Książka na przestrzeni dziejów Zygmunt Vogel Biblioteka Załuskich, akwarela, 2 poi. XVIII w. Barbara Bieńkowska przy współpracy Elżbiety Maruszak Książka na przestrzeni dziejów Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej im. Heleny Radlińskiej Spisy pomocnicze Elżbieta Maruszak Recenzent Prof. dr hab. Marcin Drzewiecki Redaktor Jadwiga Chruścińska Opracowanie graficzne Andrzej Tomaszewski Na okładce: Ruchomy pulpit do studiowania ksiąg, miedzioryt. Le diverse et artificiose machinę del Capitano Agostino Ramelli, Paryż 1588. © Copyright by Barbara Bieńkowska Warszawa 2005 260 pozycja Wydawnictwa CEBID isbn 83-8858i-2i-x CIP — Biblioteka Narodowa Bieńkowska, Barbara Książka na przestrzeni dziejów / Barbara Bieńkowska przy współpr. Elżbiety Maruszak. -Warszawa: CentrumEdukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej im. Heleny Radlińskiej, 2005 MIEJSKA a PUBLICZNA KLAS. i 2OUO Spis treści I. Zamiast wstępu: historia książki-jaka i dlaczego? II. Początki i rozwój pisma III. Książka w kulturze starożytnej (4 tysiąclecie p.n.e. - V w. n.e.) IV. 1 Cflra ccu Mroki i blaski dziejów książki f indhnnuucnr w średniowieczu (V-i poł. XV w.) 13 23 41 fitftaittffiatflim:! v. Pierwsze wieki książki drukowanej w Europie Zachodniej (2 poł. XV-XVI w.) 67 |rnn ^jammy z.\c VI. Pierwsze wieki książki drukowanej w Polsce (2 poł. XV-XVI w.) 87 VII. Powszechny rozwój książki drukowanej wXVII-XVIIIw. 101 VIII. Losy książki w Polsce w XVII-XVIII w. 127 IX. Rewolucja przemysłowa i jej skutki dla świata książki w latach 1800-1918 X. Książka polska w okresie zaborów (1795-1918) 149 177 SPIS TREŚCI i xm Książka u progów współczesności (1919-1989) 209 XII. Drogi polskiej książki do współczesności (1919-1989) 233 Indeks nazw własnych 267 Lektury pomocnicze i uzupełniające 277 Podręczny słownik terminologiczny 282 Wybrane firmy drukarskie, wydawnicze i księgarskie 318 Wybrane biblioteki 335 Spis źródeł ilustracji 348 PODZIĘKOWANIE Uprzejmie dziękujemy za zgodę na nieodpłatną reprodukcję ilustracji następującym instytucjom: Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Narodowej, Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, Muzeum Drukarstwa Warszawskiego, Muzeum Narodowemu w Krakowie, Muzeum Książąt Czartoryskich, Ossolineum - Wydawnictwu, Towarzystwu Naukowemu Płockiemu, Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Bydgoszczy, Wydawnictwu Do, Wydawnictwu Dolnośląskiemu, Wydawnictwu Harrry N. Abrams z Nowego Jorku, Wydawnictwu Piotra Marciszuka „Stentor", Wydawnictwu Uniwersytetu Jagiellońskiego. I. Zamiast wstępu: historia książki - jaka i dlaczego? Żyjemy w latach zasadniczych przemian dokonujących się na naszych oczach i częściowo z naszym udziałem niemal we wszystkich dziedzinach politycznych, ekonomicznych, cywilizacyjnych i kulturowych. Zawsze w takich okolicznościach panowały tendencje odwracania się od przeszłości, traktowanej jako balast, utrudniający marsz ku nowej, wspaniałej przyszłości. Dopiero później, po zachłystnięciu się nowoczesnością, następowała refleksja, że żadna trwała konstrukcja społeczna nie może powstać ani nie utrzyma się bez fundamentów, które tworzy dziedzictwo historyczne. Tak bywało w różnych przełomowych epokach dziejów, tak też jest obecnie. Wcześniej w krajach wyprzedzających nas pod względem technologicznym, ale również obecnie w naszej trudnej rzeczywistości toruje sobie drogę zrozumienie, że historia nie jest zbędnym luksusem, lecz nieodzownym składnikiem współczesności a w jeszcze większym stopniu -przyszłości. To uniwersalne doświadczenie szczególnie odnosi się do świata książki. Książka bowiem była i jest nie tylko jednym z podstawowych kanałów komunikacyjnych, narzędziem przekazu informacji i zachowania pamięci, bez którego nie mogłaby funkcjonować żadna zorganizowana społeczność. Jest również siłą sprawczą uczestniczącą w formowaniu treści myślenia i działania. Wystarczy przypomnieć, że przełomowe epoki w dziejach ludzkości wiążą się ze zmianami form komunikacji piśmienniczej. Okres historyczny każdego społeczeństwa datuje się od zastosowania pisma. Wynalazek druku otwiera epokę nowożytną, obecnie zaś mówi się o nadejściu ery elektronicznej. Książka, jako przedmiot jest wytworem człowieka a równocześnie jest czynnikiem wszechstronnie oddziaływującym na jego osobowość. Wzajemne związki są wielorakie i głębokie. Wiadomo, że każdy przedmiot użytkowy jest dziełem wytwórców. Tak też jest z książką. Jej powstanie i funkcjonowanie wymaga wielu wykonawców: autorzy, wydawcy, drukarze, introligatorzy, księgarze, bibliotekarze - to tylko podstawowe grupy zawodowe zaangażowane w proces produkcji i dystrybucji. Do tego trzeba dodać wiele innych kategorii fachowców np. graficy, tłumacze, korektorzy, kopiści, producenci materiałów piśmienniczych. Ich warsztaty zmieniały się i zmieniają z biegiem czasu, stosownie do zmian form i treści książek. Pozostaje istota ich funkcji: komunikacja z użytkownikiem. Czytelnik stanowi niejako klamrę łączącą rolę sprawcy i „konsumenta". To on decyduje, jaką książkę wybiera, co kupuje, co wypożycza, co przechowuje, jakie są jego wymagania i oczekiwania a więc ostatecznie - co i jak jest wytwarzane, aby znalazło zbyt. Równocześnie jednak i jednostki, i zbiorowości pozostają pod przemożnym wpływem książek. Towarzyszą one ludziom przez całe życie od dzieciństwa po starość: 10 ZAMIAST WSTĘPU: HISTORIA KSIĄŻKI - JAKA I DLACZEGO? w szkole, w pracy, w domu, w obowiązkach, radościach i smutkach, w rozwoju intelektualnym i duchowym. Nawet, jeśli ktoś sam nie czyta, pozostaje w kręgu pośredniego oddziaływania lektur poprzez inne środki przekazu inspirowane słowem pisanym np. dzięki gawędziarzom (bajarzom), nauczycielom, kaznodziejom, ale także poprzez malarstwo, teatr, film, radio, telewizję itd. inspirowane lekturami. Ścisła współzależność ludzi i książek istniała więc w każdym