tytu�: "Anatomia - tom I" autor: doc. dr hab. JaniNa Soko�owska-pituch dla O�rodka Szkolenia Zawodowego dla Niewidomych w Krakowie Tom I Ca�o�� w 3 tomach Anatomia Anatomia jest to nauka o budowie organizmu �ywego ustroju. W zale�no�ci od badanego organizmu jest: anatomia ro�lin, zwierz�t i cz�owieka. Nazwa anatomia pochodzi od sposobu badania, kt�rym jest rozcinanie, dzielenie na cz�ci badanego ustroju, za� rozcinanie nosi nazw� po grecku anatemnein.Rozcinanie, preparowanie zw�ok jest podstawow� metod� badawcz�, ale nie wystarczaj�c�, uzupe�nia si� j� badaniem przy�yciowym przy pomocy aparatu rentgenowskiego. Suma obserwacji dokonanych go�ym okiem bez u�ycia aparatury powi�kszaj�cej stanowi anatomi� makroskopow�, kt�ra daje og�lny obraz postaci i budowy cz�owieka. Dla szczeg�owego badania budowy organizmu potrzebne s� przyrz�dy powi�kszaj�ce, tj. mikroskopy, kt�re obecnie pozwalaj� dojrze� najdrobniejsze cz�stki sk�adowe kom�rki, tkanek i narz�d�w, co w sumie daje anatomi� mikroskopow�. Anatomia zajmuje si� cz�owiekiem doros�ym. Badanie organizmu w czasie jego rozwoju od momentu zap�odnienia do momentu przyj�cia na �wiat jest zadaniem embriologii czyli nauki o rozwoju zarodka - (embrion to nazwa grecka zarodka). Anatomia i embriologia razem wchodz� w sk�ad nauki o postaci i budowie �ywego organizmu zwanej morfologi� od greckiego s�owa morfe czyli posta�. Nauka o czynno�ciach organizmu nosi nazw� fizjologia. Anatomia i fizjologia razem tworz� nauk� o �ywym ustroju zwan� biologi�. Anatomia i fizjologia s� �ci�le ze sob� zwi�zane, budowa jest podstaw� czynno�ci, za� czynno�� wp�ywa na budow� narz�du czy zespo��w narz�d�w. Znajomo�� budowy i czynno�ci organizmu prawid�owego i w stanie zdrowia pozwala na poznanie zmian chorobowych, odchyle� od normy w zakresie budowy co okre�la si� jako zmiany patologiczne. Anatomi� prawid�ow� przeciwstawia si� anatomii patologicznej. Anatomia prawid�owa ma wi�c znaczenie nie tylko czysto poznawcze, teoretyczne ale przede wszystkim praktyczne dla lekarza i innych pracownik�w s�u�by zdrowia. Przedstawiaj�c wyniki bada� makroskopowych czy mikroskopowych opisujemy kom�rki, tkanki czy narz�dy, tworzymy anatomi� opisow�. W zale�no�ci od sposobu ujmowania opisu mamy anatomi� opisow� w �cis�ym tego s�owa znaczeniu i anatomi� topograficzn�. Anatomia opisowa jest zarazem anatomi� systematyczn�, ujmuje opisy narz�d�w u�o�onych w uk�ady czyli systemy, kolejno jeden uk�ad po drugim np. uk�ad pokarmowy, oddechowy, kr��enia itd. Anatomia topograficzna opisuje wzajemne u�o�enia narz�d�w w stosunku do siebie i w stosunku do miejsca, np. uk�ad narz�d�w w klatce piersiowej czy w jamie brzusznej. Znajomo�� wzajemnych stosunk�w narz�d�w w okolicach cia�a jest konieczna dla chirurga, st�d inna nazwa tego rodzaju anatomii, anatomia chirurgiczna lub kliniczna. Pewn� odmian� nauki o postaci i budowie cia�a jest anatomia plastyczna czyli artystyczna, kt�rej przedmiotem bada� jest powierzchnia zewn�trzna cia�a, wzajemne proporcje poszczeg�lnych cz�ci cia�a, rze�ba zewn�trzna organizmu. Jest to w pewnym stopniu uzupe�nienie wiadomo�ci potrzebnych lekarzowi, wyrabia jego zmys� obserwacji, konieczna jest jednak dla artysty, st�d jej nazwa - anatomia artystyczna. Cz�owiek wchodzi w sk�ad przyrody �ywej, nale�y do �wiata zwierz�cego i mo�e by� por�wnywany do tego �wiata zar�wno w okresie rozwoju i postaci dojrza�ej. Mamy wi�c anatomi� por�wnawcz�. Cz�owiek wykazuje pewn� typow�, charakterystyczn� budow� cia�a, ale wykazuje r�wnie� daleko id�c� zmienno�� osobnicz�. Nie ma dw�ch os�b o identycznych twarzach, wymiary tu�owia lub ko�czyn r�ni� si� zale�nie od og�lnych rozmiar�w cia�a, narz�dy wewn�trzne nie s� u wszystkich jednakowej wielko�ci, jednakowego kszta�tu i zawsze po�o�one identycznie. Inaczej m�wi�c obserwuje si� zmienno�� mniejsz� lub wi�ksz� w budowie organizmu okre�lonego jako prawid�owy, normalny. Anatomia opisowa cz�owieka doros�ego jest wi�c opisem jednostki typowej o �rednich wymiarach, jest oparta na wynikach bada� r�nych osobnik�w, kt�rych zmienno�� mie�ci si� w granicach normy. Kom�rka Kom�rka jest najmniejsz� cz�stk� �ywego organizmu, zdoln� do wykonywania samodzielnych proces�w �yciowych. Ka�da kom�rka sk�ada si� z podstawowych cz�ci, jakimi s� cia�o kom�rkowe i j�dro. Kom�rka ma okre�lony kszta�t, zale�ny od warunk�w w jakich �yje i od wykonywanej przez ni� czynno�ci. Kom�rka �yj�ca w p�ynnym �rodowisku ma kszta�t kulisty, kom�rka �yj�ca w sta�ym �rodowisku ma kszta�ty r�ne. S� kom�rki owalne, wielo�cienne, p�askie, walcowate, wyd�u�one, wrzecionowato, gwiazdkowate, posiadaj�ce liczne wypustki, kt�re cz�sto uniemo�liwiaj� okre�lenie kszta�tu kom�rki. Wielko�� kom�rek jest bardzo rozmaita, jednak jest ona mierzona w mikronach czyli w tysi�cznych cz�ciach milimetra. Kra�cowe wymiary si�gaj� od kilku mikron�w do kilkudziesi�ciu, nawet oko�o stu mikron�w. Niekt�re kom�rki jak np. mi�ni pr��kowanych mog� mie� d�ugo�� kilku lub kilkudziesi�ciu centymetr�w, ale grubo�� kilku do stu mikron�w. Kom�rka �ywa posiada pewne w�a�ciwo�ci, pewne przejawy �yciowe. Nale�y do nich przemiana materii, ruch, wra�liwo�� i rozmna�anie. Przemiana kom�rki polega na pobieraniu pewnych substancji, przerabianiu ich, nast�pnie na wbudowaniu cz�steczek tych substancji w cia�o kom�rki i na wydalaniu substancji kom�rce niepotrzebnych. W kom�rce zachodz� stale pewne procesy chemiczne zwi�zane g��wnie z procesem oddychania kom�rki. Substancje dostarczone kom�rce s� jej potrzebne do przebudowy jej sk�adnik�w, do wzrostu i powi�kszania jej masy, do czynno�ci np. wydalniczych. W procesie oddychania kom�rka pobiera tlen, a wydala dwutlenek w�gla. Kom�rki m�ode powi�kszaj� swoje rozmiary, nast�pnie stabilizuj� si� czyli wielko�� ich nie ulega zmianie, wreszcie kom�rki starzej� si�, niejednokrotnie zmniejszaj� si� i umieraj�. Kom�rki maj�ce zdolno�ci wydzielania, przerabiaj� dostarczone substancje i wytwarzaj� stale pewien produkt zwany wydzielin�, kt�ry jest dalej wykorzystywany przez organizm lub jest wydalany na zewn�trz jako substancja ustrojowi niepotrzebna. Przyk�adem mog� by� kom�rki w�troby wydzielaj�ce ���, kt�ra pomaga w trawieniu t�uszcz�w, lub hormony przysadki m�zgowej w p�ywaj�ce reguluj�co na wydzielanie innych