Książka na przestrzeni dziejów Zygmunt Vogel Biblioteka Załuskich, akwarela, 2 poi. XVIII w. Barbara Bieńkowska przy współpracy Elżbiety Maruszak Książka na przestrzeni dziejów Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej im. Heleny Radlińskiej Spisy pomocnicze Elżbieta Maruszak Recenzent Prof. dr hab. Marcin Drzewiecki Redaktor Jadwiga Chruścińska Opracowanie graficzne Andrzej Tomaszewski Na okładce: Ruchomy pulpit do studiowania ksiąg, miedzioryt. Le diverse et artificiose machinę del Capitano Agostino Ramelli, Paryż 1588. © Copyright by Barbara Bieńkowska Warszawa 2005 260 pozycja Wydawnictwa CEBID isbn 83-8858i-2i-x CIP — Biblioteka Narodowa Bieńkowska, Barbara Książka na przestrzeni dziejów / Barbara Bieńkowska przy współpr. Elżbiety Maruszak. -Warszawa: CentrumEdukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej im. Heleny Radlińskiej, 2005 MIEJSKA a PUBLICZNA KLAS. i 2OUO Spis treści I. Zamiast wstępu: historia książki-jaka i dlaczego? II. Początki i rozwój pisma III. Książka w kulturze starożytnej (4 tysiąclecie p.n.e. - V w. n.e.) IV. 1 Cflra ccu Mroki i blaski dziejów książki f indhnnuucnr w średniowieczu (V-i poł. XV w.) 13 23 41 fitftaittffiatflim:! v. Pierwsze wieki książki drukowanej w Europie Zachodniej (2 poł. XV-XVI w.) 67 |rnn ^jammy z.\c VI. Pierwsze wieki książki drukowanej w Polsce (2 poł. XV-XVI w.) 87 VII. Powszechny rozwój książki drukowanej wXVII-XVIIIw. 101 VIII. Losy książki w Polsce w XVII-XVIII w. 127 IX. Rewolucja przemysłowa i jej skutki dla świata książki w latach 1800-1918 X. Książka polska w okresie zaborów (1795-1918) 149 177 SPIS TREŚCI i xm Książka u progów współczesności (1919-1989) 209 XII. Drogi polskiej książki do współczesności (1919-1989) 233 Indeks nazw własnych 267 Lektury pomocnicze i uzupełniające 277 Podręczny słownik terminologiczny 282 Wybrane firmy drukarskie, wydawnicze i księgarskie 318 Wybrane biblioteki 335 Spis źródeł ilustracji 348 PODZIĘKOWANIE Uprzejmie dziękujemy za zgodę na nieodpłatną reprodukcję ilustracji następującym instytucjom: Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Narodowej, Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, Muzeum Drukarstwa Warszawskiego, Muzeum Narodowemu w Krakowie, Muzeum Książąt Czartoryskich, Ossolineum - Wydawnictwu, Towarzystwu Naukowemu Płockiemu, Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Bydgoszczy, Wydawnictwu Do, Wydawnictwu Dolnośląskiemu, Wydawnictwu Harrry N. Abrams z Nowego Jorku, Wydawnictwu Piotra Marciszuka „Stentor", Wydawnictwu Uniwersytetu Jagiellońskiego. I. Zamiast wstępu: historia książki - jaka i dlaczego? Żyjemy w latach zasadniczych przemian dokonujących się na naszych oczach i częściowo z naszym udziałem niemal we wszystkich dziedzinach politycznych, ekonomicznych, cywilizacyjnych i kulturowych. Zawsze w takich okolicznościach panowały tendencje odwracania się od przeszłości, traktowanej jako balast, utrudniający marsz ku nowej, wspaniałej przyszłości. Dopiero później, po zachłystnięciu się nowoczesnością, następowała refleksja, że żadna trwała konstrukcja społeczna nie może powstać ani nie utrzyma się bez fundamentów, które tworzy dziedzictwo historyczne. Tak bywało w różnych przełomowych epokach dziejów, tak też jest obecnie. Wcześniej w krajach wyprzedzających nas pod względem technologicznym, ale również obecnie w naszej trudnej rzeczywistości toruje sobie drogę zrozumienie, że historia nie jest zbędnym luksusem, lecz nieodzownym składnikiem współczesności a w jeszcze większym stopniu -przyszłości. To uniwersalne doświadczenie szczególnie odnosi się do świata książki. Książka bowiem była i jest nie tylko jednym z podstawowych kanałów komunikacyjnych, narzędziem przekazu informacji i zachowania pamięci, bez którego nie mogłaby funkcjonować żadna zorganizowana społeczność. Jest również siłą sprawczą uczestniczącą w formowaniu treści myślenia i działania. Wystarczy przypomnieć, że przełomowe epoki w dziejach ludzkości wiążą się ze zmianami form komunikacji piśmienniczej. Okres historyczny każdego społeczeństwa datuje się od zastosowania pisma. Wynalazek druku otwiera epokę nowożytną, obecnie zaś mówi się o nadejściu ery elektronicznej. Książka, jako przedmiot jest wytworem człowieka a równocześnie jest czynnikiem wszechstronnie oddziaływującym na jego osobowość. Wzajemne związki są wielorakie i głębokie. Wiadomo, że każdy przedmiot użytkowy jest dziełem wytwórców. Tak też jest z książką. Jej powstanie i funkcjonowanie wymaga wielu wykonawców: autorzy, wydawcy, drukarze, introligatorzy, księgarze, bibliotekarze - to tylko podstawowe grupy zawodowe zaangażowane w proces produkcji i dystrybucji. Do tego trzeba dodać wiele innych kategorii fachowców np. graficy, tłumacze, korektorzy, kopiści, producenci materiałów piśmienniczych. Ich warsztaty zmieniały się i zmieniają z biegiem czasu, stosownie do zmian form i treści książek. Pozostaje istota ich funkcji: komunikacja z użytkownikiem. Czytelnik stanowi niejako klamrę łączącą rolę sprawcy i „konsumenta". To on decyduje, jaką książkę wybiera, co kupuje, co wypożycza, co przechowuje, jakie są jego wymagania i oczekiwania a więc ostatecznie - co i jak jest wytwarzane, aby znalazło zbyt. Równocześnie jednak i jednostki, i zbiorowości pozostają pod przemożnym wpływem książek. Towarzyszą one ludziom przez całe życie od dzieciństwa po starość: 10 ZAMIAST WSTĘPU: HISTORIA KSIĄŻKI - JAKA I DLACZEGO? w szkole, w pracy, w domu, w obowiązkach, radościach i smutkach, w rozwoju intelektualnym i duchowym. Nawet, jeśli ktoś sam nie czyta, pozostaje w kręgu pośredniego oddziaływania lektur poprzez inne środki przekazu inspirowane słowem pisanym np. dzięki gawędziarzom (bajarzom), nauczycielom, kaznodziejom, ale także poprzez malarstwo, teatr, film, radio, telewizję itd. inspirowane lekturami. Ścisła współzależność ludzi i książek istniała więc w każdym okresie historycznym, choć oczywiście charakter tych kontaktów ulegał zmianom stosownie do całokształtu uwarunkowań cywilizacyjnych. Właśnie proces coraz doskonalszego dostosowywania się książek do rosnących potrzeb użytkowników a więc ich przeobrażania się w toku dziejów stanowi przedmiot historii książki. Dodać trzeba, że ze względu na istotną rolę komunikacji piśmienniczej w dziejach powszechnych zagadnienie to jest jednym z centralnych problemów nie tylko bibliologii, lecz również innych nauk społecznych a zwłaszcza historycznych. Bardzo rozszerzył się współcześnie zakres dyscypliny zwanej bibliologią, lub też księgoznawstwem, czy nauką o książce. Zdaniem prof. Karola Głombiowskiego (1913-1986), wybitnego teoretyka funkcjonalnej koncepcji księgoznawstwa „... przedmiotem nauki o książce jest badanie procesu produkcji, obiegu i konsumpcji książki, a jej celem - analiza społecznej funkcji książki zarówno w aspekcie empirycznym, jak teoretycznym, historycznym, jak współczesnym". Przy czym pojęcie książki obejmuje jej specyficzną, konwencjonalną postać. Obecnie tendencje zmierzają ku ogarnięciu kompetencjami księgoznawczymi całego procesu komunikacji społecznej za pośrednictwem zapisu graficznego, utrwalonego na dowolnym rodzaju nośników pierwotnych i wtórnych, stosowanych w przeszłości, współcześnie i w przyszłości. Jak krótko sformułował prof. Krzysztof Migoń w 1993 r. „nowoczesna bibliologią jest nauką o strukturze i właściwościach komunikacji za pomocą zapisu graficznego". W tym ujęciu włączone są więc wszelkie sposoby graficznego utrwalania treści począwszy od prehistorycznych rysunków naskalnych aż po współczesne i przyszłe zapisy elektroniczne. Sygnalizując ów rozległy zakres tematyczny wynikający z koncepcji funkcjonalnej, w naszym skróconym zarysie historycznym ograniczymy się do dziejów książki w jej konwencjonalnej formie a więc zapisu utrwalonego na materiale miękkim (papirus, pergamin, papier itp.), pismem ręcznym lub technikami powielania mechanicznego (np. ksylograf, druk, maszynopis, kserograf), możliwego do odczytania bezpośredniego bez uciekania się do specjalistycznej aparatury (np. czytnik, komputer). Jest to forma powszechnie określana mianem książki. Inne rodzaje zapisów traktujemy jako przed-książkowe lub paraksiążkowe (około książkowe). W tym konwencjonalnym rozumieniu książki mieszczą się bardzo odległe od siebie formy np. rękopis Psałterza floriańskiego, druk Biblii Gutenberga, czy rozliczne wydania Alicji w krainie czarów. Dzieli je przepaść pięciuset lat doświadczeń i wydawać by się mogło, że nie mają one ze sobą nic wspólnego. Wszystkie jednak są książkami. Spełniają wszelkie wymogi stawiane książkom, miały i mają swoich czytelników i badaczy. Dzieje książki rozgrywały się podobnymi etapami, jakkolwiek w odmiennych rytmach czasowych, na rozległych obszarach Azji, Afryki, Ameryki i Europy. Z oczywistych względów właśnie nurt europejski jest nam szczególnie bliski, ponieważ z niego bezpośrednio wywodzi się nasza kultura. Dlatego jemu poświęcamy najwięcej uwagi na tym tle, koncentrując się na dziejach książki w Polsce. ZAMIAST WSTĘPU! HISTORIA KSIĄŻKI — JAKA I DLACZEGO! Tak pojętą historię książki postaramy się prześledzić od głębokiej starożytności aż do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego już XX wieku. Wówczas bowiem w Polsce dokonały się przemiany ustrojowe pociągające za sobą zasadniczo odmienne warunki produkcji, rozpowszechniania i udostępniania książek. Swobodną falą wtargnęła modernizacja, jak również wszystkie związane z nią ułatwienia, problemy i uwarunkowania. Był to czas, kiedy Polska zdecydowanie wkroczyła na drogę szerokich kontaktów ze światem. Cezura ta również znajduje uzasadnienie w odniesieniu do dziejów powszechnych. Przedstawiona czytelnikom publikacja stanowi zaledwie wprowadzenie w świat dawnej książki. Koniecznym dopełnieniem jest wykorzystanie wszystkich wskazówek zawartych w materiałach pomocniczych umieszczonych w aneksie. Przede wszystkim należy do nich spis lektur uzupełniających, rozwijających kwestie, które zaledwie wzmiankowane zostały w tekście. Polecamy również sięganie do spisów pomocniczych: terminów specjalistycznych, wybranych firm drukarskich, wydawniczych i księgarskich oraz bibliotek. Objaśnione tam pojęcia wyróżnione są w tekście głównym * (gdy występują po raz pierwszy). Ułatwią one orientację w podstawowej faktografii a jednocześnie pozwolą w tekście zasadniczym skupić uwagę na historycznym kontekście dziejów książki. Ważne w nim są nie tylko zabytki materialne - zachowane zbiory, narzędzia i urządzenia - lecz również dziedzictwo ideowe, wizje, które inspirowały rozwój kulturalny, były one bowiem trwałe i dalekosiężne. Podkreślając tę wartość historyczną frontyspis przedstawia Bibliotekę Załuskich, która choć zniszczona inspirowała polską drogę do biblioteki narodowej; całość zamyka zaś sylwetka nowoczesnej Biblioteki Aleksandryjskiej, wywodzącej się z tradycji antycznej, do dziś ożywiającej międzynarodową współpracę kulturalną. Powyższe krótkie wprowadzenie prowadzi do odpowiedzi na pytanie, do czego jest nam potrzebna historia książki: - dzieje książki stanowią nić przewodnią zrozumienia przeszłości i przepustkę do współczesnej cywilizacji; - doświadczenia historyczne uczą nieuchronności i celowości postępu; wykazują, że nowe wynalazki nie eliminują całkowicie dawnych osiągnięć, ale nadbudowują nad nimi doskonalsze formy (np. wynalazek druku czerpał z doświadczeń rękopiśmien-niczych i do dziś nie wykluczył tej formy wypowiedzi); - książki są złączone z czytelnikami głębokimi wzajemnymi zależnościami; spełniają funkcje niemożliwe do pełnego zastąpienia przez inne media; nie grozi im zatem zapaść a modernizacja jest pożyteczna; - książki są nie tylko przedmiotami codziennego użytku, choć tym przede wszystkim, ale również dobrami wyższego rzędu - świadectwami kultury; kiedy dezaktualizuje się ich treść, wycofywane z bezpośredniego obiegu czytelniczego mogą zyskać wartość zabytków; - powinnością i przywilejem bibliotekarzy jest rozpoznawanie, właściwa ocena i ochrona zabytków piśmienniczych. Do tego niezbędna jest wiedza o dziejach książki; a ponadto dostarcza ona bezinteresownej radości poznawczej: obcowania z pięknym, fascynującym i pożytecznym, światem książki. 11 Malowidło ścienne groty w Lasceaux (Francja) datowane na 17-11 tysiąclecie p.n.e. II. Początki i rozwój pisma Stounv ulatujty, to co z/wuaML< Przysłowie. Lui 1. DŁUGA DROGA DO PISMA ALFABETYCZNEGO Dzieje pisma stanowią jedną z najbardziej fascynujących zagadek naszej cywilizacji. Był to przecież wynalazek o pierwszorzędnym znaczeniu dla całej ludzkości a dokonywał się w niezmiernie odległych czasach i przestrzeniach. Nic dziwnego, że znajdujemy zaledwie ułamkowe ślady tego procesu. Jednak uczonym udało się odtworzyć przynajmniej zasadnicze jego ogniwa. Poniżej przedstawiamy je w największym skrócie, zaznaczając równocześnie, że jest to zaledwie rusztowanie potężnej budowli, której dalsze elementy znajdzie uważny Czytelnik w kolejnych rozdziałach skryptu oraz w lekturze uzupełniającej. Reszta zależy od coraz intensywniej rozwijających się obecnie badań naukowych oraz... od naszej wyobraźni. Podstawowym elementem każdej książki jest tekst, czyli treść wyrażona w zrozumiałym zapisie graficznym. Dzisiaj wydaje się oczywiste, że jest to pismo odzwierciedlające określony język. Jednak do tego etapu doszła ludzkość dopiero poprzez uporczywe próby coraz sprawniejszego porozumiewania się trwające przez długie tysiąclecia. Według współczesnej wiedzy pierwsze ślady obecności człowieka na Ziemi datują się na 60-40 tysięcy lat p.n.e. Ze znacznie późniejszego okresu, 25-11 tysięcy lat p.n.e. pochodzą zabytki twórczości graficznej. Są to rysunki na skałach odkryte m.in. w jaskiniach południowej Francji i Hiszpanii przedstawiające realistyczne obrazy z życia codziennego. Na podobne znaleziska natrafiono w Europie Północnej, w Afryce, w Azji i w Australii, co świadczy o powszechności potrzeby tego rodzaju dokumentowania swej obecności przez istoty myślące. Są to jednak zaledwie zaczątki prób komunikacji na odległość przestrzenną i czasową. W odmiennej jakościowo, znacznie dojrzalszej formie zadania te spełniało pismo. Kształtowało się ono stopniowo w okresie 4-3 tysiąclecia p.n.e. na terenach Azji i Afryki. Nowe badania sugerują istnienie cywilizacji posługującej się pismem już w 5 tysiącleciu na równinach dzisiejszej Bułgarii, Rumunii i zachodniej Ukrainy, która jednak w 4 tysiącleciu uległa zagładzie. Inne ośrodki pochodzą z późniejszych okresów. Pismo, tak jak każdy wynalazek przyjmuje się i rozwija dopiero wtedy, gdy zaistnieje potrzeba jego zastosowania. Warunki do tego stwarzały organizacje państwowe powstałe właśnie od 4 tysiąclecia przede wszystkim w Egipcie, w Mezopotamii (państwo sumeryjskie, później babilońskie i asyryjskie), w Indiach i w Chinach. Tam też wypracowane zostały systemy pism. Dla ich dziejów decydujące były sprzyjające warunki wewnętrzne - odpowiedni stopień zorganizowania społeczności. Ewentualne przenoszenie doświadczeń z innych terenów stanowiło impuls dodatkowy, aczkolwiek ważny, pozwalało bowiem na przyspieszenie postępu. 14 POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA ryba ptak uszy serce ręka ogień Obrazkowe pismo sumeryjskie 4 tysiąclecie (szkic) Ja V miasto drzwi namiot okręt dzban ostrze V f głowa kołek zboże tkanina człowiek iść CZ) jesc ogród gospodyni królowa przywiązać fundament L = IM * strona prać patrzeć ogrodzenie dokładność boskość Proces doskonalenia sposobów porozumiewania się za pomocą znaków graficznych przebiegał w różnych cywilizacjach podobnymi etapami. Pozwala to wnioskować o ich naturalnej prawidłowości. Na początku tej drogi pojawiło się pismo obrazowe*, zwane też obrazkowym lub piktograficznym (łac. pictura - obraz). Przedstawiało ono za pomocą cyklu rysunków pewne akcje, ciągi wydarzeń (np. polowanie) rzeczy materialnych (np. zwierzę w ruchu, myśliwy, to samo zwierzę upolowane). Początkowo realistyczne obrazki z biegiem czasu ulegały upraszczaniu, (schematyzacji, konwencjonalizacji). Zamiast pełnego odzwierciedlania przedmiotu ograniczano się do zarysu a później do kilku umownych znaków. Równocześnie dla oddania bardziej złożonych treści znakami symbolicznymi zaczęto przedstawiać nie tylko przedmioty fizyczne, lecz również pojęcia (np. życie, śmierć, radość, smutek). Ten typ pisma nazywa się ideograficznym*. Na tym etapie znaki graficzne jeszcze nie związane były z mową. Ich odczytanie nie wymagało znajomości języka, lecz tylko samych rzeczy, np. rysunek góry czy drzewa jest zrozumiały dla każdego, kto zna je z natury, niezależnie od brzmienia nazwy. Również pojęcia (stany) można odgadnąć znając konwencje środowiska. Dalszy postęp dokonał się w grupach posługujących się wspólną mową. Pozwalała ona na bardziej jednoznaczne (dokładne) wyrażanie treści dzięki powiązaniu znaku graficznego już nie z samym przedmiotem, lecz z jego nazwą, ze słowem używanym w danym języku dla oznaczenia rzeczy. Znamionowało to przejście do typu pism fonetycznych*. Na tej drodze postęp polegał na ograniczaniu liczby znaków przez wiązanie ich z coraz mniejszymi jednostkami brzmieniowymi, po- Ewolucja pisma sumeryjskiego (szkic) pismo pismo hieroglify hieratyczne demotyczne 3000 p.n.e. 1500 p.n.e. 500 p.n.e. POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA wtarzającymi się w mowie - od wyrazów, poprzez Sumer Babilon Asyria sylaby do głosek. Tak więc pismo wyrazowe (gdzie 3500 p.n.e. 2000 p.n.e. 1000 p.n.e. jeden znak symbolizował całe słowo), stopniowo przechodziło w sylabowe, aż do głoskowego, czyli alfabetycznego* (gdzie jednemu dźwiękowi - fo-nemowi odpowiadał jeden znak - litera). Pozwalało to na ograniczenie liczby znaków, a więc ogromne uproszczenie pisma. Ostatecznie więc ewolucja przebiegała od pism obrazowych ku alfabetycznym. Polegała na stopniowym upraszczaniu rysunków od realistycznych do coraz bardziej umownych, wyrażających nie tylko przedmioty fizyczne, lecz również sytuacje lub stany świadomości, w dalszym toku nazwy i wreszcie powtarzalne cząstki fonetyczne składające się na słowa. Tak więc doskonalenie pisma polegało na coraz wyższych stopniach abstrakcji pozwalających na posługiwanie się znakami umownymi zrozumiałymi w ramach tych samych wspólnot. Stanowiło więc podstawowy czynnik łączenia i rozwoju owych społeczności. Model przedstawiony powyżej bardzo schematycznie, w rzeczywistości realizował się nierównomiernie i w wielu wariantach. Niektóre etapy trwały całe wieki, inne zmieniały się skokowo, wypierane przez obce wpływy lub inne sytuacje historyczne. Na tych samych terytoriach używane były różne typy pism dla odmiennych celów - inne w tekstach uroczystych (głównie religijnych), inne w praktycznych - komunikacyjnych. Tak było nie tylko w starożytnym Egipcie, ale również w Mezopotamii oraz w Italii. Niektóre pisma zatrzymały się na pośrednich etapach ewolucji i albo zanikły, wyparte przez doskonalsze formy (np. sylabowe pismo klinowe*) albo funkcjonują nadal (np. ideograficzno-wyrazowe pismo chińskie). Stosunkowo rzadko można spotkać zwarte i jednorodne typy pism. Wszak podlegały one stopniowym przemianom łącząc w sobie w różnych stosunkach, elementy obrazowe, ideograficzne i fonetyczne. Zaś wśród tych ostatnich pisma wyrazowe ewolucyjnie przechodziły w sylabowe i wreszcie w alfabetyczne. 2. KARIERA PISMA ALFABETYCZNEGO Pismo wykształciło się przeszedłszy etapy pośrednie, w 2 tysiącleciu p.n.e. wśród ludów semickich zamieszkujących Azję Mniejszą. Jego bezpośrednim źródłem była prawdopodobnie odmiana północnosemicka pisma protosemickiego (przedsemickiego, byk noga Ewolucja pisma egipskiego (szkic) l6 POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA Pismo fenickie, napis na sarkofagu zVw. p.n.e. prasemickiego), którego zabytki pochodzą z ok. 1500 r. p.n.e. Od Semitów zamieszkałych w Syrii i Palestynie przejęli je i uprościli Fenicjanie (również Semici), ruchliwi żeglarze i kupcy osiadli na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Sprowadzili oni alfabet do 22 znaków spółgłosek, nadali im geometryczne kształty liniowe oraz ustalili poziomy bieg wierszy od strony prawej ku lewej. Najstarszy znany przykład napisu w tej konwencji pochodzi z XIII w. p.n.e. z Byblos (obecnie Liban). W początkach pierwszego tysiąclecia wynalazek ten przejęli Grecy zamieszkujący Półwysep Bałkański, wyspy Morza Egejskiego i wybrzeża Azji Mniejszej, powiązani z Fenicjanami rozlicznymi interesami. Zgodnie z melodią własnego języka wzbogacili alfabet o oznaczenia samogłosek, ponadto dodali liczby oraz ustalili poziomy dukt pisma od strony lewej ku prawej, jaki odtąd stale praktykujemy. Tak udoskonalony alfabet grecki odegrał ogromną rolę cywilizacyjną w ciągu kilku tysiącleci. Dziś również używany jest w nowożytnej Grecji. Od Greków, prawdopodobnie za pośrednictwem Etrusków, osiadłych na Półwyspie Pismo greckie, napis wykuty w kamieniu, V w. p.n.e. r,\:% Apenińskim, zapożyczyli alfabet starożytni Rzymianie ok. VII w. p.n.e. Przekształcili go według własnych potrzeb, ustalając od VI w. p.n.e. kanon pisma łacińskiego, którym obecnie posługuje się większość cywilizacji zachodnich, w tym również Polska. Natomiast z pisma greckiego, przejętego za pośrednictwem Bizancjum (a nie Rzymu) wywodzą się alfabety cyrylickie, nazwane tak od imienia św. Cyryla, bizantyjskiego apostoła nawracającego na chrześcijaństwo Słowian południowych i wschodnich. Do potrzeb ich języka dostosował on w IX w. n.e. alfabet grecki. Tak prawdopodobnie powstała głagolica, która w X w. n.e. przyjęła odmianę zwaną cyrylicą. Ta z kolei została zreformowana w XVIII w. uzyskując postać grażdanki używanej do dziś przez Słowian południowych i wschodnich (m.in. Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Bułgarzy i in.). Z tego samego północnosemickiego źródła, w odmianie wschodniej (aramejskiej) wywodzą się m.in. pisma arabskie i hebrajskie, we wszystkich odmianach używanych dawniej i współcześnie. Pismo łacińskie, fragment inskrypcji z kolumny Trajana w Rzymie, 114 r. n.e. POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA I Tli Ml M.!HIflUH'l.». mi I' " \'» A i ,!• \ k M.\Nf oi"m'nii"iiiTt jL»| f &•»•,%•»'»'"<•>*» f ł «'lMIIMf*ltCTi(l' KIIA-k T I SIU.VlllHIMimiri ił Xl A -HHSirł Nlf|-((KNIIM1 tSKAiłfClI II 'III t'U<( {r l/IN f K'l- ;*r ( n -\i BIHUJHBI i\"iCA Miii'K MrrłHKAl mul* n• 1 fu f 11 ui* ,vt-11111 n\* ,».•••¦ V LfHIMITllK'HK.VĄI!lf M U Kit 111 IIHII I1IMh^i ,1, ,i-\ k u.\n f mi " m't'11 titi>p visi.nf.i\i.iiiiAtu«MMe»K\t rfi- n .visi k171. u-i ui 11r» j.K('l'\Nf(..l'.vKlIBirt NCilfiKN Mf pt'f x n 1 B't ('*,*, iv' fH IHM9.-1TI- l' 'H<(ll\"lC A \11IT HKPHYl Ultl 'l-a litHtti\f k*( (IN f Ł' \ -\ \III (\;f M* f ,)¦ >¦ IIM \ f IIII ICia uua tc*xti awa^ui otrcsuu cil' umuk! Hcuti UJ ucsl LUturn huu iu emu. ua^iu i* iu ucaL ioI ol1 «u ?«^au adun. ait* ac^iti i, LAU^a cucą adntiuiti ccl ct«i aoti UCHI lcu uu ocinu craai u,iu utt uctMiuea uua 7~jiSL wr.t.a cm iici Sl,.i c.slu ucśij mch ^m cccJlu1 u«ii ca/ uesu isa ^ <,a uui,u «,ucil eutu eua cct,<, La.cua cwaL uu uai,iu aaiuaiu cni cit^iil ud^iu luiiiciu śc. ciitu* ujtCtiCica r^j.r.L auteuw ciu UCH**!, uu jai.s—3i. ilac^«Jt aituir ^ ^ u u,iu uit uuidica o?JUL llL. uudtuu ujitiMU cai Ołiic7-^u cu-cuti uu uiau ci c;, ua&diu ucis^iu ci .t^ "2 'oSaiuopog IUI3SI§ 5J3UOIDZD E>[IUJOZM Z TUJSSlS >[3UOpZD B>[TUJOZM Z i VWSId IOMZOH I I3U.Vz3Od POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA iTJIZM Religie jako główny nośnik kultury pisma na świecie 3. PODSTAWOWE FUNKCJE PISMA Nie ma przesady w określeniu, że pismo jest kluczem do rozwoju cywilizacji na świecie. Oczywiście w historii różne były zakresy i możliwości jego oddziaływania, odmienne cele których bywało narzędziem. Zawsze jednak w mniejszym czy większym stopniu realizuje ono swe podstawowe funkcje. Najważniejszą, stanowiącą istotę piśmienności jest naturalnie funkcja komunikacyjna, polegająca na umożliwianiu precyzyjnego przekazywania treści na odległość geograficzną i czasową. Pismo utrwala myśl nie tylko tu i teraz (chociaż to również), ale przede wszystkim na dalszy i późniejszy użytek. Z tym związana jest funkcja kulturotwórcza - możliwość komunikacji i wymiany doświadczeń, co ułatwia wspólne, bardziej efektywne działania. Potrzeba wyrażania swych myśli w piśmie zmusza do ich sprecyzowania (skonkretyzowania). Przyznajmy, że o wiele łatwiej jest o czymś pomyśleć, trudniej jest ubrać swoje myśli w słowa (wyrazić), a jeszcze mozolniej - spisać. Owa trudność, dziś tylko koncepcyjna, była istotną przeszkodą również fizyczną i ekonomiczną w zaraniu pisma, kiedy znaki graficzne trzeba było ryć w twardym materiale (np. kamień, metal) lub kreślić na drogim i trudno dostępnym podłożu (np. papirus*, pergamin*). Wówczas skrótowość była konieczna. Nb. znany nam wyraz „lapidarny" (zwięzły) wywodzi się właśnie z owych zamierzchłych czasów praktykowania napisów ka- 20 POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA Funkcja dekoracyjna pisma; tzw. Księga z Kells, ewangeliarz irlandzki zVIII-IXw. miennych (łac. lapis - kamień). Tę właśnie cechę wymuszaną przez technikę pisania określa się jako syntetyzującą (uściślającą). Z biegiem czasu coraz mniejszą rolę odgrywa niegdyś ogromnie ważna, ale nawet obecnie niezupełnie poniechana, funkcja magiczna. Pismo było symbolem wyższego wtajemniczenia, środkiem skutecznego porozumienia z siłami rządzącymi ludzkim losem. Stąd na obszarach różnych kultur zachowały się tak liczne, podobne zapisy zaklęć, modlitw, wotów a nawet przekleństw. Według rozpowszechnionych wierzeń zapis miał sprowadzać pożądane sytuacje lub odpędzać złe moce. Pismo stanowiło również silny element więzi ideowych, służyło ich umacnianiu i wyrażaniu (funkcja ideologiczna). Wystarczy na dowód przypomnieć, jak ważne znaczenie miało dla humanistów renesansowych stosowanie antykwy*, a dla nacjonalistów niemieckich w XIX i XX w. - pisma gotyckiego*. Warto także wspomnieć o funkcji dekoracyjnej, jaką pełniły napisy w kompozycjach artystycznych od starożytności (np. w malarstwie egipskim, arabskim, a także europejskim, zwłaszcza średniowiecznym). Przeważnie napis dopełnia treść obrazu, czasami jest od niego niezależny, umieszczony wyłącznie dla efektu estetycznego, lub za- POCZĄTKI I ROZWÓJ PISMA 21 wiera zaszyfrowany przekaz np. żart, uszczypliwość. Za przykład może posłużyć niedawna afera z użyciem (a raczej w tym przypadku z nadużyciem, bo treść zapisu była naganna) znaków pisma runicznego, jako elementu zdobiącego okładkę podręcznika szkolnego. Powyższa garść uwag nie wyczerpuje zagadnienia roli pisma w kulturze, wskazuje tylko na niektóre jej aspekty nie zawsze zauważalne w codziennej praktyce. bibliografia: Cepik J.: Jak człowiek nauczył się pisać?' Wyd. 2. Warszawa 1987. Cohen M.: Pismo. Warszawa 1956. Diringer D.: Alfabet czyli klucz do dziejów ludzkości. Warszawa 1972. Dornseiff E: Alfabet w mistyce i magii. Warszawa 2001. Friedrich J.: Zapomniane pisma i języki. Warszawa 1958. Gieysztor A.: Zarys dziejów pisma łacińskiego. Warszawa 1973. Goban Klas T.: Powstanie i rozwój mediów - od malowideł naskalnych do multimediów. Kraków 2001. Morawiecki L: Homo scribens. W: Z książką przez wieki. Red. A. Krawczyk. Lublin 2002 s. 15-38. Ong W.: Oralność ipiśmienność. Lublin 1992. Szanto T.: Pismo i styl. Wrocław 1968. Świat starożytny, mapa z atlasu Gebethnera i Wolffa, Kraków ok. 1905 Tzw. Kamień z Rosetty. Taki sam tekst wyrażony pismem hieroglificznym, demotycznym i greckim, 195 r. p.n.e. III. Książka w kulturze starożytnej (4 tysiąclecie p.n.e. -V w. n.e.) Czlowieklemjestem I nic, co tucbzkie>KUwobce' Termcjusz. (zuv. 159 r. p-.tv.e Znajomość pisma stanowi warunek konieczny, ale niewystarczający do powstania książki. W tym celu musi istnieć jeszcze autor, zdolny do przekazania treści wiążących się w logiczny ciąg, narzędzia i materiały pisarskie oraz drogi dotarcia gotowego produktu od twórców do odbiorców a wreszcie sami odbiorcy - czytelnicy. Wszystkie te warunki zostały spełnione w starożytności, a nawet doprowadzono je do takiego stopnia doskonałości, że do dziś korzystamy z tego podstawowego dorobku. Z wielkich cywilizacji starożytnych fizycznie zachowały się tylko fragmenty. Te resztki, które utrwalone były w materiale twardym (np. metal, kamień, wypalona glina), a uniknęły zniszczeń i grabieży nieprzyjacielskich, które wreszcie przechował sprzyjający klimat (np. piaski pustyni) lub kapryśny los. Bardzo wiele informacji bezpośrednich i pośrednich czerpiemy ze świadectw pisanych. Musimy jednak sobie zdawać sprawę, że w owych czasach pismo było umiejętnością bardzo rzadką, dostępną tylko wąskim, elitarnym grupom, używaną w ściśle określonych celach, przede wszystkim religijnych, ideologicznych, politycznych i gospodarczych, choć czasem również intelektualnych i artystycznych (literatura piękna). W każdym razie stanowiło tylko niewielki procent w stosunku do bezpośrednich przekazów ustnych, którymi żyły ówczesne społeczeństwa, krążących od osoby do osoby, z pokolenia na pokolenie. Niezmiernie bogate musiały być ich treści, skoro nawet z ułamkowych zapisów można odczytać tak wiele. Nauka światowa niemal w każdym dziesięcioleciu przynosi nowe odkrycia wzbogacające stan wiedzy, nierzadko zaskakujące i zmuszające do zmiany ustalonych sądów. Zbliża nas to do coraz lepszego poznawania własnego dziedzictwa. Stosunkowo najlepiej rozpoznane są dzieje cywilizacji starożytnej na terenach Azji, Afryki Północnej i Europy Południowej, co nie znaczy, że tylko tam toczyły się wówczas koła historii - gdzie indziej bywało podobnie (np. w Ameryce Środkowej). Każdy lud tworzył odrębny krąg kulturowy, charakteryzujący się jemu tylko właściwymi cechami. Niemniej istnieją pewne zasadnicze podobieństwa, które pozwalają na wyróżnienie w naszym obszarze kulturowym przynajmniej dwóch modeli cywilizacji starożytnej: wschodniego i zachodniego. Ich wpływy przenikały się i wzajemnie na siebie oddziaływały, ale to tylko podkreślało, a nie zacierało, specyfikę każdego z nich. Chronologicznie wcześniej rozwinął się krąg wschodni. 1. KULTURA KSIĄŻKI STAROŻYTNEGO WSCHODU W 5 tysiącleciu p.n.e. niektóre plemiona koczownicze zaczęły na dłużej zatrzymywać się na terenach szczególnie dogodnych do osiadłego bytowania. Takie sprzyjające 24 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ warunki panowały w dorzeczach życiodajnych rzek np. Nilu, Eufratu i Tygrysu, Indusu, czy Jangcy-ciangu. Osiedlające się tam grupy stopniowo tworzyły wspólnoty. Dopracowywały się umiejętności uprawy roli, hodowli zwierząt, obróbki metali, budowy miast i innych użytecznych wynalazków praktycznych oraz - porozumiewania się za pomocą pisma. Łączyły je podobne wierzenia, obyczaje i tradycje. Powstałe wówczas państwa stosowały system niewolniczy. Podporządkowane były władzy monarchów opierających się na warstwach urzędniczych i kapłańskich. Szczególnie silna była pozycja kapłanów; to oni sprawowali kulty religijne a przez to mienili się pośrednikami między bogami a śmiertelnikami, oni prowadzili szkoły dla elity religijnej i świeckiej. Tylko do tych nielicznych, uprzywilejowanych ograniczona była znajomość pisma, pilnie strzeżona jako znak i narzędzie wyższego wtajemniczenia. Książka w starożytnym Egipcie Państwo faraonów rozciągające się nad brzegami Nilu w północnej i środkowej Afryce ukształtowało się w końcu 4 tysiąclecia, w lepszej lub gorszej kondycji utrzymało swą niezależność aż do połowy 1 tysiąclecia. W VI w. p.n.e. (595 r.) podbite zostało przez Persów, w IV w. p.n.e. (332 r.) dostało się pod władzę grecką, zastąpioną w I w. p.n.e. przez dominację rzymską, a w 641 r. już naszej ery - arabską, w orbicie której nadal funkcjonuje. Wszystkie te fale kulturowe odbiły się na losach książki w tym kraju. Fragment papirusowego zwoju Księgi umarłych Egipt, 2 poł. XVI w. p.n.e. *¦ KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ 25 hieroglify 2900-2800 2700-2600 2000-1800 ok. 1500 500-100 p.n.e. p.n.e. p.n.e. p.n.e. p.n.e. hieroglify książkowe ok. 1500 p.n.e. pismo hieratyczne ok. 1900 ok. 1300 ok. 200 p.n.e. p.n.e. p.n.e. pismo demo-tyczne 400-100 p.n.e. L. ^ i ii Jft r I I Ewolucja pisma egipskiego (szkic) Najstarszymi znakami pisarskimi używanymi w Egipcie były hieroglify* - pismo monumentalne, stosowane do napisów uroczystych od początków 3 tysiąclecia p.n.e. aż do IV w. n.e. Hieroglify ryte były przede wszystkim na pomnikach i grobowcach (przynajmniej takie się zachowały). Wywodząc się z pisma obrazowego przeszły ewolucję ku ideograficznemu a nawet fonetycznemu. Uproszczoną formę hieroglifów, kreśloną zwykle na papirusie, stanowiło pismo hieratyczne (kapłańskie) używane do praktycznych celów świątynno-państwowych. Później (od VII w. p.n.e. nawet do V w. n.e.) posługiwano się jeszcze prostszą jego odmianą - kursywą*, stosowaną w praktyce urzędniczej i handlowej. Nosiła ona nazwę pisma demotycznego (ludowego), co jest całkowicie mylące, bowiem sztuka pisania w starożytnym Egipcie nigdy nie była ogólnie dostępna. Równolegle więc były w użyciu, w zależności od potrzeb, różne odmiany pisma egipskiego, a od IV w. p.n.e. - również greckiego. Właśnie dzięki odkryciu tego samego tekstu wyrytego pismem hieroglificznym, demotycznym i greckim na tzw. kamieniu 20 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ z Rosetty udało się uczonemu francuskiemu Jean Francois Champollionowi odczytać hieroglify w 1822 r., co stało się przełomem w badaniach nad kulturą antyczną. Najliczniejsze i stosunkowo najdawniejsze zabytki, bo sięgające początków 3 tysiąclecia zachowały się na ścianach monumentalnych grobowców (piramid) i ogólnie mówiąc na materiałach twardych. Są to napisy hieroglificzne, reprezentujące kolejne stadia ich przeobrażeń. Wcześnie również zaczęto pisać na papirusie, miękkim jasnokremowym (o różnych odcieniach) materiale uzyskiwanym dzięki odpowiedniemu przetworzeniu łodyg rośliny występującej nad brzegami Nilu i tylko tam, co dawało Egiptowi pozycję monopolistyczną w produkcji papirusu. Karty papirusowe sklejano ze sobą i rolowano w zwoje*. Zwój papirusowy stanowi najdawniejszą formę książki. Pierwotnie pisano w kolumnach pionowych, biegnących równolegle do szerokości zwoju, później stosowano też dukt poziomy. Znaki kreślone były zaostrzoną trzciną maczaną w atramencie wyrabianym z sadzy mieszanej z żywicą i wodą, dawał on głęboką czerń; stosowano też farbę z czerwonej glinki. Ilustracje bywały wielobarwne. Zwoje miały różne standardy - od skromnych do luksusowych. Zawsze jednak była to książka wytworna i bardzo droga. Niewiele materialnych zabytków książki staroegipskiej dotarło do naszych czasów. Najdawniejszy zachowany zwój datowany jest na ok. 2400 r. p.n.e. Znaleziska w grobowcach pozwalają przypuszczać, że co najmniej od XVIII w. p.n.e. wytwarzane były przez kapłanów w celach handlowych „księgi zmarłych" - zbiory modlitw, które miały towarzyszyć możnym zmarłym w wędrówce w zaświaty. Narzędzia egipskiego skryby i papirus zapisany pismem hieratycznym KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Poziom cywilizacji i kultury duchowej starożytnego Egiptu, w tym stale doskonalonych umiejętności pisarskich, nie pozostawia wątpliwości, że książka w swych zróżnicowanych formach i treściach, odgrywała znaczną rolę w życiu elit tego kraju. Musiały istnieć zasobne biblioteki, przynajmniej w świątyniach i pałacach. Pośrednie źródła sięgają nawet XXVI w. p.n.e. (napis nagrobny). Archeologiczne ślady zbiorów znalezione w Tell-el-Amarnem przy okazji odkrycia grobowców Tutenchamona i Neferetiti pochodzą z XV-XIV w. p.n.e. Niezwykle ważne dla nauki papirusy odkrywane w znacznych ilościach na ziemi egipskiej od końca XIX w. n.e. pochodzą jednak z epoki hellenistycznej (IV—II w. p.n.e.), a więc związane są już z kulturą grecką, o której mowa będzie poniżej. Kultura piśmiennicza starożytnej Mezopotamii Żyzna dolina leżąca w dorzeczu Eufratu i Tygrysu nie zaznała w dziejach długotrwałej stabilizacji (dziś stanowi część terytoriów Iraku i Syrii). Od wieków przyciągała kolejnych najeźców, którzy pozostawiali swój ślad również w dziejach książki. Kulturę piśmienniczą zapoczątkowali na tych terenach Sumerowie w końcu 4 a głównie w 3 tysiącleciu. Zresztą oni też nie byli pierwotnymi mieszkańcami tej krainy. W 2 tysiącleciu kolejno władzę sprawowali Babilończycy (XVIII-XII w. p.n.e.) i Asyryj-czycy (XII-VII w. p.n.e.). Później (612-538 r. p.n.e.) przypada okres dominacji aramej-skiej (chaldejskiej), zaś po nich (538-331 r. p.n.e.) - perskiej. Kolejno, od IV w. p.n.e. Mezopotamia wchodzi w skład monarchii hellenistycznej, zaś w VII w. n.e. opanowują ją Arabowie, we władaniu których pozostaje do czasów nam współczesnych. Sumerowie od 4 tysiąclecia posługiwali się pismem obrazowym, które z czasem przeszło dalszą ewolucję od ideograficznego do sylabicznego. Coraz bardziej upraszczane znaki hieroglificzne przyjmowały stopniowo kształty geometryczne stosowne do Tabliczka gliniana pokryta pismem hieroglificzno-klinowym, ok. 2600 p.n.e. Gliniana tabliczka z Alalah, okres babiloński. Dokument w „kopercie" również z gliny 28 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Srebrna tabliczka z