okresie historycznym, choć oczywiście charakter tych kontaktów ulegał zmianom stosownie do całokształtu uwarunkowań cywilizacyjnych. Właśnie proces coraz doskonalszego dostosowywania się książek do rosnących potrzeb użytkowników a więc ich przeobrażania się w toku dziejów stanowi przedmiot historii książki. Dodać trzeba, że ze względu na istotną rolę komunikacji piśmienniczej w dziejach powszechnych zagadnienie to jest jednym z centralnych problemów nie tylko bibliologii, lecz również innych nauk społecznych a zwłaszcza historycznych. Bardzo rozszerzył się współcześnie zakres dyscypliny zwanej bibliologią, lub też księgoznawstwem, czy nauką o książce. Zdaniem prof. Karola Głombiowskiego (1913-1986), wybitnego teoretyka funkcjonalnej koncepcji księgoznawstwa „... przedmiotem nauki o książce jest badanie procesu produkcji, obiegu i konsumpcji książki, a jej celem - analiza społecznej funkcji książki zarówno w aspekcie empirycznym, jak teoretycznym, historycznym, jak współczesnym". Przy czym pojęcie książki obejmuje jej specyficzną, konwencjonalną postać. Obecnie tendencje zmierzają ku ogarnięciu kompetencjami księgoznawczymi całego procesu komunikacji społecznej za pośrednictwem zapisu graficznego, utrwalonego na dowolnym rodzaju nośników pierwotnych i wtórnych, stosowanych w przeszłości, współcześnie i w przyszłości. Jak krótko sformułował prof. Krzysztof Migoń w 1993 r. „nowoczesna bibliologią jest nauką o strukturze i właściwościach komunikacji za pomocą zapisu graficznego". W tym ujęciu włączone są więc wszelkie sposoby graficznego utrwalania treści począwszy od prehistorycznych rysunków naskalnych aż po współczesne i przyszłe zapisy elektroniczne. Sygnalizując ów rozległy zakres tematyczny wynikający z koncepcji funkcjonalnej, w naszym skróconym zarysie historycznym ograniczymy się do dziejów książki w jej konwencjonalnej formie a więc zapisu utrwalonego na materiale miękkim (papirus, pergamin, papier itp.), pismem ręcznym lub technikami powielania mechanicznego (np. ksylograf, druk, maszynopis, kserograf), możliwego do odczytania bezpośredniego bez uciekania się do specjalistycznej aparatury (np. czytnik, komputer). Jest to forma powszechnie określana mianem książki. Inne rodzaje zapisów traktujemy jako przed-książkowe lub paraksiążkowe (około książkowe). W tym konwencjonalnym rozumieniu książki mieszczą się bardzo odległe od siebie formy np. rękopis Psałterza floriańskiego, druk Biblii Gutenberga, czy rozliczne wydania Alicji w krainie czarów. Dzieli je przepaść pięciuset lat doświadczeń i wydawać by się mogło, że nie mają one ze sobą nic wspólnego. Wszystkie jednak są książkami. Spełniają wszelkie wymogi stawiane książkom, miały i mają swoich czytelników i badaczy. Dzieje książki rozgrywały się podobnymi etapami, jakkolwiek w odmiennych rytmach czasowych, na rozległych obszarach Azji, Afryki, Ameryki i Europy. Z oczywistych względów właśnie nurt europejski jest nam szczególnie bliski, ponieważ z niego bezpośrednio wywodzi się nasza kultura. Dlatego jemu poświęcamy najwięcej uwagi na tym tle, koncentrując się na dziejach książki w Polsce. ZAMIAST WSTĘPU! HISTORIA KSIĄŻKI — JAKA I DLACZEGO! Tak pojętą historię książki postaramy się prześledzić od głębokiej starożytności aż do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego już XX wieku. Wówczas bowiem w Polsce dokonały się przemiany ustrojowe pociągające za sobą zasadniczo odmienne warunki produkcji, rozpowszechniania i udostępniania książek. Swobodną falą wtargnęła modernizacja, jak również wszystkie związane z nią ułatwienia, problemy i uwarunkowania. Był to czas, kiedy Polska zdecydowanie wkroczyła na drogę szerokich kontaktów ze światem. Cezura ta również znajduje uzasadnienie w odniesieniu do dziejów powszechnych. Przedstawiona czytelnikom publikacja stanowi zaledwie wprowadzenie w świat dawnej książki. Koniecznym dopełnieniem jest wykorzystanie wszystkich wskazówek zawartych w materiałach pomocniczych umieszczonych w aneksie. Przede wszystkim należy do nich spis lektur uzupełniających, rozwijających kwestie, które zaledwie wzmiankowane zostały w tekście. Polecamy również sięganie do spisów pomocniczych: terminów specjalistycznych, wybranych firm drukarskich, wydawniczych i księgarskich oraz bibliotek. Objaśnione tam pojęcia wyróżnione są w tekście głównym * (gdy występują po raz pierwszy). Ułatwią one orientację w podstawowej faktografii a jednocześnie pozwolą w tekście zasadniczym skupić uwagę na historycznym kontekście dziejów książki. Ważne w nim są nie tylko zabytki materialne - zachowane zbiory, narzędzia i urządzenia - lecz również dziedzictwo ideowe, wizje, które inspirowały rozwój kulturalny, były one bowiem trwałe i dalekosiężne. Podkreślając tę wartość historyczną frontyspis przedstawia Bibliotekę Załuskich, która choć zniszczona inspirowała polską drogę do biblioteki narodowej; całość zamyka zaś sylwetka nowoczesnej Biblioteki Aleksandryjskiej, wywodzącej się z tradycji antycznej, do dziś ożywiającej międzynarodową współpracę kulturalną. Powyższe krótkie wprowadzenie prowadzi do odpowiedzi na pytanie, do czego jest nam potrzebna historia książki: - dzieje książki stanowią nić przewodnią zrozumienia przeszłości i przepustkę do współczesnej cywilizacji; - doświadczenia historyczne uczą nieuchronności i celowości postępu; wykazują, że nowe wynalazki nie eliminują całkowicie dawnych osiągnięć, ale nadbudowują nad nimi doskonalsze formy (np. wynalazek druku czerpał z doświadczeń rękopiśmien-niczych i do dziś nie wykluczył tej formy wypowiedzi); - książki są złączone z czytelnikami głębokimi wzajemnymi zależnościami; spełniają funkcje niemożliwe do pełnego zastąpienia przez inne media; nie grozi im zatem zapaść a modernizacja jest pożyteczna; - książki są nie tylko przedmiotami codziennego użytku, choć tym przede wszystkim, ale również dobrami wyższego rzędu - świadectwami kultury; kiedy dezaktualizuje się ich treść, wycofywane z bezpośredniego obiegu czytelniczego mogą zyskać wartość zabytków; - powinnością i przywilejem bibliotekarzy jest rozpoznawanie, właściwa ocena i ochrona zabytków piśmienniczych. Do tego niezbędna jest wiedza o dziejach książki; a ponadto dostarcza ona bezinteresownej radości poznawczej: obcowania z pięknym, fascynującym i pożytecznym, światem książki. 