gruczo��w dokrewnych, lub pod wydzielany z ustroju na zewn�trz. Przemiana materii w kom�rce jest zwi�zana z przemian� energii, np. z wydzielaniem ciep�a, z energi� mechaniczn�, chemiczn� czy nawet elektryczn�. W przemianie materii bior� udzia� zar�wno j�dro jak i cytoplazma. Ruchy kom�rki s� mo�liwe dzi�ki wytwarzaniu przez kom�rk� energii mechanicznej. Ruch pe�zakowaty umo�liwia kom�rce przesuwanie si� po pod�o�u sta�ym dzi�ki temu, �e cytoplazma tworzy wypustki, do kt�rych przesuwa si� reszta cia�a kom�rkowego. Na powierzchni kom�rek mog� istnie� specjalne delikatne wypustki cytoplazmy zwane migawkami, kt�re poruszaj� si� w okre�lonym kierunku i przesuwaj� cz�stki znajduj�ce si� na powierzchni kom�rek. Specjalnym rodzajem ruchu jest kurczenie si� kom�rki, kt�ra skracaj�c swoje wymiary zmienia zarazem swoje po�o�enie lub po�o�enie innych element�w, do kt�rych jest przymocowana. Wra�liwo�� kom�rki i jej pobudliwo�� jest to zdolno�� do reagowania na bod�ce dzia�aj�ce na kom�rk�. Pod wp�ywem dzia�ania jakiego� bod�ca powstaje w kom�rce stan pobudzenia, kt�ry przenosi si� w kom�rce z miejsca, na kt�re zadzia�a� na dalsze cz�ci kom�rki, inaczej m�wi�c kom�rka ma zdolno�� przewodzenia. Przyk�adem kom�rek o zdolno�ciach przewodzenia i du�ej wra�liwo�ci s� kom�rki nerwowe. Rozmna�anie si� kom�rek umo�liwia zwi�kszanie si� liczby kom�rek ustroju wielokom�rkowego. W procesie rozmna�ania si� kom�rka dzieli si� na dwie potomne, zbudowane tak jak ona sama. Dzi�ki mno�eniu si� kom�rek jest mo�liwe utrzymanie si� gatunku. S� dwa rodzaje podzia�u kom�rki: podzia� bezpo�redni i po�redni. Podzia� bezpo�redni polega na podziale j�dra i cia�a kom�rkowego w nast�pstwie przew�ania si� kom�rki bez poprzedzaj�cych zmian w j�drze. Mo�na to sobie wyobrazi� w ten spos�b, �e bierzemy do r�ki mi�kk� bry�k� o kszta�cie kuli i �ciskaj�c j� palcami w �rodku doprowadzimy do podzia�u jej na dwie mniejsze kulki. Taki podzia� nie wyst�puje w ustroju cz�owieka w warunkach zdrowia. Podzia� po�redni jest podzia�em skomplikowanym, w kt�rym najwa�niejsze zmiany wyst�puj� w j�drze kom�rki. G��wny sk�adnik j�dra chromatyna, tworzy szereg nitek zwanych chromosomami. Chromosomy dziel� si� nast�pnie i liczba ich podwaja si�. Nowo utworzone zestawy chromosom�w oddalaj� si� od siebie i wchodz� w cytoplazm�, kt�ra uleg�a znacznemu przew�eniu w centrum kom�rki i ostatecznie kom�rka dzieli si� na dwie potomne, z kt�rych ka�da zawiera tak� sam� liczb� chromosom�w, jak kom�rka macierzysta. Zachowanie sta�ej liczby chromosom�w umo�liwia utrzymanie si� gatunk�w. Liczba chromosom�w jest dla danego gatunku sta�a i niezmienna. Cz�owiek posiada 46 chromosom�w w j�drze kom�rkowym. Specjalnym rodzajem kom�rek jest podzia� redukcyjny. Dotyczy on kom�rek p�ciowych to znaczy jajowych i plemnik�w. Kom�rki p�ciowe w procesie dojrzewania przed zap�odnieniem wyrzucaj� po�ow� chromosom�w czyli redukuj� ich liczb� do po�owy. Wskutek tego po zap�odnieniu czyli po po��czeniu si� obu kom�rek p�ciowych liczba chromosom�w jest taka, jak we wszystkich innych kom�rkach. Nie mo�na ��czy� kom�rek p�ciowych zawieraj�cych r�ne liczby chromosom�w. Czas �ycia kom�rki jest r�ny. S� kom�rki �yj�ce kr�tko np. kom�rki krwi, s� kom�rki �yj�ce d�ugo, jak �yje ca�y organizm np. kom�rki nerwowe. �mier� kom�rki wyst�puje albo wskutek procesu starzenia si� kom�rki, albo pod wp�ywem czynnik�w szkodliwych. Budowa kom�rki Ka�da kom�rka sk�ada si� z cytoplazmy i j�dra. Cytoplazma otoczona jest b�on� kom�rkow�, j�dro oddzielone jest od cytoplazmy b�on� j�drow�. Cytoplazma posiada budow� chemiczn�, zawiera szereg sk�adnik�w wyst�puj�cych w postaci pierwiastk�w takich jak w�giel, siarka, potas, chlor, s�d, wap� i inne, cia�a bia�kowe oraz wod�. W cytoplazmie zawarte s� liczne drobniejsze elementy sk�adowe, kt�re bior� udzia� w przemianie materii kom�rkowej, w jej czynno�ciach wydzielniczych. J�dro kom�rkowe zawiera substancj� zwan� chromatyn�, kt�ra w okresie podzia�u kom�rki rozpada si� na chromosomy. J�dro mo�e zawiera� j�derko. J�dro bierze udzia� we wszystkich procesach �yciowych kom�rki zazwyczaj kom�rka posiada jedno j�dro, ale mog� by� kom�rki wieloj�drzaste. Tkanki Tkank� nazywamy zesp� kom�rek o podobnej budowie, zdolnych do wykonywania pewnych czynno�ci. Tkanki posiadaj� r�wnie� istot� mi�dzykom�rkow�. Wyr�nia si� cztery lub pi�� rodzaj�w tkanek. S� to: tkanka nab�onkowa, ��czna, mi�niowa i nerwowa lub tkanka nab�onkowa ��czna, krew, mi�niowa i nerwowa. Krew pochodzi rozwojowo z tej samej tkanki co tkanka ��czna, st�d nie wszyscy wydzielaj� j� z grupy tkanki ��cznej. Tkanka nab�onkowa Tkanka nab�onkowa zwana kr�tko nab�onkiem bierze sw� nazw� st�d, �e pokrywa b�ony le��ce na powierzchni zewn�trznej cia�a tj. sk�r� i b�ony wy�cielaj�ce jamy cia�a lub przewody. Nab�onek pokrywaj�cy sk�r� nazywamy nask�rkiem, wy�cielaj�cy jamy cia�a nab�onkiem surowiczym, za� nab�onek wy�cielaj�cy �ciany naczy� krwiono�nych �r�db�onkiem. W zale�no�ci od kszta�tu kom�rek nab�onka wyr�nia si� nab�onek p�aski, kubiczny czyli brukowy i cylindryczny czyli walcowaty. Na podstawie u�o�enia kom�rek nab�onka mo�e by� nab�onek jednowarstwowy, wielowarstwowy i wieloszeregowy lub wielorz�dowy. Nab�onek mo�e spe�nia� czynno�� ochronn�, wydzielnicz�, mo�e przyjmowa� bod�ce jako nab�onek zmys�owy. Nab�onek p�aski posiada kom�rki cienkie jak �uski, zazwyczaj wieloboczne, je�li jest to nab�onek jednowarstwowy, to kom�rki uk�adaj� si� na pod�o�u tkanki ��cznej i �ci�le przylegaj� do siebie. O nab�onku p�askim wielowarstwowym m�wimy w�wczas je�li warstwa powierzchowna nab�onka wielowarstwowego sk�ada si� z kom�rek p�askich. Pozosta�e warstwy maj� kom�rki jednokszta�tne. Nab�onek p�aski jednowarstwowy wyst�puje w �wietle naczy� jako �r�db�onek, pokrywa powierzchnie b�on wy�cielaj�cych jamy cia�a. Nab�onek ten posiada zdolno�ci wch�aniania i przepuszczania p�yn�w i gaz�w. Nab�onek p�aski wielowarstwowy pokrywa sk�r� jako nask�rek, pe�ni�c rol� przede wszystkim ochronn�. Nab�onek kubiczny zwany brukowym lub kostnym ze wzgl�du na podobie�stwo do kamienia w kszta�cie sze�cian�w u�o�onych do brukowania ulic, uk�ada si� najcz�ciej w warstwy pojedyncze. posiada r�wnie� zdolno�ci przepuszczania pewnych substancji. Nab�onek walcowaty lub