tekstem 0 perskim królu Dariuszu I (522-486 p.n.e.) materiału, którym się posługiwano - gliny. Tak powstało już w połowie 3 tysiąclecia sy-labiczne pismo klinowe, które przejęli później Babilończycy 1 Asyryjczycy. Natomiast Aramejczycy przynieśli ze sobą w VII w. p.n.e. i utrwalili na tych ziemiach pismo alfabetyczne, w jego wschodniej odmianie - właśnie aramejskiej. Z niego wywodzą się m.in. pisma arabskie. Z okresu sumeryjskiego pochodzą odkopane fragmenty bibliotek świątynnych (i szkolnych zarazem) w Ur, Uruk, Kisz, Lagasz, Nippur i in. Ilustrują one proces przekształcania pisma z obrazowego przez pośrednie etapy do sylabicznego. Stanowią również pomost ku bardzo wysokiej kulturze książki, którą rozwinęli Babilończycy. W bibliotekach przy świątyniach w Sippar, Babilonie, ale też znanych z wcześniejszego okresu - Uruk i Nippur znaleziono liczne podręczniki i słowniki a także obszerne teksty religijne, mitologiczne, naukowe i polityczno--prawne. Dodajmy tutaj, że z tego okresu pochodzi też słynny kodeks Hammurabiego (XVIII w. p.n.e.). Dzięki wykopaliskom poznana została biblioteka asyryjskiego króla Assurbanipala (669-626 r. p.n.e.) w Niniwie*. Zawierała ona obok nabytków współczesnych władcy, bogaty zasób dawniejszy świadczący o ciągłości tradycji kulturalnej. Na ok. 20 000 tabliczkach glinianych zawarte były dzieła m.in. z zakresu religii, literatury (np. epos o potopie znany nam także z tradycji biblijnej), historii, polityki, prawa, astronomii i matematyki. Są też fragmenty katalogów oraz inne ślady zadziwiająco dojrzałego naukowego i bibliotecznego opracowania tekstów. Wielka kultura piśmiennicza Mezopotamii utrwalona została na materiale twardym (pomniki) i na glinie. Teksty naukowe i literackie a także rozporządzenia administracyjne i nawet notatki sporządzano w postaci prostokątnych tabliczek* glinianych o zróżnicowanych wymiarach (powierzchni od 2x2,4 cm do 22x37 cm, grubości od 0,2 do 2,4 cm). Pod względem formalnym nie przypominały one książki i z tego względu można je uznać za postać para-książkową, natomiast ze względu na funkcje - spełniały wszystkie zadania, jakie przypisujemy książce. Miały też one ogromną zaletę trwałości. Ogień niszczący inne materiały, glinę właśnie utrwalał. Dlatego o książce w Mezopotamii wiemy dziś więcej niż np. w Egipcie, choć prawdopodobnie ich role i poziom w obu społecznościach były porównywalne. KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Wraz z inwazją aramejską uwieńczoną w 612 r. p.n.e. zdobyciem Niniwy (i spaleniem biblioteki), Mezopotamia przyjęła alfabet i związane z tym formy książki. Inne starożytne ośrodki kultury książki na Wschodzie Nieco później niż w Egipcie i w Mezopotamii, bo ok. połowy 3 tysiąclecia w dorzeczu Indusu, w Azji Południowej powstała wysoko rozwinięta cywilizacja, po której pozostały m.in. ślady pisma obrazowego (dotąd nie odczytanego). Jej tradycje częściowo przejęli, ale też znacznie wzbogacili własnym dorobkiem Ariowie, lud indoeuropejski, który pojawił się na tym terenie ok. 1500 r. p.n.e. Z nimi wiążą się m.in. słynne hymny Rig-veda. Jednak pismo pochodne od aramejskiego pojawiło się prawdopodobnie dopiero w V w. p.n.e. W tym samym 3 tysiącleciu w bliskim sąsiedztwie, w Azji Środkowej i Wschodniej powstała potężna i trwała cywilizacja chińska. Już wówczas posługiwano się tam pismem hieroglificznym, które poprzez stopniowe etapy pisma ideograficznego doszło do fonetycznego (sylabicznego z elementami zgłoskowego). Po uproszczeniu znaków Ewolucja pisma chińskiego (szkic) Ku Wen Ku Wen Chou Wen Ta Chuan Hsiao Chuan od prehistorii do 800 r. p.n.e. od prehistorii do 800 r. p.n.e. 800-220 r. p.n.e. do 209 r. p.n.e. bagno ogień piorun s t G- wiatr woda góra UJ niebo 29 32 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Papirus ptolemejski z III wp.n.e. wykopany wEdfu Starożytni Grecy zamieszkujący zróżnicowane, odległe od siebie terytoria zajmowali się przede wszystkim rzemiosłem i handlem, również morskim. Podróże i żegluga były dla nich życiową koniecznością. Wyrabiało to w nich energię, odwagę, fantazję i niezależność. Nie tworzyli scentralizowanych monarchii na wzór wschodni, lecz niewielkie miasta-państwa (np. Ateny, Sparta), łączące się okresowo w luźne federacje. Nie było tam dziedzicznych władców ani wpływowej warstwy kapłanów. Grecy chlubili się swymi swobodami przeciwstawiając im wschodni despotyzm. Czynnikiem najsilniej wiążącym tę wspólnotę była kultura. Grecy skrupulatnie przejęli wszystkie osiągnięcia cywilizacyjne starożytnego Wschodu. Wzbogacili je o nowe wartości tworząc wyższą jakość, która trwale wpłynęła Hellenistyczny Wschód, mapa z atlasu Joachima Lelewela, Warszawa 1828 . N^: KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ 33 Plan biblioteki w Pergamonie na postęp naszego świata. Przykładowo wystarczy wymienić tylko najważniejsze imio-na-hasła: w dziedzinie literatury - Homer, Ajschylos, Sofokles; filozofii - Demokryt, Platon, Arystoteles; historii - Herodot, Tukidydes, Ksenofont; matematyki - Pitagoras, Archimedes; astronomii i geografii - Ptolemeusz; medycyny - Hipokrates (nb. przysięgę Hipokratesa do dziś składają lekarze), Galen. Dodajmy do tego wspaniałe osiągnięcia sztuki i architektury (np. Akropol ateński, Olimpia), aby uświadomić sobie, czym była i jest kultura grecka. Grecy przejęli od Fenicjan w X w. p.n.e. znajomość pisma i dostosowali go do właściwości swego języka tworząc alfabet grecki. Posługiwali się nim w celach informacyjnych: politycznych, administracyjnych, handlowych, edukacyjnych i religijnych (modlitwy, zaklęcia). Litery kreślili rylcem na tabliczkach z metalu lub drewna, powlekanych woskiem. Doraźnie wykorzystywali też do notatek liście palmowe, korę drzew, płótno a nade wszystko skorupy rozbitych naczyń glinianych używanych powszechnie (ostra-ki*). Do napisów monumentalnych służył kamień. Zachowały się zabytki pisma epigra-ficznego od VIII w. p.n.e. Wielowiekowa tradycja bezpośredniego przekazu (recytacja, teatr, muzyka) sprawiła, że do treści literackich pismo zastosowano dopiero w V w. p.n.e., ale za to od razu bardzo intensywnie. Zmusił do tego dynamiczny rozwój twórczości w okresie klasycznym. Ożywienie polityczne i intelektualne, mnogość powstających dzieł, rozwój szkolnictwa i ogólna intensyfikacja życia społecznego uniemożliwiły poleganie tylko na pamięci i drobnych notatkach. W V-IV w. p.n.e. dość powszechna już była wśród ludności miejskiej umiejętność pisania i czytania. Uczeni, artyści, politycy i nauczyciele gromadzili własne księgozbiory (np. Arystoteles, Tukidydes). Pracowali kopiści (przepisywa-cze), rozwinął się handel książką - również zamorski. Najstarsze zachowane zabytki książki greckiej pochodzą z IV w. p.n.e. Są to fragmenty zwojów papirusowych; ich forma została przejęta od Egipcjan. Jednak to właśnie -. > - 34 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Grecy udoskonalili ją i rozpowszechnili. Dokonali tego w okresie hellenistycznym, datującym się od IV w. p.n.e. Przypomnijmy: po śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e. (panującego nad Macedonią i Grecją, a także podbitymi rozległymi ziemiami Azji i Afryki), jego ogromne władztwo rozpadło się na cztery monarchie: Egipt, Antiochia nad Orontem (późniejsza rzymska prowincja - Syria), Pergamon w północno-zachodniej Azji Mniejszej oraz Macedonia wraz z Grecją. Aleksander uważający się za wyraziciela kultury greckiej (helleńskiej) oraz jego następcy oparli władzę na elicie pochodzącej z tego narodu. Działając zaś na terenach wschodnich ulegali coraz silniejszym wpływom miejscowym. Tak powstały monarchie absolutystyczne reprezentujące wspólny model kulturowy wywodzący się ze starożytnej Grecji, ale z lokalnym kolorytem. Podstawę stanowiły język i piśmiennictwo greckie. W tym kontekście ogromna rola przypadła książce. Rychło, bo już za czasów Ptolemeusza I (ok. 367-282 p.n.e.) powstała w Egipcie Biblioteka Aleksandryjska*, w której miało być zgromadzone całe piśmiennictwo znanego wówczas świata. Król nie szczędząc środków zatrudnił najlepszych fachowców do zdobywania, opracowywania i kopiowania tekstów. To właśnie wówczas spisano dzieła wielkich twórców greckich, dzięki czemu zachowały się dla potomności. Wypracowano przy tym kanon filologiczny i formalny książki. Uporządkowano ortografię, wprowadzono podział na księgi i wiersze, ustalono długość i wysokość kolumny, szerokość marginesów i in. Nie było żadnych wzorów opracowania bibliotecznego. Trzeba było ustalać nawet autorów i tytuły. Ukoronowaniem tych prac był katalog sporządzony przez Kalli-macha z Kyreny (ok. 305-240 r. p.n.e.). Spisał on dzieła znajdujące się w Bibliotece według dziesięciu działów rzeczowych. W ramach każdego z nich zastosował kolejność alfabetyczną uzależnioną od nazw autorów. W miarę możności starał się sporządzać krótkie noty biograficzne. Jego wielkie dzieło, liczące 120 ksiąg, zatytułowane Pinakes... (Tablice tych wszystkich, którzy wsławili się w jakiejkolwiek dziedzinie piśmiennictwa) zaginęło. Wiemy o nim tylko z późniejszych wzmianek. Podobno za czasów założyciela Biblioteka liczyła 200 tys. zwojów, a w I w. p.n.e. miało ich być - 700 tys. Instytucja zaczęła podupadać już od poł. II w. p.n.e. Niszczała stopniowo tak, że nawet nie wiadomo, kiedy przestała istnieć. Jakieś zwoje spaliły wojska Cezara na przełomie 48/47 r. p.n.e. Dotknęła ją prawdopodobnie reakcja chrześcijańska z końca IV w. n.e., a resztki może przepadły po inwazji Arabów w VII w. n.e. Fizycznie więc nic z Biblioteki Aleksandryjskiej nie dotrwało do nowożytności. Jednak utrzymywała się stale pamięć wielkiej biblioteki uniwersalnej, skarbnicy dorobku piśmienniczego ludzkości. Materializacją tej idei jest współczesna, supernowoczesna Biblioteka Aleksandryjska, która powstała z inicjatywy władz egipskich przy udziale społeczności międzynarodowej pod egidą UNESCO. Gmach wzniesiony został w latach 1995-2002. W roku otwarcia (2002) zbiory liczyły ok. 200 tys. (tyle, co w starożytności), mają wzrosnąć do 8 min. jednostek. Zamiarem jest zgromadzenie najważniejszych dzieł piśmiennictwa światowego, ze specjalnym uwzględnieniem basenu Morza Śródziemnego i dorobku islamu. Nad opracowaniem czuwa zespół wybitnych specjalistów. Wykorzystywane są najnowsze systemy informacyjne. Trudno o lepszy dowód ciągłości tradycji kulturalnej. 1 KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ 35 Biblioteki podobne do Aleksandryjskiej powstawały też w innych monarchiach hellenistycznych. Utrzymywali je królowie Macedonii, Antiochii i Pergamonu. Zwłaszcza Biblioteka Pergameńska* jest dla nas interesująca, ponieważ wykopaliska ukazały jej ruiny. Budowla składała się z trzech sal magazynowych i jednej, większej przeznaczonej na zgromadzenia. Czytelni nie było, ponieważ ówczesnym zwyczajem recytowano tekst na głos przechadzając się po krużganku. Podobny model architektoniczny stosowany był w innych bibliotekach starożytnych. Z miastem Pergamon kojarzy się nazwa pergaminu używanego w starożytności i później do zapisywania tekstów. Podobno udoskonalenie procesu wyprawiania skór zwierzęcych tak, aby mogły stanowić dobry materiał piśmienniczy miało związek z wzmożonym popytem ze strony biblioteki królewskiej. Książnice panujących w okresie hellenistycznym to tylko przysłowiowy „wierzchołek góry lodowej". Wśród elity powszechne stało się wówczas zapotrzebowanie na książki. Obok księgozbiorów prywatnych działały liczne biblioteki przy świątyniach, szkołach, gimnazjonach (rodzaj klubów sportowo-towarzyskich o dużym znaczeniu kulturalnym) i innych instytucjach. Pełną parą pracowały skryptoria*. Kwitł handel książkami zarówno lokalny, jak międzynarodowy. Te pożyteczne nawyki intelektualne przejęli z czasem zwycięscy Rzymianie. 3. KSIĄŻKA W CYWILIZACJI RZYMSKIEJ Ogromny jest wkład Rzymian w dzieło doskonalenia przekazu piśmienniczego. Przede wszystkim zawdzięczamy im pismo łacińskie, którym do dziś posługuje się cywilizacja zachodnia, w tym również polska. Imperium Rzymskie, mapa z atlasu Joachima Lelewela, Warszawa 1828 t : ¦; ?m^ . T " ' " * ' KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Portret małżonków Paąuio Proculo, fresk, Pompeje, I w. Ona trzyma tabliczki woskowe i rylec do pisania, on - papirusowy zwój Rzymskie graffiti pisane kursywą, Pompeje, przed 79 r. Nazwa pisma pochodzi od Latynów {Latini - od nich wywodzi się wyraz łacina), ludu który zamieszkiwał środkową Italię od X w. p.n.e. Centrum ich stał się Rzym (założony według legendy W753 r. p.n.e.), od którego pochodzi nazwa rozległego później państwa i jego obywateli. Do VI w. p.n.e. Rzymanie podporządkowani byli zwierzchnictwu Etrusków, sąsiadów z północy, od których przejęli podstawy własnej kultury. W końcu VI w. p.n.e. zrzucili oni jarzmo etruskie a później sami ich zawojowali. Ekspansja Rzymian w II—I w. p.n.e. doprowadziła do opanowania całej Italii i państw hellenistycznych. Przy końcu tego okresu władza rzymska sięgała w zach. Europie po Wyspy Brytyjskie i Hiszpanię, obejmowała północną Afrykę i zachodnią Azję. To ogromne Imperium w 395 r. n.e. podzielone zostało na dwa cesarstwa: wschodnie ze stolicą w Bizancjum (na terytorium greckim) i zachodnie z ośrodkiem w Rzymie. W 476 r. n.e. pod naporem plemion barbarzyńskich upadło cesarstwo zachodnie, co uznawane bywa umownie (ale tylko umownie) za koniec epoki starożytnej i początek średniowiecza. Wszystkie te wydarzenia wywarły silny wpływ na dzieje książki. Rzymianie nie mieli greckiej swobody myśli ani fantazji. Cechowało ich natomiast poczucie dyscypliny społecznej i praktycyzm. Jednostka podporządkowana była interesom państwa. Organizacja władzy, wojsko, administracja wymagały sprawnych narzędzi komunikacji. Tę rolę spełniały m.in. język i pismo. Rzymianie przejęli greckie pismo alfabetyczne za pośrednictwem Etrusków i przystosowali je do własnej mowy i celów; tak powstał alfabet łaciński. Okres jego kształtowania się przypada na VII-V w. p.n.e. i udokumentowany jest nielicznymi zabytkami ilustrującymi etapy przejściowe. Z V w. p.n.e. pochodzi m.in. znane „prawo XII tablic", pierwsza zacho- KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ 37 mcfei ^ Antykwa, majuskuła. Pergamin, IV w. n.e. wana w tym kręgu spisana kodyfikacja prawna. Do końca IV w. p.n.e. pismo służyło przede wszystkim potrzebom państwa, prawa, gospodarki i religii - utrwalało niewielkie teksty o charakterze praktycznym. Nad doskonaleniem jego form trudzili się urzędnicy. W IV w. p.n.e. z archaicznego pisma potocznego wykształciły się dwa odmienne typy: epigraficzny (używany do napisów na materiale twardym) i książkowy, stosowany na miękkim podłożu. Oba były pismami majuskulnymi*, w których duże litery mieściły się między dwoma liniami. Doskonalsza minuskuła*, uwzględniająca duże i małe litery rozmieszczone w rozstawie cztero lub sześcioliniowym, weszła w użycie dopiero od III w. n.e. Pismo łacińskie w swej początkowej postaci miało dukt prosty (później zwany anty-kwą), dopiero od ok. IV w. n.e. obok niego upowszechniło się pospieszne pismo pochyłe - kursywa. Wszystkie te typy pisma funkcjonowały też w następnych epokach. Pierwotnym podłożem pisarskim były materiały twarde: kamień, drewno, metal. Ryto na nich obwieszczenia (prawne, administracyjne) oraz napisy upamiętniające ludzi (np. nagrobki) lub zdarzenia (pomniki). W celach sakralnych (modlitwy, zaklęcia) używano też płótna. Do doraźnych notatek stosowano - jak wszędzie w starożytności -liście lub korę drzew a także tabliczki drewniane pokryte woskiem lub farbą. Prawdopodobnie wiązki takich tabliczek stały się prototypem kodeksu*, najbardziej popularnej formy książki. Z czasem bowiem drewno zaczęto zastępować kartami papirusu a później również pergaminu. Początkowo wkładano tylko karty jedną w drugą uzyskując w ten sposób jedną składkę. Stopniowo zestawiano ze sobą już większą ilość składek i łączono je mechanicznie. Do drobnych notatek używano pojedyncze składki już od II w. p.n.e. Dojrzałą formę książki przybrał kodeks jednak chyba dopiero w I w. n.e., a powszechne zastosowanie jako konkurencja zwoju znalazł w III—IV w. n.e. Książka w znaczeniu literackim, w postaci zwoju papirusowego, pojawiła się w Rzymie na przełomie IV i III w. p.n.e. za sprawą kontaktów z Grekami. Zaś szeroką falą zaczęła napływać od II w. p.n.e., kiedy Rzymianie opanowywali jedno po drugim państwa hellenistyczne, z Grecją i Macedonią na czele (168-148 r. p.n.e.). Surowi wojownicy zachwycili się wówczas bogatą grecką kulturą piśmienniczą. Stała się ona impulsem dla rodzimej twórczości, która odtąd rozkwitła nader bujnie przynosząc dzieła do dziś podziwiane (np. twórczość Plauta, Cycerona, Horacego, Owidiusza, Wergiliusza, Tacyta, Liwiusza i wielu innych). Język grecki, obok łaciny stał się obowiązujący wśród rzym- KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ Vergilius Romanus. Kodeks rzymski z ok. V w. n.e. Poeta na ilustracji ma po lewej stronie pulpit do pisania, a po prawej pudło do przechowywania zwojów zwane capsa skiej elity kulturalnej. Biblioteki powstające w ślad za upowszechnieniem książki z reguły były dwujęzyczne: greckie i łacińskie. Według tradycji pierwszą bibliotekę do Rzymu przywiózł w 168 r. p.n.e. konsul Emi-liusz Paulus. Był to łup wojenny zdobyty od pokonanego króla Macedonii Perseusza. Po tym nastąpiły inne transporty książek. Znaczną rolę w ich popularyzacji odegrali wykształceni Grecy, którzy jako niewolnicy sprowadzeni zostali do domów zwycięzców. Nauczyli oni swych panów języka i obyczajów własnej wyższej kultury. W okresie od I w. p.n.e. do I w. n.e. książki weszły do codziennego użytku wykształconego Rzymianina, a biblioteki prywatne stały się nie tylko potrzebą, ale wręcz modą wśród wyższych warstw społecznych. Wykopaliska XIX-wieczne odsłoniły np. bibliotekę Pizonów w Herkulanum, zasypaną przez wybuch wulkanu w 79 r. n.e., w której odkryto ok. 1800 spalonych zwojów. Dysponujemy również wieloma innymi świadectwami częstego występowania bibliotek rozmaitych innych typów: szkolnych, świątynnych, instytucjonalnych. Nie podobało się to niektórym tradycyjnym Rzymianom, którzy w popularności książek greckich dopatrywali się przyczyny zaniku starożytnych cnót. W każdym razie, jak trafnie napisał Horacy „podbita Grecja zawojowała surowych zwycięzców". Rzymskie poczucie obywatelskie sprawiło, że rychło doszło do założenia pierwszej w dziejach biblioteki publicznej, dostępnej dla wszystkich wolnych mieszkańców miasta KSIĄŻKA W KULTURZE STAROŻYTNEJ (oczywiście mogli z niej skorzystać tylko ci, którzy umieli czytać, co było częste, ale nie powszechne). Jej twórcą był Azyniusz Polio (Gaius Asinius Polio), konsul z 40 r. p.n.e. należący do ówczesnej elity intelektualnej Rzymu. Idea bibliotek publicznych szybko rozprzestrzeniła się na całe Imperium Rzymskie a zwłaszcza na te prowincje, gdzie sprzyjającą atmosferę stanowiły tradycje hellenistyczne (Płw. Bałkański, Egipt, Azja Mn.). W samym Rzymie okresowo miało ich być kilkanaście a nawet 28(?). Wśród najważniejszych trzeba wymienić książnicę ufundowaną przez cesarza Augusta (63 r. p.n.e. -14 n.e.) na Palatynie oraz inną założoną przez cesarza Trajana na przełomie I i II w. n.e. (tzw. Bibliotheca Ulpia); ruiny obu znane są z wykopalisk. Reprezentowały one typ rzymskiego budownictwa bibliotecznego: dwie usytuowane naprzeciw siebie sale (lub nawet budynki): jedna zawierająca piśmiennictwo greckie i jedna - łacińskie. Wzrost zapotrzebowania na książki datujący się od II w. p.n.e. ożywił też pracę kopistów i księgarzy. Od I w. p.n.e możemy mówić o działalności dużych warsztatów wydawniczych zatrudniających po kilkudziesięciu nawet skrybów, specjalizujących się w publikowaniu dzieł określonych autorów czy typów piśmiennictwa. Na książkach, niezmiennie bardzo drogich, (choć ich cena wahała się w zależności od koniunktury i standardu wydawniczego) zarabiali właśnie wydawcy i handlarze. Autorom jako cały zysk pozostawała tylko nadzieja sławy. W późnej starożytności rynek książki był bardzo ożywiony a oferta obfita i różnorodna. Rozległość Imperium Rzymskiego, szeroka znajomość pisma greckiego i łacińskiego wśród międzynarodowej klienteli sprawiały, że również popyt był duży. Równolegle występowały eleganckie kosztowne zwoje oraz wygodniejsze i tańsze kodeksy. Papirus stopniowo wypierany był przez pergamin. Ukształtował się już kanon estetyczny, a właściwie kilka różnych kanonów estetycznych zarówno książek użytkowych, jak i luksusowych. Coraz częściej stosowane były ilustracje. Wypracowane były metody prowadzenia bibliotek i opisu zbiorów (katalogi*). Istniały nawet traktaty na temat pracy bibliotekarskiej. Drogi dalszego rozwoju zdawały się stać otworem. Niestety, historia obfituje w różne niespodziewane odmiany losów. 39 bibliografia: Davies W. V.: Egipskie hieroglify. Warszawa 1998. Gieysztor A.: Zarys dziejów pisma łacińskiego. Warszawa 1973. Głombiowski K., Szwejkowska H.: Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu. Warszawa 1971. Horodyski B.: Tajemnice ksiąg rękopiśmiennych. Warszawa 1987. Maleczyńska K.: Historia książki i jej funkcji społecznej. Wrocław 1987. MierzejewskiA.: Tajemnice glinianych tabliczek. Warszawa 1981. Myśliwiec K.: Święte znaki Egiptu. Wyd. 2. Warszawa 2001. Nowicka M.: Antyczna książka ilustrowana. Wrocław 1979. Pianko G.: Praca pisarza, księgarza i bibliotekarza w starożytności. Warszawa 1955. Świderkówna A.: Życie codzienne w Egipcie greckich papirusów. Warszawa 1983. Świderkówna A., Nowicka M.: Książka się rozwija. Wrocław 1970. Tondel J.: Historia książki i biblioteki. Wybór źródeł. Cz. I (do końca XVIII wieku). Toruń 1986. Kopista Jean Mielot, Miniatura Jeana Le Tavernier z Brugii w rękopisie z ok. 1450 r. * Od tego rozdziału opowiadane są dzieje książki po narodzeniu Chrystusa. Nie dodajemy umownego skrótu „n.e.", a w nielicznych sytuacjach, kiedy odwołujemy się do czasów wcześniejszych data opatrzona jest informacją „p.n.e." w IV. Mroki i blaski dziejów książki w średniowieczu (V-i poł. XV wj ... istnieje'wieUuv ilość ksiąg w Paryżu czy wAtetuich, które, wtensaM, sposób odzywają sie- eck&Ws wlLzy\MM< Lab Brytanii. Bo mimo swoją widoczną nierućhliwość zawszą-przecież scy w rutkw, po wszystkich/ drogach roznosi je- duchy sluckaczy. Ryszard* d& Bury (ztvo. 1345) Upadek Imperium Rzymskiego, a z nim koniec epoki starożytnej i przejście do nowych formacji, (co w cywilizacji zachodniej symbolicznie wiąże się z datą 476 r.), nie był niespodziewanym faktem jednostkowym. Stanowił on wynik procesu trwającego kilka stuleci, obejmującego kolejno różne terytoria i coraz liczniejsze dziedziny. U jego podstaw leżało przeżycie się systemu niewolniczego, na którym opierały się wszystkie państwa starożytne. Z biegiem czasu stał się on niewydolny gospodarczo i społecznie, a ponadto niemożliwy do zaakceptowania w świetle nauki Chrystusa. Przypomnijmy, że religia chrześcijańska, która objawiła się w I w. we wschodnich prowincjach rzymskich (jej kolebką była Palestyna), szybko rozprzestrzeniła się na inne terytoria z Italią włącznie. Ponieważ stanowiła ona istotne niebezpieczeństwo dla całego dotychczasowego porządku politycznego, wywołała gwałtowną reakcję władz, przejawiającą się w fali prześladowań. Kres im położył tzw. edykt mediolański, wydany przez cesarza Konstantyna Wielkiego w 313 r., gwarantujący chrześcijanom swobodę wyznania. Tenże monarcha w 330 r. przeniósł stolicę państwa z Rzymu do Konstantynopola nad Bosforem (Bizancjum, obecnie Stambuł, Turcja). Oznaczało to zwiększenie wpływów wschodnich w całym imperium. Kolejną istotną decyzją było proklamowanie przez cesarza Teodozjusza Wielkiego w 392 r. religii chrześcijańskiej jako państwowej, z równoczesnym zakazaniem kultów pogańskich. W ślad za tym poszły masowe zniszczenia zabytków antycznych, jako pogańskich. Ucierpiały wówczas także książki i całe biblioteki. W 395 r. dokonany został formalny podział na cesarstwo wschodnie i zachodnie, ze stolicami w Bizancjum i w Rzymie. Odtąd losy obu państw potoczyły się odmiennymi kolejami. Jednak ich wzajemne oddziaływania kulturowe pozostawiły trwały ślad, również w dziejach książki. 1. KULTURA KSIĄŻKI W BIZANCJUM I JEJ DALEKOSIĘŻNE WPŁYWY Niepodległe państwo bizantyjskie istniało od 395 do 1453 r. a więc przeszło tysiąc lat. Kres jego przyniosły podboje tureckie zakończone zdobyciem stolicy właśnie w 1453 r. Terytorium Bizancjum w okresie świetności obejmowało poza macierzystym Płw. Bałkańskim i Azją Mn. również Syrię i Egipt (utracone w VIII w. na rzecz Arabów) i kraje 42 MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU kaukaskie. Sięgało po ziemie Słowian południogwych i wschodnich. Jego centrum stanowiły zatem obszary dawnych monarchii hellenistycznych, a więc pozostających pod dominacją kultury greckiej, przefiltrowanej przez wieki zwierzchnictwa rzymskiego, coraz bardziej ulegającego wpływom wschodnim. Są to jednak już czasy zwycięskiego chrześcijaństwa i ono nadało ostateczny kształt państwowości i kulturze bizantyjskiej. Z całego tego konglomeratu różnych źródeł cywilizacyjnych wyłoniła się teokratyczna (a więc uległa silnej władzy duchowieństwa) monarchia absolutystyczna, wzorowana na dawnych satrapiach wschodnich. Cechowały ją zamiłowanie do przepychu, wystawność i sztywny ceremoniał. Jeszcze dziś przesadny luksus, tytułowanie i napuszony styl określa się mianem bizantyjskiego. Ton nadawały dwory panujących i wielmożów, ale też wielce znaczącą rolę odgrywały instytucje religijne, a wśród nich zwłaszcza klasztory. Straciły one na znaczeniu i majętnościach dopiero w okresie buntu społecznego, zwanego obrazoburstwem (726-843 r.), który w konsekwencji przyniósł zeświecczenie kultury i jej rozkwit od IX-X w. Dziejową zasługą Bizancjum jest fakt, że państwo to przejęło i rozwinęło dorobek starożytności pomnożony przez zdobycze wczesnego chrześcijaństwa. Językiem panującym był grecki, ale powszechnie znana była też łacina. Ośrodkami kultury książki stały się naturalnie dwory panujących i wielmożów oraz instytucje kościelne. Duże znaczenie dla całego świata chrześcijańskiego miała biblioteka patriarchatu w Konstantynopolu, dysponująca od VII w. bardzo bogatym, wręcz unikalnym księgozbiorem. Mimo różnych kataklizmów przetrwała ona do XVI w. Wcześniej, bo już w IV w. powstała biblioteka cesarska, a w V w. książnica akademii (odnowiona w X w.). Obie funkcjonowały aż do upadku stolicy w XV w. Wszystkie te instytucje znakomicie zorganizowane zatrudniały liczny wysoko wykwalifikowany personel gromadząc i szeroko udostępniając wielotysięczne zbiory piśmiennictwa ze wszystkich dziedzin twórczości w oryginałach, przekładach, wyciągach i streszczeniach. Panujący, za przykładem swoich rzymskich poprzedników, zakładali biblioteki publiczne. Arystokracja lubowała się w bogatych kolekcjach. Wobec tak znacznego zainteresowania piśmiennictwem kwitł handel księgarski, a skryptoria pracowały intensywnie. Znaczne zasługi w dziele przepisywania i przechowywania dawnych ksiąg położyły zakony, przede wszystkim reguły bazyliańskiej. Od IV w. bazylianie gromadzili rękopisy religijne i świeckie, które nierzadko okazywały się później cymeliami*. Sławne skrypto-rium, w którym wypracowany został wzorzec kopiowania, naśladowany w innych ośrodkach, działało w IX w. w klasztorze Studion w Konstantynopolu. W Bizancjum występowały wszystkie znane w starożytności postacie książki: tabliczki, zwoje, kodeksy. Używano różnych materiałów piśmienniczych zarówno miękkich, jak twardych (kamień, metal, drewno, płótno, papirus, pergamin). Dominujący stał się kodeks pergaminowy. Zamiłowani w przepychu bizantyjczycy do ksiąg luksusowych używali niekiedy nawet pergaminu barwionego na purpurowo lub złoto. Złotem lub srebrem kaligrafowano też specjalnie uroczyste teksty. Również zdobnictwo bywało okazałe, wręcz przeładowane. Najważniejszy element stanowiły miniatury* sztywno przedstawiające dostojne osobistości oraz podniosłe sceny religijne lub dworskie. Chętnie posługiwano się techniką iluminacji*. Przeważały intensywne barwy fioletu, czerwieni, zieleni i żółci. MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU Menologium Bazylego II, kodeks bizantyjski z X w. Całość dopełniały drogocenne oprawy. Wyróżniały się wśród nich oprawy złotnicze* zwane też ołtarzowymi, z tego względu, że najczęściej okrywały one księgi liturgiczne służące do celebracji kościelnych. Okładziny woluminów powlekano blachą złotą lub srebrną, odpowiednio zdobioną. Bywały one wysadzane drogimi kamieniami (oprawy klejnotowe) lub też pokrywane wielobarwną emalią (oprawy emaliowane). Czasem centralny element stanowiła płaskorzeźba lub inny wzór. 44 MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU Zewnętrzne bogactwo ksiąg bizantyjskich zachwycało miłośników, ale też wabiło chciwców. Liczne egzemplarze padły więc ofiarą barbarzyńskich grabieży lub innych kataklizmów dziejowych. Tylko pojedyncze zachowały się do naszych czasów. Znękaną zniszczeniami wojennymi Europę Zachodnią olśniewały wspaniałe kodeksy przywożone głównie do Włoch i Francji przez mnichów bizantyjskich chroniących się tam w VIII-IX w. przed prześladowaniami we własnym kraju. Inne źródło stanowiły łupy zebrane przez krzyżowców w XIII w. Do dorobku intelektualnego i artystycznego Bizancjum zwracali się przy próbach reform kulturalnych swoich ludów król Franków Karol Wielki (VIII-IX w.) i cesarze niemieccy, Ottonowie (X/XI w.). Były też inne okresy i okoliczności, np. handlowe, naukowe, religijne zbliżenia obu tych kręgów cywilizacyjnych. W XV w. odrodzenie europejskie wiele zawdzięczało świeżo odkrywanym tekstom antycznym, uratowanym z terenów zajmowanych przez Turków. Nieporównywalnie trwalszy i silniejszy pozostaje wpływ Bizancjum na Słowian płd. i wsch. (plemiona ruskie, Bułgarzy, Serbowie, Słoweńcy), którzy stamtąd przyjęli chrześcijaństwo i wraz z nim cały model kulturowy. Na wezwanie lokalnych władców w IX w. przybyli misjonarze Cyryl i Metody. Dla potrzeb ewangelizacyjnych Cyryl (zm. 869) opracował na bazie pisma greckiego alfabet dostosowany do właściwości mowy słowiańskiej. Tak powstała głagolica (nazwa pochodzi od wyrazu głagoł-słowo). Udoskonalona przez uczniów mistrza nosi nazwę cyrylicy. Ta z kolei zreformowana w XVIII w. przybrała postać grażdanki, używanej do dziś przez Słowian na południu i wschodzie Europy. Powinowactwo z kulturą bizantyjską nie ograniczyło się oczywiście do kwestii pisma. Polega ono m.in. na wielowiekowym kultywowaniu wzorców książki bizantyjskiej z większością jej cech zewnętrznych i wewnętrznych. Wspaniałe zabytki tego stylu można do dziś podziwiać w cerkwiach i muzeach naszych wschodnich sąsiadów. Urokowi kultury bizantyjskiej ulegli również wojowniczy Arabowie, którzy liczne jej elementy połączyli z własnym dziedzictwem. 2. WKŁAD ŚWIATA ARABSKIEGO W POWSZECHNĄ KULTURĘ KSIĄŻKI W VII w. Arabowie pojawili się na widowni dziejowej w bezpośrednim sąsiedztwie Bizancjum i już wkrótce zawładnęli częścią jego terytorium. Polityczna potęga arabska datuje się od 622 r., kiedy to Mahomet (ok. 570-632) zjednoczył plemiona koczownicze zamieszkujące Półwysep Arabski tworząc w Medynie ośrodek organizacji państwowej. W VII-VIII w. Arabowie zajęli kolejno Persję, Syrię, północną Afrykę, Egipt, Hiszpanię a nawet okresowo południową Francję. Ich ekspansję zahamowały walki wewnętrzne i wyprawy krzyżowe (XI-XIII w.) a załamały najazdy Mongołów w XIII w. (upadek Bagdadu w 1258 r.). Zniszczonych zostało wówczas bardzo wiele zabytków kultury arabskiej, ale przecież nie uległa ona całkowitej zatracie, o czym świadczy istniejąca do dziś wysoka cywilizacja islamu (m.in. w Egipcie, Syrii, Palestynie, Iranie i Iraku). Opanowując nowe tereny Arabowie zetknęli się z nieznanymi im osiągnięciami kultury bizantyjskiej, żydowsko-chrześcijańskiej oraz perskiej. Ze swej strony wnieśli beduińską odwagę i fantazję, ciekawość nowych treści, ale nade wszystko żarliwość religijną, wierność nauce Mahometa - islamowi. Zasady wiary zapisane w Koranie (tekst MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU ustalony w latach 651-656 ) oraz w komentarzach i uzupełnieniach do niego stały się fundamentem wiary i kultury arabskiej. Pismo arabskie pochodzi z aramejskiej odmiany alfabetu semickiego. Jego zastosowanie do ksiąg świętych nadało mu wysoką rangę czyniąc jednym z głównych wyznaczników tożsamości społeczności muzułmańskich. Przyczyniło się to do ozdobności (dekoracyjności) tego pisma, bo przecież to, co służy zbożnym celom, powinno być piękne. Arabowie objąwszy władzę nad terytorium hellenistyczno-rzymsko-bizantyjskim zachwycili się bogactwem kultury greckiej. Zaczęli studiować, kopiować i tłumaczyć na język arabski dzieła wielkich pisarzy i uczonych greckich. To właśnie dzięki ich pośrednictwu dotarły do czasów nowożytnych pisma wielu autorów antycznych, m.in. podstawowe teksty Arystotelesa, Hipokratesa czy Ptolemeusza. Książka cieszyła się opieką panujących i wielmożów, żywym zainteresowaniem elity duchownej i świeckiej. Pod ich patronatem działały prężne ośrodki naukowe - uniwersytety, szkoły, archiwa, biblioteki i skryptoria. Starano się zgromadzić dzieła zarówno religijne, jak i świeckie z całego ówczesnego świata, w możliwie najszerszym zakresie zarówno treściowym, jak formalnym. Wobec rozmaitości języków liczne teksty przekłada- Dekoratywność pisma arabskiego. Średniowieczny rękopis Koranu 45 ą6 mroki i blaski dziejów książki w średniowieczu Pudełkowa oprawa Koranu spisanego na luźnych kartkach no na arabski. Zbiory wielkich książnic zawierały po kilkaset tysięcy tomów a nawet niekiedy przekraczały milion. Zasoby należące do instytucji oraz osób prywatnych były liberalnie udostępniane. Istniały też biblioteki fundacyjne, przeznaczone do publicznego użytku. O ich rozpowszechnieniu może świadczyć fakt, że w samym Bagdadzie w XII w. funkcjonowało podobno 36 bibliotek publicznych; a przecież nie tylko metropolie, lecz również prowincje nasycone były książkami. Niespotykany dotąd rozmach w gromadzeniu i upowszechnianiu piśmiennictwa powodował rozwój budownictwa bibliotecznego oraz wewnętrznej organizacji bibliotek. Starannie skatalogowane zbiory były przechowywane w magazynach. Obok nich znajdowały się czytelnie, pomieszczenia służące do kopiowania tekstów oraz sale dyskusyjne. Wszak w bibliotekach skupiało się życie intelektualne. Od licznego personelu wymagano specjalistycznych kwalifikacji, odpowiadających wysokiej randze, jaką zajmowały książki w ówczesnym społeczeństwie. Powszechność bibliofilstwa, różnorodność funkcji książki i związany z tym popyt ożywiały warsztaty rzemieślników zatrudnionych w produkcji oraz handel księgarski zarówno w skali lokalnej, jak międzynarodowej. Szczególnie duże obroty osiągały miasta portowe, pośredniczące w handlu morskim, np. Trypolis w Libanie. MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU W latach 660-750, pod rządami dynastii Omajjadów funkcje stolicy pełnił Damaszek, w którym zlokalizowane zostało bogate archiwum i biblioteka kalifów oraz liczne inne instytucje książki. Później centrum państwa przeniesione zostało do Bagdadu. Na dworze Abbasydów (750-1250) panował orientalny przepych i wykwint. Kwitły też nauka, literatura i sztuka. Tam właśnie opowiadano sobie bajki z tysiąca i jednej nocy, które nadal poruszają wyobraźnię dzieci i dorosłych. Szeroką sławą cieszył się uniwersytet bagdadzki, a biblioteka zwana „skarbcem mądrości" należała do największych i najważniejszych w świecie islamu. Konkurencja zaś była znaczna. W Egipcie np. panujący tam Fatymidzi (969-1171) utrzymywali w Kairze wysoko ceniony „skarbiec wiedzy". W stolicy Hiszpanii (pod panowaniem arabskim pozostającej w VIII-XI w.) w Kordobie funkcjonowała biblioteka kalifów licząca ok. 400 tys. tomów. Oczywiście księgozbiory panujących stanowiły tylko fragment ogólnego pejzażu bibliotek islamskich, aczkolwiek najbardziej reprezentatywny. Bogate zbiory gromadzili inni przedstawiciele władzy, uczeni, nauczyciele, urzędnicy, duchowni, zamieszkujący miasta i rezydencje nie tylko największe. Gęstą sieć stanowiły biblioteki przy meczetach i szkołach (zwanych madrasami). Wprawdzie na ogół nie dorównywały one ilościowo zasobom pałacowym, ale bywały im równe pod względem wartości zgromadzonych dzieł. Owo tak powszechne zainteresowanie książkami powodowało, że w tym kręgu kulturowym krążyły miliony egzemplarzy i trzeba było dostarczać wciąż nowe. Funkcjonowały obok siebie różne formy piśmiennicze. Były tabliczki, zwoje i kodeksy. Podobnie jak wszędzie, używano jako materiału do zapisu tekstu: drewna, płótna, papirusu, surowych skór i pergaminu. Jednak wynalazkiem, który zdominował muzułmański (i nie tylko ten) świat książki stał się papier. Nie wiadomo, kiedy i jaką drogą Arabowie doszli do posiadania tajemnicy produkcji papieru, znanej Chińczykom od pocz. II w., a prawdopodobnie już wcześniej. Obecnie przeważa pogląd, że stało się to przed VIII w. Pewne jest natomiast, że wynalazek ów udoskonalili i stosowali na szeroką skalę od XI-XII w. Wkrótce, bo w XII w. dotarł on do południowej Europy, do Hiszpanii, Włoch, a stamtąd rozprzestrzenił się dalej i służy nam do dziś. Oczywiście jego technologia uległa znacznym przeobrażeniom. Zastosowanie papieru zrewolucjonowało nie tylko rzemiosło i sztukę książki, ale cały proces jej produkcji i rozpowszechniania. Papier był materiałem łatwiejszym do uzyskania niż pergamin, tańszym, cieńszym, bardziej elastycznym i subtelnym. Łatwiej poddawał się pisaniu i zdobieniu, co było szczególnie ważne, bowiem Arabowie przywiązywali dużą wagę do estetyki książki. Mahometanizm generalnie sprzeciwiał się zdobnictwu figuralnemu (wyjątek stanowiły miniatury perskie), dlatego rozwinęła się subtelna ornamentyka roślinna (tzw. arabeski) oraz geometryczna (maureski), stosowana zarówno w dekoracji kart rękopisów, jak też opraw. W zakresie introłigatorstwa mistrzostwo rzemiosła arabskiego przejawiało się przede wszystkim w umiejętności wyprawiania i barwienia delikatnych skór, dzięki czemu uzyskiwały one niezwykłą miękkość oraz piękne, czyste kolory. Oprawy orientalne były lekkie (tektura powleczona skórą lub tkaniną), zdobione delikatnymi wzorami, często o motywach wschodnich dywanów. W popularnym typie oprawy kopertowej, dolna okładzina zachodziła do połowy górnej. 