11 Malowidło ścienne groty w Lasceaux (Francja) datowane na 17-11 tysiąclecie p.n.e. II. Początki i rozwój pisma Stounv ulatujty, to co z/wuaML< Przysłowie. Lui 1. DŁUGA DROGA DO PISMA ALFABETYCZNEGO Dzieje pisma stanowią jedną z najbardziej fascynujących zagadek naszej cywilizacji. Był to przecież wynalazek o pierwszorzędnym znaczeniu dla całej ludzkości a dokonywał się w niezmiernie odległych czasach i przestrzeniach. Nic dziwnego, że znajdujemy zaledwie ułamkowe ślady tego procesu. Jednak uczonym udało się odtworzyć przynajmniej zasadnicze jego ogniwa. Poniżej przedstawiamy je w największym skrócie, zaznaczając równocześnie, że jest to zaledwie rusztowanie potężnej budowli, której dalsze elementy znajdzie uważny Czytelnik w kolejnych rozdziałach skryptu oraz w lekturze uzupełniającej. Reszta zależy od coraz intensywniej rozwijających się obecnie badań naukowych oraz... od naszej wyobraźni. Podstawowym elementem każdej książki jest tekst, czyli treść wyrażona w zrozumiałym zapisie graficznym. Dzisiaj wydaje się oczywiste, że jest to pismo odzwierciedlające określony język. Jednak do tego etapu doszła ludzkość dopiero poprzez uporczywe próby coraz sprawniejszego porozumiewania się trwające przez długie tysiąclecia. Według współczesnej wiedzy pierwsze ślady obecności człowieka na Ziemi datują się na 60-40 tysięcy lat p.n.e. Ze znacznie późniejszego okresu, 25-11 tysięcy lat p.n.e. pochodzą zabytki twórczości graficznej. Są to rysunki na skałach odkryte m.in. w jaskiniach południowej Francji i Hiszpanii przedstawiające realistyczne obrazy z życia codziennego. Na podobne znaleziska natrafiono w Europie Północnej, w Afryce, w Azji i w Australii, co świadczy o powszechności potrzeby tego rodzaju dokumentowania swej obecności przez istoty myślące. Są to jednak zaledwie zaczątki prób komunikacji na odległość przestrzenną i czasową. W odmiennej jakościowo, znacznie dojrzalszej formie zadania te spełniało pismo. Kształtowało się ono stopniowo w okresie 4-3 tysiąclecia p.n.e. na terenach Azji i Afryki. Nowe badania sugerują istnienie cywilizacji posługującej się pismem już w 5 tysiącleciu na równinach dzisiejszej Bułgarii, Rumunii i zachodniej Ukrainy, która jednak w 4 tysiącleciu uległa zagładzie. Inne ośrodki pochodzą z późniejszych okresów. Pismo, tak jak każdy wynalazek przyjmuje się i rozwija dopiero wtedy, gdy zaistnieje potrzeba jego zastosowania. Warunki do tego stwarzały organizacje państwowe powstałe właśnie od 4 tysiąclecia przede wszystkim w Egipcie, w Mezopotamii (państwo sumeryjskie, później babilońskie i asyryjskie), w Indiach i w Chinach. Tam też wypracowane zostały systemy pism. Dla ich dziejów decydujące były sprzyjające warunki wewnętrzne - odpowiedni stopień zorganizowania społeczności. Ewentualne przenoszenie doświadczeń z innych terenów stanowiło impuls dodatkowy, aczkolwiek ważny, pozwalało bowiem na przyspieszenie postępu. 14 POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA ryba ptak uszy serce ręka ogień Obrazkowe pismo sumeryjskie 4 tysiąclecie (szkic) Ja V miasto drzwi namiot okręt dzban ostrze V f głowa kołek zboże tkanina człowiek iść CZ) jesc ogród gospodyni królowa przywiązać fundament L = IM * strona prać patrzeć ogrodzenie dokładność boskość Proces doskonalenia sposobów porozumiewania się za pomocą znaków graficznych przebiegał w różnych cywilizacjach podobnymi etapami. Pozwala to wnioskować o ich naturalnej prawidłowości. Na początku tej drogi pojawiło się pismo obrazowe*, zwane też obrazkowym lub piktograficznym (łac. pictura - obraz). Przedstawiało ono za pomocą cyklu rysunków pewne akcje, ciągi wydarzeń (np. polowanie) rzeczy materialnych (np. zwierzę w ruchu, myśliwy, to samo zwierzę upolowane). Początkowo realistyczne obrazki z biegiem czasu ulegały upraszczaniu, (schematyzacji, konwencjonalizacji). Zamiast pełnego odzwierciedlania przedmiotu ograniczano się do zarysu a później do kilku umownych znaków. Równocześnie dla oddania bardziej złożonych treści znakami symbolicznymi zaczęto przedstawiać nie tylko przedmioty fizyczne, lecz również pojęcia (np. życie, śmierć, radość, smutek). Ten typ pisma nazywa się ideograficznym*. Na tym etapie znaki graficzne jeszcze nie związane były z mową. Ich odczytanie nie wymagało znajomości języka, lecz tylko samych rzeczy, np. rysunek góry czy drzewa jest zrozumiały dla każdego, kto zna je z natury, niezależnie od brzmienia nazwy. Również pojęcia (stany) można odgadnąć znając konwencje środowiska. Dalszy postęp dokonał się w grupach posługujących się wspólną mową. Pozwalała ona na bardziej jednoznaczne (dokładne) wyrażanie treści dzięki powiązaniu znaku graficznego już nie z samym przedmiotem, lecz z jego nazwą, ze słowem używanym w danym języku dla oznaczenia rzeczy. Znamionowało to przejście do typu pism fonetycznych*. Na tej drodze postęp polegał na ograniczaniu liczby znaków przez wiązanie ich z coraz mniejszymi jednostkami brzmieniowymi, po- Ewolucja pisma sumeryjskiego (szkic) pismo pismo hieroglify hieratyczne demotyczne 3000 p.n.e. 1500 p.n.e. 500 p.n.e. POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA wtarzającymi się w mowie - od wyrazów, poprzez Sumer Babilon Asyria sylaby do głosek. Tak więc pismo wyrazowe (gdzie 3500 p.n.e. 2000 p.n.e. 1000 p.n.e. jeden znak symbolizował całe słowo), stopniowo przechodziło w sylabowe, aż do głoskowego, czyli alfabetycznego* (gdzie jednemu dźwiękowi - fo-nemowi odpowiadał jeden znak - litera). Pozwalało