cylindryczny posiada kom�rki w�skie i wysokie, najcz�ciej uk�ada si� w warstwy pojedyncze. Wy�ciela �ciany przewodu pokarmowego i innych przewod�w. Mo�e posiada� na swej powierzchni migawki wykonuj�ce ruchy. Kom�rki tego nab�onka maj� zdolno�ci wydzielnicze. Nab�onek wielorz�dowy lub wieloszeregowy sk�ada si� z kom�rek o r�nej wysoko�ci, u�o�onych na b�onie ��cznotkankowej jedna obok drugiej, wskutek czego j�dra tych kom�rek znajduj� si� na r�nych wysoko�ciach, tworz� szeregi zwykle jeden nad drugim, co daje podstaw� okre�lenia: nab�onek wieloszeregowy. Nab�onek ochronny - jest to nask�rek czyli nab�onek wielowarstwowy p�aski, pokrywaj�cy pow�ok� zewn�trzn� cia�a. Zewn�trzne kom�rki nask�rka trac� j�dra i przekszta�caj� si� w p�ytki zrogowacia�e oporne na dzia�anie czynnik�w chemicznych i mechanicznych. Nieuszkodzona warstwa nask�rka chroni sk�r� przed wtargni�ciem zarazk�w. Zrogowacia�e kom�rki tworz� w�osy chroni�ce organizm przed utrat� ciep�a i paznokcie. Warstwa zrogowacia�a stanowi warstw� chroni�c� tkanki le��ce g��biej przed wysychaniem. Pod wp�ywem czynnik�w mechanicznych w postaci dra�nienia czy ucisku warstwa ta grubieje. Warstwa zrogowacia�a ulega sta�emu z�uszczaniu. Nask�rek nie wch�ania substancji suchych, st�d mo�na bra� do r�ki niekt�re trucizny, natomiast wch�ania je, je�li s� zawarte w p�ynach lub t�uszczach, st�d stosowanie ma�ci leczniczych. Nask�rek chroni sk�r� przed dzia�aniem promieni pozafio�kowych. Pod wp�ywem promieni powstaje barwik melanin, kt�rego obecno�� powoduje poch�anianie promieni. W krajach czy okolicach silnie nas�onecznionych np. w Afryce, ludzie posiadaj� sk�r� brunatn� a� do zupe�nie czarnej, natomiast ludzie mieszkaj�cy na p�nocy jak Eskimosi posiadaj� sk�r� jasn�. Pod wp�ywem dzia�ania promieni wytwarza si� barwik i to jest istot� opalania si�. Kom�rki nab�onka, kt�re posiadaj� zdolno�ci wytwarzania pewnych substancji nosz� nazw� kom�rek gruczo�owych. Mog� to by� kom�rki pojedyncze, jednak najcz�ciej tworz� one zespo�y zwane gruczo�ami. Pojedyncze kom�rki o zdolno�ciach wydzielniczych znajduj� si� w �cianie przewodu pokarmowego i innych przewod�w, a wydzielaj� one substancj� zwan� �luzem. Kom�rki wydzielaj�ce �luz maj� kszta�t zmienny, zale�ny od zawarto�ci wydzieliny, nazywamy je kom�rkami kubkowymi. Gruczo�y utworzone przez zespo�y kom�rek wydzielniczych mog� by� dwojakiego rodzaju: zewn�trzwydzielnicze i wewn�trzwydzielnicze. Gruczo� wewn�trzwydzielniczy zwany inaczej gruczo�em dokrewnym zawiera zespo�y kom�rek, u�o�one w grupy lite w kszta�cie p�cherzyk�w, otoczone g�stymi sieciami naczy� krwiono�nych w�osowatych. Wydzielina kom�rek dostaje si� bezpo�rednio do krwi, st�d nazwa gruczo�y dokrewne, st�d te� gruczo�y tego rodzaju nie posiadaj� �adnych przewod�w wydzielaj�cych. Wydzielina gruczo��w dokrewnych ma wsp�ln� nazw� hormon, jest ona ustrojowi potrzebna i rozchodzi si� po ca�ym organizmie wraz z krwi�. Je�li gruczo� tworzy p�cherzyki to wydzielina najpierw gromadzi si� w p�cherzykach a potem dopiero przenika do naczy� krwiono�nych. Gruczo� zewn�trzwydzielniczy sk�ada si� z cz�ci wydzielniczej i z cz�ci wyprowadzaj�cej. Cz�� wydzielnicza tworzy cewki i p�cherzyki lub tworzy mieszane, z�o�one z cewek i p�cherzyk�w. Gruczo� cewkowy ma kszta�t prostej cewki czyli rurki �lepo zako�czonej, kt�rej �ciany s� wy�cielone nab�onkiem Gruczo�owym. Gruczo�y cewkowe mog� by� pojedyncze lub rozga��zione, a z po��czenia kilku gruczo��w rozga��zionych powstaje gruczo� cewkowy z�o�ony. Wydzielina gruczo�u z�o�onego wydostaje si� z cz�ci wydzielniczej do przewod�w drobniejszych a z nich do g��wnego przewodu wyprowadzaj�cego. W przypadku gruczo�u pojedynczego lub rozga��zionego jest jeden przew�d wyprowadzaj�cy. Gruczo� p�cherzykowy posiada cz�� wydzielnicz� w kszta�cie p�cherzyka, kt�rego cz�� szeroka jest wy�cielona kom�rkami gruczo�owymi i kt�ry zw�a si� w cz�� wyprowadzaj�c�. Gruczo�y p�cherzykowe mog� by�, podobnie jak cewkowe, pojedyncze, rozga��zione i z�o�one, posiadaj� r�wnie� przewody wyprowadzaj�ce produkt kom�rek na zewn�trz gruczo�u. Mog� by� wreszcie gruczo�y mieszane: cewkowo_p�cherzykowe, pojedyncze, rozga��zione i z�o�one. Produkt gruczo�u potrzebny ustrojowi nosi nazw� wydzieliny, produkt zb�dny lub wr�cz szkodliwy nazywamy wydalin�. Tkanka ��czna Tkanka ��czna sk�ada si� z kom�rek i istoty mi�dzykom�rkowej, kt�rej budowa i wygl�d s� r�ne i sta�y si� podstaw� podzia�u tkanki ��cznej na kilka rodzaj�w, na kilka grup. Wsp�ln� cech� tych grup jest ich pochodzenie z jednej tkanki p�odowej, ich czynno�� podporowa i posiadanie istoty mi�dzykom�rkowej. Tkanka ��czna zarodkowa, kt�ra jest punktem wyj�ciowym wszystkich tkanek ��cznych sk�ada si� z p�p�ynnej istoty mi�dzykom�rkowej, zawieraj�cej bardzo niewiele w��kien i kom�rki. Kom�rki te maj� kszta�t gwiazdkowaty i maj� zdolno�ci przekszta�cania si� we wszystkie rodzaje kom�rek tkanki ��cznej. Zgodnie z nazw� tkanka taka istnieje w okresie p�odowym, stanowi�c baz� wyj�ciow� innych rodzaj�w tkanek ��cznych. W miar� gromadzenia si� w istocie mi�dzykom�rkowej w��kien tkanki ��cznej powstaje tkanka ��czna wiotka i zbita. Obie posiadaj� te same rodzaje w��kien. S� to w��kna kratkowe, klejodajne i spr�yste. W��kna kratkowe zwane r�wnie� srebroch�onnymi s� bardzo delikatne, tworz� siateczki i wchodz� w sk�ad budowy niekt�rych narz�d�w np. uk�adu ch�onnego. Solami srebra barwi� si� na kolor ciemnobrunatny. W��kna klejodajne zwane inaczej klejorodnymi lub kolagenowymi zbudowane s� z substancji bia�kowej, kolagenu. Uk�adaj� si� w wi�zki, pod wp�ywem gotuj�cej wody p�czniej� i przemieniaj� si� w klej. S� one odporne na rozci�ganie. W��kna spr�yste czyli elastyczne s� zbudowane z bia�kowej substancji czyli elastyny. S� to pojedyncze w��kna lekko sfalowane, daj� si� silnie rozci�ga� osi�gaj� nawet 150 % swojej d�ugo�ci wyj�ciowej. Po ustaniu dzia�ania kurcz� si�, wracaj� do pierwotnego wymiaru. W istocie mi�dzykom�rkowej znajduj� si� nast�puj�ce rodzaje kom�rek w�a�ciwych. Najwi�cej jest fibroblast�w, kt�re dojrzewaj� przyjmuj� nazw� fibrocyt�w. S� to kom�rki, kt�re bior� udzia� w wytwarzaniu w��kien tkanki ��cznej. Maj� kszta�ty wyd�u�one, posiadaj� wypustki, owalne j�dra. Histocyty czyli makrofagi s� to kom�rki obdarzone