47 48 MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU Osiągnięcia arabskiego rzemiosła i sztuki książki trwale weszły do dziedzictwa światowego; podobnie jak zachowane przez średniowiecze tylko w świecie islamu teksty antyczne. Znaczny wpływ na europejski stosunek do książki wywarło też szeroko pojmowane i praktykowane w tym kręgu bibliofilstwo. 3. BURZLIWE DZIEJE KSIĄŻKI W EUROPIE ZACHODNIEJ Określając losy książek w Europie Zachodniej jako burzliwe, mamy na myśli niezwykłą dynamikę przeobrażeń, które dokonały się w naszym kręgu kulturowym w okresie średniowiecza i wczesnego renesansu. Ze względu bowiem na przełomową rolę wynalazku druku, doprowadzamy ten okres do połowy XV w. z pełną świadomością, że obejmuje on również nurty odrodzeniowe, istotne dla poszukiwań nowych form książki. Nie sugeruje to, że w Bizancjum i w państwach arabskich życie toczyło się spokojnym i leniwym rytmem. Wiemy przecież, że nękały je kataklizmy, które doprowadziły do załamania obu systemów politycznych: imperium arabskiego w XIII w. a Bizancjum w XV w. Jednak w ich przypadkach zasadniczy model kultury książki ukształtował się właśnie w średniowieczu, a później był już głównie kultywowany (kontynuowany) i rozwijany. Natomiast w odniesieniu do Europy Zachodniej średniowiecze było ważnym etapem do dalszych przeobrażeń, które sukcesywnie dokonywały się w późniejszych okresach, układając się w stały ciąg rozwojowy. Jego początki były bardzo trudne. Rozpad Imperium Rzymskiego pogrążył w ruinie ziemie Europy Zachodniej i Południowej należące do wydzielonego w 395 r. Cesarstwa Zachodniego. Państwo pozostawało w długotrwałym kryzysie politycznym, społecznym i gospodarczym, a ostateczny cios w 476 r. zadały mu najazdy plemion barbarzyńskich. Nie był to akt jednorazowy, lecz proces trwający przeszło sto lat. Koczownicze dotąd plemiona frankońskie w 355 r. osiedliły się w Galii (głównie obecnie Francja). Od 375 r. napływały do Italii inne ludy pierwotne, m.in. Germanowie i Wandalowie (od nich utworzony jest wyraz wandalizm). Stopniowo odrywały one od cesarstwa kolejne terytoria, grabiły i pustoszyły dobrze zagospodarowane ziemie, niszczyły cywilizację. Panowały chaos, bezprawie i wojenne okrucieństwo, a z nimi bieda i strach. Musiało minąć następnych kilka wieków zanim nowi władcy zdołali zaprowadzić własny ład, a dopiero w dalszej kolejności zatroszczyć się o sprawy kultury. Na kształtujący się stopniowo model kulturalny średniowiecznej Europy złożyło się wiele czynników. Fundament stanowił bogaty dorobek antycznego Rzymu, który przybysze zastali na zawojowanym przez nich terytorium. Trzeba jednak podkreślić, że w IV—V w. nie było tam już antyku w jego klasycznej postaci sprzed naszej ery. Zmienił on charakter (oblicze) pod wpływem zhellenizowanego Wschodu, którego spadkobiercą było Bizancjum - do 395 r. integralna część Cesarstwa Rzymskiego, a później jego bliski sąsiad. Przede wszystkim jednak odmieniło go chrześcijaństwo, z którym Rzym koegzysto-wał już kilka wieków, a od 392 r. przyjął je jako religię panującą. Chrześcijaństwo zaś wyrosło przecież na gruncie starożytnej cywilizacji łacińskiej. O ile Bizancjum opierało się na korzeniach greckich, to podstawą kulturową chrześcijaństwa rzymskiego była łacina. Tym językiem posługiwali się tutaj pierwsi i następni chrześcijanie. W mowie swych przodków wyznawali i głosili wiarę. Choć zdecydowanie walczyli z poddaństwem, znali MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU i nie pozostawiali obojętni na wszystkie wartości antycznej nauki, literatury, sztuki. Wszak wynieśli je z domów i ze szkół, zgłębiali samodzielnymi studiami. Kiedy zetknęli się ze zwycięskimi pogańskimi plemionami, schrystianizowali je, starając się przekazać równocześnie własną formację intelektualną. Oczywiście przyjmowała się ona z ogromnymi oporami i ograniczeniami. Najeźdźcy mieli własne zwyczaje i wierzenia, których ślady też trwale wzbogaciły europejską mentalność. Ze zniekształconej łaciny powstały języki romańskie, którymi posługiwała się znaczna część przybyszów. Łacina pozostała zaś na długie wieki językiem nauki, religii i polityki. Kiedy starano się zmieniać na lepsze świat i życie, odwoływano się do antyku jako do wzorca. Dlatego kolejne okresy ożywienia kulturalnego zwano renesansem, odrodzeniem (w domyśle - antyku). Było więc francuskie „odrodzenie karolińskie" (VIII w.), niemieckie „odrodzenie ottońskie" (X w.) i wreszcie wielkie ogólnoeuropejskie odrodzenie w XV-XVI w., które zapoczątkowało epokę nowożytną. Pomostem, który łączył dawnych i nowych mieszkańców na przełomie starożytności i średniowiecza było chrześcijaństwo. Kiedy zanikał stary ład państwowy a na jego miejsce nie powstały jeszcze inne silne instancje zwierzchnie, tylko struktury organiza- 49 *M i II. o r€ mpo t1 -. Dll S irpnrr-uocmim ił dł" nomcnnufiHf O^JOiłuoc.minicft a(i o- pnufcju.irn inirctroconapcrrciir ' 3ł)M, i- Post n .v: L > li Vii cunÓ (uc\m- \s i LI rcaip- r.at rosepb ctuuh /a mjatr m (."rcc pofrnifdr hic nrm mtikrnirn imr;nr>fl<«t jn/r^nurn aucon Trac/imur GTnumipfmf.imm.im pcrrranlł Karta z pergaminowego ewangeliarza ze skryptorium klasztoru w Reichenau, ok. 970 r. - tłorilni tJfer" |>.icr pi-rf7cr.tr 5O MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU Ilustracja z Sakramentarza z Fuldy, 795 r. cyjne Kościoła zachowały ciągłość władzy. Kościół odgrywał zatem ogromną rolę nie tylko religijną, ale też polityczną, gospodarczą i cywilizacyjną. W dziedzinie kultury największe zasługi położyły wówczas wspólnoty zakonne. Pierwsze klasztory powstawały od II w. na pustynnych obszarach Palestyny i Egiptu. Mnisi czytali, konserwowali i przepisywali księgi, uznając ich przydatność w służbie bożej oraz w doskonaleniu wewnętrznym. Ważne jest, że gromadzili nie tylko piśmiennictwo religijne, ale również świeckie (antyczne i wczesnochrześcijańskie) niezbędne do nauki i nauczania. WIV w. idea życia monastycznego przeniknęła do Bizancjum (bazylianie), gdzie - jak wiemy - klasztory osiągnęły z czasem tak wielkie wpływy i bogactwa, że wzbudziło to opór społeczeństwa i władców w VIII-IX w. Prześladowani zakonnicy chronili się za granicą, przede wszystkim we Włoszech i Francji, wnosząc ze sobą zarówno cenne manuskrypty, jak i umiejętność ich wytwarzania. Trafiali na sprzyjającą atmosferę w istniejących od VI w. klasztorach benedyktyńskich, gdzie również pieczołowicie kultywowano sztukę przepisywania i zdobienia ksiąg. Wśród wielu podobnych ośrodków wiodącą rolę odgrywał klasztor na Monte Cassino we Włoszech założony w 529 r., cieszący się sławą dzięki działającemu tam znakomitemu skryptorium. Doszło ono do mistrzostwa (tzw. szkoła benewencka), zwłaszcza odkąd przyjęło wskazówki interpretacji, tłumaczenia i kopiowania dawnych tekstów opracowane przez wielkiego uczonego i bibliofila, pochodzącego ze starożytnego rodu rzymskiego, opata klasztoru w Vivarium w Kalabrii - św. Kasjodora (VI w.). Na V-VI w. przypadają też inspirujące kontakty z mnichami irlandzkimi, którzy zaszczepili na kontynencie swój wysoki kunszt pisarstwa i zdobnictwa rękopisów (styl iryjski). MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU fjgpdanhaccop pucrae circa (A mchinuic qinaiTiiiirocras CoZias ® ueuoptcni Limunchnir Łacińska półuncjała książkowa, Irlandia XVIII-IX w. Obok benedyktynów znaczące skryptoria i biblioteki w średniowieczu utrzymywali też zakonnicy innych reguł m.in. augustianie, cystersi, dominikanie, kanonicy regularni i kartuzi. Wytwarzane przez nich i przechowywane księgi przekraczały mury klasztorów przeznaczone na cenne dary dla władców i wielmożów, dla innych instytucji kościelnych (zwłaszcza nowopowstających), a także na sprzedaż lub wymianę. Było to zatrudnienie coraz bardziej pożądane, bowiem zapotrzebowanie na książki stale wzrastało, w niektórych zaś okresach i środowiskach - w sposób wręcz skokowy. W miarę rozszerzania się i umacniania wpływów Kościoła (m.in. na kraje Europy Środkowej, w tym - Polskę) rosła jego administracja, która musiała w swej codziennej pracy duchownej i świeckiej posługiwać się książkami. Skryptoria i biblioteki istniały więc nie tylko przy urzędzie papieskim, ale także przy kuriach biskupich (skryptoria, archiwa i biblioteki katedralne, zwane też kapitulnymi). Od IX w. w szkołach katedralnych, obok młodzieży przeznaczonej do stanu duchownego, kształcili się także przyszli kandydaci do służby publicznej. Kolejne ogniwa stanowiły biblioteki (i szkoły) kolegiackie, a najniższe, ale równie ważne, bo najliczniejsze - parafialne. Oczywiście wszystkie te instytucje wymagały mniejszych lub większych zasobów ksiąg i to nie tylko liturgicznych - i ogólnie mówiąc religijnych - ale także prawnych, filozoficznych, historycznych, filologicznych, a przede wszystkim informatorów i podręczników. W miarę kształtowania się władz państwowych stawały przed nimi coraz bardziej złożone zadania zmuszające do korzystania nie tylko z dokumentów, lecz także z głębszej wiedzy i doświadczenia zapisanych w księgach. Zrozumiał to król Franków Karol 52 MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU Wielki (768-814), który budując rozległe imperium zadbał o umocnienie roli kultury i nauki (tzw. odrodzenie karolińskie). Na dworze w Akwizgranie zgromadził artystów i uczonych, utrzymywał szkołę pałacową. Przy pomocy sprowadzonych z Irlandii mnichów zorganizował system szkolnictwa zwany scholastycznym (od łac. schola - szkoła), który utrzymał się przez całe średniowiecze. Dla potrzeb urzędów i szkolnictwa opracowana została tzw. minuskuła karolińska, uproszczony dukt pisma, wzorowany na antycznym, z którego później wykształciły się zarówno pisma gotyckie, jak też antykwa renesansowa. Stosowane one były zarówno w rękopiśmiennictwie, jak i we wczesnym drukarstwie. Trwalsze od monarchii karolińskiej, która rozpadła się wkrótce po śmierci założyciela, okazały się reformy kulturalne. Ogólnie i z pewnymi zastrzeżeniami, (bo nie wszędzie i nie zawsze w tym samym stopniu) można przyjąć, że od tych czasów książka zaczęła odgrywać coraz ważniejszą rolę na dworach monarchów, innych rozlicznych władców feudalnych i rycerstwa. W XI w. zdobywają tam sobie zainteresowanych czytelników i słuchaczy kroniki historyczne, żywoty świętych, poezja rycerska. Równocześnie mnożą się inne środowiska żywo zainteresowane książką. Od XI w. na wzór arabskiego uniwersytetu w Salamance w Hiszpanii powstają wyższe uczelnie w innych regionach Europy - we Włoszech, Francji, Anglii, później w Niemczech. Okres rozkwitu przypada na XII-XIII w.; odtąd utrzymuje się ich wiodąca rola w życiu kulturalnym, a wpływ na formę, treść i obieg książek jest przemożny i oczywisty. Nie ulega wątpliwości również integralny związek uniwersytetów ze środowiskami miejskimi. Tam one powstawały, funkcjonowały, znajdowały profesorów i studentów Psałterz pieciojęzyczny (w jęz. etiopskim, syryjskim, boharyjskim, arabskim i ormiańskim). Skryptorium klasztoru św. Makariusza w Egipcie, XIV w. MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU a także rynek pracy dla absolwentów - urzędników, lekarzy, prawników, księży (część z nich także zasilała szeregi dworzan). Miasta zaś wkroczyły w fazę intensywnego rozwoju w XII-XIV w. Szczególnie intratny był handel. Z czasem nie wystarczały już rynki lokalne. Nęcił bogaty Wschód (Bizancjum, kraje arabskie), nieco już rozpoznany dzięki wyprawom krzyżowym. Prym wiodły, leżące na szlakach handlowych miasta włoskie -Florencja, Wenecja, Ferrara i in. Tam właśnie rozpoczął się ferment intelektualny zwany odrodzeniem. Kontakty z innym światem budziły ciekawość i chęć nawiązania równorzędnego dialogu na różnych płaszczyznach, nie tylko w doraźnych interesach. Trzeba było poznać elementy historii, geografii, obcych języków, norm i obyczajów. Dotychczasowy średniowieczny horyzont okazał się zbyt ciasny, mało atrakcyjny i szary, nie odpowiadający rosnącym apetytom na pełniejsze, bogatsze życie. Trzeba było poszukać nowego modelu i podobnie, jak już niejednokrotnie dawniej sięgnięto do antyku, o którym najwięcej można było dowiedzieć się z książek. W XIV-XV w. gwałtownie wzrosło zainteresowanie pismami starożytnych. Sięgnąwszy do zapomnianych tekstów znajdowano w nich nie tylko potępiane pogaństwo, Uniwersytety w średniowiecznej Europie 53 JIL - urwwmytefy powstałe ¦ do Xlii* A uniwersytety powstałe ¦ w XIV w. 54 MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU ale też ponadczasową mądrość życiową, energię, wiarę w skuteczność ludzkiego działania, w jego wpływ na polepszenie doli jednostek i całych społeczności. Pod wpływem indywidualnych osiągnięć kruszył się dotychczasowy monolit papiesko-cesarskiego uniwersalizmu. Człowiek zaczynał się czuć kowalem własnego losu i współtwórcą oblicza swego środowiska, miasta, państwa. Entuzjastycznym prekursorem świeżego spojrzenia na dawne dzieła był wielki poeta włoski Franciszek Petrarka (zm. 1374). Rozpoczął się okres gorączkowych poszukiwań starożytnych kodeksów, ich odczytywania, komentowania i przepisywania. Ożyły i zmodernizowały się średniowieczne skryptoria. Jednak mimo wszystkich wysiłków nie mogły już one sprostać szybko rosnącemu zapotrzebowaniu na książki. Niezbędne stało się znalezienie innych sposobów powielania tekstów. Rękopiśmienny kodeks średniowieczny W średniowieczu powszechnie panował kodeks pergaminowy, później (od XII-XIII w.) również rywalizujący z nim - papierowy. Forma zwoju stosowana była tylko okazjonalnie, do szczególnie ważnych dokumentów. Rodzaj pisma oraz zdobnictwo każdego egzemplarza uzależnione były od celu przeznaczenia, okresu i środowiska, w którym powstawał. Istniała więc ogromna różnica między rękopisami luksusowymi a użytkowymi oraz ewolucja w czasie obejmująca wszystkie kategorie. Podstawowy warsztat kopisty stanowiły zaostrzone pióra ptasie, które maczano w atramencie lub w innych barwnikach. Zasadniczy tekst kreślony był zwykle czarnym atramentem, natomiast szczególnie ważne fragmenty i początkowe litery kolejnych rozdziałów wyróżniano czerwonym kolorem - rubrykowano* (łac. rubrica - czerwona Fragment iluminowanego kodeksu dziel Flawiusza. Malarski inicjał i bordiura z krążkami metalicznego złota. Opactwo benedyktynów w Tyńcu 1466 r. mc UimJ ccttiitŁuS «-aU>4 i \nmsctmawnm:\iaue nnou UiOS Kauut fl ffl| t)iuu6 ta auuti tumc}' , rti iitu fir\ tt. MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU ne chrześcijaństwo rzymskie, w szczegółach jednak zachowywali pewne lokalne cechy własnego stylu, wyczuwalne w przywożonych przez nich i wytwarzanych księgach. Oczywiście wszystkie teksty spisane były w alfabecie łacińskim, obcym mowie słowiańskiej panującej na naszych ziemiach. Bardzo długo więc oba nurty: kultury ustnej (mówionej) - ludowej czy raczej narodowej oraz pisanej - oficjalnej i państwowej biegły obok siebie niezależnie, zanim wzajemnie zaczęły się przenikać. Alfabet łaciński przyjął się do zapisywania mowy polskiej i tak pozostaje do dziś. Natomiast łacina, będąca wówczas międzynarodowym środkiem porozumienia, pozostała językiem obcym używanym w Kościele, na dworze, w urzędach i w szkołach, w świecie nauki i kultury, ale nie w codziennych kontaktach. Inna sprawa, że później łacina stała się tak popularna wśród wykształconych Polaków, że jeszcze w XVIII w. powszechnie się nią posługiwano. Wiele wskazuje na to, że pojedynczy misjonarze, wyposażeni w podręczne książeczki zjawiali się sporadycznie na ziemiach polskich długo przed oficjalną datą chrztu Mieszka I i jego drużyny. Jednak dopiero po tym fakcie wysłannicy Kościoła powszechnego, obdarzeni mandatem księcia, przystąpili do organizowania struktur władzy państwowej i kościelnej. Świadomi zakresu czekających ich zadań przywieźli ze sobą stosowne księgi służące zarówno praktykom religijnym, jak nauczaniu i administrowaniu. Szybko zadomowiwszy się w naszym kraju, pismem upamiętniali aktualne wydarzenia. Znany jest np. żywot św. Wojciecha (zm. 997) opisany przez jego brata Radzimira (Gau-dentego), od 1000 r. arcybiskupa gnieźnieńskiego oraz inny autorstwa Brunona z Kwer-furtu (zm. 1009), niemieckiego dyplomaty przebywającego na dworze Bolesława Chrobrego. Zapoczątkowana przez nich hagiografia (żywoty świętych) zyskała ogromną popularność trwającą aż po XIX w. (Wystarczy przypomnieć przykładowo wielowiekową poczytność Żywotów świętych Piotra Skargi). Podobnie szybko rozwinęło się dziejopisarstwo sięgające swymi początkami pewnie X-XI w. Najstarszym zachowanym zabytkiem jest tzw. Rocznik świętokrzyski dawny z XII w. niepewnie łączony z imieniem już polskiego autora arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina (zm. 1148). Największą rolę w odsłanianiu naszej dawnej przeszłości odegrały: rzetelna i rzeczowa Kronika Galia Anonima, cudzoziemskiego mnicha przebywającego na dworze Bolesława Krzywoustego (XII w.) oraz pełna fantazji i legend Kronika biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka z XIII w. Inspirowała ona wyobraźnię wielu późniejszych twórców (m.in. J. I. Kraszewskiego autora Starej baśni). Dziś dopatrujemy się w pradawnych podaniach dalekich ech rzeczywistych wydarzeń. Krzewiąca się bujnie historiografia średniowieczna znalazła najpełniejszy wyraz, ale równocześnie zapowiedź nowych czasów w fundamentalnym dziele Jana Długosza (zm. 1480) Roczniki, czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego. Język polski, używany w społeczeństwie o dawnym i bogatym zapleczu kultury słowiańskiej, z trudem torował sobie drogę wśród łacińskich tekstów. Pojedyncze polskie słowa (nazwy) znajdujemy w dokumentach z XII w., pierwsze pełne zdanie, o ile wiadomo, pojawia się na przełomie XIII/XIV w. w tzw. Księdze henrykowskiej, kronice klasztoru cystersów na Śląsku. Ale już z początku XIV w. pochodzą znalezione przypadkowo i we fragmentach Kazania świętokrzyskie i niewiele od nich późniejsze Kazania gnieźnieńskie. Poziom tych tekstów wskazuje na znaczny stopień rozwoju mowy polskiej. Nie mamy możliwości prześledzenia tego procesu, ponieważ nie zachowało się wiele jego materialnych śladów. Na skutek upływu czasu oraz szczególnie dramatycznych losów 61 02 MROKI I BLASKI DZIEJÓW KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU ittmtnibcmitniKt bc ilh imitmroiiictfiitiCTiitflit iiOTinnifimirtitiir :j gwijrimic isoStn crftt ] >rad»lttiEC kitcniii r "¦łbiwrnngftffinnraoii mootitn iicboto :nfnniimp. \' • j. (Ja mi rm mat trltid^r friratt croirmitliRC m tKsctaj-wtKflMtrtft nminunn-iptmiiainittiii tKcrjnotrttanoiTccff nunmfawmFtiio tonmn gDtnnrmtr-tmS cfcroininlmsmbiiUno mbiifi fms CUiuuiit oun Dna-be pmioamt voe (*ufu!dt»fl;i(r(|mi«tt esc tmfij- bcfrfcmnB m- fccr liiflmcoltateniroi! *1iiuw>w cdnrilTrt «™«Tft*iMBi*MMrt>aii(rart nt™«n« tnfe.KMri.iim* faiin&rffmjmuWenti atm>idJmmoi«i»WH«««U. ^ roeofliu a (ofjuioiimt 1 ofmlat' dt „Modus modernus" - układ tekstów wypracowany w średniowiecznych skryptoriach. Biblia, Strasburg 1481 afiitt reatrats tm. M sama nrc pre fluntjrqor&mB:omDtf.l&rtmoge-nitura filioru tuoij rcOt imto:ntc ajpa etne i cći(xt re s$Ei fiith atunt loąuttaf att filma fftfomota qur Dbi fttttant hnptrata. lDui mbt> bant feritm rgttoittia mojft ruj mv nuta:ftft ojittet rurfue fllr tarif fua: fir|uaa)Iot|uttBfaDtor tfta rt rattar. &olnnnitatmt fbtomaiBij farits tib i • iu pnurijo ftugum mtffto turttmrcrrrtFolnmutatau-ąuanan rc&run tt annt mapce runda tóDutut Icibue temp on to annt anjacebtt o nitu maftulinu tutuin toTprrru omni* potratiB Dni Dri tfraljd.funi mf tulz-ro tjmtrs a fam tua-tr Dilaraurra trc mtnoB tuoa • nulius initDtabtt ma tur: afan&ctm rt-ct ajparma tn tan-fprtu fint Dń tui-ttr m anno. )R6 ira^-raolabia fug famćra fengiiinf tofltf nut: nnp rtfiijfbtt mant Di utditma folmmttario p^rt.printińaB ftugu tmt tut nffim t inrao mii to tui. jRo atq; cara t n u o a D nttylm Jfemfe nbt uttba ftorąuibus it ttcunt tt orni 8rf ptptm ftńua. jfuit trgro tbi w tomtno mnrfre tniasraoua Utro- rt rjunijra-ginta noteipflntiu non roturOtt-rt aąuant nó bibit :rt {iajtut tn rabulif mtba frtJtttB firran. Luą?firircntittEt nto^fto Ul roóte fmat • ttntbat Jiuaa tabulas laptutao tcftłtnottiirtt tgtto » tefffrir Tonio ftmtonie fint. ^ t&mtts autf aaron tt &1« ifcabtl- rojn utam mnpft fanftnmunrutjp? arcr&rtE.^orariti? ąb Lo rrurtft utntttam aaron ijg prin ripts rraagonr.fr poBtijIorutuerB a D rao:ummint att rum ma onntra fili} ifra^ .ftuite prctrpt t runda tntr auljtnat a Jjwj m mott rmailmpli' tifii? rmuonthj-pouitt orlatnrn fup: faricm [ua.OuoD ingtcITue atjflńnt tt UnpKo rii ro-au&tdHt Dana tgiat: f mtur rongtcgata ornnt turoa-ftlfoH ifralpl- Dipr aD ro e. i]rc Btnt ąur iuf. JitDonun? Brtt.JfenjDtttoferiniBO' p]|>rptint?Diraratuobi6Fantl9: fabtatum tt rtąuirs Dńt. pni tait o> pue in to-tjtciDttur. jRon uitcmtEtio tgntm tn ontniie tpbttatulie urUne per D tmt fabtBtt. fx ait morfce aD D J ntntntiatmtam nlioi? tfra^i.|tetft famo ąuć prtctptt Dno Dmno. ?>rpa ratę aput uoo pminao Dno. fimntf uolutariuo ijpuo antmo ofcat ta1" Domino, fuirumtrargmtum-rtta-iarinou a purptna • tottuą; btftijuhl rt b>€um-pi(oe rapraii-ptllrfri! ant tum rubriratas tt tariiithnaorittjna firtjtra-ft oltunt aD Uintinaria ronn^ natiDa-i ut ronftnatur unrjtntum tt Ąniuama ruamlTtmuiiaptaronitt) -mas rt rjrmmae-aD ornatu fiipaini» inrfalto^raaonaiio.Cuifąuioufm fapimo rft-urniat tt fariat qd Darni -nuo trap ttauit: tabratatliu-rnliirt -i rtdunt nus atą; ogimmtu-anuloo i tabulata tu unhbs • pajdllos ł tafro-arc^ant t urdts -.fliinatonu-i ulum quoD antt illuD afljmDurmtnfa tu utłito-rt uaftD-i jpofnunie panito: rantrlabru aD lutninaria futtćtanDa-oafa illiue tt lurttnao • rt olrum aD mttrimtta Jtjnnl:ałtaa ttinmamań'' ttitótB-ialBiundoraBłtbmriama tEaramatitortrntoriu aD oftiu tabrr natult-altarrolotau&ittaatuulam riuamtatn rii oohbuart tafta fuio_: Inbrumt barrofiuottomnao amftu rolutnnia i baftto-tmtoriu t foribur V. Pierwsze wieki książki drukowanej w Europie Zachodniej (2 pot XV-XVI w.) Czlowiekjest modelem, świata, Leonardo da, Vinci (zim,. 1S19) W tym czasie w Europie Południowej i Zachodniej dokonywały się fascynujące przemiany. Jak już wspomniano pogłębiały się i rozszerzały zjawiska występujące już na przełomie XIV-XV w. Pod wpływem rozwoju gospodarczego, zwłaszcza miast, stopniowo postępował wzrost liczby ludności, jej aktywności i ambicji. Średniowieczny uniwersalizm ustępował miejsca narodowym, lokalnym oraz personalnym indywidu-alizmom. Sukcesy życiowe rodziły poczucie siły i nieograniczonych - jak się wydawało - możliwości ludzkich. „Człowiek miarą wszystkiego", tak brzmiało buńczuczne hasło przełomu XV/XVI w. Formułą kulturową, która pozwalała wyrazić ową ideologię, był antyk. Sytuacja stwarzała nowe wzywania. Upadek Bizancjum w 1453 r. zmusił m.in. do poszukiwania nowych szlaków handlowych. Ryzykowne wyprawy morskie dostarczyły wiedzy o innych lądach i ludach, co niepomiernie rozszerzyło horyzonty znanego dotąd świata. Wystarczy wspomnieć odkrycie Ameryki w 1492 r. i jego dalekosiężne konsekwencje. Rozwijał się handel morski a z nim inne dziedziny twórczości i wytwórczości. Przesuwał się układ sił gospodarczych i społecznych na korzyść miast. Powodowało to dążenie do zmiany dotychczasowego podziału władzy. Wybuchały krwawe walki polityczne, społeczne i religijne (np. w Niemczech, Francji, Anglii, Włoszech). Zniszczenia wojenne, sprzeczności interesów poszczególnych grup ludności, załamanie koniunktury gospodarczej i towarzyszące im zubożenie znacznej części społeczeństw, wywołały w końcu XVI w. kryzys ideologiczny, który zachwiał podstawami radosnego i ufnego antropocentryzmu* (gr. dnthrópos - człowiek) odrodzenia. W największym skrócie kierunki kulturowe XV-XVI w. można sprowadzić do trzech pojęć ogólnych: humanizm, renesans* i reformacja*. Pierwszy polegał na odniesieniu wszystkich relacji do człowieka, drugi na odkryciu antyku jako modelu ideowego i artystycznego, trzeci na ruchu społeczno-religijnym mającym na celu powrót do źródeł wiary i poszukiwania Boga poza oficjalnym Kościołem. Stanowiło to podstawę ideologiczną do oporu przeciw przemożnej ziemskiej potędze instytucji kościelnych i duchowieństwa. Strona po lewej: karta 46 recto z I tomu egzemplarza pelplińskiego Biblii Gutenberga. Na dolnym marginesie odbity jest domniemany kontur czcionki 68 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ Wszystkie owe dążenia wymagały oparcia w bardzo licznych i różnych pismach dawnych i nowych. Zapotrzebowanie na nie znacznie przewyższało możliwości wytwórcze książki rękopiśmiennej a także ksylograficznej. W sukurs przyszedł wynalazek mistrza z Moguncji. 1. WYNALAZEK GUTENBERGA I PIERWSZE KSIĄŻKI DRUKOWANE Johannes (Jan) Gutenberg (ok. 1400-1468) był synem zamożnego mieszczanina mogunckiego. Zajmował się szlifierstwem drogich kamieni oraz wyrobem drobnych przedmiotów z metalu. Dzieje jego życia i wynalazku kryją wiele luk i niejasności z powodu braku źródeł, które zresztą sam celowo zacierał spodziewając się, przy zachowaniu sekretu, krociowych zysków z realizacji swych celów. Zamysł powielania tekstów za pomocą ruchomych czcionek powziął zapewne ok. 1440 r. w Augsburgu, gdzie wówczas pracował. Zadanie było bardzo trudne, wymagające wysokiego kunsztu rzemieślniczo-arty-stycznego i genialnej wprost pomysłowości. W niektórych detalach Gutenberg korzystał z wcześniejszych inspiracji koncepcyjnych i osiągnięć technologicznych, ale całość procesu musiał opracować samodzielnie, pokonując rozliczne przeszkody dzięki zastosowaniu własnych, oryginalnych rozwiązań. Do druku ruchomymi czcionkami nie wystarczało proste użycie stempli znanych z praktyki introligatorskiej, trzeba było opracować technikę ich uzyskiwania w odpowiednich rozmiarach, jakości i liczbie. Gutenberg, wykorzystując różnicę twardości oraz temperatury krzepnięcia poszczególnych metali i stopów, przygotował ze stali stemple z wygrawerowanymi wypukłe, odwróconymi (negatywy) wzorami liter i innych znaków pisarskich. Były to tzw. patryce* (łac.pater- ojciec). Utrwalone na nich wizerunki odbijane były na płytkach miedzianych zwanych matrycami* (łac. mater - matka), które utrwalały obraz wklęsły, pozytywowy. Płytki te stanowiły formy, w które wlewano miękki stop służący do produkcji czcionek. Musiało się to dokonywać w aparacie odlewniczym, konstrukcji Guten-berga. Na czcionce wizerunek znaku był wypukły, odwrócony. Odlane i posegregowane czcionki wkładano do kaszt* a następnie - w miarę potrzeby - zestawiano w wyrazy i w wiersze w tzw. wierszowniku*. Złożony tekst przenoszony był na płytę o pożądanych wymiarach kolumny, unieruchamiany i powlekany farbą. Przez nakrycie go papierem pod naciskiem uzyskiwano odbitki korektowe. Po usunięciu ewentualnych błędów skład drukarski przenoszono na płytę drukową, unieruchamiano, zaczerniano farbą i przyciskano w prasie drukarskiej. Zadrukowane arkusze suszono i łączono w składki. Tak przygotowany „surowy" tekst trafiał do ręcznego wy- Wnętrze drukarni na sygnecie oficyny Jodoka Badiusa, Paryż 1520 Odbitka korektowa zArsminor Donata, warsztat Gutenberga, Moguncja ok. 1458 r. PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ 69 ¦ U: kończenia przez rubrykatorów i malarzy. Później bez oprawy, w składkach był kierowany do handlu. Zarówno poszczególne przyrządy służące do wykonywania druku, jak też użyte materiały (np. metale, farby, kleje) zaprojektowane były przez Gutenberga. Oczywiście korzystał on ze znanych surowców, komponentów i prototypów (np. prasa drukarska wzorowana była na urządzeniach służących do tłoczenia winogron, prasowania papieru czy przyciskania bloków książek w introligatorniach), ale wszystko wymagało przystosowania do zupełnie odmiennych zadań. Żmudne i kosztowne próby trwały prawdopodobnie ok. 10 lat. Dopiero ok. 1450 r. zaczęły pojawiać się w Moguncji niewielkie druki odbijane ruchomymi czcionkami. Nie były one sygnowane (bez informacji o dacie, miejscu wydania i drukarzu), ale nie ulega wątpliwości, że pochodziły z warsztatu Gutenberga. Zawierały jeszcze liczne usterki techniczne, np. niejednolite odbicie, nierówne linie pisma. Krój pisma, nie dość wyrobiony, wzorowany był na gotyckiej teksturze*, używanej w rękopisach liturgicznych. Nosi on nazwę pisma „Donatów i kalendarzy", ponieważ do ich druku po raz pierwszy znalazł zastosowanie. Gutenbergowi zależało na dostarczeniu na rynek pism poczytnych, mogących liczyć na szybki i pewny zbyt. Takimi właśnie były m.in. kalendarze na kolejne lata, bulle papieskie i listy odpustowe a nade wszystko elementarne podręczniki łaciny tzw. Donaty* powielane w licznych wydaniach. Łącznie w latach ok. 1450-1458 ukazało się co najmniej 15 tytułów. Równocześnie Gutenberg w spółce z Johannem Fustem (zm. 1466) przygotowywał arcydzieło sztuki typograficznej, jakim okazała się Biblia zwana 42-wierszową*. Prace JO PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ Mins mm pali Mu ftimtatte-Jnuitattmum, firgt magnu Dńm "Urnitr aiiomu^l&f "brnttr, jttnmn5jmm^ferit nos, nonalrijtin ronftliaimpjomrtiu utapmnfnoftrtitni tatara pMtinjafr @rfli igrriusiwottalrif&irar noto© t rnr mn$ lignu qH plątam dł frc? Jtturfua aqi|:tj[d fruttu FuuDabu m ^r fuo^Ct fbhu n9 na ltRiirt:i ma qrug^ fattttjwabuf f\n ftr unpij no fir ;ff D tan$ pujmo nur jpmttimme ą fam ter Jjro nó rrfurgut tmpij m uiDmonifą; prrnrra m ofitio utftoii-Q.ni noint Dno uia iuftoiri tar tmptatf pnbtt0fa $f Psałterz moguncki. Druk trójbarwny pismem gotyckim typu tekstura, Johannes Fust i Peter Schóffer, 1457 nad jej drukiem trwały od ok. 1452 r. do przełomu lat 1454 i 1455. Doskonałość wykonania świadczy o znacznym postępie techniki typograficznej uzyskanym przez mogunc-kiego mistrza. Pismo, podobnie jak poprzednie - gotycka tekstura, było mniejsze i bardziej kunsztowne, kolumny wyrównane i znakomicie skomponowane. Tekst złożony był w dwóch szpaltach liczących (z nielicznymi odchyleniami na początku) po 42 wiersze na stronie, stąd nazwa dzieła. Rubrykowanie i zdobienie (inicjały, floratury) wykonywane było ręcznie, już poza drukarnią. Biblia liczyła 641 kart. Wytłoczona została prawdopodobnie w nakładzie 180 egzemplarzy, z czego 30-35 wykonano na pergaminie a 145-150 na papierze. Do naszych czasów zachowało się 47 egz., w tym 12 pergaminowych (kompletnych) i 35 papierowych (z tego 17 kompletnych). W Polsce, w Bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie przechowywany jest jeden egzemplarz papierowy, prawie pełny (brakuje tylko jednej karty). Jakkolwiek sprzedaż Biblii przyniosła spore zyski, to Gutenberg nie spłacił długu zaciągniętego u J. Fusta. W wyniku długotrwałego procesu utracił świetnie wyposażony PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ warsztat, który przeszedł na wyłączną własność wspólnika. Fust w spółce z Peterem Schófferem (zm. ok. 1503) wydał później wiele znakomitych dzieł. Pierwsze z nich, Psałterz moguncki z 1457 r. rozpoczęty był pewnie jeszcze z udziałem Gutenberga. Ten luksusowy, trójbarwny (czarno-czerwono-niebieski) druk zawierał pierwszy kolofon*, w którym obok miejsca i roku wydania oraz nazwisk drukarzy znalazł się graficzny znak firmy - sygnet drukarski*. Odtąd sygnety drukarskie rozpowszechniły się jako „wizytówki" oficyn typograficznych. Zarówno w trakcie pracy nad Biblią, jak i po jej ukończeniu Gutenberg wydawał jeszcze inne pisma, żadne jednak nie dorównało dziełu jego życia, najcenniejszemu drukowi na świecie - Biblii 42-wierszowej. 2. INKUNABUŁY - DRUKI XV-WIECZNE. NOWA FORMA KSIĄŻKI Miano inkunabułów* (łac. incunabula - powijaki, początek) noszą druki wytłoczone w XV w. (do 1500 r. włącznie). Przebyły one drogę licznych przeobrażeń od gutenber-gowskich pierwocin do dojrzałości osiągniętej w pocz. XVI w. Wynalazek druku nie utrzymał się długo w tajemnicy, był on zbyt atrakcyjny i rokujący nadzieje na sowite zyski. Stał się znany już od lat sześćdziesiątych XV w. Zresztą sam Gutenberg, przyciśnięty życiową koniecznością, dzielił się swą wiedzą i doświadczeniem, współpracując z obcymi zakładami. Najwcześniej i najintensywniej drukarstwo rozwijało się w Niemczech, później stopniowo obejmowało inne kraje np. Włochy (1465 r.), Francję (1470 r.), Polskę (1473 r.), Anglię (1476 r.), aż po Turcję (1493 r.) i Czarnogórę (1494 r.). Postępowało szlakami handlowymi mając za punkty oparcia instytucje kościelne (ok. 45% produkcji przeznaczone było na ich użytek), uniwersytety oraz ośrodki władz państwowych. Do końca 1470 r. warsztaty drukarskie działały w 14 miejscowościach, do 1480 r. - w 104, a do końca XV w. w ok. 255 miejscowościach należących do 19 krajów. Liczbę wydanych tytułów szacuje się od 27 do 40 tysięcy, zaś przeciętne nakłady ok. 200--300 egz. (czasem nawet 500). W zależności od przyjętych wskaźników - daje to liczby od 8 nawet do 30 milionów egz. opublikowanych w XV w., z tym że większość stanowiły pozycje o niewielkiej objętości. Tak czy inaczej są to wielkości imponujące zważywszy, że z około 60-80 min. ówczesnej ludności przytłaczającą większość stanowili analfabeci. Kolejna kwestia dotyczy treści inkunabułów. Jak się okazuje była ona analogiczna do współczesnej im oferty rękopiśmiennej. Przeważała więc literatura religijna i popu-larno-rozrywkowa oraz informatory i podręczniki. Drukowano również średniowieczne i współczesne traktaty naukowe (teologiczne, filozoficzne, prawne, historyczne, kosmologiczne, medyczne i in.), teksty autorów antycznych a także coraz liczniejsze pisma humanistyczne. h Sygnet Williama Caxtona - pierwszego drukarza w Anglii 72 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ Łooi oe oiod rooo pooerofb n oda. bii aucnruraoa Vtrgen fin manjiUa fancra dDaria fu maoic.€omtenca cl Wbio fnri tulaoo iRc«itnieto oe pzincipcs. |ftcbo p ozocnaoo pot ©on frap ©ii ce iftoma oela ozocn oe far figuftm. L fijolo traflaoar oe lartn en roma cc oó iScrnaroo obifpo oc jOfma: poi bonrra n en fcńamicnro od mup noblc infantc oon i0coio:ftp pumcro bcrcdero oel mup alro i mup noblc 5Don fUfofonRcpoe eafrilla oe Lolcdo cc Econ.ic. "p:imeio ą otrą cofa otga. ©ta f b la carta quf ebio cl picbo frap <8il al mur noblt 7nfate i)mogc nito oon felipe bermao vel rey no oefranria.a coj^o rucgo el có pufo tftc Ubio ocios oicbos oe< los pbilofopboa: i p:incipal me te oc Snftotclf s. la qual» dla ł mu?nobU (moioon Ę f }. fu Kuoro fra? J5il roma no Cela o» « ocfant Scjufcn: có muj fumtlDofa nxomcniiaao:ain mefmo para tooo fu Itniiao. i Zirattćdacetaspolituas que quiLre DĘfirfdoida oe goucmamiew Slaapboa 0e8:0i^a(Ti. ©uetooos 1 loepńapesnofon ^gual mcńteouraoeroa: mrienenmrfura:tipoifuodtió oefijoa que fen mjgaooe po: las cofaa natura Um: mueftran i Dijcn: ąue nincwna co« la pucoe fer perpoua aqui oUa tierra. LIqudquemuqx> odTca qud fu p; uid paoofcapcrpauaooenfi^ctilos fi|oe que x>taie cnpos oeUDcue aiincaoa mć» te cfhiotar qud fu joucmamićro Ića na łurakpo! que nunca pueoc ftr ranguno goucmaoo! natural ri oasUsa>ras oe ooarina i gouemamieK) k guno ra 501 feguno U? puDfefleoaM Orał mentegouemar vro rernotajn co mo manificffa móc parcfo=efta pttidS oorinopo2omb!cmaavuiopo!Dic» Aegidius Columna Regimiento de los principes Meinard Ungut i Stanisław Polak, Sewilla, 1494. Druk dwubarwny pismem gotyckim typu rotunda Również zewnętrznie pierwsze inkunabuły podobne były do manuskryptów. Celowo je naśladowano, ponieważ takie były przyzwyczajenia użytkowników i wytwórców. Starano się więc odwzorować rozmaitość i fantazyjność pism kaligraficznych. Było to niedogodne przy technice odlewania liter, więc stopniowo upraszczano i ujednolicano kroje pisma. Początkowo stosowano również ręczne rubrykowanie i zdobnictwo, od czego odstępowano z czasem na rzecz grafiki (drzeworyty, rzadziej metaloryty). Podobne było oznaczanie kolejności tekstu: najpierw ręczne, później drukarskie sygnowanie za pomocą kustoszy, składek, potem już poszczególnych stron. Stopniowo wchodziła w użycie foliacja* a na przełomie wieków - paginacja. Informacje o tekście i druku (autor, tytuł, wydawca i data wydania) dawnym zwyczajem zamieszczano w kolofo-nie. Innowacją był tam sygnet drukarski. Również oprawy nie różniły się od dotychczasowych. Oczywiście podstawową zmianą był sam fakt druku i on wymuszał kolejne przeobrażenia. Następowały one sukcesywnie, dokonywane „drogą prób i błędów" w róż- PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ 73 ue utarta gf a plena Dominue tecu benc Dicta tu mmulierib* etbenefcńctusfruct* tientrie tui: i!)efue cl):iftU8 amen* jSloualaubterefonetin o:e omnui ifbatrigemtocppzoli fpiritui fanctopariter iReful tet laube perl>enni 'tabozi' bu6beivenbuntnobi6 onv niabona.lauf:bono::virtuf potetia: ? gratia^ actio tibi cl?:ifte3men. Miacbca lic r fp cta/0roui&et:ofiatabfqueC>eo null9m o:be labo:, gila placet tdl9m qua res parua bcatu. Lbc facit? tenuee Uirunanturopce. Sifo:runavolctfies &erbcro:econful. Si \olct \?ec ea&em fies t>e cófule rlpetoj. ^uicquito amo: lulfit nó eft cótć&ere tutu IRegnat et in bominos ius Ipabet illc fuoa Kua t>ata e-ftćba oata ć finc fenerc nobis> a: neccerta pafolucn&a t)ie. ^fus i ars Cocuit quob fapit oninis rx>mo 3rs animos frangit 1 finnas binmit \>:bcs ane ca&unt turrea artc leuatur onua &rnbU9 insciujB ąiicfita cli glona multia I&uncipiieobffafcro mcbiciiia paramr Ćummalapcrlongascoiiualucrcmoios ScD p-opera ncc te vcnturaa oittcr m bo:as ^ui non eft twbic crae minue optue ent. flon bene p» toto l&x ctlefk bonum pictcru oibis opcs Tlbiaunms mimi c<\ bonis vencranb3 libmas fiStrmnjsfcmptrainm6quoqut Scfpincnba eumraapcrttUuoipcrfJntalnmmaucnti eumm3pnunibcjn-afulm.nam.lTa •oma 3n loa nonnunąu am ftcds orenna Blcb'» Snummc manaiaąua Oiufą-.iia oto rtripri* qui mauem fo: firnu iftw lit nofcM afthnba piohnna iflue opue Tlofce: aitgtiltcnlis ratDoir gennanua Litjar&u3 linenilas tflos oidine quarq? fadr 3pfe qtubus mitra libtos impioTu in nbe mukoa x puires nunc picmit atq; piana Qi.iqueeriflm farije celefha figna figurie Jlureti qut pzimus nunc mcmumciu a picnńt Couii cna tn manibus p:optii0 vbicanq} ftguraa Lftopu»:inctbena Ccdilus alier cni 1OobidbcncdiCAtqu.