to na ograniczenie liczby znaków, a więc ogromne uproszczenie pisma. Ostatecznie więc ewolucja przebiegała od pism obrazowych ku alfabetycznym. Polegała na stopniowym upraszczaniu rysunków od realistycznych do coraz bardziej umownych, wyrażających nie tylko przedmioty fizyczne, lecz również sytuacje lub stany świadomości, w dalszym toku nazwy i wreszcie powtarzalne cząstki fonetyczne składające się na słowa. Tak więc doskonalenie pisma polegało na coraz wyższych stopniach abstrakcji pozwalających na posługiwanie się znakami umownymi zrozumiałymi w ramach tych samych wspólnot. Stanowiło więc podstawowy czynnik łączenia i rozwoju owych społeczności. Model przedstawiony powyżej bardzo schematycznie, w rzeczywistości realizował się nierównomiernie i w wielu wariantach. Niektóre etapy trwały całe wieki, inne zmieniały się skokowo, wypierane przez obce wpływy lub inne sytuacje historyczne. Na tych samych terytoriach używane były różne typy pism dla odmiennych celów - inne w tekstach uroczystych (głównie religijnych), inne w praktycznych - komunikacyjnych. Tak było nie tylko w starożytnym Egipcie, ale również w Mezopotamii oraz w Italii. Niektóre pisma zatrzymały się na pośrednich etapach ewolucji i albo zanikły, wyparte przez doskonalsze formy (np. sylabowe pismo klinowe*) albo funkcjonują nadal (np. ideograficzno-wyrazowe pismo chińskie). Stosunkowo rzadko można spotkać zwarte i jednorodne typy pism. Wszak podlegały one stopniowym przemianom łącząc w sobie w różnych stosunkach, elementy obrazowe, ideograficzne i fonetyczne. Zaś wśród tych ostatnich pisma wyrazowe ewolucyjnie przechodziły w sylabowe i wreszcie w alfabetyczne. 2. KARIERA PISMA ALFABETYCZNEGO Pismo wykształciło się przeszedłszy etapy pośrednie, w 2 tysiącleciu p.n.e. wśród ludów semickich zamieszkujących Azję Mniejszą. Jego bezpośrednim źródłem była prawdopodobnie odmiana północnosemicka pisma protosemickiego (przedsemickiego, byk noga Ewolucja pisma egipskiego (szkic) l6 POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA Pismo fenickie, napis na sarkofagu zVw. p.n.e. prasemickiego), którego zabytki pochodzą z ok. 1500 r. p.n.e. Od Semitów zamieszkałych w Syrii i Palestynie przejęli je i uprościli Fenicjanie (również Semici), ruchliwi żeglarze i kupcy osiadli na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Sprowadzili oni alfabet do 22 znaków spółgłosek, nadali im geometryczne kształty liniowe oraz ustalili poziomy bieg wierszy od strony prawej ku lewej. Najstarszy znany przykład napisu w tej konwencji pochodzi z XIII w. p.n.e. z Byblos (obecnie Liban). W początkach pierwszego tysiąclecia wynalazek ten przejęli Grecy zamieszkujący Półwysep Bałkański, wyspy Morza Egejskiego i wybrzeża Azji Mniejszej, powiązani z Fenicjanami rozlicznymi interesami. Zgodnie z melodią własnego języka wzbogacili alfabet o oznaczenia samogłosek, ponadto dodali liczby oraz ustalili poziomy dukt pisma od strony lewej ku prawej, jaki odtąd stale praktykujemy. Tak udoskonalony alfabet grecki odegrał ogromną rolę cywilizacyjną w ciągu kilku tysiącleci. Dziś również używany jest w nowożytnej Grecji. Od Greków, prawdopodobnie za pośrednictwem Etrusków, osiadłych na Półwyspie Pismo greckie, napis wykuty w kamieniu, V w. p.n.e. r,\:% Apenińskim, zapożyczyli alfabet starożytni Rzymianie ok. VII w. p.n.e. Przekształcili go według własnych potrzeb, ustalając od VI w. p.n.e. kanon pisma łacińskiego, którym obecnie posługuje się większość cywilizacji zachodnich, w tym również Polska. Natomiast z pisma greckiego, przejętego za pośrednictwem Bizancjum (a nie Rzymu) wywodzą się alfabety cyrylickie, nazwane tak od imienia św. Cyryla, bizantyjskiego apostoła nawracającego na chrześcijaństwo Słowian południowych i wschodnich. Do potrzeb ich języka dostosował on w IX w. n.e. alfabet grecki. Tak prawdopodobnie powstała głagolica, która w X w. n.e. przyjęła odmianę zwaną cyrylicą. Ta z kolei została zreformowana w XVIII w. uzyskując postać grażdanki używanej do dziś przez Słowian południowych i wschodnich (m.in. Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Bułgarzy i in.). Z tego samego północnosemickiego źródła, w odmianie wschodniej (aramejskiej) wywodzą się m.in. pisma arabskie i hebrajskie, we wszystkich odmianach używanych dawniej i współcześnie. Pismo łacińskie, fragment inskrypcji z kolumny Trajana w Rzymie, 114 r. n.e. POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA I Tli Ml M.!HIflUH'l.». mi I' " \'» A i ,!• \ k M.\Nf oi"m'nii"iiiTt jL»| f &•»•,%•»'»'"<•>*» f ł «'lMIIMf*ltCTi(l' KIIA-k T I SIU.VlllHIMimiri ił Xl A -HHSirł Nlf|-((KNIIM1 tSKAiłfClI II 'III t'U<( {r l/IN f K'l- ;*r ( n -\i BIHUJHBI i\"iCA Miii'K MrrłHKAl mul* n<Ti« T f MIII Y'I'(1-IMV(I»'" Sili *lllTf NAłllYUllll iTKDrll MlIHAMyrlltlyKA Kodeks supraski spisany na pergaminie cyrylicą w języku starocerkiewno-słowiańskim, XI w. POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA Apenińskim, zapożyczyli alfabet starożytni Rzymianie ok. VII w. p.n.e. Przekształcili go według własnych potrzeb, ustalając od VI w. p.n.e. kanon pisma łacińskiego, którym obecnie posługuje się większość cywilizacji zachodnich, w tym również Polska. Natomiast z pisma greckiego, przejętego za pośrednictwem Bizancjum (a nie Rzymu) wywodzą się alfabety cyrylickie, nazwane tak od imienia św. Cyryla, bizantyjskiego apostoła nawracającego na chrześcijaństwo Słowian południowych i wschodnich. Do potrzeb ich języka dostosował on w IX w. n.e. alfabet grecki. Tak prawdopodobnie powstała głagolica, która w X w. n.e. przyjęła odmianę zwaną cyrylicą. Ta z kolei została zreformowana w XVIII w. uzyskując postać grażdanki używanej do dziś przez Słowian południowych i wschodnich (m.in. Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Bułgarzy i in.). Z tego samego północnosemickiego źródła, w odmianie wschodniej (aramejskiej) wywodzą się m.in. pisma arabskie i hebrajskie, we wszystkich odmianach używanych dawniej i współcześnie. Pismo łacińskie, fragment inskrypcji z kolumny Trajana w Rzymie, 114 r. n.e. mitu ti k f. >• 1 fu f 11 ui* ,vt-11111 n\* ,».•••¦ V LfHIMITllK'HK.VĄI!lf M U Kit 111 IIHII I1IMh^i ,1, ,i-\ k u.\n f mi " m't'11 titi>p visi.nf.i\i.iiiiAtu«MMe»K\t rfi- n .visi k171. u-i ui 11<r'it.». A«Vuv f 11 " 'L* WKlHrtKHIłlWMf MM* TV HMx;il(.l'H'l'\t(l MM't ujhv lll IH MlIWIfiHiM'* ll'ke*"MT .\łi\ MJUDHteWTW lH*łW|Ł*łTł Miji,.VuiMł«.iim>r» j.K('l'\Nf(..l'.vKlIBirt NCilfiKN Mf pt'f x n 1 B't ('*,*, iv' fH IHM9.-1TI- l' 'H<(ll\"lC A \11IT HKPHYl Ultl 'l-a litHtti\f k*( (IN f Ł' \ -\ \III (\;f M* f ,)¦ >¦ IIM \ f IIII I<A Ml! (f AflłlfKftTt N.\,' lii ; III II i-Tj-k- i'AA t* 11111 HiUłf i'¦ rł r ** n \Xiii NłJIIYflHMflJI , tH H.\ •¦! tirl t t--Ł-S'f fc Mil HAMyriuŃ,1^!* tinrfl'1'ii rai Kodeks supraski spisany na pergaminie cyrylicą w języku starocerkiewno-słowiańskim, XI w. ... v •• y iiTir1]^ | 08TIT }-{» CU aiUC?-łL i,tt CLCLlUCL! ffl[U«ClL Cl Ł,udlL CLCU J-^l Uf<C«iC LtCCL OILU L'tClClCIl I.CCL ciL lcc-l uśu uc.tn acac atu LIC ucilu ccsu ! <a tuicK «ca Mic tu,u iuiu tśr~4 cwti. aLUUiLL mul audu.at^ u'<tt>Cia uua tc*xti awa^ui otrcsuu cil' umuk! Hcuti UJ ucsl LUturn huu iu emu. ua^iu i* iu ucaL ioI ol1 «u ?«^au adun. ait* ac^iti i, LAU^a cucą adntiuiti ccl ct«i aoti UCHI lcu uu ocinu craai u,iu utt uctMiuea uua 7~jiSL wr.t.a cm iici Sl,.i c.slu ucśij mch ^m cccJlu1 u«ii ca/ uesu isa ^ <,a uui,u «,ucil eutu eua cct,<, La.cua cwaL uu uai,iu aaiuaiu cni cit^iil ud^iu luiiiciu śc. ciitu* ujtCtiCica r^j.r.L auteuw ciu UCH**!, uu jai.s—3i. ilac^«Jt aituir ^ ^ u u,iu uit uuidica o?<t lUct flULfiU CiMIL «titl MCi, UCt,lU OL1 flCUtl UIM CudlLC.C UCCML.D CCt AUClJCl LCL.UC2 CtMIL J-^at Uti«tt ^CML IL1 U08L Cl tp LMiCl Cl ^^>JUL llL. uudtuu ujitiMU cai Ołiic7-^u cu-cuti uu uiau ci c;, ua&diu ucis^iu ci .t^ "2 'oSaiuopog IUI3SI§ 5J3UOIDZD E>[IUJOZM Z TUJSSlS >[3UOpZD B>[TUJOZM Z i VWSId IOMZOH I I3U.Vz3Od POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA iTJIZM Religie jako główny nośnik kultury pisma na świecie 3. PODSTAWOWE FUNKCJE PISMA Nie ma przesady w określeniu, że pismo jest kluczem do rozwoju cywilizacji na świecie. Oczywiście w historii różne były zakresy i możliwości jego oddziaływania, odmienne cele których bywało narzędziem. Zawsze jednak w mniejszym czy większym stopniu realizuje ono swe podstawowe funkcje. Najważniejszą, stanowiącą istotę piśmienności jest naturalnie funkcja komunikacyjna, polegająca na umożliwianiu precyzyjnego przekazywania treści na odległość geograficzną i czasową. Pismo utrwala myśl nie tylko tu i teraz (chociaż to również), ale przede wszystkim na dalszy i późniejszy użytek. Z tym związana jest funkcja kulturotwórcza - możliwość komunikacji i wymiany doświadczeń, co ułatwia wspólne, bardziej efektywne działania. Potrzeba wyrażania swych myśli w piśmie zmusza do ich sprecyzowania (skonkretyzowania). Przyznajmy, że o wiele łatwiej jest o czymś pomyśleć, trudniej jest ubrać swoje myśli w słowa (wyrazić), a jeszcze mozolniej - spisać. Owa trudność, dziś tylko koncepcyjna, była istotną przeszkodą również fizyczną i ekonomiczną w zaraniu pisma, kiedy znaki graficzne trzeba było ryć w twardym materiale (np. kamień, metal) lub kreślić na drogim i trudno dostępnym podłożu (np. papirus*, pergamin*). Wówczas skrótowość była konieczna. Nb. znany nam wyraz „lapidarny" (zwięzły) wywodzi się właśnie z owych zamierzchłych czasów praktykowania napisów ka- 20 POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA Funkcja dekoracyjna pisma; tzw. Księga z Kells, ewangeliarz irlandzki zVIII-IXw. miennych (łac. lapis - kamień). Tę właśnie cechę wymuszaną przez technikę pisania określa się jako syntetyzującą (uściślającą). Z biegiem czasu coraz mniejszą rolę odgrywa niegdyś ogromnie ważna, ale nawet obecnie niezupełnie poniechana, funkcja magiczna. Pismo było symbolem wyższego wtajemniczenia, środkiem skutecznego porozumienia z siłami rządzącymi ludzkim losem. Stąd na obszarach różnych kultur zachowały się tak liczne, podobne zapisy zaklęć, modlitw, wotów a nawet przekleństw. Według rozpowszechnionych wierzeń zapis miał sprowadzać pożądane sytuacje lub odpędzać złe moce. Pismo stanowiło również silny element więzi ideowych, służyło ich umacnianiu i wyrażaniu (funkcja ideologiczna). Wystarczy na dowód przypomnieć, jak ważne znaczenie miało dla humanistów renesansowych stosowanie antykwy*, a dla nacjonalistów niemieckich w XIX i XX w. - pisma gotyckiego*. Warto także wspomnieć o funkcji dekoracyjnej, jaką pełniły napisy w kompozycjach artystycznych od starożytności (np. w malarstwie egipskim, arabskim, a także europejskim, zwłaszcza średniowiecznym). Przeważnie napis dopełnia treść obrazu, czasami jest od niego niezależny, umieszczony wyłącznie dla efektu estetycznego, lub za- POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA 21 wiera zaszyfrowany przekaz np. żart, uszczypliwość. Za przykład może posłużyć niedawna afera z użyciem (a raczej w tym przypadku z nadużyciem, bo treść zapisu była naganna) znaków pisma runicznego, jako elementu zdobiącego okładkę podręcznika szkolnego. Powyższa garść uwag nie wyczerpuje zagadnienia roli pisma w kulturze, wskazuje tylko na niektóre jej aspekty nie zawsze zauważalne w codziennej praktyce. bibliografia: Cepik J.: Jak człowiek nauczył się pisać?' Wyd. 2. Warszawa 1987. Cohen M.: Pismo. Warszawa 1956. Diringer D.: Alfabet czyli klucz do dziejów ludzkości. Warszawa 1972. Dornseiff E: Alfabet w mistyce i magii. Warszawa 2001. Friedrich J.: Zapomniane pisma i języki. Warszawa 1958. Gieysztor A.: Zarys dziejów pisma łacińskiego. Warszawa 1973. Goban Klas T.: Powstanie i rozwój mediów - od malowideł naskalnych do multimediów. Kraków 2001. Morawiecki L: Homo scribens. W: Z książką przez wieki. Red. A. Krawczyk. Lublin 2002 s. 15-38. Ong