zdolno�ciami wykonywania ruch�w pe�zakowatych i po�erania bakterii, rozpad�ych kom�rek lub ziarenek barwnik�w. Kom�rki plazmatyczne o owalnym kszta�cie i specjalnym uk�adzie chromatyny w j�drze posiadaj� zdolno�� produkowania cia� odporno�ciowych. Kom�rki t�uszczowe gromadz� w swej cytoplazmie ziarenka t�uszczu, kt�re w ko�cu ��cz� si� w kropl� t�uszczu wype�niaj�c� prawie ca�� kom�rk�, spychaj�c j�dro na jej obw�d. Kom�rki t�uszczowe mog� gromadzi� si� w pewnych miejscach tkanki ��cznej wiotkiej w wi�kszej ilo�ci i przekszta�caj� tkank� ��czn� w tkank� t�uszczow�. Kom�rki barwikowe s� dwojakiego rodzaju: wytwarzaj�ce barwik melaniny i gromadz�ce ten barwik. W zale�no�ci od ilo�ci w��kien i kom�rek mo�na podzieli� tkank� ��czn� w��knist� na wiotk� i ubit�. Tkanka wiotka zawiera wymienione kom�rki i wszystkie rodzaje w��kien, ale w ilo�ci niewielkiej. St�d jej wiotko��. Jest to tkanka najbardziej przypowierzchniowa w ustroju ��czy i zarazem oddziela poszczeg�lne narz�dy, wchodzi w sk�ad narz�d�w, otacza naczynia krwiono�ne i nerwy. Tkanka ��czna zbita zawiera wi�ksz� ilo�� w��kien, za� mniej kom�rek. Mo�e ona podobnie jak wiotka znajdowa� si� mi�dzy narz�dami lub w ich sk�adzie np. w sk�rze, ale mo�e tworzy� pasma, b�ony. W ustroju z tkanki ��cznej zbitej zbudowane s� wi�zad�a stawowe, �ci�gna mi�ni, powi�e mi�ni. W tkance tej mog� przewa�a� w��kna klejodajne lub spr�yste, dzi�ki czemu posiada r�n� odporno�� na rozci�ganie czy ucisk. Tkanka t�uszczowa jest specjalnym rodzajem tkanki ��cznej, charakteryzuj�cym si� znacznym nagromadzeniem kom�rek t�uszczowych. Znajduje si� w r�nych miejscach ustroju, pod sk�r�, mi�dzy narz�dami, w ich otoczeniu. Tkanka t�uszczowa pe�ni rol� magazyniera substancji t�uszczowych ustroju, tak bierze udzia� w przemianie wodnej poch�aniaj�c du�e ilo�ci wody, stanowi z�y przewodnik ciep�a a tym samym czynnik ochronny. Tkanka siateczkowa sk�ada si� z kom�rek posiadaj�cych wypustki, kt�re ��cz� si� ze sob� tworz�c siateczk�. Tkanka ta wchodzi w sk�ad narz�d�w uk�adu ch�onnego i krwiono�nego. W��kna klejorodne nie u�ywane np. po unieruchomieniu ko�czyny na skutek z�amania ko�ci kurcz� si� i utrudniaj� ruchy. Mo�na przeciwdzia�a� temu i przywr�ci� w��knom ich w�a�ciwo�ci rozci�gania przez masa� i ruchy bierne staw�w. Tkanka ��czna odznaczaj�ca si� pewn� twardo�ci� istoty mi�dzykom�rkowej tworzy tkank� szkieletow�, z�o�on� z tkanki chrz�stnej i kostnej. Tkanka chrz�stna posiada pewien stopie� twardo�ci i spr�ysto�ci. W istocie mi�dzykom�rkowej znajduj� si� w��kna tkanki ��cznej, a od ich ilo�ci i rodzaju zale�y podzia� tkanki chrz�stnej na chrz�stk� szklist�, w��knist� i spr�yst�. Chrz�stka szklista jest twarda, ale daje si� kraja� no�em, jest odporna na ucisk i �ciskanie. Posiada cienkie, delikatne w��kna kolagenowe i kom�rki u�o�one w specjalnych jamkach i otoczone jakby torebkami. Kom�rki nie posiadaj� wypustek. Chrz�stka szklista przypomina z wygl�du szk�o nieprze�roczyste, mleczne, barwy bia�awoniebieskiej. Chrz�stka szklista tworzy u p�odu znaczn� cz�� szkieletu p�niej kostnego, w ustroju doros�ym pokrywa powierzchnie stawowe ko�ci, tworzy przednie odcinki �eber, znajduje si� w �cianach dr�g oddechowych. Chrz�stka szklista nie posiada naczy� krwiono�nych i z wyj�tkiem powierzchni stawowych jest pokryta ochrz�stn�. Ochrz�stna jest to warstwa tkanki ��cznej posiadaj�ca naczynia krwiono�ne, a kom�rki jej mog� przekszta�ca� si� w kom�rki chrz�stne, dzi�ki czemu ochrz�stna umo�liwia odnow� chrz�stki w razie jej uszkodzenia. Chrz�stka w��knista posiada du�e ilo�ci w��kien kolagenowych w swej istocie mi�dzykom�rkowej. Jej powierzchnia nie jest g�adka. Wchodzi ona w sk�ad chrz�stki mi�dzykom�rkowej, znajduje si� w spojeniu �onowym. Chrz�stka spr�ysta cechuje si� obecno�ci� w��kien spr�ystych tworz�cych uk�ad sieci. Tworzy ona ma��owin� uszn� i wchodzi w sk�ad �cian dr�g oddechowych, np. nosa, krtani. Ilo�� chrz�stki og�lnie bior�c w ustroju cz�owieka zmienia si� zale�nie od wieku. W ustroju p�odowym jest jej bardzo du�o, w miar� post�powania procesu kostnienia maleje jej ilo��, zw�aszcza dotyczy to tkanki chrz�stnej szklistej. W podesz�ym wieku mog� ulega� skostnieniu przednie odcinki �eber i chrz�stki krtani, wsk�tek czego ilo�� chrz�stki ponownie maleje. Nie ulega zmianie ilo�� i wygl�d chrz�stki szklistej na powierzchniach stawowych, g�adko�� jej pozwala na swobodne przesuwanie si� ko�ci. Tkanka kostna jako druga tkanka ��czna szkieletowa odznacza si� znaczn� twardo�ci� swej istoty mi�dzykom�rkowej, dzi�ki gromadzeniu si� w niej krystalicznych soli wapniowych. Sole wapniowe okre�lamy jako nieorganiczne sk�adniki ko�ci, a jest ich oko�o 70%. Dzi�ki obecno�ci sk�adnik�w mineralnych ko�� jest twarda, posiada okre�lone kszta�ty, jest odporna na dzia�anie czynnik�w zewn�trznych, w ziemi mo�e le�e� tysi�c lat i nie traci swoich kszta�t�w. Ko�� mo�na pozbawi� element�w nieorganicznych przez odwapnienie, w�wczas ko�� staje si� mi�kka, podatna , jakkolwiek zachowuje r�wnie� swoje kszta�ty. Do sk�adnik�w organicznych ko�ci nale�� kom�rki kostne, w��kna tkanki ��cznej zw�aszcza klejodajna oraz istota mi�dzykom�rkowa. Ko�ci mo�na podzieli� na typy w zale�no�ci od ich kszta�tu - s� ko�ci d�ugie, p�askie, kr�tkie czyli r�nokszta�tne i ko�ci pneumatyczne. Ko�� d�uga posiada wymiar d�ugo�ci znacznie wi�kszy od pozosta�ych wymiar�w, ko�� p�aska ma bardzo ma�� grubo��, ko�� r�nokszta�tna jest trudna do okre�lenia przestrzennego, za� ko�� pneumatyczna posiada jam� wy�cielon� b�on� �luzow� i wype�nion� powietrzem, st�d te� nazwa ko�� powietrzna. Ko�� d�uga posiada trzon i dwie nasady zwane ko�cami. Trzon jest zbudowany z jednolitej tkanki kostnej, w z istoty kostnej zbitej, posiada wewn�trz kana� zwany jam� szpikow�. Nasady ko�ci d�ugiej zbudowane s� z istoty g�bczastej, pokrytej z zewn�trz cienk� warstw� istoty kostnej zbitej. Istota g�bczasta sk�ada si� z wielu beleczek kostnych u�o�onych w r�nych kierunkach za� mi�dzy nimi s� przestrzenie wype�nione szpikiem kostnym. Ko�ci kr�tkie czyli r�nokszta�tne s� zbudowane tak jak nasady ko�ci d�ugich. Ko�� p�aska posiada cz�ciowo budow� podobn� do nasady ko�ci d�ugiej, a wi�c istot� g�bczast� pokryt� istot� zbit�, cz�ciowo wy��cznie cienk� blaszk� istoty zbitej. Na