{tTimtatCTtn& iregnat amen: ll^onoifoli 5colllrribuen'5\r flueregina cclocmatcrrcswangelo/ rum o mjna fioe nrginom TdDtrofa vcliUamomana:Xaaciłpotcnnam rtgnajbomłnetucsfapcromnesgcil trasapaccm dominem Mcb' noftna m.nabltl0 &€Od tn foncn* foifl -Lt gloii oru»inm«clłatcfuaotbpanttionkTr &uod plopc ftae Bi«m nbt fam ttmauufbtBna /oifuan tgnous a. foif « babim jtrgo para cenam non ąiulm floiau amba Sdlf emoao T^e Duag memm floicmc aaK podlflff ildducamąuanimbairamacunmjBOla &ifirdb Smiquim(unu\ent1 a @bifi w adnttn'nqufcun(SDctt]nuiuqivn* url et animo pwlfe faiiUr nw aift if?łntn:nobi'eiurf fojoirs Itnttr ufty ros^re iicef Ert homini uirtus fuluopreciofior auro: xnzas Ingenium quondam (uerat preciofius auro. Miramurcjj magis quos muneramentis adornat: Q_uam qui corporcis emicuere bonis. Si qua uimite nices nc defpicc qucnquam Ex alia quadam forOcan ipfe nicet Nono fue hudis nimi om Ictctur bonorc Nc uiiis (uxas port fua fan genut. Nemo rumis cupidc Gbi res defiderat ullis Ne dum plus cupnr perdat & id quod babet. Ne uę aro uerbis auuiquam credito blaadis Scd fi fint fidei refpice quid moneanc Om bene proloquicur coram fed poiła pnue Hiccric iniufus binaq> oragćrac Pax plenam uitruris opus pax lummalabomm bll praaum cllprrciurnqut"pcncli flibc gp TipTincpacrdeo nonmunusadanun /onunaafbiaiiscCTnpmdifpaua.tubi laa tąpie iuuencsula ftrufrncs fEp^^of k ńfeme te iroTWJ gn^ids cbaractey &iuerfa? mane' neru iinpzeiTioni paratanl^inig LrbarI>ilRat5oltrKugu(lenri0 viii folerriflinmpzedaro ingenio -r rniri fica arte:qua olim Baietijseicelłuit celebjatiflinms. gn imperiali nunc vrbe ^ ugufte vin&dico2 laiiDariffi me imp:ciTioni 6e&it.2irinoq5 faliŁ ti60bXCCC%X3Z3EB3XlĆ %3Z3EB3Xa jtlis SbiScrc felid complewt. Najstarszy zachowany wzornik czcionek z 1486 r. Oficyna Erharda Ratdolda - drukarza w Augsburgu i Wenecji 74 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ nych warsztatach. Trafne rozwiązania prędko znajdowały naśladowców. Na przełomie XV/XVI w. książki typograficznie nie przypominały już swych rękopiśmiennych wzorców. Umownie rok 1500 przyjmuje się jako kres inkunabułów. Dziedzina nauki zajmująca się badaniem tych „powijaków" typografii nazywa się inkunabulistyką*. 3. DRUKARSTWO I KSIĘGARSTWO EUROPEJSKIE W XVI W. W XVI w. sztuka typograficzna nie tylko znalazła własne formy wyrazu, ale osiągnęła tak wysoki stopień doskonałości technicznej i artystycznej, że przez następne wieki uznawana była za wzór harmonii i dobrego gustu godna podziwu i naśladowania. O sukcesie „czarnej sztuki" zadecydowało wiele czynników, wśród których podstawową rolę odegrało podniesienie poziomu wykonawstwa. Ujmując schematycznie można rzecz sprowadzić do kilku zasadniczych punktów. Studium konstrukcji majuskuł antykwy, Albrecht Diirer, ok. 1525. Opis rysunków drzeworytowych drukowany gotycką frakturą fcfjnq>t>rt t>a fet? cin.s.twi ie m fdbmamctl Jeuci? eto piąten ?mj Ijt tai gf gm bcm wintfd. t>-fctji«t tjemcg twm Jug 6m form bn wfłab.tĄat Cocfj foll«citi wmig eitwet^ gefriSmpt |«tt^04 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ 75 aa vc /fVf^ L/ ktmn ojitj rji /q\j utio cfoj i^^y HoraioJoff p. C yn/fico, mtjerro wirtk notę'. MDXXXX tymundo m de ha?cmos ca cojiosa*) cffiin fiindo cl bue M con L«|» Drzeworyt francuskiego typu. Wzory kaligrafii Giabbattisty Palatino, Rzym 1540 los biena ąuc ws dai." \r . * L abcd. cjj biklm no fqr , loannc) dc yaar Jcribebat. ^ Drzeworyt włoskiego typu. Wzory kaligrafii Juana de Yciar, Saragossa 1550 Ujednolicenie i wydoskonalenie krojów pism. Początkowa różnorodność ograniczona została do antykwy (wzorowanej na minuskule karolińskiej) oraz pisma gotyckiego występującego głównie w formie szwabachy* i fraktury*. Wprowadzono natomiast wersję kursywną oraz czcionki greckie i hebrajskie. (Nb. pismo cyrylickie zastosowane zostało w Polsce już w XV w.). Przezwyciężenie trudności związanych z drukiem karty tytułowej. Przenoszone nań informacje z kolofonu zyskują coraz pełniejszą i bardziej ozdobną oprawę. Modernizacja elementów porządkowych - oznaczanie kolejności składek, kart, stron (stosowanie kustoszy, foliacji, paginacji). Wprowadzenie spisu treści. Zerwanie z barwnymi dodatkami rękopiśmienniczymi rubrykatora i malarza. Inicjały oraz ilustracje wykonuje się już głównie techniką drzeworytową. Upowszechnia się typ drzeworytu włoskiego (biały rysunek na czarnym tle) oraz francuskiego (czarny rysunek na białym tle). Panuje renesansowy styl zdobnictwa. Grafiką książkową zajmują się najwybitniejsi współcześni artyści, m.in.: Albrecht Diirer (zm. 1528), Lucas Cranach (zm. 1533), Hans Holbein (zm. 1524) i Hans Burgkmair (zm. 1531). W dziełach naukowych ważną rolę odgrywa realistyczna ilustracja drzeworytowa. Wypracowanie stałych kanonów estetyki książki. Zharmonizowanie kroju i wielkości pisma z proporcjami kolumny oraz innymi elementami typograficznymi. Wprowadzenie oprawy wydawniczej. Tomy mniejszych formatów (8°, 120, 160) oprawiane były w lekkie okładziny kartonowe. Do sukcesów technicznych dołączyły się walory artystyczne panującego wówczas stylu renesansowego, preferującego (wzorem antyku) umiar, elegancję, finezję rysunku i barwy oraz bogactwo tematyki, z realistyczną a nawet satyryczną włącznie. 76 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ Nader oczywiste zalety sztuki drukarskiej skłoniły humanistów do początkowo ostrożnej, później wręcz entuzjastycznej jej akceptacji, co z kolei podniosło wartość i uznanie dla książki typograficznej. W druku ukazywały się dzieła znakomitych autorów: słynnego i wpływowego filologa i moralisty Erazma z Rotterdamu (zm. 1536), lekarza - anatoma Andreasa Vesaliusa (zm. 1564), astronoma Mikołaja Kopernika (zm. 1543), polityków i ideologów Thomasa Morusa (zm. 1535) i Niccolo Machiavellego (zm. 1527), pisarzy Giovanniego Boccaccia (zm. 1375), Francois Rabelaisa (zm. 1553) i wielu innych. Ich twórczość, dostępna w setkach egzemplarzy, kształtowała świadomość współczesnych i potomnych. Siłę oddziaływania słowa drukowanego rychło docenili reformatorzy religijni z Marcinem Lutrem (zm. 1546) na czele. Starając się dotrzeć do szerokiego grona odbiorców publikowali agitacyjne tek-Drzeworytowe ilustracje i gotyckie pismo - szwabacha w Weltchronik (Kronika świata) Hartmanna Schedla, druk Anton Koberger, Norymberga 1493 t>erł»erlt xxxnn bet Eśmg bt» kab& t obacote farb bamit man nwd>« bit l7aTObtbwd)(iftbeij. On&cr &ifcm 3mictd (łocb >fa<. rtmb a m» &ct. jrpiq. E3ntg bet 2(f|in«t bk wcl bm rcj^i. fónig fowtt trtprrt. OtflbiiUgbflb O jle Jlugufrintis fajt befc^tibni tptt&t. »rtó> (Ich fws retth S Fnecbf g^ "'Jt5 bić|far bts lanbs acfyutirj emvj 1 bcbbcruiTibt.x-ii jucr|J r5 «imm iwgołftntim trrr.urbes olters moyfiauffbt pe«jyJt^mOft gepawet. ^trAb«tntAcł) cpbir.i rjcnat.ó^riimb fcbrcibt rirgiliue X'O &( tpbin' j 5Ch^ flbcsttębtprcygbjlie bk ftlleJibonfH: gflgępygjl ibmttlobababif<(?«batnat^ jetdbrt. » 3p3Cwiwt)O6(funDi«fh9«?ibraImbftufgmd>trti»arbtt(łficnflcf> ime «nnrt)t» gtti2( ajoc&t. Siilrtfl tP«&t fie iw b i tómati (ingcylnbt rn ifł fcybtjct mt ma- ju tttf. mtomlvnfitwimi)avob^sabtBlixnb&X>ty'bic9unń}Kat bat ccfHich rutcgirr ii coiit^iw trorbt vrv ^óg|]^gg>)gfaeIobertflit geodinef. pdcpoitcfus bj lunb bjbie Iatam|c^€nmoie5l>ayniiin^ !fćl>(fTfc(iLv5rinenif(rjOTti anbttn bucchcmtrtgc bic bobtvi(i cńtntau>tg(filttvnbAmitptlopontfamvób( anbctnCnevfct>t Unb abg ( naugfnppfmv tCf> gf^ las bc:bitvoConmbo roattbmug& Hbgótrereyjubtwflrner:j>(Iicb< gUubt mit remufr .lae EtgQogŁiAci;ye^t(rIł^bicf(lbgtg(t'g(iQbLtni;cfi|Ć^cgra>alt rttbtra>oi|fak Count^tt sty proste i krótkie, przede wszystkim w językach narodowych (mniej w elitarnej łacinie), w dużych nakładach i możliwie tanio. Akcje takie wpływały na popularyzację druku, ale równocześnie przyczyniały się do obniżenia poziomu wykonawstwa i jakości materiałów, co wyraźnie dawało się zauważyć od 2 poł. XVI w. Możliwość kształtowania opinii publicznej poprzez druk w krótkim czasie zyskała mu potężnych mecenasów ze strony Kościoła i monarchów, co pociągało za sobą ingerencję cenzury. Pierwsze rozporządzenia w tym względzie pochodzą od papieży (1471,1487). Największą rolę odegrał Indeks ksiąg zakazanych sukcesywnie publikowany w Rzymie od 1559 r., którego decyzje obowiązywały katolików we wszystkich krajach. Obok niego, niejako w uzupełnieniu wydawane były również lokalne indeksy kościelne (w Polsce np. w 1. 1603, 1604,1617). Panujący także sprawowali kontrolę publikacji za pośrednictwem upoważnionych do tego urzędników, mających za zadanie egzekwowanie obowiązujących edyktów. O ile w początkowym okresie drukarstwa prymat należał do Nie- PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ 77 miec (znaczną rolę odegrała np. prężna firma wydawniczo--księgarska Kobergerów* w Norymberdze w latach 1470--1526), to wkrótce w zwycięskie szranki wstąpiły Włochy, Francja, Szwajcaria i Holandia. Właściciele oficyn byli ludźmi wykształconymi, o szerokich horyzontach kulturalnych. W swych warsztatach zatrudniali wybitnych uczonych stwarzając im warunki pracy twórczej i zapewniając utrzymanie. Do najważniejszych renesansowych typografii, które wytyczały kierunki postępu i wzorowo wydawały monumentalne dzieła należały m.in.: Drukarnia Manutiusów (Manucjuszów)* w Wenecji wsławiona prekursorskimi krytycznymi wydaniami autorów antycznych i pisarzy wczesnochrześcijańskich (pierwsze wydania - editiones principes). Wprowadzona tam została wytworna antykwa i kursywa humanistyczna oraz czcionka grecka. Nowością, która zdobyła uznanie społeczności inteligenckiej były niewielkiego formatu eleganckie tomiki z tekstami klasyków, w lekkiej oprawie wydawniczej (tzw. „aldyny"*). Przykład „aldyny" Thebaida Stacjusza, druk Aldusa Manucjusza, Wenecja 1502 Renesansowa kursywa zwana italiką Sygnet weneckiej drukarni Aldusa Manucjusza THEBAI. t drthmusą fuftr[Ahn- Ifyd N te mimu ogygMutłm dtdotrbiidihtbdi I nfilit-h*ctotitftrjiaiMtme&iUpthd rrtjbtt-c nhmt Utitu fkftnt'% m tuu fiagmt I Mchidx-(jHX!Hiifdomi) fdtrfy fiatku Hifibrii,dmmdtylilKntk Nttmimututdiń fimentdfrrfbtmtretkr Tbtrtdmfrdfluic oblmdimt hmtu fyltus S « mcm fubUm Luhtfu fic iird iubcbdt) I m(»lfd! mnan cxruirepdrcMiM I dfUa thdUrmt ubi ajk ddaUfantx*i ¦ Virgrudihbdrtamai pnimsąfeltbdnt I xmfnrrtm>!.ctlfdm f*bmnnbwdram I ngrddlbut fumm dtUffum mlmtru temp U *-rcddosEnhippi fpolitmadit trciuorbtt V rtmfli;'^ fias ,fifhtm mtbmttbus igntm 0^rmt tą ddytts fitml txdudtu rtynetts N «aj#fa dufos firmdrtgrddum, tubd ttrruit mgtu • 1 n Rtytm amnerf: amnet fbrnHdint prima. irimmtrn-uanjs'ij:mtaan 78 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ Francifci Hotomani commehta- RIORVM IN ORATIONES M. T. CICERO-N I S V O L»M E N P R I M V M. Orationes {Mowy) Marka Cicerona z czcionkami Claude Garamonda. Druk Robert Estienne (Stephanus), Paryż 1554 Oliua Robcrti Stephani M. D. LIIII. Drukarnie Estiennów (Stephanu-sów)* w Paryżu i w Genewie specjalizujące się w krytycznych wydaniach pisarzy łacińskich, hebrajskich i greckich oraz w słownikach językowych, zasłużone też były w propagowaniu piśmiennictwa i zdobnictwa francuskiego. Drukarnia Jana Frobena* w Bazylei, gdzie wypracowane zostały stałe formy książki renesansowej: harmonijne proporcje, ozdobna karta tytułowa, ornament architektoniczny, listwy, inicjały. Tutaj, podobnie jak wcześniej u Manu-cjusza, ukazywały się najważniejsze teksty antyczne i chrześcijańskie we wzorowych opracowaniach. W Bazylei działał również Jan Opo-rin (Oporinus)*, świetny wydawca literatury naukowej, zaprzyjaźniony m.in. z polskimi autorami, którzy u niego publikowali swe dzieła (m.in. Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Orze-chowski, Marcin Kromer). Drukarnia Krzysztofa Plantina* w Antwerpii słynęła przede wszystkim ze wspaniałych druków liturgicznych, wydawanych pięknymi krojami pism i bogato zdobionych. Obok drzeworytów Plantin na szeroką skalę stosował miedzioryty, które dopiero w XVII w. zdominowały grafikę książkową. Oczywiście powyższe przykłady sygnalizują tylko szczytowe osiągnięcia edytorskie. Ówczesna produkcja wydawnicza była obfita ilościowo i bardzo zróżnicowana. Szacuje się, że w XVI w. wytłoczono ok. 500 tys. tytułów o nakładach sięgających nawet kilku tysięcy egzemplarzy. Trzeba przy tym uwzględnić, że znaczny procent stanowiły druki ulotne, wysokonakła-dowe o niewielkiej objętości. Równocześnie jednak ukazywały się podstawowe dzieła światowego piśmiennictwa dawnego i współczesnego. Obok traktatów naukowych w ofercie były przeważające ANTVERPIAE, Ex officina Chriftophori Plantini, Sygnet drukarski Krzysztofa Plantina Architypographi Rcgii. wraz z adresem wydawniczym oficyny, m. d. lxxvi. Antwerpia 1576 VORVM EPISCOPI LVCVBRA TIONES Harumatalogwnrepaiefaeriahacpagittt. , AMao ji d xxx' 1 HOBENIiRA PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ ilościowo książki powszechnego użytku: podręczniki, poradniki, druki okolicznościowe, kalendarze, literatura agitacyjna i polemiczna, piśmiennictwo de-wocyjne i rozrywkowe. Przeważał język łaciński, co znakomicie ułatwiało międzynarodowy obieg publikacji. Z czasem jednak coraz więcej wydawano w językach narodowych, zwłaszcza literaturę popularną. Wpływało to na doskonalenie mowy ojczystej i swoistą jej nobilitację (z języka tylko ludowego ku literackiemu). Łacina nadal pozostawała międzynarodowym środkiem komunikacji religijnej, politycznej oraz kulturalnej. Rolę klasycznej łaciny, oczyszczonej ze średniowiecznych bar-baryzmów utwierdzało zreformowane i rozbudowane w okresie odrodzenia szkolnictwo średnie zarówno katolickie, jak różnowiercze. Popyt na książki uzależniony był nie tylko od ich ilości i jakości, ale również od ceny. Ta zaś uległa istotnej obniżce wraz z rozpowszechnieniem typografii. Książka drukowana była przeciętnie pięciokrotnie tańsza od rękopiśmiennej. Tańsza to nie znaczy, że tania i łatwo dostępna. Nadal wielu zainteresowanych nie stać było na zakup gotowego tomu. Kopiowali więc potrzebne im druki na własny użytek lub za niewielkim wynagrodzeniem. Było to jednak zjawisko marginalne, choć utrzymujące się jeszcze w następnych wiekach. Ogólny wzrost podaży i popytu spowodował wyodrębnienie się księgarstwa jako wyspecjalizowanej gałęzi handlu. W pierwszych latach impressorowie* skupiali w swych rękach wszystkie elementy produkcji i obrotu książkami. Przy zwiększającej się masie towarowej pojawili się pośrednicy - księgarze. Większe firmy wydawnicze utrzymywały przedstawicielstwa w różnych miastach, przekazując część swych nakładów agentom, którzy rozprowadzali pisma w handlu obwoźnym lub stacjonarnym. Książki sprzedawane były wraz z innymi towarami. Stopniowo jednak krystalizowała się specjalizacja. W pobliżu uczelni czy ważnych urzędów, w dużych ośrodkach miejskich skupiali się i drukarze, i księgarze. Wydawcy prowadzili przede wszystkim sprzedaż własnych nakładów (księgarstwo nakładowe*), kupcy zaś głównie detaliczną sprzedaż produktów różnych warsztatów (księgarstwo sortymentowe*). Jedni i drudzy zwalczali introligatorów pokątnie trudniących się zbywaniem poczytnych druków. Chociaż wszyscy Strona tytułowa z sygnetem oficyny charakterystyczna dla druków Frobenów. Hilarius Pictaviensis Collegium ecdesiasticum, Bazylea 1535 * HILARII PI€TA' VORVM EPISĆOPI LVCVBRA laoriffimacurartcogmee. B411LIAB 18 OFriCIffA fŁOlEM mt ¦ P xx*t. PtKfUtatm Butlit* ni mtiittipnf ttl* PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ ilościowo książki powszechnego użytku: podręczniki, poradniki, druki okolicznościowe, kalendarze, literatura agitacyjna i polemiczna, piśmiennictwo de-wocyjne i rozrywkowe. Przeważał język łaciński, co znakomicie ułatwiało międzynarodowy obieg publikacji. Z czasem jednak coraz więcej wydawano w językach narodowych, zwłaszcza literaturę popularną. Wpływało to na doskonalenie mowy ojczystej i swoistą jej nobilitację (z języka tylko ludowego ku literackiemu). Łacina nadal pozostawała międzynarodowym środkiem komunikacji religijnej, politycznej oraz kulturalnej. Rolę klasycznej łaciny, oczyszczonej ze średniowiecznych bar-baryzmów utwierdzało zreformowane i rozbudowane w okresie odrodzenia szkolnictwo średnie zarówno katolickie, jak różnowiercze. Popyt na książki uzależniony był nie tylko od ich ilości i jakości, ale również od ceny. Ta zaś uległa istotnej obniżce wraz z rozpowszechnieniem typografii. Książka drukowana była przeciętnie pięciokrotnie tańsza od rękopiśmiennej. Tańsza to nie znaczy, że tania i łatwo dostępna. Nadal wielu zainteresowanych nie stać było na zakup gotowego tomu. Kopiowali więc potrzebne im druki na własny użytek lub za niewielkim wynagrodzeniem. Było to jednak zjawisko marginalne, choć utrzymujące się jeszcze w następnych wiekach. Ogólny wzrost podaży i popytu spowodował wyodrębnienie się księgarstwa jako wyspecjalizowanej gałęzi handlu. W pierwszych latach impressorowie* skupiali w swych rękach wszystkie elementy produkcji i obrotu książkami. Przy zwiększającej się masie towarowej pojawili się pośrednicy - księgarze. Większe firmy wydawnicze utrzymywały przedstawicielstwa w różnych miastach, przekazując część swych nakładów agentom, którzy rozprowadzali pisma w handlu obwoźnym lub stacjonarnym. Książki sprzedawane były wraz z innymi towarami. Stopniowo jednak krystalizowała się specjalizacja. W pobliżu uczelni czy ważnych urzędów, w dużych ośrodkach miejskich skupiali się i drukarze, i księgarze. Wydawcy prowadzili przede wszystkim sprzedaż własnych nakładów (księgarstwo nakładowe*), kupcy zaś głównie detaliczną sprzedaż produktów różnych warsztatów (księgarstwo sortymentowe*). Jedni i drudzy zwalczali introligatorów pokątnie trudniących się zbywaniem poczytnych druków. Chociaż wszyscy Strona tytułowa z sygnetem oficyny charakterystyczna dla druków Frobenów. Hilarius Pictaviensis Collegium ecclesiasticum, Bazylea 1535 80 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ bibliopole* nieustannie narzekali na złą koniunkturę handlową, widocznie proceder ten był opłacalny. Od lat osiemdziesiątych XV w. weszły w zwyczaj targi książek* (i utrzymują się nadal). Dzięki płynności granic i uniwersalności łaciny miały one zasięg międzynarodowy. Transakcje polegały zwykle na wymianie luźnych arkuszy druków. Renomowane firmy żądały za jeden arkusz swych wytworów dwa lub trzy arkusze pośledniejszych warsztatów. Przeciętnie rozliczenia przebiegały w stosunku i: i. Wysoką pozycję wyrobiły sobie targi frankfurckie obywające się od 1473 r. W1564 r. ukazał się pierwszy katalog targowy. Od poł. XVI w. konkurencję stanowiły targi lipskie, praskie i weneckie. Oprawa z kolekcji Jana Groliera, ok. 1530-40 4. BIBLIOTEKI I BIBLIOFILSTWO RENESANSOWE Jak już podkreślano, renesans czerpał inspirację z książek i na nich się opierał. Książki stanowiły więc podstawowe źródła wiedzy i emocji, stały się przedmiotem poszukiwań, zdobywania, gromadzenia, studiowania, a także - dumy i zawiści. Łączyły wszystkich ludzi wykształconych, bez względu na status społeczny. Wspólne lektury stanowiły płaszczyznę porozumienia nawet między przedstawicielami bardzo odległych lub wręcz wrogich obozów politycznych, czy religijnych. Biblioteki były ośrodkami naukowymi, kulturalnymi i towarzyskimi, wyznacznikami poziomu i pozycji gospodarza. W takim kontekście bibliofilstwo wyrażało postawę życiową, urastało do rangi ruchu społecznego a nie prywatnych upodobań jednostek, czy grupek osób. Tak też było traktowane. Humanizm wyrażał się w bibliofilstwie. W XV w. bibliofilstwo przejawiało się w powszechnym wśród elity, żarliwym gromadzeniu rękopisów zarówno ze względu na zawarte w nich teksty, jak też rzadkość i piękno estetyczne. Wtedy jeszcze wytwory typograficzne nie cieszyły się uznaniem tego środowiska. Istotnie, inkunabuły nie mogły zadowolić koneserów; wydawały się nieporadnym seryjnym naśladownictwem oryginalnych manuskryptów. Natomiast w XVI w., kiedy książki drukowane osiągnęły wysoki stopień doskonałości, zyskały akceptację i stały się przedmiotem nie mniejszych starań. Na zamówienia wybrednych klientów najlepsze oficyny wydawnicze przygotowywały niepowtarzalne, luksusowe egzemplarze (wytworny papier, odmienny wystrój). Takie rarytasy zakupywał np. u A. Manucjusza Jan Grolier (zm. 1565), mediolańczyk, francuski minister skarbu. Wykonywany przez jego introligatorów typ opraw przeszedł do historii książki pod nazwą opraw grolierowskich*. Coraz wyraźniej rozchodziły się drogi bibliofilstwa elitarnego, charakteryzującego się pasją posiadania ksiąg rzadkich i pięknych zewnętrznie oraz miłośnic-twem książek - codziennych towarzyszek pracy i życia właścicieli. Oba te nurty rozwinęły się w następnych wiekach i trwają do dziś. PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ 8l Oprawa tomu pism króla Henryka VIII, tłoczona cielęca skóra, introligator John Reynes, Londyn ok. 1528 r. Pod wpływem humanistycznej atmosfery żywego zainteresowania słowem pisanym szybko wzrastały księgozbiory prywatne. Nawrót zaś do wzorów antycznych powodował chęć podzielenia się własnymi zasobami. Pierwszą bibliotekę publiczną w nowożytnej Europie ufundował w 1444 r. we Florencji książę Kuźma Medyceusz (Cosimo de Medici, zm. 1464). Zbiory pomnożone przez jego wnuka, Wawrzyńca Wspaniałego (zm. 1492) podarowane zostały Floren- Biblioteca Malatestina, Cesena, 1447/52 cji przez kolejnego przedstawiciela rodu medycejskiego w 1521 r. Biblioteca Mediceo-Laurenziana* przeniesiona została do osobnego budynku zaprojektowanego przez Michała Anioła. Podobnie wspaniałą siedzibę otrzymała Biblioteca Malatestiana* ofiarowana do użytku publicznego przez Domenico Malatesta Novello w Cesena (pn. Włochy) w 1452 r. Obie książnice mieściły się więc nie w komnatach czy salach pałacu, ale w osobnych budowlach. Prezentowały też podobne rozwiązanie architektoniczne, które stało się wzorem dla in- 82 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ nych bibliotek renesansowych: długi wąski budynek prześwietlony oknami. Wewnątrz znajdowały się rzędy szaf połączonych z pulpitami. Książki nadal przytwierdzano łańcuchami. Biblioteki publiczne rozpowszechniły się w XVI w. We Włoszech, Francji i w Niemczech istniały prawie w każdym mieście. Często kiepsko opracowane, w nieodpowiednich lokalach, rzadko były wykorzystywane. Z oczywistych względów mogły budzić zainteresowanie tylko tych, którzy umieli pisać i czytać, a takich nie było wówczas zbyt wielu. Nie wszystkim też odpowiadały zaniedbane, zdezaktualizowane księgozbiory. Oczywiście bywały też znakomicie prosperujące książnice miejskie. W każdym razie istnienie bibliotek publicznych stanowiło znaczny krok na drodze szerszego udostępniania piśmiennictwa. Forma ta przetrwała do XIX w., kiedy to uległa zasadniczej modernizacji. Renesansowe przemiany społeczne i kulturalne szczególnie sprzyjały rozwojowi bibliotek szkolnych i uczelnianych. Obok wcześniej rozbudowanego niższego i średniego szkolnictwa katolickiego, własne sieci oświatowe zorganizowały kościoły reformowane, zwłaszcza ewangelickie oraz władze miejskie. Wszyscy starali się zapewnić swoim placówkom stosowne księgozbiory - nowe lub gruntownie zmeliorowane i systematycznie uzupełniane. Oprócz bodźców ideowych niemałą rolę odgrywały też względy konkurencyjne. Podobnie kształtowała się sytuacja uniwersytetów oraz ich książnic. Renomowane wszechnice o średniowiecznym rodowodzie gorliwie zabiegały o dodatkowe możliwości pomnażania zasobów. Tak samo postępowały świeżo powstające uczelnie np. w Niemczech (Marburg, Wittenberga, Jena), w Anglii (Edynburg), we Włoszech (Messyna, Urbi- Biblioteka Mediceo-Laurenziana we Florencji PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ XVI-wieczna biblioteka królewska San Lorenzo, El Escorial, Hiszpania. Wzór dla późniejszych barokowych bibliotek no) czy w Hiszpanii (Granada, Madryt, Sewilla) i w innych regionach Europy. W krajach opanowanych przez reformację (np. Niemcy, Anglia, Dania, Szwecja) okazję do przejęcia zbiorów stwarzała sekularyzacja dóbr katolickich. Wiele zasobnych bibliotek klasztornych i kościelnych uległo wówczas bezpowrotnej zagładzie, ale część ich ksiąg zasiliła kolekcje miejskie, szkolne, uniwersyteckie i (cóż ukrywać!) również prywatne. Zresztą to właśnie indywidualnym zbieraczom i mecenasom liczne książnice, później dostępne społecznie, zawdzięczają swe początki i pomnażanie. 84 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ Np. Biblioteka Watykańska* w Rzymie, odnowiona przez żarliwego bibliofila papieża Mikołaja V (zm. 1455) i obdarowana jego doborową kolekcją rękopisów starożytnych, pomnażana przez następców, gromadzi dziś bezcenne zasoby. Księgozbiór króla Francji Franciszka I (zm. 1547), zapoczątkowany w Fontainebleau, stał się podstawą biblioteki królów Francji, późniejszej Biblioteki Narodowej w Paryżu*. Nb. właśnie dla tej kolekcji Franciszek I ustanowił w 1537 r. pierwszy w Europie egzemplarz obowiązkowy*. Podobnie Albert V (zm. 1579), książę Bawarii stworzył podwaliny pod przyszłą Bawarską Bibliotekę Narodową. Podobne przykłady można mnożyć. W tym miejscu trzeba przede wszystkim zaznaczyć, że w XVI w. rozpoczął się, nasilający się z czasem, proces przekazywania własnych bibliotek do użytku społecznego. O poziomie kultury książki w każdym miejscu i czasie decydują nie tylko możni bibliofile (choć oni również), ale przede wszystkim szeregowi (zwykli) miłośnicy i użytkownicy wysłużonych woluminów. W okresie odrodzenia ich liczba i aktywność niepomiernie wzrosła. Duchowni, lekarze, prawnicy, nauczyciele, urzędnicy, kupcy i rzemieślnicy zabiegali o dostęp do nowości wydawniczych. Gromadzili je z humanistycznym zapałem, ale też z rozmachem. To oni stanowili najszerszą, wymagającą klientelę księgarzy. Ich mniej reprezentacyjne a bardziej użytkowe księgozbiory służyły im na codzień, kształtując wiedzę i umiejętności, poglądy i charaktery. Później pozostawały w rodzinach, przekazywane były instytucjom (np. szkołom, klasztorom) lub ulegały rozproszeniu, nadal krążąc wśród ludzi, aż do zniszczenia. Poszanowanie dla ksiąg (i wysoka ich cena) sprawiały, że wiele tomów przetrwało przez długie wieki. Jeszcze obecnie liczbę zachowanych druków XVI-wiecznych szacuje się na 10 milionów. Wyznania w Europie w XVI w. KRÓLESTWO ., - NORWEGII r Oslo" , KRÓLESTWO . SWOCI .', „Edynburg J"' I*ŃSTWO of^ c*7 <.*• .Sztokholm INFLANCKIEGO „«,* ** KRÓLESTWO IRLANDII ii: Dublin" KRÓLESTWO^ DANII Kopenhaga Prusy KRÓLESTWO ANGLII LondynP WIELKIE KS IĘST WO ¦LITEWSKIE OSMAŃSKIE • *""* PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W EUROPIE ZACHODNIEJ 5. DZIEJOWE ZNACZENIE WYNALAZKU DRUKU Wynalezienie i zastosowanie druku stanowiło punkt zwrotny nie tylko w dziejach książki, w sposób istotny oddziaływało również na ogólny postęp cywilizacyjny. Przez fakt przyspieszenia produkcji i potanienia wytworów typograficznych znacznie usprawniony został obieg informacji zarówno kulturalnej, jak - co równie ważne -polityczno-społecznej i gospodarczej. Dzięki nowej technice książka stała się bardziej dostępna, chociaż nadal w stopniu ograniczonym do warstw wyższych. Wzrosło zapotrzebowanie na piśmiennictwo w językach narodowych, nie tylko łacińskie. W szerszym zakresie zarówno produkcją, jak i odbiorem zainteresowane zostały kręgi świeckich - rzemieślników, kupców, inteligencji. Powstały nowe warsztaty pracy i ośrodki kultury książki - drukarnie, introligatornie, księgarnie. Wokół wydawnictw skupiali się autorzy znajdując tam oparcie środowiskowe i materialne. Fakt publikowania tekstów w wieluset identycznych egzemplarzach wpływał na świadomość zarówno twórców (większe poczucie znaczenia własnych utworów i odpowiedzialność za nie), jak i czytelników (świadomość współuczestnictwa). Wykazywał siłę oddziaływania tego medium skłaniając władców do jego wykorzystywania, popierania i kontrolowania. Posługiwanie się dokumentami drukowanymi ułatwiało administrację i egzekwowanie rozporządzeń a także agitację i propagandę. Wykorzystywali to również ideolodzy i przywódcy wszystkich obozów. Rozpowszechniły się druki ulotne i czasopisma. Rozbudowanie sieci kurierów rozwożących aktualne wiadomości było dziełem rządzących, ale także kupców, bankierów i przedsiębiorców (np. właścicieli kopalń i hut), uzależniających swe poczynania od światowej koniunktury gospodarczej i politycznej. Wynalazek druku znakomicie wkomponował się w ówczesną sytuację, potrzeby i oczekiwania społeczne. Nie wyeliminował dotychczasowych dróg przekazu informacji - ustnej i rękopiśmiennej. Opierając się na ich tradycji dopełnił je, zwłaszcza w tych dziedzinach i środowiskach, w których okazywały się już dalece niewystarczające. Pojawienie się druku nie zapoczątkowało ani renesansu, ani humanizmu, ani reformacji. Wszystkie te ruchy wynikały z europejskich wewnętrznych przemian ustrojowych. Jednak wykorzystanie techniki typograficznej znacznie je przyspieszyło, zintensyfikowało i pogłębiło. Druk okazał się doskonałym narzędziem służącym postępowi. Taką rolę pełnił odtąd przez przeszło pięć wieków i dziś także nie jest jej całkowicie pozbawiony. bibliografia: Gruchała J.: Iucunda familia librorum. Humaniści renesansowi w świecie książki. Kraków 2002. Liedtke A.: Saga Pelplińskiej Biblii Gutenberga. Wyd. 3. Pelplin 1988. Pirożyński J.: Johannes Gutenberg i początki ery druku. Warszawa 2002. Pirożyński J.: Z dziejów obiegu informacji w Europie XVI wieku. Nowiny z Polski w kolekcji Jana Jakuba Wieka w Zurychu z lat 1560-1587. Kraków 1995. Rokosz M.: Wenecka oficyna Alda Manucjusza i Polska w orbicie jej wpływów. Wrocław 1982. Szwejkowska H.: Książka drukowana XV-XVIII w. Zarys historyczny. Wyd. 5. Wrocław 1987. 4| fłui rrm cobetente clenco aufcrt aut trm cc manu ri2__ atjipitautbeftesćjbusm&utusefcinoit. as clcicu t>be^re fi feqt effećt? tam maOas ggbgc bcc3Sgc)ccpłtatu3.eicecrcn.ey.mutte8.5»fi- IpćW (rtlui Dtam babrt percułTionan detici eius nomtncfa dam.l?crcn.C)cto.Cumquts. 4f f^\f (fCui pcurantrt bipt g> Ubrter ve\let toin&icari cc tali detcD fi fp bec uba qs ubetct iliu Ucet non nomie etS, /fW Kolofon Opus restitutionum Franciszka de Platea z ręcznie kolorowanym drzeworytowym sygnetem drukarza i dwubarwnym rubrykowaniem, Kasper Straube, Kraków 1475 VI. Pierwsze wieki książki drukowanej w Polsce (2poł.XV-XVIw.) Juk. teraz, to pumx> [poUkl&J n& mze, strony rozszerzyło się> i szerzy o się* będzies. (zwu. 1536) W XV i XVI w. państwo polsko-litewskie było potężne i zasobne. Miało wysoką pozycję międzynarodową, względną stabilizację wewnętrzną i zewnętrzną. Korzystna koniunktura gospodarcza, jaka wytworzyła się w Europie, zmiana szlaków handlowych (wzrost znaczenia kierunku południe-północ przez Polskę) wzmocniła pozycję miast i mieszczaństwa oraz średniej szlachty - warstw zainteresowanych modernizacją ustroju państwa. Rozległe tereny Rzeczypospolitej Obojga Narodów zaludniały różne nacje (poza Polakami najliczniejsi byli Litwini, Rusini, Niemcy i Żydzi), kultywujący własną mowę i wyznania. Panującą była religia katolicka. Na Rusi jednak przeważało prawosławie, w Prusach Królewskich - protestantyzm, na Litwie licznych zwolenników miał kalwi-nizm. Istniały silne ośrodki braci polskich (arian) i braci czeskich. Zwartą grupę stanowili Żydzi wyznania mojżeszowego. Osiedlali się też inni przybysze zachęceni panującą tu swobodą religijną, potwierdzoną prawnie aktem konfederacji warszawskiej w 1573 r. i perspektywami kariery. Zwykle szybko się polonizowali, nierzadko wnosząc swój udział do naszej kultury. Ta zaś przeżywała wówczas rozkwit nazywany nawet mianem „złotego wieku". Walnie przyczyniali się do tego twórcy tak znamienici, jak astronom Mikołaj Kopernik (zm. 1543), geografowie i historycy Maciej z Miechowa (zm. 1523), Bernard Wapowski (zm. 1535), historyk Marcin Kromer (zm. 1589), polityk i moralista Andrzej Frycz Modrzewski (zm. 1572), teolog Stanisław Hozjusz (zm. 1579), poeci i pisarze Jan Kochanowski (zm. 1584), Mikołaj Rej (zm. 1569) i wielu, wielu innych. Zasadniczo wpłynęli oni na oblicze polskiej kultury, wnieśli też swój wkład w dorobek powszechny. Polska elita intelektualna niezmiennie zorientowana była ku Zachodowi. Najliczniej odwiedzane były Włochy, Francja, Niemcy, Szwajcaria, rzadziej Anglia i Hiszpania. Załatwiano tam rozliczne interesy, studiowano, zdobywano dworską ogładę, czytano i gromadzono książki, zawierano znajomości i przyjaźnie, trwające długie lata, często aż do śmierci. Wspomniane wyżej czynniki oddziaływały na losy drukarstwa w naszym kraju. 