�trzna odznacza si� sko�nym przebiegiem w��kien. W��kna warstwy zewn�trznej o przebiegu pod�u�nym najliczniej grupuj� si� wzd�u� krzywizn �o��dka. Najgrubsza warstwa okr�na rozmieszczona jest do�� r�wnomiernie w ca�ej �cianie �o��dka, jedynie w cz�ci od�wiernikowej wyra�nie grubieje, tworz�c na ko�cu silny pier�cie� mi�niowy zwany od�wiernikiem (pylorus)B�ona mi�niowa �o��dka pe�ni funkcj� mechaniczn� polegaj�c� na mieszaniu tre�ci pokarmowej z sokami �o��dkowymi oraz na przesuwaniu zawarto�ci �o��dka w kierunku od�wiernika. Poprzez wzmo�ony tonus mi�niowy, tzw. przedskurcz, pokarm jest utrzymywany w obr�bie trzonu �o��dka; nie opada w kierunku kolana �o��dka.Sok �o��dkowy jest wytwarzany przez gruczo�y �o��dkowe, mieszcz�ce si� w b�onie �luzowej, a uchodz�ce na dnie do�eczk�w �o��dkowych. Ma odczyn silnie kwa�ny dzi�ki zawarto�ci 0,5% kwasu solnego, wydzielanego przez kom�rki ok�adzinowe �o��dka. Kwas ma dzia�anie bakteriob�jcze. W soku �o��dkowym znajduj� si� takie fermenty, jak: pepsyna trawi�ca bia�ko, podpuszczka wytr�caj�ca kazein� z mleka, u�atwiaj�c w ten spos�b trawienie jej przez enzymy soku �o��dkowego oraz lipaza rozk�adaj�ca t�uszcze.Pokarm, kt�ry dostaje si� do �o��dka przez prze�yk, pozostaje w nim przeci�tnie 3-4 godziny. Dzi�ki mechanicznej funkcji mi�ni�wki jest on mieszany z sokiem �o��dkowym i podlega procesom trawienia. Nast�pnie, pod wp�ywem ruch�w robaczkowych tre�� �o��dka jest stopniowo przesuwana w kierunku od�wiernika. Od�wiernik jest stale zamkni�ty i otwiera si� tylko w okre�lonych warunkach, by porcja pokarmu mog�a przedosta� si� do dwunastnicy. Rozlu�nienie i otwieranie �wiat�a od�wiernika regulowane jest dwoma czynnikami: chemicznym i mechanicznym. Oba te czynniki dzia�aj� ze strony dwunastnicy: gdy kwa�ny odczyn tre�ci dwunastnicy ulegnie zoboj�tnieniu i stanie si� zasadowy oraz gdy tre�� pokarmowa przesunie si� do dalszych odcink�w jelita, a �ciana dwunastnicy zapada si�, nast�puje otwarcie od�wiernika. Odbywa si� to na drodze odruchowej.Unaczynienie i unerwienie �o��dka. G��wnym �r�d�em unaczynienia jest pie� trzewny (truncus celiacus), odchodz�cy od aorty brzusznej. �o��dek podobnie do wszystkich trzewi jest unerwiony przez uk�ad autonomiczny. W��kna wsp�czulne pochodz� ze splotu trzewnego, w��kna przywsp�czulne od n. b��dnego (X) Oba rodzaje w��kien mieszaj� si� ze sob� na przedniej i tylnej �cianie �o��dka, tworz�c splot �o��dkowy przedni i tylny. Podczas gdy n. b��dny pobudza mi�ni�wk� �o��dka do skurcz�w, a gruczo�y �o��dkowe do wydzielania, nerwy wsp�czulne dzia�aj� przeciwnie czyli hamuj�co. Jelito cienkie (intestinum tenue) Jelito cienkie jest najd�u�szym odcinkiem przewodu pokarmowego, osi�gaj�cym u cz�owieka 5-6 m d�ugo�ci. Czynno�� jelita cienkiego polega na dalszych procesach trawienia masy pokarmowej oraz wch�anianiu substancji od�ywczych. Powierzchni� resorpcyjn� jelita cienkiego zwi�kszaj� wielokrotnie fa�dy okr�ne (plicae circulares) i kosmki jelitowe (villi intestinales).Jelito cienkie dzielimy na dwunastnic� le��c� pozaotrzewnowo oraz jelito cienkie krezkowe, po�o�one wewn�trzotrzewnowo i zawieszone za po�rednictwem krezki na tylnej �cianie jamy brzusznej Jelito krezkowe sk�ada si� z jelita czczego i kr�tego; jelito czcze przechodzi w jelito kr�te bez wyra�nej granicy. Dwunastnica (duodenum) Dwunastnica stanowi najkr�tszy odcinek jelita cienkiego, jej d�ugo�� nie przekracza zazwyczaj 30 cm. Kszta�tem przypomina podkow�, wypuk�o�ci� jest skierowana w stron� praw�. Dwunastnic� dzielimy na cztery cz�ci: g�rn�, zst�puj�c�, doln� i wst�puj�c�.G�rna cz꜏ jest najkr�tsza i najobszerniejsza, nosi nazw� opuszki dwunastnicy (bulbus duodeni) i jako jedyna cz꜏ le�y wewn�trzotrzewnowo, w zwi�zku z tym odznacza si� pewn� ruchomo�ci�. Opuszka rozszerza si� w czasie przechodzenia tre�ci pokarmowej z �o��dka do dwunastnicy. Cz꜏ zst�puj�ca (pars descendens) biegnie pionowo w d� od okolicy szyjki p�cherzyka ��ciowego do dolnej okolicy g�owy trzustki; rozpoczyna si� zgi�ciem g�rnym, a ko�czy zgi�ciem dolnym. Cz꜏ dolna (pars inferior) czyli pozioma kieruje si� z prawej strony na lew�, obejmuj�c od do�u g�ow� trzustki i �agodnym �ukiem przed�u�a si� w cz꜏ wst�puj�c� (pars ascendens).Dwunastnica ko�czy si� ostrym zgi�ciem dwunastniczo-czczym, przechodz�c w jelito czcze. W odniesieniu do szkieletu dwunastnica si�ga od pierwszego do trzeciego kr�gu l�d�wiowego, przy czym cz꜏ zst�puj�ca le�y na prawo od kr�gos�upa. Do dwunastnicy od strony lewej przylega g�owa trzustki, kt�r� dwunastnica obejmuje swoj� wkl�s�o�ci�. B�ona �luzowa dwunastnicy tworzy wysokie fa�dy okr�ne (plicae circulares) oraz kosmki jelitowe (villi intestinales), kt�re w znacznej mierze zwi�kszaj� powierzchni� b�ony �luzowej. Wzd�u� tylnej �ciany cz�ci zst�puj�cej przebiega przew�d ��ciowy wsp�lny, kt�ry wywo�uje w �cianie jelita fa�d pod�u�ny dwunastnicy (plica longitudinalis duodeni). Przew�d ten przed uj�ciem do dwunastnicy ��czy si� z przewodem trzustkowym i wsp�lnie uchodz� na brodawce wi�kszej dwunastnicy (papilla duodeni major) w dolnym odcinku fa�du pod�u�nego. Nieco powy�ej brodawki wi�kszej znajduje si� brodawka mniejsza (papilla duodeni minor), na kt�rej uchodzi przew�d trzustkowy dodatkowy. W tkance pod�luzowej znajduj� si� charakterystyczne dla dwunastnicy gruczo�y (glandulae duodenales). Jelito cienkie krezkowe (intestinum tenne mesosteniale) Jelito cienkie krezkowe tworzy liczne p�tle, wype�niaj�ce znaczn� cz꜏ jamy brzucha. Le�y wewn�trzotrzewnowo, umocowane do tylnej �ciany jamy brzusznej korzeniem krezki. D�ugo�� korzenia krezki nie przekracza 20 cm. Rozpoczyna si� on po lewej stronie II kr�gu l�d�wiowego i si�ga do prawego stawu krzy�owo-biodrowego.Pocz�tkowy odcinek jelita krezkowego stanowi jelito czcze (jejunum), kt�re bez wyra�nej granicy przechodzi w jelito kr�te (ileum) Przyjmuje si�, �e 2/5 przypada na jelito czcze i oko�o 3/5 na jelito kr�te. Jelito kr�te zwane tak�e biodrowym uchodzi do jelita grubego uj�ciem kr�tniczo-k�tniczym (ostium ileocecale), kt�re jest zaopatrzone w zastawk� kr�tniczo-k�tnicz� (valva ileocecalis), zapobiegaj�c� cofaniu si� zawarto�ci jelita grubegoPod b�on� surowicz�, b�d�c� otrzewn� trzewn� jelita cienkiego, le�y warstwa mi�niowa, sk�adaj�ca si� z w��kien powierzchownych o przebiegu pod�u�nym i g��bokich, biegn�cych okr�nie. B�ona