powierzchni zewn�trznej ko�ci widoczne s� r�nego kszta�tu wynios�o�ci np.: guzy, guzki, kolce, grzebienie oraz zag��bienia zwane do�kami, wyci�ciami, bruzdami, ponadto s� otwory i kana�y. Te otwory s� wys�ane przyczepami mi�ni, wi�zade� lub przebiegiem nerw�w i naczy� krwiono�nych. Wewn�trz istoty g�bczastej ko�ci beleczki uk�adaj� si� w zale�no�ci od kierunku dzia�ania si� nacisku czy poci�gania. Je�eli zrobi si� skrawek poprzeczny trzonu ko�ci d�ugiej, przekr�j przez istot� zbit�, wida� w nim pod mikroskopem charakterystyczny obraz. Widoczne s� otwory przekroj�w poprzecznych przez kana�y zwane kana�ami Haversa, w kt�rych znajduj� si� naczynia krwiono�ne w�osowate. Kana� otoczony blaszkami kostnymi zawieraj�cymi w��kna kolagenowe. Blaszki u�o�one s� wok� kana�u koncentrycznie, powstaje w ten spos�b system Haversa. Mi�dzy systemami le�� blaszki mi�dzysystemowe. Wn�trze kana�u szpikowego i zewn�trzna powierzchnia ko�ci posiadaj� blaszki biegn�ce r�wnolegle do powierzchni ko�ci. Na blaszkach kostnych le�� jamki kostne, kt�re wysy�aj� cienkie, delikatne kanaliki ��cz�ce si� mi�dzy sob� i z kana�em Haversa. W jamkach kostnych le�� kom�rki kostne. W kanalikach ��cznych jamki znajduj� si� wpustki kom�rek kostnych ��cz�ce si� mi�dzy sob� w delikatn� sie�. Od obwodu ko�ci wchodz� w g��b ko�ci przebijaj�c uk�ady blaszek kana�y Volkmana, w kt�rych docieraj� od strony okostnej naczynia krwiono�ne do ko�ci i szpiku kostnego. Istota kostna g�bczasta nie posiada kana��w Haversa, sk�ada si� z blaszek zbudowanych z blaszek kostnych, na kt�rych znajduj� si� jamki kostne z kom�rkami kostnymi. Nieco odmienn� budow� maj� ko�ci p�askie sklepienia czaszki. Sk�adaj� si� one z dw�ch blaszek do�� grubych tworz�cych blaszk� zewn�trzn� i wewn�trzn�, mi�dzy nimi zawarte s� r�nej wielko�ci jamki kostne wype�nione szpikiem. Jest to istotne dla istoty g�bczastej, jednak beleczki tworz� tu �ciany jamek o do�� du�ej grubo�ci, nie uk�adaj� si� w sie� o delikatnych �ciankach. Tak� istot� g�bczast� nazywamy �r�dko�ciem. Ko�ci s� pokryte od zewn�trz okostn�. Jest to blaszka tkanki ��cznej. Posiada warstw� w��knist� i wewn�trzn�, w kt�rej znajduj� si� kom�rki ko�ciotw�rcze oraz naczynia krwiono�ne i nerwy. Kom�rki ko�ciotw�rcze s� czynne w procesie tworzenia si� ko�ci u osobnik�w m�odych oraz w okresie gojenia si� ko�ci np. po z�amaniu. Od strony okostnej wnikaj� w g��b ko�ci w��kna, kt�re przymocowuj� okostn� do ko�ci. Kostnienie Szkielet u p�odu jest zbudowany z tkanki ��cznej i chrz�stki. W miar� rozwoju p�odu miejsce tkanki ��cznej i chrz�stki zajmuje tkanka kostna, jednak proces kostnienia nie ko�czy si� w �yciu p�odowym, trwa znacznie d�u�ej, tak �e niekt�re ko�ci kostniej� dopiero po 20 roku �ycia. Ostatecznie proces kostnienia ko�czy si� oko�o 30 roku �ycia. Kostnienie na pod�o�u tkanki ��cznej przebiega w ten spos�b, �e zaczyna si� od mno�enia obfitego kom�rek tkanki ��cznej i silniejszego ukrwienia. Kom�rki ��cz� si� swoimi wypustkami, wok� nich gromadz� si� sole wapnia i powstaje w tkance mi�kkiej miejsce twardsze zwane ogniskiem kostnienia. Ognisko to powi�ksza si� przez narastanie nowych warstw kostnych. Sole wapnia uk�adaj� si� w istocie mi�dzykom�rkowej wzd�u� w��kien tkanki ��cznej, przez co powstaj� beleczki kostne. Beleczki takie biegn� zwykle promieni�cie z punktu kostnienia. W ko�ciach mo�e by� jedno lub kilka ognisk kostnienia. W ten spos�b kostniej� ko�ci pokrywy czaszki. Kostnienie na pod�o�u chrz�stnym jest bardziej skomplikowane. Jest to proces podw�jny, kostnienia ochrz�stnego id�cego od zewn�trz chrz�stki i �r�dchrz�stnego lub �r�dchrz�stkowego, kiedy to punkty kostnienia powstaj� w chrz�stce. W ko�ciach d�ugich inaczej kostnieje trzon, inaczej nasady. W trzonie powstaj� miejsca osadzania si� soli wapnia wok� kom�rek ochrz�stnej. Kom�rki te przekszta�caj� si� w kom�rki kostne, ochrz�stna w okostn�. Powstaje jakby mankiet otaczaj�cy trzon, kt�ry stopniowo grubieje. Kostnienie w�r�dchrz�stne jest podobne do kostnienia na pod�o�u tkanki ��cznej. Powstaj� w niej punkty kostnienia w ten spos�b, �e kom�rki chrz�stki staj� si� okr�g�e, kuliste, w istocie mi�dzykom�rkowej osadzaj� si� sole wapnia. Do takiego miejsca wrastaj� od strony okostnej naczynia krwiono�ne. Chrz�stka ulega rozpuszczeniu, na jej miejscu tworzy si� tkanka kostna. Pierwsze beleczki kostne tworz� sie�, powstaje istota kostna g�bczasta. Nast�pnie cz�� beleczek ulega rozpuszczeniu i w �rodku trzonu ko�ci d�ugiej tworzy si� jama szpikowa, przysz�y kana� wype�niony szpikiem. Na granicy trzonu i nasad jest sta�y przyrost pasma chrz�stki i sta�a zamiana chrz�stki w ko��. Proces ten decyduje o mo�liwo�ci wzrostu ko�ci na d�ugo��. Kostnienie nasad rozpoczyna si� znacznie p�niej ni� w trzonach, najcz�ciej dopiero po urodzeniu. Proces kostnienia trwa przez ca�e lata i ko�czy si� wtedy, kiedy ulegnie skostnieniu pasmo chrz�stki granicznej mi�dzy trzonem i nasadami. W�wczas ko�� przestaje si� wyd�u�a�. Krew Krew jest zaliczana r�wnie� do tkanek ��cznych, poniewa� w rozwoju wywodzi si� z tej samej tkanki p�odowej. Krew sk�ada si� z cz�ci p�ynnej zwanej osoczem i element�w upostaciowanych. S� to kom�rki krwi i p�ytki krwi. Kom�rki krwi dzielimy zale�nie od ich wygl�du na czerwone i bia�e cia�ka krwi. Czerwone nosz� nazw� erytrocyt�w - nazwa pochodzi z greckiego erytros - znaczy czerwony a cytos - kom�rka. Czerwona krwinka - ma kszta�t dwuwkl�s�ej soczewki, nie posiada j�dra, zawiera barwnik zwany hemoglobin�. Ilo�� czerwonych cia�ek krwi policzona w jednym milimetrze sze�ciennym wynosi oko�o 4 milion�w. Czerwone cia�ka krwi s� bardzo ma�e, ich �rednica wynosi oko�o 8 mikron�w. Hemoglobina na zdolno�� wi�zania si� nietrwale z gazami. Jest to podstaw� procesu oddychania. Bia�e cia�ka krwi nosz� nazw� leukocyt�w, nazwa r�wnie� z greckiego - leukos znaczy bia�y, przy czym kom�rki nie s� bia�e, ale bezbarwne. Dopiero po utrwaleniu i zabarwieniu okazuje si�, �e r�ni� si� mi�dzy sob�. Dzieli si� je na granulocyty czyli kom�rki ziarniste i agranulocyty czyli kom�rki bezziarniste. Ilo�� bia�ych cia�ek krwi w jednym milimetrze sze�ciennym krwi wynosi oko�o 6 tysi�cy. W�r�d granulocyt�w wyr�niamy trzy rodzaje zale�nie od sposobu barwienia si� ziarenek. S� to granulocyty