1. DRUKARSTWO I KSIĘGARSTWO W POLSCE W 2 POŁ. XV I W XVI W. Polska była dziewiątym z kolei krajem europejskim, w którym pojawiła się „czarna sztuka". Podobnie, jak do innych państw przeniknęła dzięki obcym mistrzom. Prawdopodobnie zapoczątkował ją drukarz niemiecki Kasper Straube, który w latach 1473-1474 88 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W POLSCE Sygnet drukarski Szwajpolta Fioła (z herbem Krakowa) w kolofonie złożonym czcionką cyrylicką, Kraków 1491 wydał w Krakowie kalendarz na rok 1474 i trzy inne niewielkie pisma dość wówczas rozpowszechnione. Potem zniknął z krakowskiego horyzontu. Równocześnie działał gdzieś z dala od stolicy, prawdopodobnie w Chełmnie inny warsztat zwany umownie „drukarzem kazań papieża Leona I", który wytłoczył co najmniej siedem popularnych książeczek religijnych. Natomiast we Wrocławiu nie należącym formalnie do Rzeczypospolitej, ale ściśle związanym z polską kulturą -Kasper Elyan wydał w latach 1475-1483 siedem druków o charakterze religijnym. W jednym z nich (Statuty synodalne..., 1475) znalazły się pierwsze znane teksty wytłoczone po polsku; są to modlitwy: Ojcze nasz, Zdrowaś Mario i Wierzę w Boga. Nowatorską inicjatywę podjął w latach 1491-1492 w Krakowie Szwajpolt Fioł z Fran-konii* (zm. ok. 1525). Mianowicie wydrukował czcionkami cyrylickimi cztery księgi liturgiczne przeznaczone dla kościoła prawosławnego. Dobrze rozwijającą się działalność warsztatu przerwała interwencja biskupa krakowskiego. Niemniej Fioł pozostaje prekursorem drukarstwa cyrylickiego, które trwale zadomowiło się w Polsce od 1522 r. Można jeszcze wspomnieć o krótkotrwałej aktywności typograficznej Jakuba Kar-weyse w Malborku (1492 r.) i Konrada Baumgartena w Gdańsku (1498-1499), aby zasygnalizować, że w XV w. podejmowane były różne próby wprowadzenia techniki drukarskiej, które jednak dopiero w następnym stuleciu uwieńczone zostały trwałym powodzeniem. Pierwszą oficyną, która przez długi czas utrzymała się w Krakowie (1505-1525), a co więcej rozwinęła tu ożywioną działalność, założył zamożny kupiec i przedsiębiorca Jan Haller*. W drukarni zatrudniał fachowców, sam zaś zajmował się organizacją całego interesu. Wystarał się o przywileje królewskie i biskupie, które - utrącając konkurencję - zapewniły mu pozycję monopolistyczną aż do 1517 r. Wydał łącznie ok. 260 pozycji, kierując się głównie potrzebami dworu królewskiego, kurii biskupiej i Akademii Krakowskiej. Naj- Jeden z sygnetów oficyny Jana Hallera PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W POLSCE 89 Drzeworyt przedstawiający sejm polski. Commune Poloniae Regni prwilegium (Statut) Jana Łaskiego, druk Jana Hallera, Kraków 1506 ważniejszym wydanym przez niego dziełem jest Statut Łaskiego (1506), pierwszy drukowany zbiór praw polskich ozdobiony drzeworytami o aktualnej tematyce politycznej. W tomie tym znalazł się m.in. tekst Bogurodzicy, polskiej pieśni narodowej. Haller publikował zresztą również w innych drukach drobne utwory w języku polskim. Natomiast pierwszą zachowaną książką wydaną po polsku jest modlitewnik przełożony z łaciny przez Biernata z Lublina zatytułowany Raj duszny. Ukazał się on w 1513 r. w oficynie Floriana Unglera*, zasłużonego wydawcy piśmiennictwa naukowego, w tym wielu cennych pozycji polskich z oryginalnymi rodzimymi drzeworytami. Kolejnym wybitnym drukarzem krakowskim był Hieronim Wietorx" wykształcony humanista, który kierowanej przez siebie firmie (1518-1546) nadał prawdziwie renesansowy polor zarówno poprzez dobór tytułów, jak i poziom typograficzny publikacji (harmonijna kursywa i antykwa, czcionka grecka, eleganckie zdobnictwo). Jego warsztat przejął w 1570 r. pierwszy drukarz krakowski polskiego pochodzenia Łazarz Andrysowic (zm. 1577), który rozwinął zwłaszcza rodzimą produkcję. Do szczytu świetności doprowadził oficynę jego syn - Jan Januszowski* (nazwisko przyjął po nobilitacji w latach osiemdziesiątych XVI w.; zm. w 1613 r., ale już w 1601 r. zlikwidował wydawnictwo). Ze względu na piękną formę, poprawność filologiczną tekstów i staranny PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W POLSCE %hei ffatmfai Eefooti tójf W/(itmt pomofiftt fll S bć fSfl 5|H I wten i* tpaW na famtai gefit» mj' I In tffl t j nća 06 >i(iiqio jtóimnua tęgo [(!e.wfftw«tt>!ty/j) wfjijtlt Wj) tras fefw »p)# jĄb Jóttfi)"-atteJi/j) niw fmm j>o(?v#Ki) fto)5» cuff gięcie.!» » cuff !cfc mo&«ń*»«f tófo ftomoemc fu mt| »SMvtei)Ii/iv©śct) bifru^wic/Iicmii tofto iWl f WJ im.jw»Ifo «uffc5«.Se I irf|«3O «t Sk; ectw t«(5 tojjwtcfl/ij fpttt? lt nań miotóć bfótcm » Wiitiemm, _ „ iofletttaS wulmojnofc ttwtt ftoehila/^ieWwcMto fe» temi wlWimi męm#«tw }tó"«o twg" W^ ¦i ntó t« Żywot Pana /ezM Krysta Baltazara Opecia, druk Hieronima Wietora, Kraków 1522 dobór pozycji jego wytwory były wysoko cenione przez współczesnych. Prasom Janu-szowskiego powierzali swe dzieła najwybitniejsi ówcześni twórcy z J. Kochanowskim na czele. W jego oficynie ukazała się m.in. w 1599 r. Biblia w tłumaczeniu na język polski dokonanym przez Jakuba Wujka. Wersja ta doczekała się później licznych wznowień i aż do poł. XX w. była oficjalnym katolickim tekstem Pisma św. w Polsce. Warto nadmienić, że pierwszy katolicki przekład Biblii-, autorstwa Jana Nicza ze Lwowa (tzw. Biblia Leopo-lity lub Szarfenbergowska) w ozdobnej szacie graficznej ukazał się w 1561 r. w „drukarni dziedziców Marka Szarfenberga". Szarfenbergowie* stanowili licznie rozgałęzioną rodzinę, która od lat dwudziestych XVI w. aktywnie i owocnie zajmowała się w Krakowie księgarstwem, introligatorstwem i drukarstwem (do 1616). Z ich nazwiskiem wiąże się wiele śmiałych przedsięwzięć wydawniczych. Mikołaj Szarfenberger (nazwisko po nobilitacji, zm. 1606) np. uruchomił tzw. „drukarnię latającą"*, która towarzyszyła królowi Stefanowi Batoremu, wykonując jego doraźne zamówienia na druki urzędowe oraz informacyjne. Ona też wytłoczyła pierwszy warszawski druk, którym była słynna Odprawa posłów greckich J. Kochanowskiego. Szczególną pozycję wśród drukarzy krakowskich tego pokolenia zajmował Maciej Wirzbięta* (zm. 1605). Produkty jego warsztatu odznaczały się bogatym zdobnictwem miedziorytowym, co stanowiło już zapowiedź nowej epoki. Wirzbięta był zwolenni- PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W POLSCE kiem kalwinizmu, więc chętnie wydawał dzieła różnowierców (m.in. M. Reja), nie stroniąc od pisarzy katolickich, podobnie jak drukarze - katolicy (np. Wietor, Januszowski) nie ograniczali się wyłącznie do współwyznawców. Pospiesznie wymienionych powyżej kilka firm stanowi tylko reprezentację najwybitniejszych. Rzeczywistość była bogatsza i bardziej urozmaicona niż suche relacje. Ok. 1580 r. w Polsce działało 17 warsztatów typograficznych różnej rangi, z tego 8 w Krakowie a 9 w pozostałych ośrodkach. W innych latach XVI w. liczby były odmienne, ale proporcje między Krakowem a resztą kraju - podobne. Stale lub okresowo funkcjonowały drukarnie w Poznaniu, Toruniu, Gdańsku, Lwowie, Wilnie i innych większych miastach. Do ożywienia ówczesnej atmosfery kulturalnej i polemik religijnych wydatnie przyczyniały się działające pod opieką możnych protektorów, niewielkie warsztaty, których zadaniem było tłoczenie pism dla potrzeb miejscowych szkół i zborów różnowierczych (np. i-______~'t H Rai ii i p('l!t«sśt0 t»eWug La 4i0itp ®5i S V0 Cntlómf €3ńrff(nb(rs«T«tt. mmi Biblia, drukarnia Szarffenbergów, Kraków 1561 w Lesznie, Nieświeżu). W ich ofercie przeważało piśmiennictwo religijne różnych poziomów, ale nie brakowało również świeckiej satyry i literatury rozrywkowej, adresowanej do szerokiego kręgu odbiorców. Preferowany był język polski, wiele więc uczyniono dla jego wzbogacenia i udoskonalenia. Na ogół wykonawstwo tych publikacji było mierne lub wręcz słabe; wszak zleceniodawcom przede wszystkim zależało na dotarciu ze swymi ideami do jak największej liczby czytelników. Zdarzały się jednak wyjątki. Do nich należała np. drukarnia radziwiłłowska w Brześciu Litewskim* (1553-1576) kierowana przez uczonych i działaczy reformacyjnych, odznaczająca się wysokim poziomem typograficznym i merytorycznym. Największym osiągnięciem tej placówki była pięknie wydana w 1563 r. Biblia brzeska zwana też Biblią radziwiłłowska. Był to przekład na język polski ksiąg Starego i Nowego Testamentu dokonany przez grupę filologów i teologów kalwińskich. Znamienne, że w 1580/81 r. ukazał się w Ostrogu prawosławny przekład Pisma św. Była to Biblia ostrogska, najokazalszy druk cyrylicki wydany w Polsce w XVI w. Wykonawcą zlecenia kniazia Konstantego Ostrogskiego był Iwan Fiodorow, drukarz zbiegły z Moskwy, który w Polsce znalazł schronienie i wdzięczne pole działalności (m.in. zapoczątkował drukarstwo lwowskie). Tak więc w XVI w. ukazały się w Polsce fundamentalne przekłady Biblii dla katolików, protestantów i prawosławnych. Trudno o lepszy przykład współistnienia różnych wyznań w naszym kraju. 92 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W POLSCE $> oc*t>łia fic tractat O ro- fcjcnfu cjfowtccjinn/tafo a ffCacmf &tf mi ptobHWoto tnaut ffr na (mat, Dodajmy jeszcze, że w programowej izolacji od głównych nurtów polskiej kultury prężnie działały drukarnie hebrajskie (Kraków, Lublin). Pierwszą założyli bracia Heli-cze* w podkrakowskim Kazimierzu (i534-i543)- Szczególnego znaczenia nabrały oficyny hebrajskie po 1554 r., od którego (aż do XVIII w.) w Europie Zachodniej obowiązywał zakaz drukowania ksiąg żydowskich. Liczne zamieszkujące tam społeczności żydowskie zaopatrywały się więc w Polsce w potrzebne im lektury. Sprzedażą książek zajmowali się przede wszystkim wydawcy. Wielkie firmy, takie jak Haller czy Szarfen-bergowie, skupiały w swych rękach wszystkie fazy produkcji i rozpowszechniania: papiernie, drukarnie, introligatornie i księgarnie. Utrzymywały swe przedstawicielstwa w różnych miastach, uczestniczyły w międzynarodowych targach książek. Ich stragany pojawiały się w pobliżu skupisk potencjalnych nabywców - przy szkołach, sejmach, sądach, na jarmarkach i odpustach. Wszyscy wydawcy prowadzili sprzedaż przy warsztatach i przekazywali swe towary księgarzom, którzy stopniowo wyodrębniali się z grona kupców wielobranżowych, co nie przeszkadzało również handlowi książkami wraz z innymi towarami. W XVI w. rynek książki w Polsce (zwłaszcza w Krakowie) był wyspecjalizowany i ożywiony. Prowadzono interesy na skalę krajową i międzynarodową. Więcej sprowadzano z zagranicy niż tam sprzedawano (choć to również), bowiem konkurencja obcych wydawnictw była bardzo silna. Nasze wydawnictwa stopniowo ustępowały pola, zwłaszcza w końcu tego wieku i w następnym, kiedy sytuacja gospodarcza i społeczna w naszym kraju uległa gwałtownemu pogorszeniu. Mimo wszystkich zastrzeżeń i ograniczeń bilans drukarstwa i księgarstwa renesansowego w Polsce przedstawia się bardzo korzystnie. Trudno posłużyć się konkretnymi liczbami. Wszystkie dane są niepełne i dalece zaniżone, bowiem znaczna część zasobów przepadła (zniszczona lub zaczytana), tak że obecnie nie tylko nie mamy egzemplarzy, ale nawet pośrednich informacji o nich. Udało się zarejestrować tylko ok. 8 tys. tytułów wydanych w XVI w., co przy przeciętnym nakładzie 500 egzemplarzy daje sumę ok. 4 milionów tomów; to tylko dolna granica ilo- Karta z dzieła Stefana Falimirza O ziołach i mocy ich, druk Florian Ungler, Kraków 1534 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W POLSCE 93 Postylla Mikołaja Reja. Początek drugiej części z drzeworytem wyciętym w środku w celu wstawienia tekstu z czcionek. Druk Macieja Wirzbięty, Kraków 1557 ściowa, prawdopodobnie daleka od rzeczywistej. Biorąc jednak pod uwagę, że ludność państwa polsko-litew-skiego wynosiła ok. 7,5 min. z czego tylko ok. 10% umiało czytać, nie było to mało. Ważniejsza wydaje się odpowiedź na pytanie, co wydawano? Najliczniejszymi i najpewniejszymi nabywcami były szkoły, instytucje kościelne, państwowe i miejskie oraz osoby z nimi związane. Najwięcej więc tłoczono podręczników, ksiąg liturgicznych i modlitewników oraz druków urzędowych. W dalszej kolejności plasują się teksty autorów antycznych, dawne i współczesne piśmiennictwo naukowe, religijne (kazania, żywoty świętych, rozprawy teologiczne i polemiczne), prawno-polityczne i historyczne. Można było liczyć na pewny zbyt kalendarzy, poradników gospodarczych, druków ulotnych („nowiny", paszkwile, proroctwa), literatury rozrywkowej (romanse, komedie, wiersze, satyra społeczna i obyczajowa). Wszystkie kategorie publikacji wychodziły spod pras najznakomitszych wydawców. Słabsze oficyny ograniczały się do piśmiennictwa mniej ambitnego, ale za to pokupnego. W kręgu literatury wyższej panowała łacina, wśród popularnej przeważał język polski. Jednak stopniowo osiągał on coraz mocniejsze pozycje. Wystarczy powołać się na twórczość Jana Kochanowskiego, Mikołaja Reja, Łukasza Górnickiego i wielu innych znakomitych autorów tworzących w języku polskim. W poł. XVI w. stosunek druków polskich do łacińskich wynosił ok. 1:8. Później proporcje te zmieniały się na korzyść polskiego. Od lat trzydziestych ukazywało się coraz mniej przestarzałych kompilacji a więcej utworów klasycznych i humanistycznych. Śmielej wprowadzano renesansowe kroje pism i zdobnictwo (Wietor, Szarfenbergowie, Januszowski, Wirzbięta). Krajowe wytwory typograficzne lepiej nadążały za gustami wymagających czytelników, jednak nie mogły ich w pełni zadowolić. Wydawcy polscy niechętnie podejmowali się druku pozycji kosztownych lub ryzykownych z innych powodów. Elita intelektualna była nieliczna i nastawiona raczej na źródła zagraniczne. Sporadyczne przywileje drukarskie nie zapewniały wystarczającej ochrony prawnej ani ekonomicznej. Cenzura również stanowiła barierę. ptatpbsimyd) ffow pdńft id> V0 to» m c;cść. Którat'115 w fobie jamyfa powinność tajbego Lt$eBćy go cjto wief a/ iato tbu ma |w*y jy* wotb/y J&rsesćiari (ta powinność fwoie }>idjow;ić w cnotliwych fpra wacb fwoid)/ t«f pr$«ćin> f o parni |wenw/iafoyWi» Śmtrou fwuni*. 94 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W POLSCE Jakkolwiek w Polsce była ona mniej rygorystyczna niż w innych krajach, to jednak bywała dotkliwa. Sprawowały ją władze państwowe, kościelne i Akademia Krakowska. Na nie-prawomyślnych drukarzy i księgarzy sypały się konfiskaty, grzywny i areszty. Jak pamiętamy, interwencja biskupa krakowskiego doprowadziła do zamknięcia warsztatu Sz. Fioła. Cenzura duchowna spowodowała w 1551 r. przerwanie druku u Ł. Andrysowica dzieła A. Frycza Modrzewskiego O naprawie Rzeczypospolitej (nie dopuszczono do wytłoczenia księgi IV O Kościele i V O szkole. Całość wyszła w Bazylei u J. Oporina w 1554 r.). Senat zaś nakazał konfiskatę wydania u Wietora z 1519 r. Kroniki Macieja z Miechowa (poprawiona ideologicznie wersja ukazała się w 1521 r.). Podobne przykłady można mnożyć. Równocześnie należy podkreślić, że większość z licznych publikacji polskich autorów za granicą powodowana była nie obawami przed cenzurą, lecz względami komercyjnymi - przekonaniem, że tam można wydać szybciej, taniej, ładniej i z większą gwarancją zbytu. Wszystko to nie umniejsza znaczenia standardowego rynku wewnętrznego, dla którego przede wszystkim pracowali nasi typografowie. 2. POLSKIE BIBLIOTEKI I BIBLIOFILSTWO RENESANSOWE W okresie renesansu ukształtował się w Polsce model miłośnictwa książek, który przechodząc później rozmaite fazy w zasadniczych zarysach utrzymał się bardzo długo, chyba nawet do lat pięćdziesiątych XX w. Ogólnie mówiąc polegał on na głębokim szacunku i uczuciowym wręcz przywiązaniu do książki jako podstawowego źródła wiedzy i przeżyć (religijnych, intelektualnych, emocjonalnych, estetycznych), nośnika wyższych wartości, łącznika z lepszym, piękniejszym światem. Wszystkie te elementy odgrywały tym ważniejszą rolę, że ziemie polskie leżały na krańcach zachodniej cywilizacji, z dala od centrów tętniących aktualnymi ideami i wydarzeniami. Żywe kontakty z nimi utrzymywano dzięki książkom. W samej Rzeczypospolitej ośrodki kultury (dwory, urzędy, kolegiaty, klasztory, szkoły) również rozrzucone były na rozległych przestrzeniach. Książki stanowiły tam niezbędne warsztaty pracy; były konieczne. Trzeba to mocno podkreślić, bowiem w naszym społeczeństwie dominowało owo praktyczne podejście do książek. Nie oznaczało ono ciasnego praktycyzmu ograniczonego do doraźnych celów edukacyjnych czy zawodowych, lecz również pożytki umysłowe i duchowe. Dlatego zainteresowanie treścią górowało nad fascynacją formą, choć go całkowicie nie wykluczało. Podobnie jak w Europie Zachodniej w Polsce w 2 poł. XV w. i w pocz. XVI w. możni zachwycili Oprawa z biblioteki króla Zygmunta Augusta, Kraków 1549 PIERWSZE WIEKI KSIĄŻKI DRUKOWANEJ W POLSCE 95 fttiii ifi.ctifrćtfcccvtick- v. 1778) Koniec XVI w. i następujące po nim stulecie obfitowały w Europie w niszczące konflikty polityczne, religijne i społeczne. Utrwalił się podział na kraje katolickie (Francja, Hiszpania, Austria, Włochy, Polska i in.) oraz protestanckie na czele z Anglią, Holandią, Szwajcarią, Szwecją i większością księstw niemieckich. Wobec sukcesów reformacji Kościół katolicki przystąpił do akcji, zwanej kontrreformacją, zapoczątkowanej programem wypracowanym na soborze trydenckim (1545-1563), a potem konsekwentnie realizowanym. Wielkie odkrycia geograficzne XV i XVI w. zaowocowały rozwojem kolonia-lizmu, organizacją na kontynencie amerykańskim nowych państw podporządkowanych politycznie i gospodarczo europejskim metropoliom. Na szeroką skalę rozwijał się handel międzynarodowy i akcje misyjne kierowane zarówno do Ameryki, jak Afryki i Azji (zwłaszcza na daleki Wschód). Wzrastała potęga mocarstw kolonialnych: Anglii, Holandii i Hiszpanii. Traciły poprzednie silne pozycje trapione długotrwałymi walkami Niemcy (wojna trzydziestoletnia 1618-1648) i Włochy. Wzrastała rola i zamożność mieszczaństwa ograniczanego przez dawne szlacheckie przywileje stanowe. Pogarszała się sytuacja warstw niższych bezwzględnie wyzyskiwanych zarówno przez machiny kruszącego się feudalizmu (reprezentowanego przez arystokrację i ziemiaństwo), jak kształtującego się w miastach kapitalizmu. Niedolę szerokich warstw ludności potęgowały klęski żywiołowe, fale wielkich głodów i działań wojennych pustoszących znaczne terytoria Europy. Pogłębiały się przedziały stanowe i zróżnicowanie poziomu życia od niewyobrażalnego przepychu uprzywilejowanych do krańcowej nędzy pokrzywdzonych. Wybuchały potężne bunty społeczne i przewroty o dalekosiężnych konsekwencjach dziejowych, jak rewolucja cromwellowska w Anglii (1640-1660), a pod koniec XVIII w. - Wielka Rewolucja Francuska (1789-1799). Wobec tylu i tak gwałtownych przemian, które nadmiernie wynosiły jednych, a rujnowały innych - znacznie liczniejszych - załamała się humanistyczna wiara w potęgę ludzkiego rozumu, który miał zapewnić powszechną pomyślność i sprawiedliwość. W jej miejsce wśród szerokich kręgów społecznych zapanowało poczucie niepewności i bezsilności, strach, a wraz z nimi zwątpienie we własne siły. Zapanowały agnostycyzm*, ostentacyjna dewocja a nawet zabobonność. Tak też charakteryzowano przez dłuższy czas mentalność ludzi XVII wieku, ludzi baroku*. Oczywiście jest w tym znaczna część prawdy, zwłaszcza w odniesieniu do świadomości potocznej, ale nie cała prawda. Wiek XVII jest bowiem równocześnie czasem bardzo istotnego postępu poznawczego zwanego nawet mianem rewolucji naukowej. Wówczas stworzyli swe wielkie dzieła stanowiące podstawy nowożytnej nauki badacze tej miary, co astronomowie i fizycy: 1O2 POWSZECHNY ROZWÓJ KSIĄŻKI DRUKOWANEJ Galileusz (zm. 1642), Johannes Kepler (zm. 1630), Robert Hooke (zm. 1703), Izaac Newton (zm. 1727); filozofowie Francis Bacon (zm. 1626), Kartezjusz (Renę Descartes zm. 1650), Gottfried W. Leibniz (zm. 1716), Baruch Spinoza (zm. 1677); teoretyk państwa i prawa Hugo Grotius (zm. 1645) oraz wielu innych znakomitych polihistorów*, językoznawców, kartografów i geografów rozszerzających horyzonty Europejczyków na nieznane przedtem kontynenty. Jakkolwiek ich prace podważające tradycyjne wyobrażenia o świecie długo nie docierały do ogólnej wiadomości, bowiem w większości nie akceptowane przez władze kościelne (przede wszystkim katolickie, ale również innych wyznań) nie miały dostępu ani do programów i podręczników szkolnych, ani do popularnych wydawnictw. Natomiast znane były i dyskutowane w wąskich kręgach specjalistów i ich mecenasów na dworach możnych i w powstających wówczas i rozwijających się towarzystwach naukowych (m.in. w Paryżu od 1635 r., w Londynie od 1661, w Berlinie od 1700, w Petersburgu od 1724 r.). Dopiero w XVIII w. doniosłość i mnogość nagromadzonych obserwacji erudycyjnych zmusiła do przyjęcia odmiennych od panującego dotychczas arystotelizmu* założeń wiedzy matematyczno-przyrodniczej i filozoficznej. Na jej podstawach zarysowany został nowy model świata racjonalnego i harmonijnego, danego przez Stwórcę ludziom do używania i poznawania wszelkimi zmysłami i siłami umysłów. Do sukcesów racjonalizmu* walnie przyczyniły się naoczne korzyści praktyczne wynoszone z badań naukowych (np. zastosowanie piorunochronu, maszyny parowej James'a Watta, dokładnych map). Stopniowo miejsce niewiary w możliwości ułomnego rozumu skłonnego do korzenia się przed groźnymi nieznanymi potęgami zajmowało przekonanie o ludzkich siłach poznawczych, ciekawość i podziw dla nauki będącej w stanie polepszyć byt jednostek i całych społeczeństw. Zatem jako obowiązek traktowano szerokie udostępnianie osiągnięć wiedzy we wszystkich dziedzinach i na każdych szczeblach - powszechne oświecenie*, które to nadało nazwę całej epoce. Kwintesencja tego kierunku zawarta została w 35 tomach słynnej Wielkiej Encyklopedii Francuskiej {Encyclopedie ou dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des IVSTI LIP V. C. OPERA OMNIA, IKŁMYMABEPSO ET. RŁCEWSITA XVKC PRIMVM COFJ0SOREKVMIKMCE ILŁVSTKATA. H M.!3CXXXVR B»ŁCARVM Miedziorytowa karta tytułowa autorstwa Petera Paula Rubensa, druk Officina Płantiniana Baltazara Moretusa, J. Lipsjusz Opera omnia (Dzieła wszystkie), Antwerpia 1637 s Mu. W ILU AM HAKESPEARI COMED1ES, HISTORIES, & TR.AGED1ES. Publifned according to tbe TriicOriginaliCopie* POWSZECHNY ROZWÓJ KSIĄŻKI DRUKOWANEJ metiers, Paris 1751-1780), której inspiratorami i redaktorami byli Denis Diderot i Jean d'Alembert. Myślicielami, którzy wywarli największy wpływ na ideologię oświeceniową byli Wolter (Voltaire, właściwie Francois M. Arou-et, zm. 1778), Jean J. Rousseau (zm. 1778) i Monteskiusz (Montesąuieu, Charles Louis de Secondat, zm. 1755). Naukowe podstawy racjonalizmu ugruntowane zostały dzięki osiągnięciom wielkich uczonych tych czasów, jak np. przyrodnik Linneusz (Carl von Linne zm. 1778), geolog Georges L. Buf-fon (zm. 1788), astronom James Bradley (zm. 1762), fizyk i polityk Beniamin Franklin (zm. 1790), fizyk Alessandro Volta (zm. 1827), chemik Antoine L. La-voisier (zm. 1794), fizjolog Luigi Galva-ni (zm. 1798), filolog i przyrodnik Mi-chaił Łomonosow (zm. 1765), ekonomista Adam Smith (zm. 1790) i wielu innych. Ich dzieła stały się podstawą rewolucji przemysłowej XIX w. Epoka oświecenia odegrała przełomową rolę w dziejach nowożytnych społeczeństw, nie tylko europejskich. Jej znaczenie dla naszego kontynentu podkreślone zostało w projekcie preambuły do konstytucji Unii Europejskiej (2003 r.). Również w dziedzinie literatury i sztuki wieki XVII i XVIII wniosły nieprzemijające wartości. Wystarczy przypomnieć nazwiska tylko najwybitniejszych pisarzy: Szekspir (William Shakespeare, zm. 1616), Pierre Corneille (zm. 1684), Miguel de Cervantes Sa-avedra (zm. 1616), Jean de La Fontaine (zm. 1695), John Milton (zm. 1674), Daniel Defoe (zm. 1731), Jonathan Swift (zm. 1745) a z późniejszych - Friedrich von Schiller (zm. 1805) i Johann von Goethe (zm. 1832). Do dziś zachwycają kompozycje Jana Sebastiana Bacha (zm. 1750), George'a F. Handla (zm. 1759), Wolfganga A. Mozarta (zm. 1791) i in. Podziwiamy dzieła wielkich mistrzów np. Giovanni'ego L. Berniniego (zm. 1680), Petera P. Rubensa (zm. 1640), Rembrandta (Harmensz van Rijn, zm. 1669), Bartolome E. Murilla (zm. 1680), Velazqueza (Diego de Silva, zm. 1660), El Greco (zm. 1614) i całej plejady innych twórców. Każdy z panujących okresowo stylów: barok, rokoko*, klasycyzm* (neoklasy-cyzm*), sentymentalizm* odcisnął swój ślad na wszystkich dziedzinach kultury. Wyraźny ich wpływ widoczny jest również w dziejach książki. 103 Printedby lfaac laggard,ancl Ed.Blount, i Nuty a.U im vtrbmdtx, fo*fi halte mmdUZoklńcktlua fo grofi gmtdU. BifihamttijtiUrthuH! wit/nkt domProdt! oiłfihr**fimrktdti*Gkgopdrvii,y wiele innych dat ku chwateCwey , y pawieTiomuXJV.M.pneiyć,[erdeanieiyat. "Pijano wTiobrowidBuioDecembr. anno 1606. XO.ttt.mtom'f>inii»miiiflu3iifcilmf y»of>r* wtórny/ O. D o » k o w 1 d z s 11, SU^ć Sfc lft Druk „polszczyzną ukośną" - czcionką Jana Januszowskiego. Sebastian Sternacki, Raków 1606/7 Silną pozycję gospodarczą i polityczną utrzymywały protestanckie miasta północnej Polski na czele z Gdańskiem, Toruniem i Elblągiem. Prosperowały tam stojące na wysokim poziomie różnowiercze gimnazja akademickie, wyposażone w zasobne biblioteki. Rzutkie wydawnictwa rozwijały produkcję i prowadziły rozległe interesy handlowe. Zamożni, bywali za granicą kupcy, śledzili postępy współczesnej nauki, uczestniczyli w badaniach, gromadzili pokaźne nieraz zbiory książkowe i przyrodnicze. W 1 poł. XVII w. (1602-38) działał cieszący się wysoką renomą w kraju i poza nim ośrodek braci polskich (arian*) w Rakowie. Obok Akademii Rakow-skiej działała drukarnia i biblioteka. Gimnazjum braci czeskich w Lesznie (1628-56) wsła- 2 wionę było współpracą wybitnego pedagoga czeskiego Jana Amosa Komeńskiego. Najwięcej zborów różnowierczych prowadzących szkoły i działalność wydawniczą funkcjonowało wówczas w Wielkim Księstwie Litewskim. Jednak zarówno tam, jak w głębi kraju, reformacja stopniowo wygasała. Znacznie szerszy zakres i nieporównywalnie większy krąg oddziaływania miało szkolnictwo katolickie. Obok gęstej sieci elementarnych szkół parafialnych rozwijały się kolegia jezuickie (od 1564 r.) i pijarskie (od 1642 r.) kształcące młodzież na poziomie średnim. Funkcjonowały trzy wyższe uczelnie: najstarsza (zał. 1364 r.) Akademia Krakowska, utrzymująca również sieć szkół niższych i średnich (1588-1773), jezuicka Akademia Wileńska (zał. 1578 r.) i Akademia Zamojska (1595-1784) powstała z fundacji kanclerza Jana Za-moyskiego. Wszystkie szkoły zaopatrzone były w biblioteki. Własne książnice, a często również drukarnie, utrzymywały liczne zgromadzenia zakonne nie nauczające młodzieży świeckiej, lecz prowadzące bardzo aktywną działalność duszpasterską (np. franciszkanie, bernardyni, bazylianie). Zasobne Sygnet drukarni Akademii Zamojskiej LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. kolekcje ksiąg znajdowały się w dawnych klasztorach (np. dominikanów, augustianów, cystersów, kartuzów, paulinów, norbertanek). Również dwory magnackie i szlacheckie miały swój udział w życiu kulturalnym kraju. W elekcyjnej Rzeczypospolitej brakowało silnej władzy i splendoru pałacu królewskiego, właściwego monarchiom dziedzicznym (np. Francja, Hiszpania, Austria, Rosja). Dynastia Wazów (1587-1668), wykazująca zainteresowania artystyczne i ambicje mecenasowskie, realizowała je niejako w prywatnym zakresie, właściwym raczej wielmożom niż władcom. Możnowładcy (np. Radziwiłłowie, Jabłonowscy, Lubomirscy) utrzymywali na swych dworach uczonych i artystów, organizowali spektakle, pomnażali rodowe księgozbiory. Żywą aktywność kulturalną rozwijała inteligencja szlacheckiego i mieszczańskiego rodowodu. Decydujący cios owemu zwolnionemu wprawdzie, ale jednak postępującemu zgodnie z europejskimi standardami rozwojowi kultury zadały wspomniane wyżej klęski militarne z połowy XVII w., które zachwiały podstawami Rzeczypospolitej, a zwłaszcza inwazja szwedzka (tzw. „potop" 1655-60). Przyniosła ona ze sobą ogromne zniszczenia materialne, ale również nieobliczalne spustoszenia moralne. Wprawdzie w obliczu bezpośredniego zagrożenia niepodległości nastąpiła krótkotrwała patriotyczna konsolidacja społeczna, ale wkrótce - po ustąpieniu niebezpieczeństwa - jej miejsce zajęła nietolerancja, ksenofobia*, zasklepienie się we własnych sprawach i nawykach, drapieżna obrona stanu posiadania szlachty jako warstwy uprzywilejowanej (sarmatyzm*). Jeśli do tego dodać ruinę całego kraju (przemarsze wojsk, kontrybucje, konfiskaty, rabunki), ogrom klęski wyjaśnia, dlaczego podźwignięcie się z niego było tak trudne i długotrwałe. Oczywiście stopniowo normalizowało się życie: odbudowywały się dawne instytucje i struktury, jednak w warunkach pogłębiającej się zależności od obcych, anarchii, kryzysu państwa i społeczeństwa rosła izolacja oraz dystans wobec rozwijających się krajów. Procesu tego nie mogły powstrzymać błyskotliwe zwycięstwa militarne odnoszone przez króla Jana III Sobieskiego (1674-96). Wieloletni marazm przerwały próby naprawy Rzeczypospolitej, które zbiegły się z wczesnymi sygnałami oświecenia w latach trzydziestych XVIII w. Inicjatorom reform, na czele z kanclerzem wielkim koronnym, biskupem Andrzejem S. Załuskim (zm. 1758) i krótko panującym królem Stanisławem Leszczyńskim (zm. 1766) nie udało się zrazu osiągnąć celów politycznych. Stało się oczywiste, że dla uzyskania jakiegokolwiek postępu warunkiem koniecznym była zmiana mentalności, przede wszystkim klasy rządzącej, czyli szlachty. Dlatego wszyscy działacze oświecenia ogromny nacisk kładli na edukację, której podstawowymi narzędziami były szkoły i książki. Dla realizacji tych planów Stanisław Konarski (zm. 1773) założył w 1740 r. w Warszawie Collegium Nobilium, szkołę średnią dla młodzieży szlacheckiej, wzorowaną na nowoczesnym pijarskim kolegium rzymskim. Od 1753 r. reforma Konarskiego objęła wszystkie pijarskie zakłady nauczania, a wkrótce ich śladem poszły szkoły prowadzone przez inne zakony, w tym również przez jezuitów. Doświadczenia pijarskie wykorzystała również powstała pod patronatem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie Szkoła Rycerska* (Korpus Kadetów 1765-94), a później Komisja Edukacji Narodowej* (1773-94), która przejąwszy majątki oraz obowiązki edukacyjne po skasowanym zakonie jezuitów, zorganizowała pierwszą państwową sieć szkół wszystkich szczebli - od elementarnych, przez średnie do wyższych. 129 13O LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. W koncepcjach reformatorów bardzo ważną rolę odgrywały książki. Naturalne, więc zaplecze edukacji stanowiły odpowiednio wyposażone biblioteki oraz właściwie dobrane wydawnictwa. Z inicjatywy postępowych działaczy oświatowych powstały znakomite podręczniki, które jeszcze długo w XIX w. dobrze służyły młodzieży (m.in. gramatyki języka polskiego Onufrego Kopczyńskiego, historia Kajetana J. Skrzetuskiego, botanika i zoologia Krzysztofa Kluka). Szeroki program oddziaływania poprzez lektury obejmował swym zasięgiem nie tylko uczniów, lecz ogół szlachty i górne warstwy mieszczaństwa. Zadbano więc o zmianę treści poczytnych wciąż kalendarzy, poradników i encyklopedii. W znacznym stopniu popularyzowały teraz osiągnięcia wiedzy, propagowały racjonalne gospodarowanie oraz postawy obywatelskie. Rozwijało się piśmiennictwo naukowe (m.in. historyk Adam Naruszewicz, fizycy Michał Hubę i Józef Rogaliński, matematyk Jan Śniadecki, jego brat - chemik Jędrzej, geolog i pisarz polityczny Stanisław Staszic) oraz literatura piękna (Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, Franciszek Zabłocki, Julian U. Niemcewicz, Wojciech Bogusławski, Franciszek Bohomolec i wielu innych). Pojawiły się gazety i czasopisma. Mnożyły się nowe formy wydawnicze i modernizowały dawne. Animatorami odnowy kulturalnej byli dostojnicy państwowi, działacze patriotyczni a równocześnie żarliwi bibliofile, m.in. książę Adam K. Czartoryski, Stanisław Kostka oraz Ignacy Potoccy, a nade wszystko Stanisław August Poniatowski, król polski w latach 1764-95. Okres jego panowania nieprzypadkowo stał się czasem pełnego rozkwitu oświecenia i doniosłych reform politycznych uwieńczonych uchwaleniem Konstytucji 3-go Maja w 1791 r. 1. RUCH WYDAWNICZY I KSIĘGARSKI W POLSCE W XVII I XVIII W. Omawiany okres był bardzo zróżnicowany pod każdym względem. Analogicznie do innych dziedzin życia, również w zakresie produkcji wydawniczej, pierwszą połowę XVII w. można uznać za spowolnioną kontynuację poprzedniej epoki. Lata „potopu" i następujące po nim przyniosły już głęboki kryzys ilościowy i jakościowy trwający do lat trzydziestych XVIII w., od których rozpoczął się intensywny rozwój, zahamowany utratą niepodległości w końcu tego wieku. Liczby wytłoczonych pozycji nie oddają dokładnie sytuacji, bowiem są niepełne, niedokładne, niewątpliwie zaniżone i to w różnym stopniu. Ostrożnie ocenia się, że w Polsce opuściło prasy drukarskie w XVI w. co najmniej 8000 tytułów, w XVII w. -24 000, a w XVIII - 39 000. Nie jest to wzrost równomierny ani zadawalający, zwłaszcza w porównaniu z Europą Zachodnią przeżywającą w analogicznym czasie burzliwy rozwój ilościowy. Ponadto same liczby wydawanych pozycji nie są właściwym miernikiem mocy produkcyjnych, bowiem nie wykazują one możliwych objętości od wieloarkuszo-wych woluminów do kilkukartkowych broszur. Zresztą właśnie drobnych druków było w XVII w. prawdopodobnie bardzo wiele, a właśnie one najszybciej ulegały zniszczeniu nie pozostawiając żadnego śladu, w tym również informacji bibliograficznej. Tak więc wskaźniki liczbowe mówią tylko orientacyjnie o wielkościach minimalnych. To samo można powiedzieć odnośnie do przytaczanych liczb warsztatów drukarskich, których ścisłą rejestracją nie dysponujemy. W połowie XVII w. miało ich być ponad sto, z czego LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. po 1660 r. zostało ok. 70. Dopiero w okresie oświecenia zarówno liczba, jak i ranga zakładów znacząco wzrosła. Typologia drukarń pozostaje podobna jak w poprzednim okresie, ale zmieniają się ich proporcje i możliwości. Wraz z postępującym zubożeniem miast w XVII w. coraz mniejszą rolę odgrywają prywatne warsztaty rzemieślnicze. Ich właściciele dysponując niewielkimi kapitałami rzadko podejmowali ryzyko poważnych przedsięwzięć wydawniczych na swój koszt. Nie rozwijali więc w tym względzie własnej inicjatywy, co w oczywisty sposób ograniczało możliwości publikacyjne. Drukarze sprowadzeni do roli wykonawców przeważnie realizowali zamówienia obce. Zabiegali o przywileje na druki urzędowe i o zlecenia możnych klientów świeckich i duchownych. Poważną konkurencję stanowiły dla nich drukarnie zakonne i kościelne zabezpieczone finansowo przez macierzyste instytucje, dzięki temu stabilne i lepiej wyposażone. Przede wszystkim służyły one potrzebom wewnętrznym, ale przyjmowały też inne zamówienia, najchętniej na popłatne druki urzędowe. Podobnie rzecz się miała z typogra-fiami należącymi do uczelni oraz szkół i zborów różnowierczych. Najściślej związane z patronami były warsztaty pozostające za usługach dworów magnackich. Przeważały więc zakłady niewielkie, słabe technicznie, ale stosunkowo liczne, rozlokowane zarówno na prowincji, jak w miastach, stanowiących silniejsze skupiska. Dla zawodowych typografów stosunkowo najbardziej sprzyjające warunki istniały w miastach Prus Królewskich, a zwłaszcza w najpotężniejszym z nich - w Gdańsku. Działały tam zasobne firmy wydawnicze i księgarskie o szerokich kontaktach handlowych nie tylko z całą Polską, ale też z Niderlandami, Anglią i Niemcami. Wyróżniali się zwłaszcza Fórsterowie (1617-67), Andrzej Hiinefeld (zm. 1666; drukarnię prowadził w 1. 1608-52) i Rhetowie (1619-94). Związani z Gimnazjum Akademickim i Radą Miejską publikowali i rozprowadzali liczne podręczniki, pisma religijne, literaturę naukową, lecz także bogato ilustrowane albumy. Podobnie na wysokim poziomie nauko- Litera tzw- alfabetu Falcka i Bierpfaffa, wym i typograficznym wydawali swe mi^zioryt Jeremiasza Falcka, 1656 dzieła we własnych drukarniach uruchomionych specjalnie w tych celach znakomici uczeni: astronom Jan He-weliusz (zm. 1687) i botanik Jakub Breyne (zm. 1697), których osiągnięcia cenione były daleko poza granicami kraju. Pracowało wówczas w Gdańsku grono wybitnych rytowników z Wilhelmem Hondiusem (zm. 1652) i Jere-miaszem Falckiem (zm. 1677) na czele. Mocną pozycję utrzymało też w XVII w. drukarstwo krakowskie. Kiedy zabrakło mistrzów tej miary, co Jan Januszowski (wycofał się z zawodu w 1601 r.), Maciej Wirzbięta (zm. 1605) i Mikołaj Szarfenberg (zm. 1606), 131 132 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. Jan Heweliusz Firmamentum Sobiescianum, fragment sztychu Karola de la Haye. Druk w oficynie autora, Gdańsk 1690 chlubne tradycje kunsztu typograficznego podtrzymywała przede wszystkim firma Piotrkowczyków (1576-1672). Dzięki zyskownym przywilejom królewskim i biskupim mogli oni podejmować również własnym nakładem poważne inicjatywy edytorskie. Utrzymywali wysoki standard swych wydawnictw nie szczędząc ilustracji drzeworytowych lub miedziorytowych. Równie ceniona była oficyna Cezarych (1616-1731), która wyspecjalizowała się w piśmiennictwie naukowym. Obu tym warsztatom powierzali swe utwory najlepsi pisarze i uczeni epoki m.in. Jan Brożek (matematyk), Piotr Skarga, Szymon Starowolski, Hieronim Morsztyn. Oba też zostały wykupione dla założonej w 1674 r. Drukarni Akademickiej Krakowskiej*. Ta zasłużona oficyna jest najdawniejszą drukarnią w Polsce działającą do dnia dzisiejszego. LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. Dzięki tym przodującym przedsiębiorstwom, a także kilku innym wybijającym się ponad przeciętność, Kraków zachował nadal czołowe miejsce na ówczesnym rynku książki Rzeczypospolitej. Powoli umacniało się również drukarstwo w Warszawie, dokąd od 1595 r. za dworem królewskim zaczęły przenosić się inne instytucje państwowe. Pierwszą stałą oficynę, obdarzoną nawet królewskim przywilejem „urzędowej", prowadził w latach 1624-33 Jan Rossowski. Jednak ani on, ani jego następcy nie wyróżnili się szczególnymi osiągnięciami. Przewyższył ich Piotr Elert (zm. 1652), który w swojej nowocześnie urządzonej oficynie od 1643 r. starannie wydawał zarówno teksty urzędowe, jak literackie i muzyczne. Jego warsztat stopniowo (1680-93) odkupywali i systematycznie modernizowali pijarzy warszawscy, których drukarnia odegrała ważną rolę we wczesnej fazie oświecenia. Właśnie w drukarni pijarskiej* dobrze wyposażonej w nowoczesne urządzenia i kroje pism tłoczone były od lat trzydziestych XVIII w. publikacje pochodzące z kręgu reformatorów, w tym monumentalne wydawnictwa źródłowe (m.in. zbiór praw polskich - Volumina legum zapoczątkowane przez St. Konarskiego w 1732 r.). Tutaj też ukazał się pierwszy w naszych dziejach apel o wszechstronną ochronę książki polskiej autorstwa arcyzasłużonego później dla tej sprawy bpa Józefa Andrzeja Załuskiego (zm. 1774). Dziełko zatytułowane Programma Htterarium ad bibliophilos... (program nauko-wo-wydawniczy dla miłośników ksiąg..., Warszawa 1732) zawierało projekt gromadzenia, rejestrowania, przechowywania i wydawania dawnych tekstów, nade wszystko zaś źródeł historycznych do dziejów Polski. Zachowanie narodowego dziedzictwa piśmienniczego oraz zapoznawanie z nim zarówno rodaków, jak cudzoziemców Załuski traktował jako podstawowy obowiązek patriotyczny. To właśnie głębokie przekonanie o misji ideowej książki przyświecało wszystkim działaczom oświecenia i całym pokoleniom Polaków w okresie niewoli. W dziele odbudowy kultury książki w różnym stopniu uczestniczyły drukarnie wszystkich typów. Najliczniejsze w owych czasach typografie zakonne rozszerzały działalność daleko poza tradycyjne zapotrzebowania wewnętrzne tłocząc również literaturę świecką, często wyraźnie zaangażowaną ideowo i artystycznie. Najbardziej aktywne były typografie pijarskie, ale nie zabrakło również jezuickich (zwłaszcza po przejęciu ich w 1773 r. przez KEN), misjonarskich, a sporadycznie również innych (np. paulinów, karmelitów, bazylianów). Ożywiły się również drukarnie akademii: krakowskiej, wileńskiej, zamojskiej i Lubrańskiego w Poznaniu. Jednak najgłębsze przemiany dokonały się za sprawą zawodowych wydawców mieszczańskich popieranych przez możnych protektorów i realizujących ich szerokie zamierzenia reformatorskie (Załuscy, ks. Adam K. Czartoryski, król Stanisław August Poniatowski). Pierwszą drukarnię o wyraźnie oświeceniowym programie założył w Warszawie w 1756 r. Wawrzyniec Mitzler de Kolof * (zm. 1778), pochodzący z Lipska lekarz i entuzjasta nowej nauki. Przejęty ideą krzewienia jej zasad wydawał czasopisma „uczone" oraz dzieła wybitnych pisarzy polskich, dawnych i współczesnych. Jego działalność wysoko ceniona za nowatorstwo form i treści publikacji nie odznaczała się jednak szczególnym kunsztem typograficznym. Znacznie większe sukcesy w tym względzie osiągnął Michał Gróll* (zm. 1798), przybysz z Drezna, który od 1759 r. stopniowo uruchamiał w Warszawie księgarnię, salę aukcyjną, biuro ogłoszeń oraz publiczną czytelnię i wypożyczalnię książek - wszystko no- 133 134 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. woczesne, sprawnie zorganizowane i cieszące się dużym powodzeniem. Równocześnie rozwijał działalność nakładową i wydawniczą, a od 1778 r. również drukarską we własnym zakładzie. Spod jego pras wychodziły poczytne czasopisma, postępowa publicystyka, podręczniki, książki dla dzieci i młodzieży, racjonalne kalendarze polityczno--informacyjne, literatura naukowa i beletrystyka - łącznie ok. 500 książek i 1000 druków ulotnych. Tutaj wydawali swe utwory luminarze naszego oświecenia: I. Krasicki, F. S. Jezierski, W. Bogusławski, A. Naruszewicz, S. Staszic, H. Kołłątaj i wielu innych. Tutaj ukazało się m.in. pierwsze wydanie Konstytucji 3 Maja z ljgi r. Nic dziwnego, że przedsiębiorstwo tak bardzo zaangażowane w dzieło reform zaczęło podupadać od okresu Targowicy, choć egzystowało do 1806 r. Najnowocześniejszą i najlepiej wyposażoną typografię w Polsce w owym czasie założył w Warszawie w 1775 r. nakładca, drukarz i księgarz rodem z Francji Piotr Dufour* (zm. 1797), który okresowo (1784-94) kierował również drukarnią Szkoły Rycerskiej. Dufour prowadził swe przedsiębiorstwa z iście kapitalistycznym rozmachem. Wydał ponad 2000 pozycji, w tym wiele beletrystyki i tekstów dramatycznych, ale też druków urzędowych i publicystyki, podręczników i słowników. Tłoczył liczne przekłady i pisma w obcych językach (francuski, niemiecki, hebrajski, ruski i in.). Ważne miejsce w jego repertuarze zajmowały postępowe czasopisma. Podobnie, jak inni wydawcy zamawiał Stronice z Poezji Franciszka Dionizego Kniaźnina, drukował Michał Gróll, Warszawa 1787 ŻALE ORFEUSZA MAD EURYDYKĄ. a> tnzriAcjot. dnrfyno, sootl Ale i* jcuzsć kafcty Le tras boi: I adrjć tum* m : Of, moa Emydyio droga! nic tylko ae&yh .. Afa! oka panuce ś* mila, e* frogj w mfm Serca mrubfU. BALON. PIEŚŃ DZIESIĄTA. JA to ie tacao dobta dtge uctyma LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. 