W.: Oralność ipiśmienność. Lublin 1992. Szanto T.: Pismo i styl. Wrocław 1968. Świat starożytny, mapa z atlasu Gebethnera i Wolffa, Kraków ok. 1905 Tzw. Kamień z Rosetty. Taki sam tekst wyrażony pismem hieroglificznym, demotycznym i greckim, 195 r. p.n.e. III. Książka w kulturze starożytnej (4 tysiąclecie p.n.e. -V w. n.e.) Czlowieklemjestem I nic, co tucbzkie>KU<j&stM>wobce' Termcjusz. (zuv. 159 r. p-.tv.e Znajomość pisma stanowi warunek konieczny, ale niewystarczający do powstania książki. W tym celu musi istnieć jeszcze autor, zdolny do przekazania treści wiążących się w logiczny ciąg, narzędzia i materiały pisarskie oraz drogi dotarcia gotowego produktu od twórców do odbiorców a wreszcie sami odbiorcy - czytelnicy. Wszystkie te warunki zostały spełnione w starożytności, a nawet doprowadzono je do takiego stopnia doskonałości, że do dziś korzystamy z tego podstawowego dorobku. Z wielkich cywilizacji starożytnych fizycznie zachowały się tylko fragmenty. Te resztki, które utrwalone były w materiale twardym (np. metal, kamień, wypalona glina), a uniknęły zniszczeń i grabieży nieprzyjacielskich, które wreszcie przechował sprzyjający klimat (np. piaski pustyni) lub kapryśny los. Bardzo wiele informacji bezpośrednich i pośrednich czerpiemy ze świadectw pisanych. Musimy jednak sobie zdawać sprawę, że w owych czasach pismo było umiejętnością bardzo rzadką, dostępną tylko wąskim, elitarnym grupom, używaną w ściśle określonych celach, przede wszystkim religijnych, ideologicznych, politycznych i gospodarczych, choć czasem również intelektualnych i artystycznych (literatura piękna). W każdym razie stanowiło tylko niewielki procent w stosunku do bezpośrednich przekazów ustnych, którymi żyły ówczesne społeczeństwa, krążących od osoby do osoby, z pokolenia na pokolenie. Niezmiernie bogate musiały być ich treści, skoro nawet z ułamkowych zapisów można odczytać tak wiele. Nauka światowa niemal w każdym dziesięcioleciu przynosi nowe odkrycia wzbogacające stan wiedzy, nierzadko zaskakujące i zmuszające do zmiany ustalonych sądów. Zbliża nas to do coraz lepszego poznawania własnego dziedzictwa. Stosunkowo najlepiej rozpoznane są dzieje cywilizacji starożytnej na terenach Azji, Afryki Północnej i Europy Południowej, co nie znaczy, że tylko tam toczyły się wówczas koła historii - gdzie indziej bywało podobnie (np. w Ameryce Środkowej). Każdy lud tworzył odrębny krąg kulturowy, charakteryzujący się jemu tylko właściwymi cechami. Niemniej istnieją pewne zasadnicze podobieństwa, które pozwalają na wyróżnienie w naszym obszarze kulturowym przynajmniej dwóch modeli cywilizacji starożytnej: wschodniego i zachodniego. Ich wpływy przenikały się i wzajemnie na siebie oddziaływały, ale to tylko podkreślało, a nie zacierało, specyfikę każdego z nich. Chronologicznie wcześniej rozwinął się krąg wschodni. 1. KULTURA KSIĄŻKI STAROŻYTNEGO WSCHODU W 5 tysiącleciu p.n.e. niektóre plemiona koczownicze zaczęły na dłużej zatrzymywać się na terenach szczególnie dogodnych do osiadłego bytowania. Takie sprzyjające 24 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ warunki panowały w dorzeczach życiodajnych rzek np. Nilu, Eufratu i Tygrysu, Indusu, czy Jangcy-ciangu. Osiedlające się tam grupy stopniowo tworzyły wspólnoty. Dopracowywały się umiejętności uprawy roli, hodowli zwierząt, obróbki metali, budowy miast i innych użytecznych wynalazków praktycznych oraz - porozumiewania się za pomocą pisma. Łączyły je podobne wierzenia, obyczaje i tradycje. Powstałe wówczas państwa stosowały system niewolniczy. Podporządkowane były władzy monarchów opierających się na warstwach urzędniczych i kapłańskich. Szczególnie silna była pozycja kapłanów; to oni sprawowali kulty religijne a przez to mienili się pośrednikami między bogami a śmiertelnikami, oni prowadzili szkoły dla elity religijnej i świeckiej. Tylko do tych nielicznych, uprzywilejowanych ograniczona była znajomość pisma, pilnie strzeżona jako znak i narzędzie wyższego wtajemniczenia. Książka w starożytnym Egipcie Państwo faraonów rozciągające się nad brzegami Nilu w północnej i środkowej Afryce ukształtowało się w końcu 4 tysiąclecia, w lepszej lub gorszej kondycji utrzymało swą niezależność aż do połowy 1 tysiąclecia. W VI w. p.n.e. (595 r.) podbite zostało przez Persów, w IV w. p.n.e. (332 r.) dostało się pod władzę grecką, zastąpioną w I w. p.n.e. przez dominację rzymską, a w 641 r. już naszej ery - arabską, w orbicie której nadal funkcjonuje. Wszystkie te fale kulturowe odbiły się na losach książki w tym kraju. Fragment papirusowego zwoju Księgi umarłych Egipt, 2 poł. XVI w. p.n.e. *¦ KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ 25 hieroglify 2900-2800 2700-2600 2000-1800 ok. 1500 500-100 p.n.e. p.n.e. p.n.e. p.n.e. p.n.e. hieroglify książkowe ok. 1500 p.n.e. pismo hieratyczne ok. 1900 ok. 1300 ok. 200 p.n.e. p.n.e. p.n.e. pismo demo-tyczne 400-100 p.n.e. L. ^ i ii Jft r I I Ewolucja pisma egipskiego (szkic) Najstarszymi znakami pisarskimi używanymi w Egipcie były hieroglify* - pismo monumentalne, stosowane do napisów uroczystych od początków 3 tysiąclecia p.n.e. aż do IV w. n.e. Hieroglify ryte były przede wszystkim na pomnikach i grobowcach (przynajmniej takie się zachowały). Wywodząc się z pisma obrazowego przeszły ewolucję ku ideograficznemu a nawet fonetycznemu. Uproszczoną formę hieroglifów, kreśloną zwykle na papirusie, stanowiło pismo hieratyczne (kapłańskie) używane do praktycznych celów świątynno-państwowych. Później (od VII w. p.n.e. nawet do V w. n.e.) posługiwano się jeszcze prostszą jego odmianą - kursywą*, stosowaną w praktyce urzędniczej i handlowej. Nosiła ona nazwę pisma demotycznego (ludowego), co jest całkowicie mylące, bowiem sztuka pisania w starożytnym Egipcie nigdy nie była ogólnie dostępna. Równolegle więc były w użyciu, w zależności od potrzeb, różne odmiany pisma egipskiego, a od IV