oboj�tnoch�onne, kwasoch�onne i zasadoch�onne. Oboj�tnoch�onne maj� j�dro pa�eczkowate lub segmentowane. W cytoplazmie szereg ziarenek barwi�cych si� barwikami, oboj�tnymi. Ten rodzaj cia�ek bia�ych wykazuje zdolno�ci wykonywania ruch�w pe�zakowatych, przedostaje si� poza �ciany naczy� krwiono�nych, ma zdolno�ci fagocytarne, to znaczy poch�anianie bakterii, drobnych cz�stek cia� obcych. Kwasoch�onne maj� ziarenka barwi�ce si� eozyn� na kolor czerwony, j�dro pe�zakowate. Reaguj� one na obce bia�ko, kt�re dostanie si� do organizmu. Zasadoch�onne maj� j�dra pa�eczkowate, ziarnisto�ci barwy niebieskawej. S� bardzo ma�o ruchliwe i bardzo ma�o�erne. Granulocyty dziel� si� na limfocyty i monocyty. Limfocyty maj� du�e okr�g�e j�dro, ma�o cytoplazmy barwy niebieskiej. S� r�nej wielko�ci, st�d podzia� na ma�e, �rednie i du�e. Limfocyty bior� udzia� w wytwarzaniu cia� odporno�ciowych ustroju. Monocyty s� wi�ksze od limfocyt�w, posiadaj� pojedyncze j�dro kszta�tu nerkowatego i do�� du�o cytoplazmy. Posiadaj� zdolno�ci fagocytarne, s� ruchliwe. Stosunki liczbowe bia�ych cia�ek krwi s� nast�puj�ce: Na og�ln� liczb� bia�ych cia�ek granulocyty stanowi� oko�o 60%, a limfocyty oko�o 36%, a monocyty 4%. W�r�d granulocyt�w oboj�tnoch�onne stanowi� 56%, kwasoch�onne 2_4%, za� zasadoch�onne jedynie 0,5%. Opr�cz tych kom�rek krwi kr��� w niej p�ytki krwi czyli trombocyty w ilo�ci oko�o 300 000 w milimetrze sze�ciennym. Nie s� to w�a�ciwie kom�rki, nie posiadaj� j�der i kszta�t ich nie odpowiada kszta�towi pe�nowarto�ciowej kom�rki. Bior� one udzia� w procesie krzepni�cia krwi. Kom�rki krwi nie �yj� d�ugo i musz� by� stale odnawiane. U cz�owieka doros�ego w szpiku kostnym czerwonym rozwijaj� si� czerwone cia�ka krwi, granulocyty i trombocyty. W uk�adzie ch�onnym rozwijaj� si� limfocyty i monocyty. tkanka mi�niowa Tkanka mi�niowa jest przystosowana do wykonywania ruch�w. Jej cech� charakterystyczn� jest kurczliwo��. Tkanka mi�niowa sk�ada si� z kom�rek posiadaj�cych w��kienka kurczliwe o r�nym wygl�dzie. Budowa tych w��kienek i wygl�d kom�rek s� podstaw� podzia�u tkanki mi�niowej na trzy rodzaje, na tkank� mi�niow� g�adk�, pr��kowan� i sercow�. Tkanki te r�ni� si� mi�dzy sob� budow� i czynno�ci�, mimo �e wszystkie s� zdolne do wykonywania skurcz�w. Tkanka mi�niowa g�adka zbudowana jest z kom�rek wyd�u�onych, kszta�tu wrzecionowatego, zawieraj�cych pojedyncze pa�eczkowate j�dro. S� one wielko�ci okre�lonej w mikronach (d�ugo�ci oko�o 80 a grubo�ci 2_7), mog� osi�ga� d�ugo�� do 500 mikron�w. W cytoplazmie kom�rek mieszcz� si� cieniutkie delikatne w��kienka kurczliwe, zwane myofibryle. Ogl�dane pod mikroskopem �wietlnym nie s� w kom�rce widoczne, st�d okre�lenie kom�rka g�adka. Mi�nie g�adkie znajduj� si� w �cianach naczy� krwiono�nych oraz w �cianach przewod�w np. pokarmowego, oddechowego, moczowego i innych. Mi�nie g�adkie kurcz� si� powoli. Pracuj� d�ugo bez zm�czenia np. przesuwanie tre�ci pokarmowej przez jelita. Mi�nie g�adkie pracuj� bez udzia�u naszej woli, kierowane przez uk�ad nerwowy autonomiczny. Tkanka mi�niowa pr��kowana zwana r�wnie� poprzecznie pr��kowan� zbudowana jest z kom�rek znacznie d�u�szych ni� w mi�niu g�adkim. D�ugo�� ich mo�e dochodzi� nawet do kilkudziesi�ciu centymetr�w, przy grubo�ci mierzonej w mikronach od kilkunastu do 100 mikron�w. Kom�rki takie ze wzgl�du na znaczn� d�ugo�� s� nazywane w��knami mi�snymi. Ka�da kom�rka posiada wiele j�der, tym wi�cej im jest d�u�sza. W cytoplazmie kom�rek znajduj� si� w��kienka kurczliwe czyli myofibryle. Ogl�dane pod mikroskopem �wietlnym wygl�daj� jak zbudowane z poprzecznie u�o�onych pr��k�w na przemian ja�niejszych i ciemniejszych . Jest to zwi�zane z wewn�trzn� budow� w��kienek, kt�re sk�adaj� si� z istoty za�amuj�cej r�nie �wiat�o, co daje w�a�nie wra�enie tych pr��k�w jasnych i ciemnych. W��kna mi�niowe pr��kowane tworz� du�e zespo�y, kt�re nazywamy mi�niami. Mi�nie te przyczepiaj� si� do ko�ci szkieletu, i dlatego nosz� nazw� mi�ni szkieletowych. Kom�rki mi�niowe s� po��czone ze sob� przy pomocy tkanki ��cznej. Mi�nie szkieletowe pracuj� szybko, ale ulegaj� zm�czeniu i musz� odpoczywa�. S� one zale�ne od naszej woli, kierowane przez uk�ad nerwowy obwodowy. Tkanka sercowa jest tkank� poprzecznie pr��kowan�, ale r�ni si� od mi�ni szkieletowych tym, �e jej kom�rki s� wysoko zespolone tworz�c jakby sie�. Kom�rki mi�nia sercowego s� jednoj�drzaste, ich myofibryle s� poprzecznie pr��kowane. Mi�sie� ten zgodnie z nazw� znajduje si� jedynie w sercu. Czynno�� jego jest niezale�na od naszej woli, kierowana przez uk�ad nerwowy autonomiczny. Tkanka nerwowa Tkanka nerwowa jest zbudowana z kom�rek zwanych neuronami. Kom�rka nerwowa charakteryzuje si� posiadaniem wypustek. S� dwa rodzaje wypustek wychodz�cych z cia�a kom�rkowego. Dendryt czyli wypustka protoplazmatyczna i neuryt czyli wypustka osiowa. Neuryt jest pojedynczy, jest na ca�ej swojej d�ugo�ci jednakowej grubo�ci, mo�e by� r�nej grubo�ci, mo�e by� r�nej d�ugo�ci, nawet dochodzi do 1 metra. Dendryt odchodzi od kom�rki szersz� podstaw�, nast�pnie cie�czeje, oddaj�c liczne odga��zienia boczne.Liczba dendryt�w jest zmienna, mo�e by� jeden, mo�e by� kilka. W zale�no�ci od liczby wypustek kom�rka nerwowa mo�e by� dwubiegunowa lub wielobiegunowa. Cia�o kom�rki zawiera pojedyncze j�dro. W cytoplazmie znajduj� si� delikatne w��kienka tzw. neurofibryle, kt�re z kom�rki przechodz� do jej wypustek. Opr�cz w��kienek cytoplazma zawiera specjaln� substancj� wyst�puj�c� w postaci ziarenek, zwan� tigroidem lub cia�kami Nissla. Obecno�� tej substancji jest zwi�zana z przemian� materii w kom�rce nerwowej. Kom�rki nerwowe s� bardzo r�nej wielko�ci: od bardzo ma�ych o wymiarach �rednicy 4 mikron�w do du�ych o �rednicy powy�ej 100 mikron�w. Kom�rki nerwowe maj� zdolno�� przyjmowania bod�c�w i przekazywania ich na inne narz�dy i tkanki. Zale�nie od czynno�ci dzielimy kom�rki nerwowe na: czuciowe i ruchowe. Kom�rki czuciowe i bardziej wyspecjalizowane kom�rki zmys�owe przejmuj� bod�ce z cz�ci cia�a i przekazuj� je do o�rodkowego uk�adu nerwowego, za� kom�rki ruchowe przenosz� stan czynny z o�rodkowego uk�adu nerwowego do narz�d�w wykonawczych i do mi�ni szkieletowych. Niekt�re kom�rki nerwowe maj� zdolno�� wydzielania pewnych substancji, m�wimy