135 Ołiid fuper igitur fratres, rogamus vos, & adhortamur per DOMINUM Icfum ąuemadnioduin acce piftis a nobis q uomodo oporteat vos ver fari, & placere. MEUS jkwxyzłśćcBWXR pti. touor la 6t gioru Cum Parangon Cvrjivm MT (ararar fubilate DEO onrnis terra, Vpfallite ^S^^^SSSTS^S gloriam ejiis, vemte %fvidete opera Dei, "'^'^^^tr^El^^Ti^TTrl* terribilis in Confiliis fuper filios borni- ™L^zBtLL^^Mt?*?^~ M.wti».TvihuiefłWf,eit,w>ae,Blci,m(ilrkm| tran eft,Kttn lattłiectu*, qvo homo aiimirandam fuucturanit yarietatem ¦akaritudineni, ac ptoproi iunem fingu larem inim»liura,nec — ¦aliaMIlillliiii 111l1i11111111.ini fiin flui . ilif|n fu miii mi i im aaaTK DLVM, ave ranti operis conditotem, undc cognofcit M. abte%hiklmnopqrfstusxcACUEMKOPVTM& SHoUsIiia Csnfra 9 HK Ma, bnt Jilibtrtrt, in fi» maxmnm fi Imnm, fhm itUUfuHt, ąkdomnui tmun bau coafukim tfl fyjup-Ofortou CmJUnm. Qfi ma mili Ctmilum ctpit,Ji fortuna « Trilt, Ulf d ąńdm mli luicmpoi,Ji'lnihilojttimmali cna. fi*m tfi. mitftUlmiiopirfrnnejupACAlGSWJTMNMS ¦* «UUtAmHnt ttCwiwa Sirwtum,-, Nma Emtclia rmius 1f Satricti Jwtilkatc it nnefiłatt Amatjyt ADAM CIERIK. Wzory czcionek giserni Adama Gieryka Podebrańskiego, Warszawa 1772 doborowy zasób drukarski z zagranicy, ale zaopatrywał się również w warszawskich giserniach Piotra Zawadzkiego (1777-96) i Adama Gieryka Podebrańskiego (1772-77). Obaj zresztą prowadzili również własną działalność wydawniczą. W równie szerokim asortymencie pracowały inne firmy w Warszawie i poza stolicą np. w Krakowie (Gróllo-wie, 1770-1820), we Lwowie (Pillerowie, 1772-1811), w Gdańsku (Miillerowie, 1713-1724, 1770-1605), w Grodnie i w Wilnie (drukarnia tyzenhausowska, 1775-1804). O»*ca Afl/jr tit tyttAttfny pof arm to< miifu lupjticjjt/ rmirt f iritbiiK iit iKtynucccf : rpit firfarnti/ ttmfiićic $v rfm fu ronccntuic trlif Sjy miii ftomoMUmi 5w rjcrif toinf/ jJraj p» Sow ruypicrwftt nwvfcc ma/ f n.lyp»tr)tbi>ic?|j,i ciIomcFcrti/ catm- lic rrrum, & irlioium AmKmjmm, f tó* ta MfUcnKf potjw.i Ąiflor^a/ uf# ntiter pntdłnlit, & imętjli.t Vtu. C ofiipfcanjjni. tui e tenum ; p^ (jfo ifdi. ticre nam (b blijgi. ^ <0 taj f.l^c tltofa OfcTnatt, fr tKperit/tlid ns» Ayui limilitudint lrt»forum er met im-/. 3i46(< nit iiapaniono pcOet-no, lubcticrratctat pfijtj prjfbfn biorł/ B«vm vmvolil/ autu rir.iii>n5fi.gon'iill>onie«i pi\yUaitm nbtf narcboiyy to tydiim ttciutu potJitac^TiIt Merkuriusz Polski, druk Jana Aleksandra Gorczyna, Kraków 1661 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. i politycznych, religijnych, podręczników, poradników, informatorów, słowników, pa-negiryków, paszkwili i innych utworów okolicznościowych, literatury rozrywkowej -słowem piśmiennictwa popularnego. W czasach oświecenia ukazywały się te same rodzaje publikacji, ale istotnie zmieniła się ich zawartość. Odmienne propagowały idee i treści, posługiwały się racjonalną argumentacją. To były zupełnie inne podręczniki, kalendarze, poradniki. Co innego i kogo innego chwalono w panegirykach i wyszydzano w paszkwilach. Znacznie więcej ukazywało się publicystyki i rozpraw politycznych, traktatów naukowych, wydawnictw źródłowych, a także literatury pięknej o wyraźnie moralizatorskich tendencjach. Nowym zjawiskiem było pojawienie się gazet i czasopism, które w coraz szerszym zakresie zaczęły wywierać wpływ na publiczność czytającą. Pierwsze czasopismo ukazało się w 1661 r. w Krakowie, później redakcja została przeniesiona do Warszawy. Tygodnik Merkuriusz Polski nie wzbudził jednak spodziewanego zainteresowania i po 41 numerach przestał wychodzić. Po nim nastąpiła długa przerwa. Dopiero w 1729 r. zaczęła ukazywać się w Warszawie gazeta, wydawana początkowo przez pijarów pt. Nowiny Polskie. Zainaugurowała ona nieprzerwany ciąg edycji prasy. Z czasem pojawiały się nowe tytuły w stolicy (np. w czasie powstania kościuszkowskiego było ich 10) i poza nią. Podobnie błyskotliwie rozwijała się kariera czasopism kulturalnych i naukowych. W samej Warszawie w 2 poł. XVIII w. dłuższy lub krótszy żywot (zwykle krótszy) wiodło 28 tytułów. Z pierwszym czasopismem uczonym pt. Warshauer Bibliothek wystąpił w 1753 r. Mitzler de Kolof, ale nie osiągnął tym sukcesu. Natomiast Monitor (1763, 1765-85), pismo społeczno-kulturalne, adresowane do postępowej szlachty, zdobyło popularność dzięki aktualności i atrakcyjności problematyki, podawanej w lekkiej formie przez najwybitniejszych ówczesnych autorów z I. Krasickim na czele. Wydawcami Monitora byli kolejno Mitzler de Kolof, później Dufour, obaj zresztą zaangażowani w edycje innych periodyków, podobnie jak Gróll. Z jego drukarni wychodziło 9 różnych tytułów czasopism, w tym kierowane do bardziej wykształconych odbiorców, jak Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (1770--77) i Pamiętnik Historyczno-Polityczny (1782-92). Prasa o zasięgu ogólnopolskim i lokalnym zyskiwała sobie coraz liczniejszych stałych czytelników w miastach i na prowincji zwycięsko konkurując z książkami. 137 Monitor, Drukarnia Mitzlerowska, Warszawa 1765 MONITOR Nro. XI. Di, prohos mant do Di, ftneiłuti p Romulct aa am ri:tt tUm t m, proUi»qut amnt. S ę F.ańflwa 7.'\vifla nfl do- brych Obywatelach, gcly 7.^ wychowanie należyte dolu\ch Obywa- tel ow czyni, maćmoic, iatwo ztąd krż V rf>- na irki L wzgl ń ibb& I38 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. Niemała w tym była zasługa regularnie funkcjonującej poczty oraz aktywności księgarzy. Sytuacja w księgarstwie była analogiczna do drukarskiej. Zastój bądź koniunktura w jednej branży pociągała za sobą drugą. Wiek XVII nie należał do pomyślnych dla żadnej z nich, jakkolwiek nie można mówić o całkowitym załamaniu. Światowy postęp cywilizacyjny, wyrażający się m.in. zwiększeniem zapotrzebowania na książki, produkcji i obrotu nimi nie ominął Polski, jednak tempo wzrostu było tutaj spowolnione. Większe wydawnictwa nadal utrzymywały rozgałęzione kontakty handlowe krajowe i zagraniczne, mniejsze - zadawalały się skalą lokalną. Coraz więcej było sklepów handlujących wyłącznie książkami i materiałami piśmienniczymi, nie tylko wespół z innymi towarami, jednak nie stanowiło to jeszcze przełomu jakościowego. Ten nastąpił dopiero, podobnie jak w drukarstwie, w drugiej połowie XVIII w., choć już lata trzydzieste przyniosły oznaki ożywienia. Elegancki polor i nowatorskie formy transakcji wyróżniały warszawską księgarnię M. Grólla. Zyskiwała ona wielu klientów dzięki bogatemu asortymentowi, fachowości obsługi oraz intelektualnej atmosferze. Gróll na stałe wprowadził aukcje, subskrypcje na kosztowniejsze pozycje oraz stałe ceny katalogowe. Do kupna nowości zachęcały recenzje i anonse zamieszczane w prasie. O aktualnej ofercie informowały drukowane katalogi księgarskie; sam Gróll wydał ich kilkadziesiąt. Wprowadził do prasy recenzje literackie. Wydawał pierwszą polską gazetę ogłoszeniową Warszawskie Ekstraordynaryjne Tygodniowe Wiadomości (1762-63,1778-79). Podobnie, jak inni znaczniejsi wydawcy, utrzymywał on filie w kilku miastach oraz stałe kontakty handlowe z krajowymi i zagranicznymi kontrahentami. Nie był w tym odosobniony; pozamiej-scowa i międzynarodowa wymiana wydawnictw była wówczas ożywiona. Na ladach księgarskich przeważały tytuły obce (ok. 70%), głównie francuskie, niemieckie i angielskie. Na polski rynek obliczona była część produkcji firm zagranicznych np. Kornów we Wrocławiu, Hartungów w Królewcu czy Kanterów w Kwidzynie. Natomiast nasze warsztaty zaopatrywały w książki inne ziemie; m.in. znajdowały tam zbyt druki cyry-lickie i hebrajskie. Największe możliwości wyboru lektury zapewniały księgarnie sortymentowe znajdujące się nie tylko w dużych, ale i w średnich miastach. Ich liczba systematycznie wzrastała. Np. w Warszawie w latach sześćdziesiątych XVIII w. funkcjonowało ich 9, zaś w osiemdziesiątych - dziewięćdziesiątych już 18. Handlem książkami zaj- CATALOGYS latinokvm REPERIVNTVR OFFICINA IN 8UŁ1OPOL.S. S, R. MAIESTATlJfc C R AC O Fl M, MDCCLXXIX. Katalog księgarski Ignacego Grebla, Kraków 1779 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. mowali się przede wszystkim drukarze i wydawcy. Regułą były sklepy z własnymi publikacjami, ale formy zbytu były też rozszerzane na produkty innych oficyn, sprzedaż wysyłkową, komisową, antykwaryczną i in. Niektórzy kupcy prowadzili tylko działalność księgarską, czasem łączoną z nakładczą nie zajmując się zawodami pokrewnymi (np. drukarstwem, papiernictwem, introligatorstwem, giserstwem, sztycharstwem), inni gromadzili w swych firmach różne gałęzie produkcji. Przy niektórych księgarniach funkcjonowały płatne wypożyczalnie. Na skutek relatywnie wysokich cen książek a rozbudzonych już nawykach czytelniczych cieszyły się one niemałym powodzeniem. Oferowano bardzo różnorodne piśmiennictwo: dawne i nowe, poważne i rozrywkowe, specjalistyczne i popularne, wartościowe i tandetne. Jeśli wierzyć skargom publicystów i samych księgarzy, to właśnie gorsze wypierało lepsze. Zwłaszcza, że dawnym zwyczajem, do niego był najłatwiejszy dostęp. Więcej niż placówek wyspecjalizowanych było stałych lub obwoźnych straganów i niewielkich działów z książkami w sklepach wielobranżowych. Jednak intensywna propaganda oświeceniowa prowadzona w szkołach, w prasie, w literaturze, w instytucjach publicznych (np. teatr), a częściowo także w kościołach dodatnio wpływała na podniesienie poziomu czytelnictwa wśród wyższych i średnich warstw społecznych. Grunt był przygotowany dzięki silnej w naszym kraju, tradycyjnej potrzeby gromadzenia księgozbiorów, teraz ożywionej nowymi motywacjami. 139 2. BIBLIOTEKI I BIBLIOFILSTWO W POLSCE W XVII-XVIII W. Biblioteki miały tak ścisły i bezpośredni związek z całokształtem formacji kulturalnej naszego kraju, że wzmianki o nich z konieczności pojawiały się w poprzednich podrozdziałach. W tym miejscu zatem pozostaje do nich nawiązać, częściowo nawet powtórzyć i rozwinąć. Jak już podkreślano w Polsce w XVII w. brakowało silnych ośrodków miejskich oraz oddziaływania olśniewającego splendorem pałacu królewskiego. Punkty ciężkości życia gospodarczego i politycznego - a co za tym idzie również kulturalnego - spoczywały na dworach magnackich i szlacheckich rozsianych po całym terytorium Rzeczypospolitej, częstokroć znacznie oddalonych od siebie i od centrów handlowych oraz administracyjnych. Analogiczna dyslokacja cechowała również placówki religijne (kościoły, klasztory, zbory) i szkolne a w konsekwencji również biblioteki, które w nich znajdowały oparcie. Wielu ludzi wykształconych związanych było z wąskimi środowiskami prowincjonalnymi. Często bywali zdani na samych siebie w wypełnianiu obowiązków życiowych i zawodowych (duchowni, lekarze, nauczyciele, prawnicy, urzędnicy, ziemianie i in.) odosobnieni w zainteresowaniach i horyzontach kulturalnych. Dla nich książki pozostające w bliskim zasięgu stanowiły niezbędne narzędzia pracy, źródła inspiracji i azyl duchowy. Na pierwszym miejscu stawiali więc praktyczne walory lektury, jej użyteczność zarówno w zakresie codziennych czynności, jak też potrzeb wyższego rzędu -wzbogacania wewnętrznego. Ów pragmatyczny stosunek do książek i czytelnictwa dominował przez cały ciąg naszych dziejów, ale szczególnie mocno ugruntowany został w wymienionym okresie. W tym względzie wyjątkowo zgodne były poglądy pisarzy i barokowych, i oświeceniowych. Podobny model księgozbioru domowego, niezbędnego postępowemu ziemia- 14O LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. ninowi, propagował np. Jakub K. Haur (zm. 1709), autor niezmiernie popularnego poradnika Oekonomia ziemiańska... (Kraków 1675 i dziesięć następnych wydań do końca XVIII w.), jak również I. Krasicki zarówno w swej publicystyce, jak w znanej powieści dydaktycznej Pan Podstoli (Warszawa 1778 i wiele następnych wydań). Zalecanym ogólnie wzorem była biblioteczka skromna, zawierająca tylko wartościowe pozycje gromadzone z potrzeby, nie z próżności. Taka też była większość księgozbiorów, których stosunkowo gęsta, aczkolwiek nierównomierna sieć obejmowała rozległe terytoria Rzeczypospolitej Trojga Narodów (Polacy, Litwini, Rusini). Nie znaczyło to, że brakowało znamienitych kolekcji bibliofilskich o wysokim europejskim standardzie, bo takie również nie stanowiły rzadkości. Trzeba podkreślić nawyk bliskiego kontaktu z książką nie tylko wśród najwyższej elity, lecz również w szerszych kręgach wykształconego społeczeństwa. To właśnie stanowiło wartość, na której mogli oprzeć swój program oświeceniowi reformatorzy. Typy bibliotek i kierunki zbieractwa były podobne do zagranicznych, jednak ich losy w naszym kraju kształtowały w znacznej mierze wyjątkowo burzliwe wydarzenia dziejowe. Do szczególnie tragicznych należały inwazje szwedzkie zapoczątkowane w 1601 r., nasilone w latach 1621-29 a zwłaszcza 1655-60, kiedy najeźdźcy zajęli niemal wszystkie ziemie Rzeczypospolitej. Ich łupem padały wszelkie dobra materialne i kulturalne -w tym również dzieła sztuki i książki. Zwykła chęć wzbogacenia własnych zasobów wspierana była motywacją religijną: burzenia wrogich protestantom ośrodków katolickich. Toteż z największą gorliwością konfiskowano zbiory kościelne i klasztorne (nb. należące do najzasobniejszych). Nie oszczędzono również kolekcji królewskich, państwowych (m.in. archiwa koronne), ani prywatnych. Cenniejsze obiekty były wywożone (część z nich przepadła w drodze), inne rekwirowano i za bezcen sprzedawano na miejscu, niszczono i rozpraszano. Wiele uległo zagładzie na skutek braku opieki i opuszczenia. Kultura polska straciła wówczas wiele tysięcy tomów, wielekroć więcej niż Szwedzi zyskali, choć w sumie im także dostało się niemało. Tylko biblioteka uniwersytecka w Uppsali wzbogaciła się dzięki temu o przeszło 20 000 doborowych dzieł. Zyskały też inne: królewska w Sztokholmie, instytucjonalne i prywatne w różnych miastach i rezydencjach. Wywiezione zostały bardzo cenne biblioteki m.in. z Warszawy (np. zbiory Wazów), Fromborka (m.in. księgozbiór M. Kopernika), Braniewa (zbiory jezuickie), Oliwy i Pelplina (cysterskie), Torunia, Bydgoszczy, Poznania, Krakowa. Wprawdzie na mocy pokoju oliwskiego z 1660 r. miał nastąpić ich częściowy zwrot (nb. podobne postanowienia zawierały rozejmy polsko moskiewskie z 1667 i 1672 r.), ale praktycznie skutki rewindykacji* były minimalne. Natomiast konsekwencje ubytków katastrofalne. Poza niepowetowanymi stratami zasobnych książnic zabytkowych, zdewastowane zostały w znacznym stopniu zwykłe warsztaty codziennej pracy intelektualnej w szkołach, w urzędach i instytucjach, w kościołach i klasztorach, w domach prywatnych. Oczywiście, z czasem luki te były zapełniane innymi książkami, ale często z konieczności ograniczano się tylko do niezbędnych, tańszych, aktualnie dostępnych na rynku. Zubożenie zasobów książkowych było jedną z poważnych przyczyn regresu kulturalnego naszego społeczeństwa w 2 poł. XVII w. LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. Barokowa biblioteka paulinów w klasztorze na Jasnej Górze Stosunkowo najlepsza była sytuacja bibliotek domowych. Wprawdzie i w tym zakresie dały o sobie znać skutki „potopu", ale ich przezwyciężenie okazało się skuteczniejsze. Słabsza była presja czynników zewnętrznych (choć, oczywiście, one też oddziaływały), więcej natomiast zależało od indywidualnych starań właścicieli. Wśród nich zaś silnie zakorzeniona była potrzeba książek i bezpośredni, często wręcz emocjonalny do nich stosunek. W początkach XVII w. żywotne były jeszcze tradycje renesansu, przy coraz silniej zaznaczających się wpływach baroku (m.in. wzrost ilościowy, monumentalizm, zamiłowanie do zbytku). Nasze zbieractwo zorientowane było na wzory zachodnioeuropejskie. Znacznie przeważała literatura obca (ok. 90%, później do 80%). Dążono do zgromadzenia zasobów uniwersalnych, obejmujących wszystkie dziedziny wiedzy w najcel-niejszej reprezentacji, ze specjalnym uwzględnieniem działów najbardziej interesujących właścicieli. Oddalenie od centrów intelektualnych, trudności transportowe i wysokie koszty sprawiały, że selekcja bywała ostrzejsza. Sprowadzano przede wszystkim pozycje podstawowe, o ugruntowanej renomie, pochodzące ze znanych firm wydawniczych. O dobrej orientacji w zagranicznym rynku książki świadczy fakt, że interesujące nowości docierały do nas w niedługim czasie; w ciągu kilku tygodni lub miesięcy od ukazania się w sprzedaży. Owa trafność decyzji charakteryzowała księgozbiory inteligencji w im właściwych zakresach, zaś w szerokim spektrum - kolekcje możnowładców, którzy często sami reprezentowali wysoką kulturę bibliologiczną, a ponadto zatrudniali specjalnych agentów i opiekunów zbiorów. W każdym księgozbiorze, obok podstawo- 142 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. wego kanonu lektur człowieka wykształconego, znajdowały się pozycje mniej fundamentalne: podręczniki, poradniki, informatory, utwory okolicznościowe, rozrywkowe, ulotne. Prawdopodobnie tego typu piśmiennictwa było najwięcej, ale nie było ono rejestrowane w inwentarzach (czasem zbiorczo), ani pieczołowicie przechowywane, więc nie tylko egzemplarze, ale nawet wiadomości o nich nie dochowały się do naszych czasów. Trzeba pamiętać również o rękopisach gęsto krążących wówczas wśród czytelników. Nie chodzi w tym przypadku o dokumenty typu archiwalnego (akty administracyjne i prawne, rachunki gospodarcze itp.). Kwitła również rękopiśmienna twórczość okolicznościowa, notatki nieraz bardzo obszerne, gazety pisane. Rozprowadzano także liczne utwory literackie lub naukowe, które z różnych powodów nie były publikowane (np. koszty, cenzura, niedogodności wynikające ze słabości ówczesnego drukarstwa). Nierzadko również sporządzano na własny użytek antologie ulubionych tekstów zarówno drukowanych, jak rękopiśmiennych (tzw. silva rerum - sylwy) lub też pracowicie kopiowano książki, których egzemplarze były dla właściciela zbiorów zbyt drogie, albo trudno dostępne. Tak więc książek w obiegu było znacznie więcej i o wiele bardziej różnorodnych niż wskazywałyby na to zachowane źródła bezpośrednie. Uzasadnione jest założenie, że od XVII w. niemal we wszystkich dworach magnackich były biblioteki, którymi zajmowali się wyznaczeni do tego pracownicy. Wielkość zbiorów wahała się od kilkuset do kilku lub nawet kilkudziesięciu tysięcy tomów. Dbano o strojne oprawy, zwykle ze skóry lub aksamitu, zdobione ornamentami, heraldycznymi* superekslibrisami. Ekslibrisy, których używano w różnych odmianach również nosiły elementy herbowe, sale biblioteczne zdobione i umeblowane bywały w stylu epoki, na wzór zachodnioeuropejskich, choć zwykle skromniejsze. Tutaj znajdowały się również eksponaty muzealne i przyrządy do demonstracji naukowych. Podobne wielkością i zawartością bywały księgozbiory patrycjatu miejskiego (np. gdańskiego, krakowskiego, warszawskiego, lwowskiego), choć w tych przypadkach trudno mówić o powszechności, raczej o wyjątkach. Natomiast z reguły własne zbiory gromadziła inteligencja miejskiego i szlacheckiego pochodzenia oraz ziemiaństwo. Ich zasoby mieszczące się przeciętnie w granicach kilkudziesięciu - kilkuset tomów (choć wyjątkowo dochodziły do tysięcy) nosiły raczej użytkowy niż reprezentacyjny charakter. Dodajmy jednak, że owa użytkowość nie ograniczała się do ciasnego praktycyzmu, lecz obejmowała również potrzeby ogólnokulturalne. Właśnie w tych kręgach spotyka się najczęściej ślady głębokiego kultu książki (oprawy, noty marginalne, testamenty, korespondencja). Oczywiste jest, że zarówno liczebność księgozbiorów, jak ich zawartość i częstotliwość występowania zmieniały się z czasem, nabierając gwałtownego przyspieszenia pod wpływem oświecenia. Wśród kolekcji magnackich poczesne miejsce zajmowały zbiory niektórych polskich monarchów. Ekslibris króla Jana Kazimierza, miedzioryt, 1670-72 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. Na podstawie świadectw pośrednich i zachowanych resztek (ok. 150 luksusowo oprawionych wartościowych dzieł z różnych dziedzin) można wnosić, że właścicielami okazałych księgozbiorów byli Wazowie (Zygmunt III, Władysław IV, Jan Kazimierz, jego brat ks. Karol Ferdynand i bp warmiński Jan Olbracht). Niewiele pozostało również z doborowej ok. siedmiotysięcznej kolekcji Jana III Sobieskiego, pomieszczonej w reprezentacyjnej sali pałacu wilanowskiego. Sobieski był wytrawnym bibliofilem. Zaczytywał się zarówno w dziełach historycznych, prawnych i politycznych, jak też dotyczących wojskowości oraz budownictwa. W jego pismach i przedsięwzięciach można wyśledzić bezpośredni wpływ lektur. W trafnym doborze ksiąg miał zapewne swój udział bibliotekarz królewski, wybitny matematyk Adam Kochański (zm. 1700). 143 Książki z biblioteki zamkowej króla Stanisława Augusta Najznakomitszym znawcą i miłośnikiem ksiąg na polskim tronie był Stanisław August Poniatowski. Jego przeszło szesnastotysięczna kolekcja na zamku warszawskim prezentowała najwyższy poziom zarówno pod względem treściowym, jak formalnym (najlepsze wydania, wytworne oprawy). Uniwersalny księgozbiór uzupełniały cenne zbiory map, rycin (obecnie większość w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie) oraz numizmatów. Znajdowały one godne pomieszczenie w obszernej, klasycystycznej sali zajmującej skrzydło biblioteczne zamku królewskiego w Warszawie, wzniesione w latach 1780-84 wg projektu Dominika Merliniego. Zbiorami zajmowali się bibliotekarze (m.in. uczony - historyk Jan Ch. Albertrandy, zm. 1808), których zadaniem było gromadzenie, opracowywanie i sprawne udostępnianie dzieł potrzebnych zarówno monarsze, jak jego otoczeniu. Król wzorem zagranicznych władców zamyślał o udostępnieniu swej 144 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. Ekslibris donacyjny księcia Bogusława Radziwiłła, 1671 Sala Biblioteki Stanisławowskiej proj. Dominika Merliniego biblioteki do ogólnego użytku. Na przeszkodzie stanęły tragiczne losy i jego osobiste, i państwa. Po burzliwych dziejach te piękne zbiory w większości znalazły się w Kijowie, gdzie pozostają po dzień dzisiejszy. Można wymienić wiele znanych księgozbiorów magnackich pochodzących z XVII--XVIII w., wyróżniających się zarówno liczbą, jak i doborem pozycji. Do takich należały np. biblioteki: historyka Łukasza Opalińskiego (zm. 1662) w Rytwianach i jego brata -poety Krzysztofa Opalińskiego (zm. 1655) w Sierakowie; działaczy politycznych i oświatowych: Ignacego Potockiego (zm. 1809) w Warszawie i Kurowie, jego brata Stanisława Kostki Potockiego (zm. 1821) w Warszawie i Wilanowie a także Joachima L. Chreptowicza (zm. 1812) w Warszawie-by wymienić tylko najbardziej znanych. Kilkupo-koleniowe, cenne zbiory zgromadzili m.in. Leszczyńscy w Baranowie i Lesznie, Sapiehowie w Rożnie i Kodniu, Chodkiewiczowie w Zabłudowie, Żółkiewscy i Daniło-wiczowie w Żółkwi, Ossolińscy w Ossolinie, Czartory-scy w Warszawie, Puławach i Sieniawie, Lubomirscy w Łańcucie, Radziwiłłowie w Nieborowie i Nieświeżu. Szczególnym koneserem był poeta, arcybiskup hr. I. Krasicki, żarliwy propagator zbieractwa i czytelnictwa ksiąg użytecznych, które „czytelników oświeceń-szymi i lepszymi czyniły" - jak sam to określił. Zgromadził w Lidzbarku Warmińskim i w Skierniewicach ok. 6000 tomów dobranych starannie ze względu na treść i wartość edycji oraz kolekcje rękopisów i rycin. Choć był wybrednym estetą, do zewnętrznej okazałości przywiązywał mniejszą wagę (np. książki podpisywał ręcznie nie używając ekslibrisu). A CZLS1SS1M0 PJUNCIT>E/| ii.\o BoSu-slao RADzmuo IBLIOTHEC/ŁjątrA RECflO i^BMONTI EST, ELEĆTOR.ALI | 1 LEGATO DONATA- LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. Podobnie praktyczne względy kierowały bibliofilstwem innych oświeceniowych intelektualistów. Znany „księgolub" i „księgołap"* historyk wszechstronny i działacz kulturalny Tadeusz Czacki (zm. 1813) zebrał w swoim majątku w Porycku ok. 8000 woluminów, 20 000 broszur i ponad 140 000 rękopisów (jednostek, nie zespołów), zaś utworzonemu przez siebie Liceum Krzemienieckiemu podarował ok. 4000 tomów Na drugim krańcu Polski, w Gdańsku rajca miejski i historyk Jan Uphagen (zm. 1802) zgromadził ok. 20 000 tomów ze wszystkich dziedzin wiedzy, ze szczególnym uwzględnieniem szeroko pojętej humanistyki. Taki był profil większości księgozbiorów szlacheckich i mieszczańskich, które - jak wiemy - w tamtych czasach nie należały już do rzadkości. Wszystkie niebagatelne przecież osiągnięcia prywatnych kolekcjonerów ustępują wobec zasług braci Załuskich, twórców pierwszej w Polsce, i to od razu wielkiej biblioteki publicznej w Warszawie. Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich Zwana*, jak głosiła oficjalna nazwa, powszechnie określana Biblioteką Załuskich* powstała z fundacji i na bazie księgozbiorów prywatnych obu magnatów: kanclerza wielkiego koronnego bpa Andrzeja Stanisława (zm. 1758) i bpa Józefa Andrzeja (zm. 1774) Załuskich. Została oddana do użytku publicznego w 1747 r. w Warszawie w Pałacu Daniłowiczowskim specjalnie w tym celu zakupionym (obecnie siedziba ZAIKS-u, ul. Hipoteczna 2). Celem fundatorów było zgromadzenie całości piśmiennictwa polskiego i najważniejszych dzieł zagranicznych; co w znacznej mierze osiągnęli. Początkowo zbiory liczyły ok. 200 000 tomów. Do końca istnienia w Warszawie, czyli do 1795 r. wzrosły niemal dwukrotnie. Pod względem liczebności i wartości zasobów Biblioteka Załuskich sytuowała się wśród największych ówczesnych książnic europejskich. Obok druków rękopisów, grafiki i kartografii, a więc zbiorów bibliotecznych w dzisiejszym rozumieniu, w jej skład wchodziły także: muzeum przyrodnicze, obserwatorium astronomiczne i gabinet fizyczny. W zamierzeniach założycieli Biblioteka miała pełnić również funkcję centrum życia kulturalnego. Organizowano konkursy i zebrania naukowe oraz literackie, zawiązywano stowarzyszenia (np. Towarzystwo Literatów w Polszcze Ustanowione dla Wydawania Książek Najlepszych i Najbardziej Użytecznych, 1765-70). Zbiory stanowiły warsztat pracy naukowej m.in. historyków, prawników, wydawców źródeł oraz bibliołogów. Na ich podstawie J. A. Załuski opracował pierwszą w naszych dziejach wielotomową bibliografię narodową {Bibliographia Polona Magna Universalis), której autograf* spłonął w Warszawie w 1944 r. wraz z innymi jego pracami, jak również z rękopiśmiennymi katalogami Biblioteki. Zachowały się natomiast drukowane, cząstkowe katalogi i bibliografie tegoż autora oraz prefekta Biblioteki Załuskich Jana Daniela Janockiego (zm. 1786). 145 Oprawa z superekslibrisem Józefa A. Załuskiego on mu OmUfu* 146 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. Książnica często bywała odwiedzana przez uczonych oraz turystów krajowych i zagranicznych. Nie cieszyła się jednak liczną frekwencją. Ani historyczne zbiory, ani czasy nie były po temu. Ponadto korzystanie utrudniały niedostatki opracowania. Zasadniczo książki ułożone były według języków, w ich ramach wg działów treściowych i formatów. Praktycznie panował wśród nich znaczny chaos. Największe zasługi przy porządkowaniu i katalogowaniu zasobów położył pracujący tam (1783-1794) uczony pijar Onufry Kopczyński (zm. 1817), najwybitniejszy bibliotekarz Polski przedrozbiorowej. Nie zdążył jednak dokończyć melioracji. Biblioteka od 1774 r. stanowiąca własność Rzeczypospolitej, w 1794 r. została zajęta przez władze rosyjskie a w 1795 r. księgozbiór wywieziono i wcielono do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu oraz do innych rosyjskich zbiorów. W wyniku dalszych dramatycznych losów, tylko niewielkie fragmenty wspaniałej niegdyś kolekcji zachowały się do naszych czasów. Przetrwała natomiast idea biblioteki narodowej, która odtąd nurtowała nasze społeczeństwo, prowadząc do jej realizacji w 1928 r. Trwałą zasługą Załuskich pozostało także „ożywienie rzeczy bibliotecznych", jak to trafnie określił później Joachim Lelewel (zm. 1861), czyli zwrócenie uwagi na ogromne wartości zabytków piśmiennictwa, rozbudzenie chęci ich wyszukiwania, rozpoznawania i posiadania. Zachowanie polskich książek uznane zostało za obowiązek patriotyczny, szczególnie aktualny wobec zagrożenia niepodległości państwa i bytu narodowego. Zachłanni bibliomani* (z J. A. Załuskim na czele) pomnażali swe kolekcje wszelkimi sposobami, z wyłudzeniami i kradzieżami książek włącznie. Zdekompletowali w ten sposób niejedną zasobną książnicę. Ten naganny proceder miał pewien dodatni skutek uboczny: otóż właściciele bibliotek (zwłaszcza zakonnych i kościelnych), którzy dotąd zaniedbywali zgromadzone tam dobra, zaczęli pilniej na nie zważać. Równocześnie z kampanią Załuskich przebiegała konsekwentna akcja wychowania i kształcenia w szkołach poprzez książki. Pochodziła ona z tych samych źródeł. Jej inicjator St. Konarski był kuzynem obu braci i pozostawał w kręgu ich oddziaływania. Reforma pijarska zapoczątkowana w 1740 r. i doświadczenia nowoczesnej, świeckiej biblioteki Szkoły Rycerskiej (1765-94) posłużyły do wypracowania zasad polityki bibliotecznej prowadzonej w ogółnopaństwowej skali przez Komisję Edukacji Narodowej (1773-94). Działaczami Komisji byli światli patrioci i bibliofile tej miary, co A. K. Czar-toryski, I. Potocki, S. K. Potocki, J. L. Chreptowicz, Julian U. Niemcewicz, O. Kopczyński, H. Kołłątaj (ten ostatni m.in. kierował scalaniem i melioracją zbiorów poszczególnych wydziałów Szkoły Głównej Krakowskiej budując tam podstawy książnicy wspólnej dla całej uczelni). Nic dziwnego, że sprawy biblioteczne zajmowały ważne miejsce w pra- Daniel Mikołaj Chodowiecki, akwaforta, 1778 LOSY KSIĄŻKI W POLSCE W XVII-XVIII W. cach Komisji. Jej zarządowi podlegały księgozbiory szkół elementarnych, wojewódzkich (średnich) oraz wyższych (Szkoły Głównej Krakowskiej i Szkoły Głównej Wileńskiej a także - Biblioteka Załuskich (od 1775 r.), której w 1780 r. sejm przyznał egzemplarz obowiązkowy z terenu Korony. Natomiast egzemplarz obowiązkowy z Litwy miał wpływać do Biblioteki Szkoły Głównej Wileńskiej. Biblioteki szkół wyższych miały status publicznych, zaś szkół średnich - zalecenie szerokiego udostępniania. Komisja Edukacji Narodowej starała się dbać o właściwe zaopatrzenie bibliotek szkolnych. Opracowywała wykazy obowiązkowych lektur i zobowiązywała wizytatorów do sprawdzania stanu księgozbiorów szkolnych. Dla opracowania właściwych podręczników powołane zostało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775-92), które wydało 30 wartościowych podręczników, nierzadko przydatnych jeszcze w XIX w. Centralnie regulowane były zasady wymiany dubletów, opracowania i udostępniania książek oraz ważniejsze kwestie prawne, administracyjne i finansowe. Nie wszystko przebiegało sprawnie; raporty wizytatorów wskazują, że wiele bibliotek pozostawało w biedzie i w zaniedbaniu. Dotyczyło to zwłaszcza licznych zbiorów pojezuickich przydzielonych do dyspozycji nowych władz oświatowych, a nie w pełni odpowiadających potrzebom zreformowanych szkół. W 1773 r. istniało 58 bibliotek przy kolegiach jezuickich, w tym 9 liczących powyżej 10 000 tomów. Niektóre jednak uległy dewastacji i rozproszeniu. Wiele jednak udało się Komisji osiągnąć w dziele modernizacji bibliotek szkolnych, których sieć stanowiła zawsze w przeszłości mocną stronę naszej substancji kulturalnej. Upadek Państwa Polskiego w 1795 r. położył kres wszelkim poczynaniom reformatorskim, nie był jednak w stanie cofnąć całego dorobku ideowego ani doświadczeń organizacyjnych, z którymi nasze społeczeństwo wkroczyło w okres porozbiorowy. 147 bibliografia: Bednarska-Ruszajowa K.: Uczyć-bawić-wychowywać. Książka i jej funkcja społeczna w Polsce w okresie Oświecenia. Kraków 2004. Biblioteka Załuskich. Corona urbis et orbis. Wystawa w 250 rocznicę otwarcia Biblioteki Załuskich w Warszawie. Warszawa 1998. Bieńkowska B.: Staropolski świat książek. Wrocław 1976. Bieńkowska B., Chamerska H.: Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce. Wrocław 1992. Buchwald-Pelcowa P.: Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem. Warszawa 1997. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. T. 1. Małopolska. Cz. 2. Wiefc XVII-XVIII. Vol. 1-2. Red. J. Pirożyński. Kraków 2000. Drukarze dawnej Polski... T. 3. Cz. 2. Mazowsze z Podlasiem. Red. K. Korotajowa i J. Krauze-Karpińska. Warszawa 2001. Iwańska I.: Druk jako wielofunkcyjny środek przekazu w czasach saskich. Toruń 2000. Kosmanowa B.: Książka i jej czytelnicy w dawnej Polsce. Warszawa 1981. Pidłypczak-Majerowicz M.: Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w XVI—XVIII wieku. Wrocław 1996. Żbikowska-Migoń A.: Książka naukowa w kulturze polskiego Oświecenia. Wrocław 1977. Antykwariusze na targach książki w Lipsku akwarela Georga E. Opiza, ok. 1820 IX. Rewolucja przemysłowa i jej skutki dla świata książki w latach 1800-1918 2.t- wszystkich wynalcuzków, ze* wszystkich odkryć naukowych/iartystycznych/, ze* wszystkich/ wielkich/ osiągnięć zdumie*-wającego pcstcftw mocy i sprawności nwuszyn, dndawzjeitjedyny m*v wytworem/ cywUizAcji niezbędnym/do istnienia/wolnego człowieka/ Ckarlu Plckem (zM/. 1870) Okres, któremu wypadnie poświęcić teraz uwagę, zajmuje cały wiek XIX. Nie wygasa jednak wraz z przełomem stuleci, lecz sięga raczej do zakończenia I wojny światowej, która wprowadziła zasadnicze zmiany na mapie Europy, w układzie sił i mentalności ludzkiej. Rok 1800 można symbolicznie uznać za początek nowej epoki. Wszak w 1799 r. wygasła Wielka Rewolucja, która obaliła we Francji resztki feudalizmu. Do władzy doszedł Napoleon I, który liberalne hasła i prawa {Kodeks Napoleona, Klasycystyczna antykwa Firmina Didota 1804 r.) rozprzestrzenił szeroko po własnych i obcych ziemiach. Po jego klęsce zwycięska koalicja ustanowiła na kongresie wiedeńskim w 1815 r. własny podział wpływów i ład europejski. Definitywnie zburzyła go dopiero wojna światowa zakończona w 1918 r. Wydaje się zatem uzasadnione w tym właśnie punkcie postawienie cezury również w odniesieniu do dziejów książki, zawsze ściśle związanych z całokształtem przeobrażeń cywilizacyjnych. XIX w., widziany z późniejszej perspektywy, zyskał sobie opinię względnie spokojnego i stabilnego. Trudno bez zastrzeżeń podzielić to przekonanie. Wszak u schyłku poprzedniego stulecia A SA MAJESTE L'EMPEREUR NAPOLEON-LE-GRAND A L-OCGASION DE LHEUREU* ACCOUCHEMENT DE S. M. LTMPERATRICE MARIE-LOUISE. 