w. p.n.e. - również greckiego. Właśnie dzięki odkryciu tego samego tekstu wyrytego pismem hieroglificznym, demotycznym i greckim na tzw. kamieniu 20 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ z Rosetty udało się uczonemu francuskiemu Jean Francois Champollionowi odczytać hieroglify w 1822 r., co stało się przełomem w badaniach nad kulturą antyczną. Najliczniejsze i stosunkowo najdawniejsze zabytki, bo sięgające początków 3 tysiąclecia zachowały się na ścianach monumentalnych grobowców (piramid) i ogólnie mówiąc na materiałach twardych. Są to napisy hieroglificzne, reprezentujące kolejne stadia ich przeobrażeń. Wcześnie również zaczęto pisać na papirusie, miękkim jasnokremowym (o różnych odcieniach) materiale uzyskiwanym dzięki odpowiedniemu przetworzeniu łodyg rośliny występującej nad brzegami Nilu i tylko tam, co dawało Egiptowi pozycję monopolistyczną w produkcji papirusu. Karty papirusowe sklejano ze sobą i rolowano w zwoje*. Zwój papirusowy stanowi najdawniejszą formę książki. Pierwotnie pisano w kolumnach pionowych, biegnących równolegle do szerokości zwoju, później stosowano też dukt poziomy. Znaki kreślone były zaostrzoną trzciną maczaną w atramencie wyrabianym z sadzy mieszanej z żywicą i wodą, dawał on głęboką czerń; stosowano też farbę z czerwonej glinki. Ilustracje bywały wielobarwne. Zwoje miały różne standardy - od skromnych do luksusowych. Zawsze jednak była to książka wytworna i bardzo droga. Niewiele materialnych zabytków książki staroegipskiej dotarło do naszych czasów. Najdawniejszy zachowany zwój datowany jest na ok. 2400 r. p.n.e. Znaleziska w grobowcach pozwalają przypuszczać, że co najmniej od XVIII w. p.n.e. wytwarzane były przez kapłanów w celach handlowych „księgi zmarłych" - zbiory modlitw, które miały towarzyszyć możnym zmarłym w wędrówce w zaświaty. Narzędzia egipskiego skryby i papirus zapisany pismem hieratycznym KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Poziom cywilizacji i kultury duchowej starożytnego Egiptu, w tym stale doskonalonych umiejętności pisarskich, nie pozostawia wątpliwości, że książka w swych zróżnicowanych formach i treściach, odgrywała znaczną rolę w życiu elit tego kraju. Musiały istnieć zasobne biblioteki, przynajmniej w świątyniach i pałacach. Pośrednie źródła sięgają nawet XXVI w. p.n.e. (napis nagrobny). Archeologiczne ślady zbiorów znalezione w Tell-el-Amarnem przy okazji odkrycia grobowców Tutenchamona i Neferetiti pochodzą z XV-XIV w. p.n.e. Niezwykle ważne dla nauki papirusy odkrywane w znacznych ilościach na ziemi egipskiej od końca XIX w. n.e. pochodzą jednak z epoki hellenistycznej (IV—II w. p.n.e.), a więc związane są już z kulturą grecką, o której mowa będzie poniżej. Kultura piśmiennicza starożytnej Mezopotamii Żyzna dolina leżąca w dorzeczu Eufratu i Tygrysu nie zaznała w dziejach długotrwałej stabilizacji (dziś stanowi część terytoriów Iraku i Syrii). Od wieków przyciągała kolejnych najeźców, którzy pozostawiali swój ślad również w dziejach książki. Kulturę piśmienniczą zapoczątkowali na tych terenach Sumerowie w końcu 4 a głównie w 3 tysiącleciu. Zresztą oni też nie byli pierwotnymi mieszkańcami tej krainy. W 2 tysiącleciu kolejno władzę sprawowali Babilończycy (XVIII-XII w. p.n.e.) i Asyryj-czycy (XII-VII w. p.n.e.). Później (612-538 r. p.n.e.) przypada okres dominacji aramej-skiej (chaldejskiej), zaś po nich (538-331 r. p.n.e.) - perskiej. Kolejno, od IV w. p.n.e. Mezopotamia wchodzi w skład monarchii hellenistycznej, zaś w VII w. n.e. opanowują ją Arabowie, we władaniu których pozostaje do czasów nam współczesnych. Sumerowie od 4 tysiąclecia posługiwali się pismem obrazowym, które z czasem przeszło dalszą ewolucję od ideograficznego do sylabicznego. Coraz bardziej upraszczane znaki hieroglificzne przyjmowały stopniowo kształty geometryczne stosowne do Tabliczka gliniana pokryta pismem hieroglificzno-klinowym, ok. 2600 p.n.e. Gliniana tabliczka z Alalah, okres babiloński. Dokument w „kopercie" również z gliny 28 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Srebrna tabliczka z tekstem 0 perskim królu Dariuszu I (522-486 p.n.e.) materiału, którym się posługiwano - gliny. Tak powstało już w połowie 3 tysiąclecia sy-labiczne pismo klinowe, które przejęli później Babilończycy 1 Asyryjczycy. Natomiast Aramejczycy przynieśli ze sobą w VII w. p.n.e. i utrwalili na tych ziemiach pismo alfabetyczne, w jego wschodniej odmianie - właśnie aramejskiej. Z niego wywodzą się m.in. pisma arabskie. Z okresu sumeryjskiego pochodzą odkopane fragmenty bibliotek świątynnych (i szkolnych zarazem) w Ur, Uruk, Kisz, Lagasz, Nippur i in. Ilustrują one proces przekształcania pisma z obrazowego przez pośrednie etapy do sylabicznego. Stanowią również pomost ku bardzo wysokiej kulturze książki, którą rozwinęli Babilończycy. W bibliotekach przy świątyniach w Sippar, Babilonie, ale też znanych z wcześniejszego okresu - Uruk i Nippur znaleziono liczne podręczniki i słowniki a także obszerne teksty religijne, mitologiczne, naukowe i polityczno--prawne. Dodajmy tutaj, że z tego okresu pochodzi też słynny kodeks Hammurabiego (XVIII w. p.n.e.). Dzięki wykopaliskom poznana została biblioteka asyryjskiego króla Assurbanipala (669-626 r. p.n.e.) w Niniwie*. Zawierała ona obok nabytków współczesnych władcy, bogaty zasób dawniejszy świadczący o ciągłości tradycji kulturalnej. Na ok. 20 000 tabliczkach glinianych zawarte były dzieła m.in. z zakresu religii, literatury (np. epos o potopie znany nam także z tradycji biblijnej), historii, polityki, prawa, astronomii i matematyki. Są też fragmenty katalogów oraz inne ślady zadziwiająco dojrzałego naukowego i bibliotecznego opracowania tekstów. Wielka kultura piśmiennicza Mezopotamii utrwalona została na materiale twardym (pomniki) i na glinie. Teksty naukowe i literackie a także rozporządzenia administracyjne i nawet notatki sporządzano w