mi�niowa wywo�uje ruchy wahad�owe, odcinkowe i robaczkowe (perystaltyczne) s�u��ce do mieszania tre�ci pokarmowej i przesuwania jej w kierunku jelita grubego. Jedynie b�ona �luzowa ze wzgl�du na swe ukszta�towanie pozwala odr�ni� jelito czcze od kr�tego, cho� i tu nie da si� wytyczy� wyra�nej granicy mi�dzy jelitem czczym i kr�tym. Og�lnie bior�c jelito czcze ma �ciany grubsze od jelita kr�tego, fa�dy okr�ne wy�sze, liczniejsze, za� kosmki jelitowe wi�ksze i g�ciej rozmieszczone. Fa�dy okr�ne (plicae circulares) utworzone przez b�on� �luzow� przebiegaj� �rubowo lub poprzecznie. Wysoko�� fa�d�w wynosi oko�o 8 mm. Pojawiaj� si� kilka centymetr�w poni�ej od�wiernika, a pocz�wszy od po�owy jelita czczego s� coraz rzadsze i ni�sze. W ko�cowej cz�ci jelita kr�tego wyst�puj� tylko pojedynczo. Fa�dy zwi�kszaj� powierzchni� ch�onn� jelita o oko�o 35%. W czasie silnego wype�nienia jelita fa�dy obni�aj� si�, ale nie zanikaj�.Kosmki jelitowe (villi intestinales) s� przystosowane do wch�aniania Na og� s� u�o�one g�sto obok siebie wysoko�� nie przekracza 1,5 mm, a pokrywa je jednowarstwowy nab�onek cylindryczny. Centralnie w kosmku po�o�one jest naczynie ch�onne, otoczone sieci� naczy� krwiono�nych w�osowatych. Kosmki s� zaopatrzone we w�asne w��kna mi�niowe kieruj�ce si� do jego wierzcho�ka. Pod wp�ywem skurczu tych mi�ni kosmek ulega skr�ceniu i krew oraz ch�onka z naczy� w�osowatych jest t�oczona do naczy� odprowadzaj�cych. Sie� w�osowata krwiono�na kosmka pobiera g��wnie produkty trawienia bia�ek i w�glowodan�w, kt�re drog� �y�y wrotnej s� odprowadzane do w�troby, natomiast naczynia ch�onne kosmka pobieraj� t�uszcze, kt�re s� kierowane przez przew�d piersiowy do uk�adu �ylnego.Skupiska tkanki limfatycznej wyst�puj� w b�onie �luzowej jelita czczego w postaci grudek ch�onnych samotnych, podczas gdy w jelicie kr�tym tworz� wi�ksze zespo�y zwane grudkami ch�onnymi skupionymi. Tworz� one narz�dy ochronne przeciw bakteriom i wytwarzaj� limfocyty.Trawienie i wch�anianie w jelicie cienkim odbywa si� dzi�ki enzymom zawartym w soku trzustkowym, kt�ry dostaje si� do dwunastnicy razem z sokiem ��ciowym produkowanym przez w�trob�. Fermenty trawienne s� wytwarzane r�wnie� przez drobne gruczo�y jelitowe, obecne w b�onie �luzowej jelita cienkiego.W sk�ad soku trzustkowego wchodz� takie enzymy, jak: trypsyna, lipaza i amylaza. Trypsyna rozk�ada bia�ka na polipeptydy i peptydy. Lipaza jest enzymem trawi�cym t�uszcze. W nast�pstwie jej dzia�ania t�uszcze zostaj� roz�o�one na gliceryn� i kwasy t�uszczowe, kt�re s� rozpuszczalne w wodzie. W procesie trawienia i wch�aniania t�uszcz�w bardzo wa�n� rol� odgrywa ��, kt�ra rozbija t�uszcze na drobne cz�steczki (emulguje) Zemulgowane w ten spos�b t�uszcze �atwiej podlegaj� trawieniu przez lipaz�. Amylaza rozk�ada skrobi� i glikogen na cukry proste.Zasadniczy proces wch�aniania nast�puje w dwunastnicy i jelicie krezkowym. Strawione substancje pokarmowe, czyli doprowadzone do postaci rozpuszczalnej w wodzie, przenikaj� do krwiono�nych i limfatycznych naczy� w�osowatych. Wch�oni�te w postaci cukr�w prostych w�glowodany (glukoza, galaktoza i fruktoza) oraz bia�ka w formie