15O REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI (1795) w samym centrum Europy upadło potężne niegdyś państwo polskie, co pociągało za sobą dalekosiężne skutki dla sytuacji międzynarodowej. W pierwszym piętnastole-ciu nowego wieku szerokim frontem obejmującym nie tylko nasz kontynent toczyły się wojny napoleońskie. Niosły one ze sobą ideały wolnościowe, ale również śmierć, grabieże i spustoszenia dotkniętych nimi krajów. Rozbudzone nadzieje społeczne i narodowościowe podsycały powtarzające się konflikty w latach dwudziestych - trzydziestych XIX w. (m.in. wyzwolenie Grecji spod panowania tureckiego, 1821-22; powstanie deka-brystów w Rosji, 1825; rewolucja lipcowa we Francji, powstanie listopadowe na ziemiach polskich; rewolucja sierpniowa, która przyniosła niepodległość Belgii -1830 r.; początki ruchu robotniczego w Anglii, 1836-48 i w innych krajach). Blisko połowy wieku (1848-49) przez Europę przeszły potężne fale powstań społecznych i politycznych określane wspólnym mianem Wiosny Ludów. Kolejne nasilenia walk datują się na lata sześćdziesiąte - siedemdziesiąte XIX w. (powstanie styczniowe w zaborze rosyjskim, 1863-64; Komuna Paryska i wojna prusko francuska, 1870-71; uwieńczone uzyskaniem niepodległości w 1878 r. długotrwałe zmagania Serbii i Bułgarii). Początek następnego wieku przyniósł zaostrzenie wielu konfliktów: osłabienie Rosji w latach 1904-07 w wyniku przegranej z Japonią oraz rewolucji; wojny bałkańskie, 1912-13; wreszcie krwawe walki I wojny światowej, 1914-18 oraz upadek caratu i powstanie pierwszego państwa dyktatury proletariatu w wyniku zwycięskiej Rewolucji Październikowej 1917 r. To tylko kilka wybranych przykładów. Do tego trzeba dodać powtarzające się okresowo klęski głodu (1830,1848 i in.) oraz choroby zakaźne i epidemie (np. cholery w 1855 r-)> które dziesiątkowały ludność, aby uświadomić sobie ogrom problemów, które towarzyszyły postępowi dokonywującemu się wówczas w niespotykanym tempie. Ilustracja Honore Daumier, jednobarwna litografia, 1834 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI XIX w. nazywany jest „wiekiem pary i elektryczności" a także „wiekiem rewolucji przemysłowej". Oba te lapidarne określenia są trafne. Dzięki osiągnięciom nauki oświeceniowej, dzięki swobodzie działania wywalczonej przez zamożne mieszczaństwo, zwane z francuska burżuazją szybko wprowadzane były kolejne wynalazki, które wielokrotnie przyspieszały produkcję, komunikację, łączność, co pociągało za sobą zasadnicze przemiany gospodarcze i społeczne. Są to zjawiska zbyt znane, aby się nad nimi tutaj dłużej zatrzymywać. Wspomnijmy tylko hasłowo: - stopniowe wprowadzanie lokomotyw i statków parowych (lata trzydzieste XIX w.) oraz samochodów (lata siedemdziesiąte - osiemdziesiąte); - zastosowanie maszyn w przemyśle wydobywczym, hutniczym, włókienniczym, spożywczym i in.; - używanie coraz doskonalszych sposobów oświetlenia: naftowe, gazowe, elektryczne (od lat osiemdziesiątych). - Radykalne przyspieszenie łączności od lat trzydziestych: telegraf, później telefon, mikrofon itp. Jedne wynalazki pociągały za sobą kolejne innowacje i udoskonalenia tak, że często trudno podać dokładną datę czy miejsce dopracowania tej wersji, która znalazła szersze zastosowanie. W postępie naukowym i technicznym przodowały Anglia i Stany Zjednoczone; nieco później dołączyły Niemcy i Francja. Inne kraje przejmowały nowości w różnym rytmie, zależnym od stopnia rozwoju. Wszędzie jednak zasadniczym kierunkiem było uprzemysłowienie. Powstawanie i rozwój fabryk, przy jednoczesnym zrywaniu więzów cechowych i pańszczyźnianych powodowały masowy przepływ ludności ze wsi do miast. Tworzyła się liczna i prężna klasa robotników i pracowników najemnych. Zatrudnienie w miastach dawało możliwości zarobkowania, ale wymuszało zdobywanie nowych umiejętności. Niepomiernie wzrastały więc potrzeby oświaty. Intensywnie organizowane było szkolnictwo przede wszystkim elementarne i zawodowe, ale również średnie i wyższe. Potrzebne bowiem były fachowe kadry na zróżnicowanych poziomach wykształcenia ogólnego i specjalistycznego. To wszystko stwarzało wzmożone zapotrzebowanie na książki, czasopisma, gazety, dokumenty życia społecznego, słowem na wytwory typograficzne. Intensyfikacji życia gospodarczego i społecznego towarzyszyły burzliwe spory ideologiczne. Teoretycznym uzasadnieniem ekspansji burżuazji był liberalizm, doktryna ekonomiczna niosąca ze sobą zasadnicze reperkusje społeczne i polityczne, zapoczątkowana w XVIII w. a rozwinięta w i poł. XIX w. (Dawid Ricardo, zm. 1823; John S. Mili, zm. 1873). Liberalizm głosił prawo do kapitalistycznej walki konkurencyjnej, wolnej od ingerencji państwa. Miało to stanowić źródło wzrostu ogólnego dobrobytu. W praktyce sankcjonowało nieskrępowany wyzysk pracowników najemnych przez najemców, co przybierało drastyczne formy ucisku. Przeciwko drapieżnemu bogaceniu się nielicznych kosztem rosnącej nędzy rzesz proletariackich występowali socjaliści utopijni. Wychodząc z oświeceniowych przesłanek racjonalnych i humanitarnych proponowali poprawę sytuacji drogą pokojowej perswazji (Louis de Saint-Simon, zm. 1755; Jean B. Fourier, zm. 1830; Robert Owen, zm. 1858). 152 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Odmienne sposoby rozwiązania nabrzmiałych konfliktów wskazywał socjalizm naukowy, system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych opracowany przez Karola Marksa (zm. 1883) i Fryderyka Engelsa (zm. 1895). Przedstawiona przez nich analiza rozwoju społeczeństwa prowadziła do wniosków o nieuchronności rewolucji socjalistycznej. Marksizm, którego deklaracja programowa zawarta była w Manifeście komunistycznym ogłoszonym w 1848 r., stał się teoretyczną podstawą ruchu robotniczego, dążącego do obalenia kapitalizmu i zbudowania ustroju komunistycznego. Założenia te rozwijane w XIX w. i później, doprowadziły do wybuchu i zwycięstwa Rewolucji Październikowej, 1917 r. Romantyzm również spowodowany był rozczarowaniem wobec brutalnej rzeczywistości dalekiej od oświeceniowych ideałów, ale wyrażającym się w zupełnie odmiennych kategoriach. Był to prąd ideowy, literacki i artystyczny wywodzący się z liberalnych haseł rewolucyjnych XVIII w., panujący w 1 poł. XIX w. W przeciwieństwie do dworskiego, sztywnego klasycyzmu preferował nieskrępowany rozwój osobowości ludzkiej, swobodę myśli i działań dyktowanych fantazją i wrażliwością. Ich źródeł poszukiwał w zwróceniu się do natury i folkloru wieśniaczego (ludowość). Budząc indywidualizm i krytycyzm wobec zastanych układów sprzyjał ruchom narodowościowym i wyzwoleńczym. W swoim konserwatywnym nurcie propagował natomiast powrót do przeszłości, idealizując zwłaszcza średniowiecze (historyzm*). We wszystkich fazach i odcieniach wywierał ogromny wpływ na twórczość literacką i artystyczną. Życie jednak szło naprzód i to w zawrotnym tempie. Niepodważalne sukcesy nauk ścisłych, przyrodniczych oraz techniki spowodowały wzrost zaufania do wyników badań oraz ich praktycznej przydatności. Coraz więcej zwolenników zdobywał scjentyzm* i związany z nim pozytywizm - kierunek filozoficzny przyjmujący za podstawę poznania wyłącznie empirycznie sprawdzone fakty oraz związki między nimi. Doświadczenia, metody i wnioski z nauk przyrodniczych przenosił na życie społeczne. Stojąc na gruncie praktycyzmu w literaturze zaowocował realizmem i naturalizmem. Zwrot ku wartościom emocjonalnym, subiektywnym odczuciom, indywidualizmowi i fantazji przyniosły kierunki artystyczne schyłku XIX i początku XX w. - impresjonizm* i secesja*. W powyższym telegraficznym skrócie przypominamy tylko kluczowe hasła. Oczywiście, rzeczywistość była znacznie bogatsza, bardziej zróżnicowana. Poszczególne nurty, a było ich bardzo wiele (często przeciwstawne) wzajemnie na siebie oddziaływały, przekształcały się, zanikały i znów się pojawiały w odnowionych formach. Będziemy mieli okazję obserwować te zjawiska na przykładach rewolucyjnych i ewolucyjnych zmian w świecie książki. 1. POSTĘP TECHNICZNY I ORGANIZACYJNY W PRODUKCJI I HANDLU KSIĄŻKĄ Drukarstwo należało do tych branż, których industrializacja była sprawą pierwszorzędnej wagi nie tylko dla profesjonalistów, lecz dla ogólnego rozwoju cywilizacyjnego. Wzrastało bowiem gwałtownie zapotrzebowanie na produkcję typograficzną, podczas gdy podstawowe czynności wytwórcze nadal wykonywane były ręcznie, metodami wywodzącymi się wprost od Gutenberga. Nie znaczy to, że nie dokonywano z biegiem cza- REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI 153 Angielska maszyna papiernicza braci Fourdrinier zbudowana wg patentu Didotów su różnych udoskonaleń, o których wzmiankowaliśmy w poprzednich rozdziałach. Jednak zasadniczy przełom, decydujący o powstaniu poligrafii* dokonał się w wieku XIX, choć genezy wielu wynalazków należy szukać w drukarstwie osiemnastowiecznym. Podobnie, jak w przypadku innych dziedzin, tutaj również udoskonalenia następowały stopniowo i dopiero w kolejnych stadiach znajdowały zastosowanie przemysłowe. Mechanizacja dokonywała się na wszystkich etapach czynności typograficznych, chociaż procesy te nie były ściśle zsynchronizowane, co powodowało liczne napięcia i wzmagało ostrą walkę konkurencyjną. Warunek wstępny stanowiło zapewnienie odpowiedniej ilości surowców, a zwłaszcza podstawowego z nich - papieru. W1799 r. Mikołaj L. Robert, korektor z firmy Didotów zastosował w Anglii maszynę papierniczą (ruchome sito), wytwarzającą ciągłą wstęgę papieru (papier ciągniony), co pozwoliło na przyspieszenie produkcji i okazało się przydatne zwłaszcza przy zastosowaniu maszyn rotacyjnych*. Natomiast użycie nowych surowców: ścieru drzewnego (1843 r.) i celulozy (1857 r.) przyczyniło się do obniżenia ceny, a zwłaszcza do usunięcia barier ilościowych w produkcji papieru. Kolejno wprowadzane były nowe odmiany stosowane dla różnych technik drukarskich: np. papier drukowy, kredowy, offsetowy i in. Dawnym sposobem czerpanym wytwarzany jest nadal papier bezdrzewny, przydatny do różnych reprezentacyjnych celów (np. dyplomy, wydawnictwa bibliofilskie). Udogodnieniem było zastosowanie kleju z kalafonii i wodorotlenku sodowego (1807 r.)i co podobnie, jak zmiany surowcowe, przyczyniło się do zakwaszania papieru. Doraźnie nowe technologie spełniały oczekiwania producentów: obniżały ceny i rozszerzały możliwości podaży. Pogarszały jednak jakość i trwałość papieru, czego katastrofalne skutki (żółknięcie i kruszenie się kart) coraz dotkliwiej daje się odczuć obecnie i może spotęgować się w przyszłości. Kolejną barierę stanowiła powolność ręcznego przygotowania składu drukarskiego. W tym zakresie istotnym krokiem do przodu było zastosowanie stereotypii, czyli odle- 154 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Linotyp Zecernia w XIX-wiecznej drukarni książek i czasopism wu (kopii) składu drukarskiego na płytach z innego materiału. Doskonalenie tego pomysłu trwało od początku XVIII w. (1701 r.), ale wygodna w praktyce okazała się dopiero wersja wynaleziona przez Klaudiusza Genoux w 1829 r. i zastosowana w drukarni Di-dotów. Według niej skład drukarski odciska się w wilgotnym kartonie. Po wysuszeniu matrycę (pozytyw) umieszcza się w metalowej formie, do której wlewa się roztopiony metal uzyskując trwałą płytę (negatyw). Z jednej matrycy można było uzyskać ok. 20 metalowych płyt stereotypowych. Pozwalało to na równoczesny druk na kilku maszynach w dużych nakładach. Umożliwiało również przechowywanie gotowego składu mogącego służyć do dodruków lub następnych wydań. Płyty stereotypowe używane były również do powielania ilustracji drzeworytowych. Później kopie sporządzano sposobem fotochemigraficznym na płytach cynkowych. Płyty stereotypowe mogły być płaskie lub wygięte cylindrycznie, przystosowane do maszyn rotacyjnych. Stereotypia znacznie ułatwiła druk wydawnictw wielonakładowych np. podręczników i prasy. Mechanizację ręcznego składania i odlewania czcionek umożliwił linotyp* zbudowany w Stanach Zjednoczonych w 1886 r. przez Ottmara Mer-genthalera. Urządzenie wyposażone było w metalowe matryce z wyciętymi w głąb obrazami czcionek, które za naciśnięciem klawisza, jak w maszynie do pisania, układały się w wiersze. Po złożeniu jednej linijki matryce przesuwało się za pomocą dźwigni do aparatu odlewniczego, gdzie tworzył się od- REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI lew. Był on monolitem, więc w przypadku błędu trzeba było cały wiersz składać na nowo. Niedogodność tę eliminowało zastosowanie monotypu* skonstruowanego w 1897 r. przez Amerykanina Tol-berta Lanstona. Umożliwiał on mechaniczne składanie i odlewanie pojedynczych znaków. Dzięki tym wynalazkom proces składania przyspieszył się czterokrotnie: z 1500 do 6000 znaków na godzinę. Dalszy, przyspieszony postęp przypada na wiek XX, kiedy dzięki zastosowaniu fotochemigra-fii, a później elektroniki, całkowicie zautomatyzowane zostały maszyny zecerskie. Do końca XVIII w. pozostawała w użyciu gu-tenbergowska drewniana prasa do tłoczenia odbitek. Jej ulepszeniem była skonstruowana ok. 1800 r. przez uczonego - racjonalizatora lorda Karola Stanhope (zm. 1816) prasa żelazna. Zasadniczy przewrót dokonał się jednak dopiero dzięki wprowadzeniu szybkościowej cylindrycznej maszyny drukarskiej (maszyna pospieszna*) zbudowanej przez drukarza Fryderyka Kóniga (zm. 1833) w 1811 r. Po raz pierwszy została ona zastosowana w Anglii w drukarni dziennika Times w 1814 r. i szybko wyparła dawniejsze urządzenia. W1817 r. w Niemczech powstała istniejąca do dziś znana fabryka maszyn drukarskich „Kónig u. Bauer". Następowały kolejne udoskonalenia znanych konstrukcji oraz przełomowe wynalazki. Do takich zalicza się wprowadzenie maszyny rotacyjnej* w wersji opracowanej przez R. M. Hoe (Howe) w 1846 r. w USA. Bardzo istotnym elementem usprawnienia procesów wydawniczych było zastosowanie nowych technik ilustracyjnych. Na czoło innowacji w tej dziedzinie wysuwa się litografia* wynaleziona w Niemczech w 1796 r. przez Alojzego Senefeldera (zm. 1834). Była ona tańsza, szybsza i wygodniejsza w użyciu niż dotychczas stosowane sposoby. Pole- Pośpieszna prasa litograficzna, Berlin, 1851 r. 155 Prasa ręczna z ok. 1817 r. 156 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Rotacyjna maszyna drukarska Richarda M. Hoe, Nowy Jork, 1846 r. gała na tym, że na gładkim łupku wapiennym (kamień litograficzny) kreślony był rysunek, który po pociągnięciu farbą drukarską odbijał się na przyciśniętej karcie papieru. Litografia uważana była za sztukę niższego rzędu niż inne techniki graficzne (np. drzeworyt, miedzioryt), niemniej posługiwali się nią również wybitni artyści (np. E. Dela-croix, H. de Toulouse-Lautrec). Zdominowała rynek wydawniczy, stosowana do ilustracji zarówno książek, jak i czasopism, zwłaszcza w udoskonalonych wersjach np. od 1826 r. przystosowana została do produkcji druków wielobarwnych. Od lat sześćdziesiątych XIX w. litografia traciła na znaczeniu (ale nie wyszła z użycia) na skutek renesansu drzeworytu a także wynalazku fotografii w 1839 r., kiedy to nowocześniejsze klisze siatkowe (autotypia*) umożliwiały wierne oddawanie subtelności kolorystyki obrazów. Odtąd coraz większą rolę w ilustratorstwie odgrywały rozmaite techniki fotomechaniczne. Później, dzięki modyfikacji maszyny rotacyjnej powstała w 1903 r. maszyna offsetowa* o bardziej wszechstronnym zastosowaniu (m.in. do druków wielobarwnych). Nieporównywalnie rosła wydajność: przy pomocy ręcznej prasy osiągano 70-100 odbitek na godzinę, prasa pospieszna Kóniga mogła dostarczyć nawet dwudziestokrotnie więcej (1600-2000 egz.), a maszyna rotacyjna - ok. 20 000 egzemplarzy. Nowe wynalazki nie wyeliminowały całkowicie dawnych typów grafiki artystycznej. One również ulegały daleko idącym modyfikacjom. Drzeworyt zyskał większą wyrazistość i precyzję rysunku (białego na ciemnym tle) dzięki zastosowaniu przez Thomasa Bewicka (zm. 1828) cięcia nie wzdłuż jak dotychczas, lecz w poprzek powierzchni twardego klocka drewnianego (drzeworyt sztorcowy*). Tę formę ilustracji szczególnie upodobali sobie romantycy. Inny wybitny rytownik z przełomu XVIII/XIX w. William Blake (zm. 1827) m.in. eksperymentował z miedziorytem starając się go przekształcić w druk wypukły, na wzór metalorytu, co dawało oryginalne efekty. Trwały również próby nad wzbogaceniem możliwości technik graficznych metodami chemicznymi i fotochemicznymi. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Nie zaniedbywano starań o mechanizację czynności zespalania bloku książki i opraw nakładowych. W tym zakresie szczególnie owocne były lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XIX w. (1870 - maszyna do szycia drutem, 1877 - do szycia nićmi, 1880 -umiejętność bezszwowego łączenia arkuszy). Uprzemysłowienie wyrażało się nie tylko w postępie technicznym, lecz obejmowało również przemiany strukturalne. Traciły znaczenie dawne przywileje i ograniczenia cechowe. Kurczył się dotychczasowy mecenat prywatny, tak istotny jeszcze w przedrewolucyjnych czasach. Zmieniały się formy opieki państwowej i kościelnej (raczej zamówienia niż przywileje). Natomiast wzrósł mecenat zbiorowy: instytucji i stowarzyszeń (naukowych, kulturalnych, społecznych, politycznych, wyznaniowych i in.). Niektóre z nich prowadziły własne, niekomer-cyjne wydawnictwa. Nadal funkcjonowały małe i średnie przedsiębiorstwa prywatne. W pierwszej połowie XIX w. były one przeważające i w znacznym procencie utrzymały się przez cały omawiany okres. Jednak coraz większą przewagę uzyskiwały wielkie przedsiębiorstwa kapitalistyczne skupiające w swej gestii działalność wydawniczo-na-kładową, drukarską i księgarską na ogromną skalę i zasięg (sieci ogólnokrajowe, międzynarodowe). Pod koniec wieku proces koncentracji przybierał na sile; tworzyły się kombinaty i koncerny*, przejmujące w toku ostrej walki konkurencyjnej słabsze firmy nie mogące samodzielnie utrzymać się na rynku. Te silne przedsiębiorstwa, dzięki swemu potencjałowi ekonomicznemu mogły inwestować w modernizację produkcji, ponosić ryzyko eksperymentów, finansować badania zarówno technologiczne, jak i społeczne (np. chłonności rynku czytelniczego). One kształtowały politykę wydawniczą, dyktowały kierunki i tempo przemian, przejmowanych później, w ograniczonym i zminimalizowanym zakresie przez ogół producentów. Już w XVIII w., na skutek rozpiętości formalnej i treściowej oferty piśmienniczej zaczęły się kształtować specjalizacje firm. Z biegiem czasu tendencja ta zwyżkowała. Specjalizacje mogły obejmować tematykę (np. medycyna, rolnictwo, technika), typy wydawnictw (np. encyklopedie, słowniki, podręczniki, przewodniki, mapy, nuty), poziom lub adres czytelniczy (np. naukowe, popularne, dla dzieci). Określone specjalizacje wyrabiali sobie nie tylko wielcy wydawcy i księgarze, ale również drobniejsze firmy. Zazwyczaj specjalizacje nie oznaczały wyłączności, ale raczej preferencję polegającą na tym, że obok wybranego rodzaju uwzględniano też inny asortyment. Wraz ze wzrostem podaży i popytu na książki rozszerzały się formy ich sprzedaży. W XIX w. były one szczególnie zróżnicowane. Obok nowych sposobów utrzymywały się jeszcze dawne, żywotne zwłaszcza na prowincjach. Tam w dalszym ciągu funkcjonował handel obwoźny (wędrowny), okolicznościowy (kramy w czasie odpustów i zjazdów), sprzedaż w stałych punktach, łącznie z innymi towarami. Z czasem te rodzaje marginalizowały się, choć całkowicie nie zaniknęły. Handel wędrowny przekształcał się w kolportaż; stopniowo rozwijała się sprzedaż wysyłkowa. Głównymi miejscami zaopatrzenia w lektury były księgarnie: naukowe, ogólnoasortymentowe, hurtowe, komisowe i antykwariaty. Na skutek ułatwień komunikacyjnych zmniejszyła się rola targów księgarskich, wzrosło natomiast znaczenie publikowanej informacji i reklamy: katalogów, ofert, anonsów prasowych, prospektów itp. Dla zachęcenia nabywców stosowano sprzedaż ratalną, w luźnych poszytach, obniżki cen, wyprzedaże. W różnych krajach obok ogólnie stosowanych przyjęły się nieco odmienne zwyczaje handlowe. Specyficznie 157 158 Kroje pism XIX-wiecznych z wzornika czcionek nowojorskiej giserni, 1892 r. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI francuskim rozwiązaniem było np. tworzenie składów głównych (depositaires), które miały wyłączne prawo dostarczania księgarzom produkcji określonych wydawców. W Niemczech rozpowszechniła się sprzedaż warunkowa (a condition), dzięki której księgarze po upływie określonego czasu mogli zwrócić dostawcom niesprzedane egzemplarze. W Anglii natomiast pozostałości zbywano po znacznie obniżonej cenie. Skupowali je specjalizujący się w tym handlowcy (remainders), u których klienci zaopatrywali się za bezcen. Wszelkiego rodzaju wyprzedaże zasilały handel antykwaryczny. Sprzyjały mu również masowo organizowane wówczas aukcje oraz pojawienie się na rynku dużej liczby zbiorów opuszczonych i skonfiskowanych w końcu XVIII i w XIX w. na skutek rewolucji, wojen i kasat zakonnych. Jednak główną przyczyną jego imponującego rozwoju w XIX w. był wzrost zainteresowania dziełami rzemiosła dawnych wieków, wypieranego przez tandetną i stereotypową produkcję przemysłową. Toteż najsłynniejsze antykwariaty działały w krajach najbardziej uprzemysłowionych: w Anglii (np. „Świątynia Muz" J. Lackingtona zał. w XVIII w., firma Quaritch z poł. XIX w., Sotheby and Co, zał. 1844), w USA (C. Harper, H. P. Kraus), w Niemczech (M. Breslauer i J. Rosenthal) we Francji (A. A. Renouard). Mocne pozycje na rynku antykwarycznym zajmowały również Włochy, Szwajcaria, Holandia i in. Warto podkreślić znaczną rolę antykwariatów w pobudzaniu zainteresowań bibliofilskich, znawstwa dawnej książki. Wśród całej plejady konkurujących ze sobą i walczących o przetrwanie kupców i przedsiębiorców prym dzierżyły wielkie przedsiębiorstwa wydawnicze i księgarskie. Niektóre z nich pochodziły z XVIII w. (np. Didotowie, Breitkopf u. Hartel), większość powstała i rozwinęła się w XIX w. Wymieńmy kilka z najznacz-niejszych. W Anglii: firma Chiswick Press (zał. 1789) zreformowana przez Ch. Whittin-ghama (obecnie Charles Whittingham a. Griegge) wsławiła się dbałością o ambitny dobór tytułów i wysoki poziom wykonawstwa. Wielostronną działalność rozwinęły, utrzymując renomę m.in. Long-mans, Green a. Co, Milliam Heinemann, George Allen a. Unwin. We Francji: A. A. Renouard (zał. 1792) z powodzeniem kontynuuje dobre francuskie tradycje książki artystycznej, wytwornej. Natomiast w dziedzinie podręczników i tanich edycji literatury popu- OLDFASHIONED Fonts, ©erelers, Printers' Omaments and Steck Gcifcs iii Graphie a&l Mverlisiag Ilesign „¦ INTERESTED IN «,,_, REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI 159 larnej potentatem stała się firma Hachette (1826); w wydawnictwach encyklopedycznych wyspecjalizował się Larousse (zał. 1851). W Niemczech najwięcej encyklopedii wydawał F. A. Brockhaus (zat. 1805) i Biblio-graphisches Institut (zat. 1826) J. Meyera. Philipp Reclam Verlag wsławił się popularnymi seriami beletrystycznymi oraz wydawnictwami technicznymi. Godna uwagi jest księgarsko-wydawnicza firma Otto Harrassowitza (zał. 1872) preferująca piśmiennictwo naukowe, w tym językoznawstwo i bibliologię. W USA najszybciej i najintensywniej rozwinął się przemysł poligraficzny. Wyrastały potężne przedsiębiorstwa nastawione zarówno na publikację i rozprowadzanie prasy, popularnych magazynów, beletrystyki, informatorów, jak też literatury wysoce specjalistycznej (np. Harper a. Brothers; G. P. Putnam, zał. 1848; R. R. Bowker i wiele innych). Skala i zasięg ich oddziaływania wzrastały bardzo szybko obejmując zwykle kilka krajów lub nawet kontynentów. Przykładem może być firma Macmillan a. Co założona w 1843 r. w Wielkiej Brytanii. W 1869 r. powstała jej filia w USA, która wkrótce usamodzielniła się rozszerzając swoje agendy m.in. na Kanadę, Australię, Indie. W XX w. większość koncernów jest spółkami międzynarodowymi z przewagą kapitału amerykańskiego. W XIX w. dokonała się prawdziwa rewolucja książki. U jej podstaw leżał gwałtowny wzrost zapotrzebowania społecznego na słowo drukowane. 2. KSIĄŻKI I ICH ODBIORCY Oczekiwania wobec książki w okresie wczesnej industrializacji trafnie oddaje slogan: „więcej, szybciej, taniej". Przede wszystkim: więcej, bowiem znacznie rozszerzyły się kręgi potencjalnych czytelników. Zasiliły je rzesze robotników i pracowników najemnych zatrudnionych w przemyśle oraz towarzyszących mu gałęziach gospodarki. Nie znaczy to, że wszyscy oni byli przygotowani i zainteresowani słowem pisanym. Proletariat nie tworzył monolitu; był wewnętrznie zróżnicowany. Wśród robotników niewykwalifikowanych, wśród wieśniaków i kobiet na początku wieku analfabetyzm był powszechny. Zmiany następowały stopniowo i nierównomiernie. Niemniej ich kierunek był wyraźny. Przemysł i związana z nim organizacja pracy i życia wymagały osiągnięcia pewnego poziomu cywilizacyjnego, umożliwiającego współdziałanie w zespole oraz obsługę mniej lub bardziej skomplikowanych maszyn. Dodatkowe motywacje stanowiły: walka o byt (rywalizacja, konkurencja), chęć awansu oraz świadomość zagrożeń, ale też możliwości stwarzanych przez szybko zmieniający się świat. Szerokim dostępem do oświaty zainteresowani więc byli pracownicy (a przynajmniej ich najbardziej świadoma część), ale również pracodawcy, dla których zdobywanie i podnoszenie kwalifikacji przez robotników było warunkiem rentowności przedsiębiorstw. W tej sytuacji oświata znalazła się w centrum uwagi społecznej i państwowej. W poszczególnych państwach przyjmowały się rozmaite formy organizacyjne. W najbardziej liberalnych - Stany Zjednoczone i Anglia -systemy edukacyjne były zdecentralizowane, w innych zwierzchnictwo objęło państwo. W Rosji np. ministerstwo oświecenia utworzone zostało w 1802 r., w Prusach w 1817, we Francji 1824, w Anglii dopiero w 1902 r. (nb. pierwszą państwową centralną władzą oświatową w świecie była powołana w Polsce w 1773 r. Komisja Edukacji Narodowej). 1ÓO REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Niezależnie jednak od sposobów zarządzania i finansowania, we wszystkich krajach, stosownie do stopnia zaawansowania kapitalizmu, postępował rozwój szkolnictwa oraz oświaty pozaszkolnej. Tym zaś towarzyszyło wzmożone i zróżnicowane zapotrzebowanie na podręczniki, poradniki, samouczki oraz inne pomoce piśmiennicze służące uczeniu się i nauczaniu na różnych poziomach (np. słowniki, encyklopedie, lektury szkolne obowiązkowe i uzupełniające). Oczywiście, najbardziej rozbudowany był szczebel elementarny, ale w ślad za nim postępowały wszelkiego rodzaju i stopnia kursy dokształcające oraz kwalifikacyjne, średnie szkolnictwo ogólne, zawodowe i wyższe. To ostatnie zawdzięczało swój wszechstronny rozwój nie tylko konieczności dostarczenia wyspecjalizowanych, wysoko kwalifikowanych kadr dla gospodarki i kultury, ale również ogromnemu postępowi naukowemu, który przez cały wiek XIX i XX dokonywał się we wszystkich dziedzinach, ale szczególnie w naukach przyrodniczych, fizyce, chemii, elektronice i technice. Jego zakres, doniosłość i tempo odkryć oraz praktycznych wdrożeń byty nieporównywalne z całym poprzednim okresem. Ponadto już oświecenie złagodziło a liberalizm XIX-wieczny usunął znaczną część uprzedzeń ideologicznych wobec nowożytnej nauki (nb. nie całkowicie - wystarczy przypomnieć burzę wokół teorii ewolucji Karola Darwina). W mury uczelni wkroczyły więc, poza rozszerzoną dydaktyką, również twórcze badania naukowe. Uruchamiane były nowe kierunki uniwersyteckie, powstawały liczne uczelnie specjalistyczne (np. politechniki, szkoły handlowe, rolnicze, artystyczne). Wielkie zakłady przemysłowe utrzymywały swoje instytuty badawcze. Aktywnie działały akademie oraz towarzystwa naukowe. Niektóre z tych instytucji prowadziły własne wydawnictwa; wszystkie zaangażowane były w twórczość i czytelnictwo piśmiennictwa naukowego. Licznych odbiorców znajdowały zarówno podręczniki i przeglądy podsumowujące aktualny stan wiedzy, jak też nowatorskie, odkrywcze monografie i komunikaty (doniesienia). Ponieważ problematyka scienty-styczna cieszyła się dużym zainteresowaniem, chętnie sięgano po opracowania popularyzujące wiedzę. Nie można pominąć też ogromnej dziedziny piśmiennictwa religijnego o bardzo szerokiej skali problematyki i poziomów: od filozoficzno-teologicznego poprzez liturgiczne, polemiczne, moralistyczne do dewocyjnego. Żaden dział nie dorównywał jednak popularnością beletrystyce. Przez wiele poprzednich wieków cenione były głównie liryka i dramat, natomiast epika (powieść, nowela) pozostawała raczej na marginesie twórczości pisarskiej. Zaczęła zdobywać sobie pozycję w okresie oświecenia (romans, powiastka), ale prawdziwy jej rozkwit przypadł na wiek XIX. Zresztą również inne rodzaje literackie święciły wówczas triumfy. Poeci i pisarze zyskiwali rangę wieszczów i rzeczników swoich czasów. Przykładowo tylko wystarczy przytoczyć kilka nazwisk: poeci George G. Byron (zm. 1824), Percy B. Shelley (zm. 1822), Johann W. Goethe (zm. 1832), Heinrich Heine (zm. 1856), Aleksander S. Puszkin (zm. 1837), Michaił J. Lermontow (zm. 1841); powieściopisarze: Walter Scott (zm. 1832), Wiktor Hugo (zm. 1885), Mikołaj W. Gogol (zm. 1852), Honore de Balzac (zm. 1850), Charles Dickens (zm. 1870), Emil Zola (zm. 1902), Lew Tołstoj (zm. 1910). Ich dzieła, często wznawiane osiągały wielotysięczne nakłady zachęcając do zainteresowania również innymi autorami i ich utworami - o bardzo zróżnicowanych poziomach. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Znacznym, choć zwykle krótkotrwałym powodzeniem cieszyła się publicystyka i literatura polityczna. W dobie wzmożonych walk społecznych i narodowo wyzwoleńczych charakterystycznym zjawiskiem były druki nielegalne, odbijane albo potajemnie w oficjalnych typografiach, albo w konspiracyjnych warsztatach. Przy tak znacznym zintensyfikowaniu życia we wszystkich jego przejawach oraz rozbudowie instytucjonalnej niezbędną pomocą stawały się wydawnictwa informacyjne różnego rodzaju od encyklopedii, słowników, bibliografii i katalogów do ksiąg adresowych i telefonicznych. Niepomiernie wzrosła również liczba i znaczenie dokumentów życia społecznego* (ulotki, obwieszczenia, zaproszenia itp.). Jednak najważniejszą rolę w kształtowaniu rynku wydawniczego i opinii publicznej odgrywała wówczas prasa: gazety i czasopisma. Dzięki ułatwieniom komunikacyjnym szybko docierała ona do odległych nawet miejscowości (od lat trzydziestych XIX w. wzdłuż linii kolejowych uruchamiane były punkty kolportażu). Zaś nowe środki łączności (telegraf, telefon) usprawniały pracę korespondentów prasowych. Czytelnicy mogli czuć się bieżąco informowani o najważniejszych wydarzeniach. Gazeta była tańsza i płatna sukcesywnie, ponadto stanowiła łatwiejszą formę korzystania ze słowa pisanego, dostępną nawet dla mniej wyrobionych użytkowników. Błyskawicznie też wzrastały liczby tytułów i nakłady. W końcu wieku najpopularniejsze dzienniki amerykańskie, angielskie i francuskie przekraczały liczbę miliona egzemplarzy. Podobne postępy czyniły czasopisma ilustrowane, zwłaszcza od 2 poł. XIX w., odkąd weszły w użycie tańsze techniki graficzne (np. litografia, fotografia). Ilustrowane magazyny sugestywnie oddziaływały na poglądy i gusty znacznej części czytającej publiczności (zwłaszcza klas średnich). Wychodziły w wysokich nakładach i sporym wyborze pisma ogólnokulturalne, artystyczne, dla kobiet, dla dzieci i młodzieży, dla określonych grup zawodowych, wyznaniowych, narodowych i in. Wielkie wydawnictwa często nastawiały się wyłącznie na periodyki, albo dzięki ich intratnej produkcji realizowały również mniej dochodowe przedsięwzięcia. Sposobem zachęcenia klientów do sukcesywnych zakupów okazały się wydawnictwa seryjne. Forma ta pojawiła się w Niemczech w latach czterdziestych i rychło zyskiwała coraz większą popularność w całej Europie i w USA. Dzięki wypracowaniu stałego powtarzającego się schematu edytorskiego wspólnego dla wszystkich tomów można było obniżyć koszty produkcji oraz na podstawie popytu poprzednich trafniej planować nakłady kolejnych pozycji. Ponadto liczyły się przyzwyczajenia czytelników, którzy według serii orientowali się, co do charakteru poszczególnych utworów. Serie różniły się pod względem profilu treściowego, poziomu autorskiego i wydawniczego. Nieliczne adresowane były do wybranych grup odbiorców (np. zainteresowanych specjalistyczną tematyką, określonej narodowości, języka czy wyznania). Jednak głównym ich celem była popularyzacja. Stosunkowo niedrogie tomiki, publikowane w masowych nakładach (sięgających miliona egzemplarzy) zawierały treści mogące zainteresować szerokie kręgi czytelników. Najczęściej była to beletrystyka (w tym klasycy literatury), ale też przewodniki turystyczne, informatory, opracowania popularno-naukowe i in. Ich zaletą była również łatwość dostępu; sprzedawane bywały bowiem nie tylko w księgarniach, ale również w magazynach wielobranżowych, w kioskach, w automatach, na dworcach kolejowych itp. Faktycznie cieszyły się dużym powodzeniem, dzięki czemu odgrywały ważną rolę w czytelniczej edukacji społeczeństwa. 