w�wczas o neurosekresji. W��kna nerwowe po opuszczeniu cia�a kom�rkowego mog� otacza� si� os�onami nerwowymi. S� dwie takie os�onki: mielinowa i zakwanna. W��kno pokryte os�onk� mielinow� lub rdzeniow� ma kolor bia�awy, st�d nazwa w��kno bia�e, a zesp� takich w��kien tworzy w o�rodkowym uk�adzie nerwowym istot� bia��, a poza uk�adem nerwowym nerwy obwodowe. W��kna nie posiadaj�ce os�onki mielinowej maj� kolor szarawy, st�d nazwa w��kna szare. Zbi�r kom�rek nerwowych ma r�wnie� kolor szary. W��kna nerwowe maj� zdolno�� przewodzenia bod�c�w. W ten spos�b, �e neuryt przewodzi zawsze od kom�rki za� dendryt do kom�rki. Neuryt wchodzi wi�c w sk�ad nerw�w ruchowych, dendryt nerw�w czuciowych. Tkanka nerwowa zawiera opr�cz opisanych kom�rek nerwowych cechuj�cych si� zdolno�ci� przyjmowania i przewodzenia stan�w czynnych r�wnie� kom�rki glejowe i kom�rki ependymy. Kom�rki glejowe s� r�nej wielko�ci i kszta�tu, posiadaj� liczne wypustki. Kom�rki glejowe odgrywaj� rol� od�ywczych i podporowych dla kom�rek nerwowych. Kom�rki ependymy s� zbli�one kszta�tem do kom�rek nab�onkowych, stanowi� one wy�ci�k� �cian kom�r m�zgowych, i kana�u rdzenia nerwowego. Narz�d ruchu Narz�d ruchu dzieli si� na narz�d ruchu bierny i czynny. Narz�d ruchu bierny sk�ada si� z ko�ci i ich po��cze�, narz�d ruchu czynny stanowi� mi�nie szkieletowe. Po��czenia ko�ci Po��czenia ko�ci dzielimy na po��czenia �cis�e i po��czenia wolne. Po��czenia �cis�e s� po��czeniami nieruchomymi, w kt�rych stykaj�ce si� ze sob�, powierzchnie ko�ci ��czy tkanka ��czna, chrz�stna lub kostna. Je�li mi�dzy ko��mi znajduje si� tkanka ��czna, po��czenie nosi nazw� wi�zozrostu,a w zale�no�ci od rodzaju tkanki mo�e by� wi�zozrost w��knisty lub spr�ysty. Odmiennym rodzajem wi�zozrost�w s� szwy ��cz�ce ko�ci czaszki przy pomocy bardzo niewielkiej ilo�ci tkanki ��cznej oraz wklinowanie jako specjalny spos�b umocowania z�b�w w z�bodo�ach. Tkanka zawarta mi�dzy korzeniem z�ba a �ciank� z�bodo�u nosi nazw� z�bnej. Je�li materia�em ��cz�cym ko�ci jest chrz�stka, mamy do czynienia z chrz�stkozrostem. Z ko�ciozrostem spotykamy si� w�wczas, je�li ko�ci s� zro�ni�te ze sob� warstw� tkanki kostnej. Ko�ciozrosty wyst�puj� u os�b starszych na pod�o�u chrz�stkozrost�w i wi�zozrost�w np. kostnienie szw�w czaszki. Przyk�ady na wymienione rodzaje po��cze� ko�ci: wi�zozrost w��knisty to b�ona mi�dzykostna rozpi�ta mi�dzy zwr�conymi do siebie ko�ciami przedramienia lub podudzia. Wi�zozrosty spr�yste znajduj� si� mi�dzy �ukami kr�g�w jako wi�zad�a mi�dzy�ukowe. Szwy ��cz� ko�ci sklepienia czaszki, wklinowanie dotyczy wy��cznie z�b�w. Chrz�stkozrosty wyst�puj� mi�dzy ko��mi czaszki na jej podstawie, mi�dzy trzonami kr�g�w - s� to chrz�stkozrosty w��kniste, natomiast chrz�stkozrosty szkliste ��cz� �ebra z mostkiem. Ze wzgl�du na mo�liwo�� kostnienia materia�u ��cz�cego ko�ci liczba po��cze� ��cznotkankowych i chrz�stnych maleje z wiekiem. Po��czenia ko�ci wolne nazywamy inaczej stawami. S� to po��czenia ruchome. W sk�ad ka�dego stawu wchodz� pewne sta�e sk�adniki, konieczne do utworzenia stawu i sk�adniki dodatkowe niewyst�puj�ce we wszystkich stawach. Do sk�adnik�w sta�ych nale��: powierzchnie stawowe, jama stawowa, torebka stawowa. Do niesta�ych nale�� wi�zad�a stawowe, chrz�stki �r�dstawowe lub obr�bki stawowe. Powierzchnie stawowe - powierzchnie ko�ci maj�ce si� ze sob� po��czy� s� w mniejszym lub w wi�kszym stopniu dostosowane do siebie kszta�tem i s� pokryte chrz�stk� szklist�, zwan� chrz�stk� stawow�. Chrz�stka ta ma g�adk� l�ni�c� powierzchni�, jest odporna na tarcie i umo�liwia przesuwanie si� powierzchni ko�ci w stosunku do siebie. W niekt�rych stawach na powierzchni ko�ci znajduje si� chrz�stka w��knista np. staw �uchwowo_skroniowy i mostkowo_obojczykowy. Wypuk�a powierzchnia stawowa nosi nazw� g��wki, odpowiadaj�ca jej powierzchnia wkl�s�a nosi nazw� panewki. Mog� by� te� powierzchnie stawowe p�askie. Jama stawowa jest to szczelinowata przestrze� zawarta mi�dzy powierzchniami stawowymi otoczona od zewn�trz torebk� stawow�. Torebk� stawow� jest b�ona ��cznotkankowa, kt�ra otacza staw, przyrasta do okostnej ko�ci i zamyka jam� stawow�. Sk�ada si� ona z dw�ch warstw - zewn�trznej b�ony w��knistej i wewn�trznej b�ony maziowej. B�ona w��knista przyrasta do okostnej ko�ci tu� przy brzegach powierzchni stawowych albo w pewnej od nich odleg�o�ci. Mo�e by� delikatna, wiotka lub grubsza,, je�li zrastaj� si� z ni� wi�zad�a stawowe. B�ona maziowa jest cienka, silnie ukrwiona i unerwiona, wy�ciela b�on� w��knist�. Wydziela specjalny p�yn zwany mazi� stawow�, kt�ra wype�nia jam� stawow�. B�ona maziowa mo�e tworzy� wypuklenia w postaci fa�d�w wype�nionych tkank� t�uszczow� lub ko�ci maziowe le��ce w jamie stawowej. B�ona maziowa tworzy te� wypuklenia poza jam� stawow� zwane kaletkami maziowymi. B�ona maziowa ma zdolno�� wydzielania p�ynu do jamy stawowej i wch�aniania go przy czym ruchy i masa� przyspieszaj� wch�anianie p�ynu. Zwi�kszenie si� ilo�ci p�ynu powoduje poszerzenie jamy stawowej. Wi�zad�a stawowe - s� to pasma tkanki ��cznej zro�ni�te najcz�ciej z torebk� w��knist�, mog� przebiega� niezale�nie od torebki. Wzmacniaj� one torebk� stawow� i ��cz� wchodz�ce w sk�ad stawu odcinki ko�ci. Chrz�stki �r�dstawowe - le�� mi�dzy powierzchniami stawowymi ko�ci, mog� one oddziela� zupe�nie lub tylko cz�ciowo powierzchnie stawowe, dziel�c jam� stawow� na cz�ci. Obr�bki stawowe - biegn� wzd�� brzeg�w powierzchni stawowych panewek w postaci zwykle tr�jk�tnych pasm zbudowanych z chrz�stki. S�u�� one do pog��biania powierzchni stawowych. Podzia� staw�w - stawy mo�na podzieli� na podstawie liczby tworz�cych je ko�ci, kszta�tu powierzchni stawOwych i liczby osi, doko�a kt�rych wykonuje si� ruchy. Dwie ko�ci utworz� staw prosty, wi�cej ko�ci utworzy staw z�o�ony. Przyk�ad na staw prosty: - staw ramienny, na staw z�o�ony - staw �okciowy. W zale�no�ci od kszta�tu powierzchni stawowych dzielimy stawy na: kulisty, kt�rym jedna powierzchnia jest wypuk�a, a druga wkl�s�a, - przyk�ad staw ramienny; staw zawiasowy, kt�ry posiada powierzchni� wypuk��, wyd�u�on� na kszta�t walca - przyk�adem mo�e by� staw mi�dzypaliczkowy r�ki. Inny typ stawu to staw siode�kowaty tj. staw nadgarstkowo_�r�dr�czny kciuka. W