postaci prostokątnych tabliczek* glinianych o zróżnicowanych wymiarach (powierzchni od 2x2,4 cm do 22x37 cm, grubości od 0,2 do 2,4 cm). Pod względem formalnym nie przypominały one książki i z tego względu można je uznać za postać para-książkową, natomiast ze względu na funkcje - spełniały wszystkie zadania, jakie przypisujemy książce. Miały też one ogromną zaletę trwałości. Ogień niszczący inne materiały, glinę właśnie utrwalał. Dlatego o książce w Mezopotamii wiemy dziś więcej niż np. w Egipcie, choć prawdopodobnie ich role i poziom w obu społecznościach były porównywalne. KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Wraz z inwazją aramejską uwieńczoną w 612 r. p.n.e. zdobyciem Niniwy (i spaleniem biblioteki), Mezopotamia przyjęła alfabet i związane z tym formy książki. Inne starożytne ośrodki kultury książki na Wschodzie Nieco później niż w Egipcie i w Mezopotamii, bo ok. połowy 3 tysiąclecia w dorzeczu Indusu, w Azji Południowej powstała wysoko rozwinięta cywilizacja, po której pozostały m.in. ślady pisma obrazowego (dotąd nie odczytanego). Jej tradycje częściowo przejęli, ale też znacznie wzbogacili własnym dorobkiem Ariowie, lud indoeuropejski, który pojawił się na tym terenie ok. 1500 r. p.n.e. Z nimi wiążą się m.in. słynne hymny Rig-veda. Jednak pismo pochodne od aramejskiego pojawiło się prawdopodobnie dopiero w V w. p.n.e. W tym samym 3 tysiącleciu w bliskim sąsiedztwie, w Azji Środkowej i Wschodniej powstała potężna i trwała cywilizacja chińska. Już wówczas posługiwano się tam pismem hieroglificznym, które poprzez stopniowe etapy pisma ideograficznego doszło do fonetycznego (sylabicznego z elementami zgłoskowego). Po uproszczeniu znaków Ewolucja pisma chińskiego (szkic) Ku Wen Ku Wen Chou Wen Ta Chuan Hsiao Chuan od prehistorii do 800 r. p.n.e. od prehistorii do 800 r. p.n.e. 800-220 r. p.n.e. do 209 r. p.n.e. bagno ogień piorun s t G- wiatr woda góra UJ niebo 29 32 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Papirus ptolemejski z III wp.n.e. wykopany wEdfu Starożytni Grecy zamieszkujący zróżnicowane, odległe od siebie terytoria zajmowali się przede wszystkim rzemiosłem i handlem, również morskim. Podróże i żegluga były dla nich życiową koniecznością. Wyrabiało to w nich energię, odwagę, fantazję i niezależność. Nie tworzyli scentralizowanych monarchii na wzór wschodni, lecz niewielkie miasta-państwa (np. Ateny, Sparta), łączące się okresowo w luźne federacje. Nie było tam dziedzicznych władców ani wpływowej warstwy kapłanów. Grecy chlubili się swymi swobodami przeciwstawiając im wschodni despotyzm. Czynnikiem najsilniej wiążącym tę wspólnotę była kultura. Grecy skrupulatnie przejęli wszystkie osiągnięcia cywilizacyjne starożytnego Wschodu. Wzbogacili je o nowe wartości tworząc wyższą jakość, która trwale wpłynęła Hellenistyczny Wschód, mapa z atlasu Joachima Lelewela, Warszawa 1828 . N^: KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ 33 Plan biblioteki w Pergamonie na postęp naszego świata. Przykładowo wystarczy wymienić tylko najważniejsze imio-na-hasła: w dziedzinie literatury - Homer, Ajschylos, Sofokles; filozofii - Demokryt, Platon, Arystoteles; historii - Herodot, Tukidydes, Ksenofont; matematyki - Pitagoras, Archimedes; astronomii i geografii - Ptolemeusz; medycyny - Hipokrates (nb. przysięgę Hipokratesa do dziś składają lekarze), Galen. Dodajmy do tego wspaniałe osiągnięcia sztuki i architektury (np. Akropol ateński, Olimpia), aby uświadomić sobie, czym była i jest kultura grecka. Grecy przejęli od Fenicjan w X w. p.n.e. znajomość pisma i dostosowali go do właściwości swego języka tworząc alfabet grecki. Posługiwali się nim w celach informacyjnych: politycznych, administracyjnych, handlowych, edukacyjnych i religijnych (modlitwy, zaklęcia). Litery kreślili rylcem na tabliczkach z metalu lub drewna, powlekanych woskiem. Doraźnie wykorzystywali też do notatek liście palmowe, korę drzew, płótno a nade wszystko skorupy rozbitych naczyń glinianych używanych powszechnie (ostra-ki*). Do napisów monumentalnych służył kamień. Zachowały się zabytki pisma epigra-ficznego od VIII w. p.n.e. Wielowiekowa tradycja bezpośredniego przekazu (recytacja, teatr, muzyka) sprawiła, że do treści literackich pismo zastosowano dopiero w V w. p.n.e., ale za to od razu bardzo intensywnie. Zmusił do tego dynamiczny rozwój twórczości w okresie klasycznym. Ożywienie polityczne i intelektualne, mnogość powstających dzieł, rozwój szkolnictwa i ogólna intensyfikacja życia społecznego uniemożliwiły poleganie tylko na pamięci i drobnych notatkach. W V-IV w. p.n.e. dość powszechna już była wśród ludności miejskiej umiejętność pisania i czytania. Uczeni, artyści, politycy i nauczyciele gromadzili własne księgozbiory (np. Arystoteles, Tukidydes). Pracowali kopiści (przepisywa-cze), rozwinął się handel książką - również zamorski. Najstarsze zachowane zabytki książki greckiej pochodzą z IV w. p.n.e. Są to fragmenty zwojów papirusowych; ich forma została przejęta od Egipcjan. Jednak to właśnie -. > - 34 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Grecy udoskonalili ją i rozpowszechnili. Dokonali tego w okresie hellenistycznym, datującym się od IV w. p.n.e. Przypomnijmy: po śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e. (panującego nad Macedonią i Grecją, a także podbitymi rozległymi ziemiami Azji i Afryki), jego ogromne władztwo rozpadło się na cztery monarchie: Egipt, Antiochia nad Orontem (późniejsza rzymska prowincja - Syria), Pergamon w północno-zachodniej Azji Mniejszej oraz Macedonia wraz z Grecją. Aleksander uważający się za wyraziciela kultury greckiej (helleńskiej) oraz jego następcy oparli władzę na elicie pochodzącej z tego narodu. Działając zaś na terenach wschodnich ulegali coraz silniejszym wpływom miejscowym. Tak powstały monarchie absolutystyczne reprezentujące wspólny model kulturowy wywodzący się ze