aminokwas�w i oko�o 40% t�uszcz�w kieruje si� przez �y�� wrotn� do w�troby. Pozosta�a cz꜏, tj. oko�o 60% t�uszcz�w, dostaje si� drog� naczy� limfatycznych do przewodu piersiowego, kt�ry ostatecznie uchodzi do �y�y g��wnej g�rnej. W jelicie cienkim wch�aniane s� tak�e sole mineralne, witaminy i woda. Jelito grube (intestinum crassum) W jelicie grubym dochodzi do zag�szczenia nie strawionych resztek pokarmowych dzi�ki wch�anianiu wody; wch�aniane s� tak�e sole mineralne. Obecna w jelicie grubym bardzo obfita flora bakteryjna rozk�ada nie strawione resztki pokarmowe, kt�re w postaci mas ka�owych usuwane s� na zewn�trz. Jelito grube ma trzy odcinki: jelito �lepe, czyli k�tnic� wraz z wyrostkiem robaczkowym, okr�nic�, w kt�rej wyr�niamy okr�nic� wst�puj�c�, poprzeczn�, zst�puj�c� i esowat�, odbytnic�. ��czna d�ugo�� jelita grubego waha si� w granicach 1,5 m, przy czym d�ugo�� k�tnicy wynosi zaledwie 7-8 cm, a odbytnicy 12-20 cm. Najwi�ksz� szeroko�� ma jelito �lepe (8 cm) i pocz�tkowy odcinek okr�nicy. �wiat�o jelita grubego maleje w miar� zbli�ania si� do odbytnicy. Jelito �lepe (cecum) Jelito �lepe czyli k�tnica stanowi pocz�tkowy odcinek jelita grubego. Mie�ci si� w prawym dole biodrowym na tylnej �cianie jamy brzusznej, wewn�trzotrzewnowo. D�ugo�� jelita �lepego zbli�ona jest do szeroko�ci i wynosi oko�o 7-8 cm.Granic� mi�dzy k�tnic� a okr�nic� stanowi, usytuowane na przy�rodkowej �cianie, uj�cie jelita cienkiego. Zaopatrzone jest ono w zastawk� kr�tniczo-k�tnicz� (valva ileocecalis), kt�ra jest zbudowana z dw�ch poprzecznych fa�d�w b�ony �luzowej. B�ona ta spoczywa na pod�o�u mi�niowym o okr�nym przebiegu w��kien. Zastawka pozwala na okresowe przesuwanie si� zawarto�ci z jelita kr�tego do jelita grubego nie dopuszczaj�c do cofania si� tre�ci z jelita grubego. Dzia�anie zastawki regulowane jest drog� nerwow�.Wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis) jest narz�dem szcz�tkowym, kt�ry tworzy cewkowate wypuklenie �ciany jelita �lepego poni�ej uj�cia kr�tniczo-k�tniczego. Przeci�tna jego d�ugo�� waha si� najcz�ciej w granicach 8-9 cm. Po�o�enie wyrostka robaczkowego jest bardzo zmienne i zale�y mi�dzy innymi od jego d�ugo�ci oraz od po�o�enia jelita �lepego. Najcz�ciej zwisa on swobodnie ku do�owi w kierunku miednicy mniejszej, krzy�uj�c naczynia biodrowe wsp�lne prawe. Podobnie do po�o�enia jelita �lepego wyrostek robaczkowy usytuowany jest wewn�trzotrzewnowo. �ciany wyrostka robaczkowego s� zbudowane analogicznie do �cian pozosta�ych cz�ci jelita. W b�onie �luzowej le�� liczne grupki ch�onne skupione, st�d nazwa - migda�ek jelitowy. Okr�nica (colon) Okr�nica z uwagi na kierunek przebiegu dzieli si� na cztery cz�ci: okr�nic� wst�puj�c� okr�nic� poprzeczn�, okr�nic� zst�puj�c� okr�nic� esowat�. Okr�nica wst�puj�ca (colon ascendens) biegnie w przed�u�eniu jelita �lepego ku g�rze do trzewnej powierzchni w�troby, gdzie zgi�ciem prawym okr�nicy (flexura coli dextra) przechodzi w okr�nic� poprzeczn�. D�ugo�� okr�nicy wst�puj�cej wynosi oko�o 15-20 cm; przylega ona do tylnej �ciany jamy brzucha, le��c zaotrzewnowo.Okr�nica poprzeczna (colon transversum) kieruje si� na lewo i zatacza �uk wypuk�y ku do�owi i ku przodowi. Zwisa ona na kszta�t girlandy, przylegaj�c do przedniej �ciany jamy brzucha. W swym ko�cowym odcinku zbli�a si� do tylnej �ciany jamy brzusznej, gdzie w s�siedztwie �ledziony tworzy zgi�cie lewe okr�nicy (flexura coli sinistra), przechodz�c w okr�nic� zst�puj�c�. Zgi�cie lewe po�o�one jest wy�ej i bardziej do ty�u od zgi�cia prawego i wzmocnione wi�zad�em przeponowo-okr�niczym. D�ugo�� okr�nicy poprzecznej wynosi 50-60 cm. Po�o�ona wewn�trzotrzewnowo umocowana jest do tylnej �ciany jamy brzusznej za po�rednictwem krezki okr�nicy poprzecznej; ponadto ��czy si� z krzywizn� wi�ksz� �o��dka wi�zad�em �o��dkowo-okr�niczym.Okr�nica zst�puj�ca (colon descendens) jest po�o�ona zewn�trzotrzewnowo. Biegnie pionowo w d� wzd�u� tylnej �ciany jamy brzusznej do wysoko�ci lewego grzebienia biodrowego. D�ugo�� okr�nicy zst�puj�cej r�wna si� w przybli�eniu d�ugo�ci okr�nicy wst�puj�cej, natomiast jej grubo�� jest znacznie mniejsza.Okr�nica esowata (colon sigmoideum) nazw� sw� zawdzi�cza charakterystycznym wygi�ciom, nadaj�cym jej kszta�t litery "S". Jest przed�u�eniem okr�nicy zst�puj�cej, a d�ugo�� jej wynosi oko�o 40 cm. Wype�nia d� biodrowy lewy, a w ko�cowym odcinku zst�puje do miednicy mniejszej, gdzie na wysoko�ci drugiego segmentu ko�ci krzy�owej przechodzi w odbytnic�. Okr�nica esowata le�y wewn�trzotrzewnowo, przymocowuj�c si� za pomoc� krezki do do�u biodrowego lewego.Budowa poszczeg�lnych odcink�w okr�nicy jest w zasadzie bardzo podobna; r�nice natomiast wynikaj� z odmiennej wielko�ci, po�o�enia i stosunku do s�siednich narz�d�w. Do charakterystycznych cech budowy �cian okr�nicy nale��: ta�my okr�nicy, wypuklenia okr�nicy i przyczepki sieciowe.Ta�my okr�nicy (teniae coli) wyst�puj� w liczbie trzech pasm skupiaj�cych pod�u�nie biegn�ce w��kna mi�niowe, kt�re ci�gn� si� od jelita �lepego do odbytnicy. Mi�ni�wka pod�u�na mi�dzy ta�mami jest bardzo cienka. W poszczeg�lnych odcinkach okr�nicy ta�my zajmuj� r�ne po�o�enie. W okr�nicy wst�puj�cej i zst�puj�cej jedna z nich biegnie na powierzchni przedniej jelita jako tzw. ta�ma swobodna (tenia libera), za� dwie pozosta�e znajduj� si� na powierzchni tylnej, z kt�rych przy�rodkowa stanowi ta�m� krezkow� (tenia mesocolica), boczna - ta�m� sieciow� (tenia omentalis). W przebiegu ta�m w okr�nicy poprzecznej zaznacza si� pewien skr�t. Ta�ma swobodna okr�nicy wst�puj�cej przechodzi na okr�nic� poprzeczn� i zwraca si� ku do�owi. Ta�ma krezkowa biegnie wzd�u� tylnej �ciany na okr�nicy poprzecznej i stanowi miejsce przyczepu krezki, a ta�ma sieciowa biegnie wzd�u� g�rnego brzegu okr�nicy poprzecznej, stanowi�c pole przyczepu sieci wi�kszej. Na okr�nicy esowatej ta�my przebiegaj� podobnie jak na okr�nicy zst�puj�cej.Poniewa� warstwa okr�na b�ony mi�niowej jest w jelicie grubym stosunkowo cienka, przewa�a napi�cie (tonus) ta�m, powoduj�c skr�cenie okr�nicy, w wyniku czego pozosta�e cz�ci �cian uk�adaj� si� w g��bokie fa�dy zwane wypukleniami okr�nicy (haustra coli) i fa�dami p�ksi�ycowatymi (plicae semilunaris coli). Pierwsze widoczne s� od zewn�trz, za� fa�dy p�ksi�ycowate zaznaczaj� si� od strony �wiat�a jelita i zajmuj� 1/