zale�no�ci od liczby osi dzielimy stawy na: jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe. Przyk�adem stawu jednoosiowego jest staw zawiasowy, przyk�adem dwuosiowego - staw siode�kowaty, przyk�adem wieloosiowego - staw kulisty. Stawy, kt�rych powierzchnie stawowe s� p�askie, s� bardzo ma�o ruchome - przyk�adem stawu takiego jest staw krzy�owo_biodrowy. W stawach wykonuje si� ruchy: zginanie i prostowanie, nawracanie i odwracanie. Odwodzenie i przywodzenie, skr�canie i obracanie. Uk�ad kostny Szkielet kostny czyli ko�ciec mo�na podzieli� na ko�ciec osiowy le��cy w linii �rodkowej cia�a i obejmuj�cy kr�gos�up, dalej na klatk� piersiow�, nast�pnie ko�ciec ko�czyny g�rnej i dolnej i czaszk�. Kr�gos�up Kr�gos�up sk�ada si� z kr�g�w , kt�rych liczba waha si� od 32_34. S� to: 7 kr�g�w szyjnych, 12 kr�g�w piersiowych, 5 kr�g�w l�d�wiowych, 5 krzy�owych i 3_$ kr�g�w ogonowych czyli guzicznych. Liczba tych ostatnio wymienionych kr�g�w decyduje o og�lnej liczbie kr�g�w w kr�gos�upie. Ka�dy kr�g lub kr�g sk�ada si� z trzonu - �uku i wyrostk�w. Trzon jest najgrubsz� cz�ci� kr�gu, zwr�con� ku stronie przedniej. Z trzonu wyrasta ku ty�owi �uk kr�gu, kt�ry wraz z trzonem otacza otw�r kr�gowy. Przez sumowanie si� otwor�w kr�gowych powstaje kana� kr�gowy. Ka�dy �uk sk�ada si� z dw�ch ramion. W miejscu z��czenia si� ramion �uku znajduje si� nieparzysty wyrostek kolczysty skierowany ku ty�owi. Ku stronie bocznej wyrastaj� z �uku wyrostki poprzeczne. Wyrostki stawowe kieruj� si� ku g�rze i ku do�owi. W sumie kr�g posiada 7 wyrostk�w: 4 stawowe, 2 g�rne i dwa dolne, 2 wyrostki poprzeczne i 1 wyrostek kolczysty. W miejscu odej�cia �uku od trzonu czyli u nasady �uku znajduje si� wci�cie mi�dzykr�gowe, a w po��czeniach dw�ch wci�� powstaje otw�r mi�dzykr�gowy, kt�ry umo�liwia wydostanie si� nerwu rdzeniowego z kana�u kr�gowego. Otwory mi�dzykr�gowe s� po�o�one symetrycznie po obu stronach kr�gos�upa. Wyrostki poprzeczne i wyrostek kolczysty s�u�� za miejsce przyczepu mi�ni i wi�zade�, wyrostki stawowe posiadaj� powierzchnie stawowe. Kr�gi szyjne Kr�gi posiadaj� pewne cechy charakterystyczne, kt�re wyr�niaj� je od siebie, ponadto pozwalaj� na rozpoznanie przynale�no�ci kr�g�w do odpowiedniej grupy. Kr�gi szyjne charakteryzuj� si� tym, �e ich wyrostek poprzeczny posiada otw�r poprzeczny zwany otworem wyrostka poprzecznego. Przez otwory wyrostk�w poprzecznych, kr�g�w szyjnych przechodzi t�tnica kr�gowa, jedno z g��wnych naczy� doprowadzaj�cych krew do m�zgu. Trzony kr�g�w s� niewielkie, wyrostki kolczyste rozdwojone, wyrostki stawowe u�o�one prawie poziomo. Z grupy kr�g�w szyjnych wyr�nia si� kr�g pierwszy, zwany d�wigaczem lub kr�giem szczytowym, kr�g drugi - obrotowy i kr�g si�dmy. Kr�g szczytowy nie posiada trzonu, zamiast niego ma �uk przedni ��cz�cy si� z �ukiem, tu zwanym �ukiem tylnym przy pomocy zgrubia�ych cz�ci bocznych. Z tych cz�ci bocznych wychodz� wyrostki poprzeczne zawieraj�ce otwory. Na �uku tylnym brak wyrostka kolczystego, zamiast niego sterczy ma�y guzek. Na wewn�trznej powierzchni �uku przedniego znajduje si� g�adka powierzchnia stawowa zwana do�kiem zembowym przeznaczona do po��czenia z z�bem kr�gu obrotowego. Na cz�ciach bocznych zamiast wyrostk�w stawowych znajduj� si� powierzchnie stawowe g�rne i dolne. G�rne ��cz� kr�g szczytowy z ko�ci� potyliczn� czaszki, dolne z kr�giem obrotowym. Kr�g obrotowy posiada trzon w�asny i przyro�ni�ty do niego trzon kr�gu szczytowego w postaci wyrostka stercz�cego ku g�rze. Wyrostek ten nosi nazw� z�ba i posiada na swej powierzchni przedniej i tylnej powierzchnie stawowe. Kr�g obrotowy ma typowe wyrostki poprzeczne i wyrostek kolczysty, kr�tki i rozdwojony. Na g�rnej powierzchni trzonu s� powierzchnie stawowe dla kr�gu szczytowego, natomiast dla kr�gu nast�pnego s� wyrostki stawowe dolne. Kr�gi od 3_6 s� bardzo do siebie podobne, tak dalece, �e nie mo�na rozpozna� i okre�li� liczby kr�gu pojedynczego tylko je�li u�o�y si� jeden nad drugim, w�wczas wida� zwi�kszaj�ce si� trzony. Posiadaj� one wszystkie cz�ci sk�adowe, typowe dla kr�g�w szyjnych. Kr�g ostatni tym r�ni si� od poprzednich, �e stanowi przej�cie do nast�pnej grupy tj. kr�g�w piersiowych i posiada silnie wykszta�cony wyrostek kolczysty. Jest on pojedynczy w przeciwie�stwie do podw�jnych w kr�gach poprzednich, na ko�cu lekko zgrubia�y i sterczy pod sk�r� tak, �e �atwo go mo�na wyczu� i okre�li� w ten spos�b koniec kr�g�w szyjnych, czyli cz�ci szyjnej kr�gos�upa. Kr�gi piersiowe Kr�gi piersiowe charakteryzuj� si� tym, �e posiadaj� powierzchnie stawowe dla po��czenia z �ebrami. Powierzchnie te znajduj� si� na trzonach kr�g�w i na wyrostkach poprzecznych. Trzony kr�g�w piersiowych zwi�kszaj� si� id�c ku do�owi, wyrostki kolczyste kr�g�w �rodkowych zachodz� na siebie dach�wkowato, wyrostki kolczyste kr�g�w ostatnich s� u�o�one poziomo i szersze ni� kr�g�w wy�ej le��cych. Powierzchnie stawowe na trzonach s� lekko zag��bione i nosz� nazw� do�k�w �ebrowych. Na pierwszym kr�gu znajduj� si� na trzonie symetrycznie jeden ca�kowity do�ek i na brzegu dolnym po�owa do�ka. Spowodowane to jest sposobem ��czenia si� �eber z kr�gami - do pierwszego kr�gu przyczepia si� pierwsze �ebro, drugie �ebro wchodzi mi�dzy kr�g pierwszy i drugi, ma wi�c powierzchni� sk�adajn� z dw�ch cz�ci odpowiednio do powierzchni le��cej na kr�gu pierwszym i drugim. Na trzonach kr�g�w od 2_10 znajduj� si� po obu stronach po��wki do�k�w �ebrowych, le��ce przed dolnym i g�rnym brzegu trzonu. 2 ostatnie kr�gi posiadaj� na trzonach pojedyncze do�ki �ebrowe. Na wyrostkach poprzecznych 10 kr�g�w piersiowych znajduj� si� r�wnie� zag��bione powierzchnie stawowe dla po��czenia z �ebrami. Dwa ostatnie kr�gi maj� wyrostki poprzeczne s�abo wykszta�cone i pozbawione powierzchni stawowych. Wyrostki stawowe s� ustawione w p�aszczy�nie zbli�onej do czo�owej. Kr�gi l�d�wiowe S� to kr�gi posiadaj�ce najwi�ksze trzony o kszta�cie nerkowatym. Wyrostki kolczyste s� p�askie, szerokie i ustawione poziomo. Wyrostki stawowe s� u�o�one w ten spos�b, �e g�rne obejmuj� dolne, a powierzchnie stawowe s� ustawione strza�kowo. Wyrostki poprzeczne zanikaj�, w ich miejscu znajduj� si� wyrostki �ebrowe. Kr�gi l�d�wiowe wyr�niaj� si� swoj� wielko�ci� w por�wnaniu z kr�gami innymi, ponad