161 1Ó2 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Neues ABC, podręcznik dla młodzieży, Miśnia, ok. 1830 r. Szczególną dla XIX w. formą szerzenia oświaty był typ „literatury dla ludu". Zawierała ona teksty specjalnie przygotowane dla najmniej wykształconych odbiorców; nieraz czytywana była wobec grona analfabetów. Nad informacyjnymi przeważały treści umoralniające, podawane w maksymalnie uproszczonej formie. W1 poł. XIX w. wydawcy i księgarze stanęli wobec niebywałego wyzwania. Jak wiadomo, skokowo wzrosło zapotrzebowanie na książki. Była to zasadnicza zmiana ilościowa, ale również jakościowa. Podaż musiała być nie tylko większa, lecz także odmienna: bardziej wszechstronna i generalnie zwrócona ku innemu typowi użytkowników. O ile w poprzednich okresach książką zainteresowane były przede wszystkim warstwy wyższe i - coraz częściej - średnie, ludzie wykształceni a przynajmniej obyci z kulturą piśmienniczą, to w wyniku industrializacji szeregi publiczności czytającej zasilają masy rekrutujące się z klas niższych. Stanowili oni klientelę niezamożną, często wręcz biedną, niewyrobioną, ale bardzo liczną i chłonną. Ich potrzeby determinowały rynek wydawniczy. Postępujące uprzemysłowienie produkcji książki umożliwiało jej przyspieszenie i względne potanienie, ale odbywało się kosztem obniżenia jakości. Używane są gorsze surowce, nowowprowadzane maszyny obsługiwane przez niewprawny personel wykazują wiele defektów. Na tym etapie konkurencja polegała na ilości, szybkości i cenie. Zresztą, książki w dalszym ciągu były relatywnie kosztowne. Według orientacyjnych wyliczeń na początku wieku przeciętna cena książki równała się płacy 50 godz. pracy robotnika, w końcu wieku wynosiła dziesięciokrotnie mniej (5 godz.). Zbytnie uogólnię- REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI 1Ó3 nia wydają się jednak ryzykowne. Relacje cen i zarobków często ulegały zmianom, ponadto w każdym kraju kształtowały się odmiennie. Idzie tylko o zasygnalizowanie zjawiska walki o klienta głównie za pomocą dążenia do zwiększenia podaży i obniżki kosztów. Takie dominowały tendencje, ale skala i sposoby ich realizacji bywały różne. Działały firmy utrzymujące wysoki poziom edytorski (np. Didotowie we Francji, Ch. Whit-tingham i William Pickering (zm. 1854) w Anglii), były dbające o poprawny standard średni (te prosperowały najlepiej i najtrwalej), były też specjalizujące się w tandecie zalewającej rynek krzykliwą, tanią literaturą najgorszego gatunku. Różnie kształtowały się gusty i wymagania poszczególnych kategorii odbiorców piśmiennictwa. Obok przeważającej liczby mniej wybrednych użytkowników, istniały przecież środowiska wykształconych, wytrawnych czytelników, wrażliwych na wielorakie wartości książki. Tych nie mogła zadowolić nieudolna początkowo a zawsze taśmowa produkcja przemysłowa. Zwracali się więc do książki dawnej, rękodzielniczej. Tworzyły się kluby i stowarzyszenia bibliofilskie (np. w 1820 r. powstała Societe de Bibliophi-les Francais) ukazywały się ciągłe i zwarte wydawnictwa specjalistyczne. Rangę podstawowego przewodnika dla wszystkich kolekcjonerów zyskał Manuel du libraire et de 1'amateur des livres (Paryż 1810 i następne wyd.) Jakuba Karola Brunefa (zm. 1867). Ta znakomicie opracowana bibliografia „książek rzadkich, cennych, pięknych i pożytecz- Ilustracja litograficzna do Fausta Goethego, Eugene Delacroix, Paryż 1828 - \ iR \ ¦ -\ to * iii ^ f H Pl ^=^i::% REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI nych" odegrała ważną rolę nie tylko w handlu antykwarycznym, ale też ogólnie w dziedzinie wiedzy o dawnej książce i zwróceniu uwagi na jej walory estetyczne. W 2 poł. XIX w. sprzeciw wobec szpetoty produkcji wczesnoprzemysło-wej zaczął zataczać coraz szersze kręgi. Najpilniejsze potrzeby ilościowe były już zaspokajane w dostatecznym stopniu, odbiorcy stawiali więc coraz większe wymagania zwracając uwagę nie tylko na zawartość treściową, ale również na poziom edytorski. Jakość wytworów stawała się ważnym argumentem wyboru. Równocześnie postępy techniki umożliwiały doskonalenie wszystkich elementów morfologii druków, w tym również zdobnictwa. Uznanie znajdowała książka ilustrowana. Odnowiony przez T. Bewicka drzeworyt, ponadto akwaforta, przypomniany staloryt, litografia (później również fotografia) pozwalały na wydobycie z obrazu subtelnych odcieni i głębi odpowiadających romantycznej wrażliwości. Modne były bohaterskie i sentymentalne sceny rozgrywające się na nastrojowym tle architektury czy krajobrazu. Dochodził również do głosu nurt satyryczny, rodzajowy, realistyczny odpowiadający pozytywistycznym tendencjom. Do najwybitniejszych malarzy i rysowników XIX w. należeli m.in. artyści francuscy Eugene Delacroix (zm. 1863), Tony Johannot (zm. 1852), Gustaw L. Dore (zm. 1883) i niemieccy na czele z Adrianem L. Richterem (zm. 1884). Odmienny kierunek odnowy sztuki książki ukształtował się w Anglii. Jego wyrazicielem stał się William Morris (zm. 1896), artysta wszechstronny związany z grupą prerafaelitów* (zał. w 1848 r.), malarzy i literatów głoszących program powrotu do pięknych form sztuki użytkowej (nie tylko książki) przez naśladowanie dzieł dawnych mistrzów, zwłaszcza z okresu wczesnego renesansu, uznawanego przez nich za szczyt doskonałości. Realizując owe założenia na polu drukarstwa Morris, po wcześniejszych doświadczeniach, uruchomił Ilustracja drzeworytowa Gustawa Dore do Barona Munchhausena Sygnet Kelmscott Press, drukarni Williama Morrisa REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI 1Ó5 HERĘ BEGIN POEMS BY THE WAY. WRITTEN BY WILLIAM MORRIS. AND FIRST IS THE POEM CALLEDFROM THE UP. LAND TO THE SEA. IHALLWE IWAKE ONE IMORN OF ISPRING, IGLAD AT IHEARTOF ]EVERY-ITHING, lYET PEN-• SIVE WITH Ithethoughtofeve; Thcnthc white housc shali welcave. Pass the wind'flowers and thc bays, Through the garth, and go our ways, Wandering down amon g the meads Til! our very joyance needs Rest at Ust; uli we shall come i To that Sun^god's lonely home, Lonely on the hill'side grey, Whence the sheep have gone away; Lonely till thc feast>time is, When with prayer and praise of bliss, Thither comes thc country side. w Londynie własną oficynę wydawniczą p.n. Kelmscott Press (1891-96), wzorowaną na dawnych warsztatach rzemieślniczych, w której przygotował ponad 60 dzieł. Były one wykonane gutenbergow-skimi metodami: tłoczone ręczną prasą, farbami własnego wyrobu, na czerpanym papierze. Morris sam projektował stylizowane renesansowe drzeworyty, opracował harmonizujące z całym wystrojem czcionki gotyckie i antykwę. Jego rękodzieła artystyczne były wykonane w niewielu egzemplarzach i bardzo kosztowne. Mogli sobie na nie pozwolić tylko zamożni bibliofile. Nierealna na szerszą skalę okazała się koncepcja odejścia od produkcji przemysłowej. Jednak utrzymywały się niewielkie prywatne drukarnie kontynuujące tradycje rzemieślnicze na wysokim poziomie, cenione za to przez amatorów głównie w Anglii, Francji, Belgii i w Niemczech. Szerokim echem odbiły się propagowane przez Morrisa idee powrotu do źródeł drukarstwa i tam poszukiwania inspiracji artystycznych. Zbiegły się one z romantycznym historyzmem, gloryfikującym zwłaszcza gotyk i renesans. W Niemczech np. rozwinął się tzw. renesans monachijski (neorenesans) celujący w tworzeniu luksusowych ksiąg opartych na wzorach druków staroniemieckich. Styl ten rozprzestrzenił się daleko poza Monachium, również poza Niemcy oddziaływując m.in. na artystów polskich. Na przełomie XIX i XX w. w opozycji przeciwko popadającemu w schematyzm sztywnemu naśladownictwu dawnego rzemiosła wystąpił ruch o międzynarodowym zasięgu, określany ogólnie mianem Nowej Sztuki* (Art Nouveau, Modern Styl, Neue Buch--Kunst) obejmujący nurty modernizmu, impresjonizmu i secesji. Ten bardzo zróżnicowany wewnętrznie kierunek charakteryzował się dążeniem do swobody, lekkości, fantazji i nastrojowości. Preferował linie faliste, motywy geometryczne i roślinne. Odwoływał się do sztuki ludowej i symboliki. W projektowaniu dzieł uczestniczyli twórcy z różnych specjalności: malarze, rysownicy i rytownicy, drukarze, literaci. Powstawał zupełnie odmienny typ książki, dekoracyjnej, finezyjnej, pełnej ekspresji. Wszystkie elementy podporządkowane były wspólnej wizji artystycznej. Materiały piśmiennicze, druk, zdobnictwo, oprawa miały tworzyć całość harmonijną, wewnętrznie spójną. Pożądanym dodatkiem mógł być stylowy ekslibris graficzny lub drukarski. Odtąd ekslibrisy zyskiwały coraz większą popularność jako wyodrębniony dział grafiki, przedmiot kolekcjonerstwa. Strona z Poems by the Way Williama Morrisa, Kelmscott Press, 1891 l66 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Głębokie przeobrażenia musiały przejść oprawy nakładowe, zanim zostały przystosowane do produkcji przemysłowej. W początkach XIX w. miały one postać okładek papierowych lub kartonowych bez nadruków, później z jednobarwnymi krótkimi napisami sygnalizującymi autora i tytuł dzieła. Od połowy wieku zastosowano maszyny introligatorskie, co przyspieszyło i ułatwiło estetyczne scalanie bloku książki. Stopniowo okładziny stawały się coraz bardziej kolorowe, różnorodne, wytwarzane z lepszych materiałów (twarda tektura, płótno, skóra), projektowane przez fachowych plastyków, przyciągające wzrok atrakcyjnością, a nierzadko nawet krzykliwością. W XX w. w celach ochronnych i reklamowych zaczęto stosować obwoluty z umieszczonymi na skrzydełkach krótkimi informacjami i zachętami dla czytelników. Dzieła szczególnie cenne, przeznaczone dla koneserów, jak dawniej wyposażano w oprawy rękodzielnicze. Wiele z nich cechował wysoki kunszt i wartość artystyczna. Styl dekoracji w najogólniejszych zarysach odpowiadał kierunkom estetycznym współczesnej sztuki. W początkach wieku przeważało dekoracyjne rokoko i elegancki, umiarkowany klasycyzm. Później na dłużej zapanował romantyzm w różnych odcieniach ze szczególnym upodobaniem do historyzmu (charakterystyczny był styl katedralny*). Znaczny wpływ na introligatorstwo artystyczne wywarł Thomas James Cobden-San-derson (zm. 1922). Podobnie jak Morris, z którym ściśle współpracował, tworzył książki idealnie zharmonizowane pod względem pisma, układu graficznego, zdobnictwa i oprawy. Naśladując prostotę i technikę mistrzów renesansowych wypracował w warsztacie Doves Press (1900-1916), którego był współwłaścicielem, ponad 50 druków sięgających poziomu typograficznej doskonałości. Szczególnie podziwiane i naśladowane były jego wytworne oprawy ograniczające zdobnictwo do drobnych elementów kwiatowych i geometrycznych. Od przełomu wieku dominującą zasadą stało się uzależnienie oprawy od treści i stylu książki, którą zdobiła (modernizm, secesja). Rozbudzony w latach siedemdziesiątych XIX w. ruch odnowy sztuki książki stale odtąd był obecny w kulturze intelektualnej i artystycznej; przy zmieniającym się nasileniu i stylistyce. Wiązał się z szerszym programem walki z przemysłową tandetą o estety- HERO AND LEANDER *>& BY ' HRISTOPHER MARLOWE AND GEORGE CHAPMAN ^'s description and her love s; The fanc of Vcnus where he moves His worthy ,lovc-suit, and attains; Whose bliss thc wrath of Fates restrains For Cuptd's grace to Mercury: Which tale tne author doth imply. Strona z poezji Marlowe'a projektowana przez Charlesa Rickettsa, Yale Press, koniec XIX w. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI 1Ó7 kę przedmiotów codziennego użytku. Warto przypomnieć, że początek monachijskiemu renesansowi typografii dała wystawa rzemiosła artystycznego w 1876 r., natomiast z ruchem prerafaelitów w Anglii wiązała się wystawa druków Caxtona otwarta w 1877 r. Odtąd wystawy sztuki stosowanej lub specjalne - pięknej książki odbywały się regularnie, inspirując artystów oraz budząc zainteresowanie szerszej publiczności. Podobne funkcje pełnią muzea książki, które również zaczęły pojawiać się od tychże lat siedemdziesiątych. Najdawniejsze jest Muzeum Plantin-Moretus w Antwerpii założone w 1876 r., kiedy to rada miejska wykupiła słynną drukarnię K. Plantina (zał. 1555), pracującą nieprzerwanie od XVI w., zamieniając ją w stałą ekspozycję. W1884 r. powstało Muzeum Książki i Pisma w Lipsku, w 1900 r. w Bernie, w 1901 r. w Moguncji. Wymienione muzea działają do obecnych czasów, a co więcej na ich wzór powstały nowe placówki. Oczywiście książka artystyczna zawsze była elitarna, przeznaczona dla ograniczonego kręgu bibliofilów. Z czasem grono miłośników pięknych woluminów rozszerzało się o nowych amatorów, przeważnie bogatych bankierów, kupców i przemysłowców, dla których cenne zbiory stały się wykładnikiem wysokiego statusu społecznego. Osiągnięcia w dziedzinie książki artystycznej promieniowały jednak szerzej -wpływały na estetykę produkcji przemysłowej wymuszając wyższy poziom, przynajmniej jej części. Nie zmniejszało się bowiem a przeciwnie wzrastało jej zróżnicowanie i w miarę zwiększania podaży trwała coraz bardziej bezkompromisowa walka o klienta; argumentami były dostępność, niska cena, ale też trwałość i estetyka. Zasadnicze przeobrażenia, jakie następowały w XIX w. w zakresie edytorstwa pociągały za sobą zmiany kwalifikacji i statusu zawodowego pracowników związanych z tym przemysłem. Dawne zawody zmieniały zwykle charakter i zakres obowiązków, powstawały nowe spe- Oprawa w stylu katedralnym, ok. 1820 Oprawa projektowana przez Thomasa J. Cobdena-Sandersona, Londyn 1895 WHEN HEART5 ARE TRVMPS* BY TOM HALL l68 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI cjalności. Wyraźnie rozdzieliły się wydawnictwa i drukarnie. Wydawca, równocześnie będący często nakładcą, decydował o doborze pozycji i przygotowaniu ich do druku. On był inicjatorem, decydentem i zleceniodawcą zarówno wobec autorów, jak też drukarń. Zakłady poligraficzne ograniczone zostały do roli wykonawców: przyjmowały i realizowały zamówienia. Nierzadko, ale nie zawsze, oba człony - wydawnictwo i drukarnia - były częściami tego samego przedsiębiorstwa, jednak zakres ich obowiązków był różny. Wyodrębnił się zawód redaktora, zwłaszcza w obszarze czasopism. Redaktorzy pełniący wcześniej, zwykle anonimowo, funkcje pomocnicze wyrastali na czołowe postacie decydujące o zawartości pisma, jego treści, poziomie i profilu. Wokół regularnie ukazujących się periodyków skupiały się zespoły dziennikarzy, literatów (publicystyka, powieści w odcinkach), ilustratorów. Wydawnictwa zatrudniały kierowników artystycznych (graficznych). Tego rodzaju zajęcia mogły już stanowić stałe źródła utrzymania, stawały się zawodami. Zwłaszcza, że upowszechniła się praktyka wypłacania honorariów autorskich. Profesjonalizacja sprzyjała doskonaleniu wykonywanej pracy, podnosiła sprawność i poziom. Grupy fachowców organizowały się w stowarzyszenia i związki zawodowe, które skuteczniej niż niezrzeszeni mogły walczyć o własne sprawy bytowe, a także o interesy całej branży. Od pierwszej ćwierci XIX w. najsilniejsze stowarzyszenia zawodowe stworzyli wydawcy, drukarze i księgarze. Np. niemiecki związek księgarzy (B6rserverein des Deu-tschen Buchhandels, zał. 1825) skutecznie zwalczał nielegalne przedruki, które były plagą ówczesnych rynków książki, regulował ceny i zasady współpracy z wydawcami, pośredniczył w kontaktach handlowych, organizował targi lipskie, wydawał tygodnik {Borsenblatt), zawierający m.in. przegląd nowych książek itp. Podobną działalność rozwijały inne zrzeszenia pracowników książki w różnych krajach Europy i w Stanach Zjednoczonych. Wynikiem wieloletnich wspólnych starań było uchwalenie w 1886 r. tzw. konwencji berneńskiej* regulującej prawa autorów (m.in. odnośnie do honorariów) oraz wydawców. Konwencja owa, która legła u podstaw międzynarodowego prawodawstwa edytorskiego podpisana została przez większość rządów europejskich, ale nie przez wszystkie. Nie przystąpiła do niej m.in. Rosja, a co za tym idzie zasady konwencji nie obowiązywały również na podległych jej ziemiach polskich. Okładka książki projektu Willa Bradley'a Chicago, 1894 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Jest to jeden z licznych przykładów zróżnicowania sytuacji książki w różnych krajach a nawet regionach. Również na tych samych terenach koegzystowały obok siebie firmy duże i małe, zakłady rzemieślnicze i przedsiębiorstwa wielkoprzemysłowe, książki tradycyjne i nowatorskie zarówno pod względem zawartości, jak wyglądu. Jak zwykle najwięcej było form pośrednich. Liczne zmiany zapoczątkowane były w XVIII w.; wiele też sprzętu, materiałów technologii i nawyków z tamtych czasów stosowanych było jeszcze przez długie lata. W sumie jednak XIX w. wprowadził prawdziwą rewolucję książki. Stwierdzenie to odnosi się również do bibliotek. 169 3. BIBLIOTEKI, BIBLIOTEKARSTWO, BIBLIOLOGIA Zmiany, jakie dokonały się w obszarze bibliotek, były pochodnymi dziewiętnastowiecznych przeobrażeń w innych dziedzinach związanych z książką. Ich wyznacznikami była przede wszystkim zwielokrotniona liczba pism oraz ich użytkowników, jak również zróżnicowanie zarówno jednych, jak drugich. Przypomnijmy, że dzięki przemysłowi poligraficznemu na rynek trafiały dziesiątki tysięcy tytułów, w części wielonakładowych sięgających milionów (zwłaszcza periodyki). Można, więc mówić o istnej lawinie piśmiennictwa w stosunku do epok poprzednich. Cechą charakterystyczną jest ogromny rozwój czasopiśmiennictwa oraz literatury oświatowej, popularnej, przeznaczonej dla szerokich rzesz czytelniczych. Bowiem w kręgu użytkowników wytworów typograficznych znalazły się gremialnie klasy średnie i częściowo niższe, dotychczas nie uczestniczące w życiu kulturalnym. Równocześnie ogromne postępy poczyniła nauka i technika. Rozszerzały się zakresy piśmiennictwa ogólnego i pogłębiały specjalizacje. Nowe te zjawiska (albo zapoczątkowane wcześniej, Czytelnia w Radcliffe Library, Cambridge Mass., 1890 17O REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI ale w XIX w. znacznie nasilone) wymagały odpowiadającego im zaplecza bibliotecznego. Biblioteki dostosowywały się do nich stopniowo, bazując na dotychczasowym dorobku, równocześnie jednak intensywnie się przeobrażając. Znacznie zwiększyła się liczba bibliotek znanych już typów oraz pojawiły się nowe. Tak więc rozwinęła się i ugruntowała idea bibliotek narodowych oraz książnic naukowych o uniwersalnym profilu. Rysem szczególnym XIX w. stały się specjalistyczne kolekcje naukowe i fachowe oraz biblioteki powszechne (publiczne, oświatowe). Z punktu widzenia dostępności biblioteki można podzielić na powszechnie dostępne (otwarte), z ograniczonym dostępem (półpubliczne), niedostępne dla postronnych (prywatne). Do pierwszej grupy kwalifikują się placówki państwowe, krajowe, regionalne, prowincjonalne, miejskie i uczelniane; do drugiej - biblioteki radzieckie (magistrackie), kościelne, fundacyjne i prywatne z dostępem dla publiczności (np. niektóre książęce). Trzecią grupę stanowiły zbiory zgromadzone przez właścicieli i przeznaczone tylko dla nich (domowe, niektóre instytucjonalne). Wszystkie, a przynajmniej znaczna ich większość musiały gromadzić bardzo liczne zbiory, porządkować je, ewidencjonować i udostępniać na niespotykanie dotąd szeroką skalę. Przykładowo: Biblioteka British Museum ok. 1835 r. liczyła 240 000 wol. (w 1850 ok. 460 000 wol.), Biblioteka Narodowa w Paryżu w 1820 r. miała ok. 460 000 wol. Wymagało to wprowadzenia nowych rozwiązań organizacyjnych. Na pierwszy plan wysunęły się sprawy miejsca dla książek, dla czytelników i bibliotekarzy. Tradycyjny system salowy nie spełniał tych wymogów. Z nową koncepcją wystą- Czytelnia British Museum Library, 1857 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI 1J1 pił w 1816 r. Leopoldo delia Santa {Delia construzione et dell regolamento di una pubblica uniwersale biblioteca). Zaproponowana przez niego zasada trójdzielności (magazyn, pracownie, czytelnie) stała się podstawą urządzania bibliotek w XIX w. Zgodnie z nią Anto-nio Panizzi (zm. 1879) rozbudował w latach 1854-57 gmach Biblioteki British Museum ze słynną ogromną czytelnią, pokrytą wysoką kopułą. Wcześniej jeszcze rozpoczął monumentalne budowle biblioteczne architekt Henryk Labrouste (zm. 1875) w Paryżu (Bibliotheąue Sainte-Genevieve 1843-50; Bibliotheąue Nationale 1858-68). Wprowadzone tam rozwiązania stały się wzorcowymi dla architektury bibliotecznej XIX i 1 poł. XX w. Jej wybitnym przykładem jest gmach Biblioteki Kongresu* (Library of Congress) w Waszyngtonie, z magazynami obliczonymi na ok. 4000 000 tomów, oddany do użytku w 1897 r. Oprócz czytelń ogólnych coraz częściej urządzano osobne sale przeznaczone do lektury bądź wybranych kategorii dokumentów (np. czasopism, zbiorów specjalnych), bądź literatury dziedzinowej, bądź też dla wyodrębnionych grup czytelników (np. dzieci). Warunkiem sprawnej obsługi użytkowników były rozbudowane księgozbiory podręczne i łatwy dostęp do magazynów. Pogłębiający się brak miejsca starano się złagodzić (już w XX w.) przez organizowanie bibliotek składowych* oraz budowę magazynów wieżowych. Wśród książnic o profilu ogólnym szczególne miejsce zajmowały biblioteki uniwersyteckie. Ich znaczenie rosło wraz z podnoszeniem się liczby i znaczenia macierzystych uczelni, które odgrywały coraz większą rolę nie tylko w kształceniu fachowców, ale również w badaniach naukowych. Zatem ich biblioteki musiały systematycznie wzbogacać swoje zbiory, aby sprostać wymogom aktualizowanych warsztatów pracy dla profesorów i studentów. Rozrastały się, uzyskiwały coraz większą autonomię finansową i organizacyjną. Z reguły były publicznie dostępne. Nadal wzorem dobrego zarządzania była biblioteka uniwersytecka w Getyndze. Stosowne dla siebie księgozbiory starały się gromadzić również uczelnie kierunkowe (np. politechniczne, ekonomiczne). Ich zasoby były zorientowane dziedzinowe Z czasem biblioteki specjalne (nie tylko uczelniane) nabierały coraz większego znaczenia. Np. w 1801 r. w Londynie powstała biblioteka orientalna, w 1846 r. w Waszyngtonie -Smithsonian Institution specjalizująca się w naukach ścisłych, w 1880 r. część piśmiennictwa wyłączonego z ogólnego zbioru British Museum Library przeniesiono do specjalistycznej biblioteki przyrodniczej. Nieco później (1897) z fundacji Johna Crerars'a w Chicago powstała jedna z największych obecnie kolekcji przyrodoznawczych. Liczba, zakresy i zasobność bibliotek specjalnych miały stałą tendencję wzrostową rozwijającą się wraz z pogłębianiem specjalizacji w nauce i w praktyce gospodarczej. Wszechstronny rozwój bibliotek, przekonanie o ich ważnej roli społecznej i wynikających stąd obowiązkach państwa, a także budzenie się świadomości narodowej prowadziły do realizacji na szerszą skalę idei bibliotek narodowych zapoczątkowanej - jak wiemy - w XVIII w. Ich podstawy bywały różnorodne. Najczęściej wyrastały z dawnych kolekcji prywatnych (np. we Francji, Włoszech, w Szwecji, w Prusach), czasem z uniwersyteckich (np. w Norwegii). W Anglii rangę narodowej zyskała Biblioteka Muzeum Brytyjskiego (British Museum Library), w Stanach Zjednoczonych - Biblioteka Kongresu (zał. w 1800 r.). Inne powstawały z połączenia kilku zbiorów na bazie najznaczniejszego. W każdym razie do początków XX w. biblioteki narodowe stały się normą europejską, (choć realizowaną z wyjątkami). 172 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI ¦ REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI Nacisk potrzeb społecznych spowodował dynamiczny rozwój bibliotekarstwa powszechnego, odpowiadającego praktycznym zainteresowaniom przeciętnych czytelników, uczących się, pracujących, poszukujących w książkach niezbędnej im wiedzy, rozrywki, odpowiedzi na nurtujące ich kwestie światopoglądowe. Pierwsze inicjatywy pojawiły się w XVIII w. Zalicza się do nich np. memoriał pastora Jamesa Kirkwooda z 1709 r. zalecający tworzenie bibliotek publicznych w parafiach w Szkocji (powstało ich 77), organizację bibliotek subskrypcyjnych dla rzemieślników w USA w latach trzydziestych XVIII w., bibliotek stanowych, czy kantonowych (w Szwajcarii). Regularny rozwój bibliotek powszechnych typu anglosaskiego przypada na wiek XIX, a zwłaszcza na jego drugą połowę, kiedy spontaniczny ruch społeczny poparty został polityką samorządową i państwową. Fundatorami poszczególnych placówek bywały więc zarówno władze, jak stowarzyszenia oraz ofiarodawcy prywatni. Praktyka mecenatu prywatnego szczególnie rozkwitła w USA. Np. Biblioteka Publiczna w Nowym Jorku powstała w 1848 r. z daru kupca John'a J. Astora. Przemysłowiec Andrew Carnegi (zm. 1919) przeznaczył ponad 100 milionów dolarów na fundusz budowy i prowadzenia bibliotek publicznych (fundacja Carnegie Corporation, 1911). Wydarzeniami przełomowymi było wprowadzenie ustaw bibliotecznych zobowiązujących samorządy do zakładania i utrzymywania z funduszu podatkowego bibliotek publicznych na podległych im terenach. Pierwszą z nich była decyzja władz stanu New Hampshire (1849 r.), za którą poszły inne stany amerykańskie. W Wielkiej Brytanii analogiczne ustawy wprowadzane były w latach 1850-1919. Obowiązek biblioteczny stopniowo obejmował nie tylko większe ośrodki, ale również gminy. Przykład anglosaski oddziaływał na inne kraje na czele ze Skandynawią, Niemcami i Szwajcarią. Podstawową zasadą funkcjonowania bibliotek publicznych była ich powszechna dostępność. Selekcyjne księgozbiory i regulaminy wewnętrzne dostosowywane były do potrzeb użytkowników. Biblioteki tworzyły sieci prowadzone przez placówki wyższych szczebli. Te organizowały swoje filie terenowe. Wyróżniające się książnice publiczne (np. w Nowym Jorku, w Chicago, w Bostonie, w Manchesterze, w Berlinie) dysponowały ogromnymi, bardzo cennymi zbiorami (w dużej części pochodzącymi z darów). Łączyły one funkcje bibliotek powszechnych i naukowych. Stanowiły aktywne centra kulturalne organizując imprezy o szerokim zakresie, nie tylko ściśle czytelnicze (np. wystawy, koncerty). Ich przykład wpływał na mniejsze ośrodki, które uprawiały podobną działalność na własnym terenie. Sieć bibliotek publicznych uzupełniały biblioteki szkolne, do których władze oświatowe przywiązywały znaczną wagę. Jest to bowiem okres ogromnych postępów oświaty oraz zrozumienia specyficznych potrzeb dzieci i młodzieży w zakresie obcowania z książką. Barwną panoramę bibliotek dziewiętnastowiecznych dopełniają liczne w tym czasie płatne czytelnie i wypożyczalnie lokowane nie tylko przy księgarniach (choć to również), ale stanowiące samoistne, niezależne placówki. Często również bywały one prowadzone przez organizacje społeczne, polityczne, czy wyznaniowe. Działały też stowarzyszenia i kluby (m.in. elitarne kluby bibliofilskie, ale też kobiece, młodzieżowe, miłośników wybranych rodzajów lektur (np. politycznych, podróżniczych). Prasę wy- Po lewej: czytelnia Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie, 1897 173 174 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI kładano w restauracjach, w kawiarniach a nawet w poczekalniach. Bardzo znacznie rozszerzyły się więc obszary czytelnictwa. Przy tak wielkim wzroście liczby i rodzajów piśmiennictwa, usprawnienia wymagały dotychczasowe metody rejestracji. Podstawą pozostał oczywiście katalog alfabetyczny. Jednak opis formalny dokumentów rozszerzał się, różnicował i komplikował w miarę narastania nowych materiałów. Istotny stawał się wybór z karty tytułowej tych elementów, które były niezbędne dla identyfikacji dzieła. Obszerne instrukcje katalogowania dla własnych bibliotek opracowali m.in. wybitni dyrektorzy: Antonio Panizzi dla Biblioteki Muzeum Brytyjskiego (1839 r.) i Leopold Delise (zm. 1910) dla Biblioteki Narodowej w Paryżu (1897). Były one stosowane przy pracach nad publikacją wielotomowych katalogów tych instytucji. Nawiązująca się współpraca międzybiblioteczna postawiła na porządku dziennym potrzebę ujednolicenia zasad opracowania. W wyniku długich dyskusji w 1897 r. ukazała się instrukcja katalogowania dla bibliotek pruskich, a w 1908 - dla obszaru anglo--amerykańskiego. Obie służyły jako wzory przy ustalaniu norm katalogowych w innych krajach (np. w Polsce przyjęto za podstawę model pruski). Jeszcze więcej problemów nastręczało opracowanie rzeczowe. Z licznych propozycji najszersze zastosowanie znalazła klasyfikacja dziesiętna* (Decimal classification) przedstawiona w 1876 r. przez bibliotekarza amerykańskiego Melvila Deweya (zm. 1931). W formie ulepszonej i rozszerzonej w Międzynarodowym Instytucie Bibliograficznym w Brukseli jako Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna (UKD) przyjęła się i do dziś jest wykorzystywana w wielu krajach, zwłaszcza przez biblioteki powszechne. Okazała też swoją przydatność w dokumentacji. Autorem innego systemu: klasyfikacji ekspansywnej (Expansive classification) doskonalonego w latach 1891-93 był Charles A. Cutter (zm. 1903). Stanowiła ona podstawę systemu klasyfikacji zbiorów Biblioteki Kongresu, na którym wzorowały się liczne biblioteki naukowe, nie tylko w USA. Konieczność orientacji w szybko narastającym piśmiennictwie stwarzała potrzeby nie tylko dokładnych katalogów (których coraz więcej ukazywało się drukiem), ale również wszelkiego rodzaju spisów bibliograficznych. Mnożyły się więc bibliografie księgarskie, bieżące i retrospektywne, ogólne i specjalne, rejestracyjne i analityczne. Sporadycznie podejmowano prace nad bibliografiami narodowymi. Stopień rozwoju informacji bibliograficznej był różny, uzależniony od lokalnych warunków, ale zainteresowanie odbiorców znaczne i stale rosnące. Szczególnie odczuwano głód informacji specjalistycznej, ponieważ przybywało bardzo wiele literatury z różnych dziedzin. Stan wiedzy szybko posuwał się do przodu, specjalizował tak dalece, że śledzący go użytkownicy nie potrafili zapanować nad bieżącym piśmiennictwem. Wymykało się ono również spod kontroli bibliotek ogólnych. Stąd wynikało stale rosnące znaczenie bibliotek specjalnych, zatrudniających fachowców z odpowiednich dziedzin. Zaczęto też organizować biura dokumentacyjne (bądź bibliograficzne) przy przedsiębiorstwach przemysłowych. Ich zadaniem było przygotowanie odpowiednich zestawów lektur. Z czasem ich kompetencje rozszerzały się: wykonywano np. tłumaczenia, skróty i analizy piśmiennictwa. Coraz bardziej zbliżały się zakresy działań owych ośrodków i bibliotek specjalnych. Wykształciła się nowa dziedzina - dokumentacja, która w XX w. rozwinęła się i przekształciła w informację naukową. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI 175 Dla wykonywania tak wielu, tak różnych i złożonych zadań nie wystarczyło już tylko przygotowanie ogólne personelu bibliotecznego. Potrzebne były kwalifikacje fachowe; bibliotekarstwo stopniowo stawało się zawodem. Od 1879 r. obowiązywały egzaminy kwalifikacyjne we Francji, od 1893 r. - w Prusach, a później w innych państwach niemieckich. Od 1860 r. przeprowadzano je dla pracowników British Museum, a w końcu wieku objęły całą Anglię. Postępowało też kształcenie w tym kierunku. Wykłady z bibliografii, traktowanej wówczas bardzo szeroko, odbywały się sporadycznie na uniwersytetach od pocz. XIX w. Jednak regularne szkolenie bibliotekarzy przypada na drugą poł. tego wieku. Od 1880 r. w paryskiej Ecole des Chartres prowadzone były kursy bibliografii, później również bibliotekarstwa dla przyszłych pracowników książnic naukowych, a zwłaszcza - zbiorów specjalnych. Od 1886 r. w Getyndze katedrę nauk pomocniczych bibliotekarstwa powierzono znakomitemu teoretykowi i praktykowi w tej dziedzinie prof. Karłowi Dziatzko (zm. 1903), filologowi, znawcy rękopisów. W tym samym mniej więcej czasie (1887) wybitny bibliotekarz amerykański M. De-wey otworzył w Albany pierwszą uczelnię dla pracowników bibliotek publicznych (School of Library Economy), usytuowaną w ramach Columbia University. Również praktyczne, fachowe nastawienie miała Szkoła Bibliotekarska (School of Librarianship) uruchomiona przy Uniwersytecie Londyńskim. Mnożyły się więc szkoły o różnych poziomach i ukierunkowaniach, jak również kursy ułatwiające zdobywanie kwalifikacji bibliotekarskich. Tym samym celom służyła literatura fachowa. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się podręczniki. Do najpopularniejszych należały: Martina Schrettingera Handbuch der Bibliothek--Wissenschaft (1834 i nast. wyd.), J. D. Browna Manuał of Library Economy (1903 i dalsze wyd.). Problematyka książki i bibliotek przyciągała coraz więcej uwagi specjalistów. Całokształt związanych z tym zagadnień określano zwykle pojęciem bibliografii, obejmując nim zarówno umiejętności sporządzania spisów dzieł, jak też elementy księgoznaw-stwa, historii, literatury, dziejów pisma, bibliotekoznawstwa i bibliotekarstwa. Pogłębiły się badania nad zbiorami specjalnymi, zwłaszcza rękopisoznawstwo* oraz inkunabuli-styka*. Stopniowo doskonaliły się metody badawcze (m.in. metoda typograficzna"'), przydatne również w innych dziedzinach humanistycznych. Powstawały precyzyjne katalogi o wysokich walorach poznawczych. Do najwybitniejszych teoretyków, którzy wywarli znaczny wpływ na rozwój bibliografii jako dyscypliny naukowej należeli - obok wymienionych powyżej: Michael Denis (zm. 1800), austriacki historyk literatury, bibliograf, twórca zwartej koncepcji księgo-znawstwa; Etienne G. Peignot (zm. 1849), francuski literat, bibliotekarz i teoretyk bibliografii, znawca książki rzadkiej; Friedrich A. Ebert (zm. 1834), niemiecki rzecznik odrębności i samodzielności zawodu bibliotekarskiego. Każdy z autorów zajmował się nieco inną sferą zagadnień, naświetlał je z odmiennego punktu widzenia, skłaniał do przemyśleń i dyskusji. Podobnie, jak w innych dziedzinach w bibliologii też narastało piśmiennictwo fachowe, pogłębiały się specjalizacje. Obok osobnych dzieł poświęconych tym zagadnieniom znajdowały one miejsce na łamach czasopism; w pierwszej poł. XIX w. - głównie literackich i ogólnokulturalnych, później zaś specjalistycznych. Wśród wczesnych, znaczących periodyków bibliotekar- 176 REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I JEJ SKUTKI DLA ŚWIATA KSIĄŻKI skich wyróżniały się m.in. American Library Journal (zał. 1876) i Zentralblatt fur Biblio-thekswesen (zał. 1884). Zawiązywały się i umacniały stowarzyszenia zawodowe np. amerykańskie (American Library Association, ALA, 1876), angielskie (Library Association, 1877), wkrótce niemieckie i inne. Niektóre z nich rozwijały wszechstronną działalność np. wydawały czasopisma, przeprowadzały egzaminy kwalifikacyjne, opiniowały szkoły zawodowe. Wyrazem dalszego pogłębiania się profesjonalizmu były osobne zrzeszenia bibliotekarzy naukowych i powszechnych oraz pracowników bibliotek specjalnych (np. Special Libra-rians Association, 1909) najpierw różnych branż, później - poszczególnych (np. bibliotek technicznych, muzycznych). Powstawanie międzynarodowych organizacji bibliotekarskich przypadało dopiero na okres międzywojenny. bibliografia: Bieńkowska B., Chamerska H.: Zarys dziejów książki. Warszawa 1987. Bieńkowski T., Dobrzycki J.: Kierunki rozwoju nauki. Warszawa 1989. Dahl S.: Dzieje książki. Wrocław 1963. Hleb-Koszańska H.: O bibliografii dla niewtajemniczonych. Wrocław 1974. Lelewel J.: Dzieje bibliotek. Warszawa 1828. Migoń K.: Nauka o książce. Zarys problematyki. Wrocław 1989. Muszkowski}.: Życie książki. Wyd. 2. Kraków 1951. Rybandt S.: Biblioteki. Dzieje XIX -1 poi. XX w. (do 1945 r.). Hasło do encyklopedii „Nowy EWoK". Maszynopis w posiadaniu autora. Szwejkowska H.: Wybrane zagadnienia z dziejów książki XIX-XX wieku. Wrocław 1979. Uklejska M.: Zarys rozwoju nauki i jej organizacji. Cz. 2. Czasy nowożytne. Warszawa 1963. Posiedzenie kota bibliofilów w antykwariacie Henri Leclerca, Paryż ok. 1870. Drzeworyt Charlesa Wittmanna X. Książka polska w okresie zaborów (1795-1918) AU niwujesz&ze- słowo mi tew; niebie- świeci, Słowo, któreś czytają I starce' i dzieci Kazimierz, Brodziński(zmv. 1835) W XIX w. - przełomowym w postępie cywilizacji światowej, kiedy w wolnych krajach rozwijały się podstawy kapitalizmu obejmującego wszystkie dziedziny życia - od gospodarki, poprzez ustrój polityczny i społeczny po kulturę - naród polski nie mógł uczestniczyć w tym wyścigu na równych prawach; walczył bowiem o przetrwanie. Całkowita utrata niepodległości w 1795 r. spowodowała podporządkowanie ziem i ludności polskiej trzem mocarstwom ościennym: Rosji, Prusom i Austrii. Odtąd, aż do I wojny światowej na naszych terenach obowiązywała ich władza, ich prawa i polityka. Wyrażało się to nie tylko w pozbawieniu obywateli ochrony i poczucia bezpieczeństwa, co powinno być zadaniem państwa, ale odwrotnie - w totalnej wrogości władz nastawionych na ograniczanie i wręcz gnębienie społeczeństwa. Nie sprowadzało to się wyłącznie do zwalczania dążeń niepodległościowych - choć tych przede wszystkim - lecz także do minimalizowania swobód narodowych, obywatelskich, gospodarczych, oświatowych i kulturalnych. W różnych formach i w rozmaitych zakresach, ale niezmiennie przez cały ten okres zaborcom zależało na utrzymaniu Polaków w uległości i zacofaniu. Nasze społeczeństwo wszelkimi sposobami przeciwstawiało się narzuconemu terrorowi. Angażowało się z entuzjazmem, często większym niż rozwaga, w czyny zbrojne (kampania napoleońska, powstanie listopadowe, rewolucje 1846 i 1848 r., powstanie styczniowe, rewolucja 1905 r. i I wojna światowa). Spiskowało, konspirowało, prowadziło nielegalną działalność, stosowało czynny i bierny opór, ale też wykorzystywało legalne możliwości obrony swoich interesów i elementarnych praw - do ziemi, do pracy, do oświaty, do własnego języka, piśmiennictwa, wiary i tradycji. Cały czas toczyła się walka, otwarta i ukryta, pochłaniająca liczne ofiary: tysiące zabitych i rannych, więzionych, deportowanych, skazanych na emigrację, wcielonych do obcych armii. Tysiące musiało opuścić kraj w poszukiwaniu możliwości wykształcenia lub pracy. Inni pozostając w ojczyźnie skazywali się na wegetację poniżej swoich możliwości. Niedostatek zdolnych, wykształconych fachowców jest dla gospodarki i kultury równie dotkliwy, jak brak potencjału ekonomicznego (kapitału). Zacofanie przemysłu i rolnictwa, bieda i ciemnota ludu, w dobie ogólnego postępu światowego, były tragicznymi konsekwencjami obcego panowania. Rytm dziejów wyznaczały z konieczności cezury polityczne. Pierwszą z nich były wojny napoleońskie, w wyniku których utworzone zostało Księstwo Warszawskie* (1807-15), cieszące się znaczną swobodą polityczną. Jego stolicą była Warszawa, która po trzecim rozbiorze dostała się pod panowanie pruskie, natomiast po klęsce Napoleona przypadła w udziale Rosji w ramach Królestwa Polskiego (zwanego też Króle- 178 Wvda«ie' Drucie . 31820 KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW stwem Kongresowym 1815-31). Funkcjonowały tam jeszcze polskie instytucje i zwłaszcza do lat dwudziestych - panował względny liberalizm. Kres tej stosunkowo pomyślnej sytuacji położyły represje po upadku powstania listopadowego (1831). Odtąd postępowała konsekwentna rusyfikacja z krótkimi okresami złagodzenia kursu (np. lata sześćdziesiąte, 1905 r.) i następującymi po nich zaostrzeniami (np. po upadku powstania styczniowego w 1864 r.). W zaborze pruskim największy nacisk germanizacyjny przypada na czasy po zjednoczeniu Niemiec (1871), natomiast w zaborze austriackim po 1867 r. następowały korzystne zmiany, dzięki przyznaniu Galicji* daleko idącej autonomii. W zależności od koniunktury politycznej rozwijały się i upadały ośrodki ożywienia narodowego. Do 1831 r. najważniejszą rolę odgrywały Warszawa i Wilno, później Poznań a od lat siedemdziesiątych - Kraków i Lwów. Oczywiście, życie społeczne nie ograniczało się do największych miast. Tradycyjna polska decentralizacja stworzyła mocne podstawy do wykazywanej również w ówczesnych trudnych warunkach znacznej aktywności gospodarczej i kulturalnej prowincji. Nasi rodacy szybko nauczyli się wykorzystywać luki w murach nakazów i zakazów. Gdzie tylko zaistniały możliwości, pojawiały się organizacje społeczne, działające pod własnymi nazwami lub pod szyldami inicjatyw charytatywnych (filantropijnych, jak wówczas nazywano) czy zgoła prywatnych. Zakładano szkoły, wydawnictwa, biblioteki i księgarnie, kluby, zrzeszenia ekonomiczne i kulturalne. Dużą rolę odgrywały również zrzeszenia 0 charakterze religijnym. Treściami patriotycznymi nasycone było życie towarzyskie (odczyty i dyskusje, koncerty, inscenizacje teatralne, żywe obrazy itp.). Domy prywatne zastępując nieistniejące instytucje publiczne zapewniały podstawy edukacji i wychowania obywatelskiego. Mimo istnienia kordonów granicznych utrzymywana była (acz z licznymi utrudnieniami) łączność między poszczególnymi zaborami. Przez granice przenikali ludzie, publikacje, informacje oraz idee niepodległościowe. Pewne korzyści cywilizacyjne przyniosły ułatwione przez przynależność do tych samych organizmów państwowych kontakty z dorobkiem zaborców. Wiedeń, Berlin, Drezno, Monachium, Wrocław, Moskwa, Petersburg i in. tętniące życiem miasta ościenne stanowiły atrakcyjne fora doświadczeń 1 możliwości dla przybyszów z Polski. Najbardziej ożywcze prądy płynęły jednak Okładka książki Izabeli Czartoryskiej. Akwaforta. Wilhelm Bogumił Korn, Wrocław 1807 ontty M 0 S K. Vł A. Ntkłidem Autora. Uli. KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW z ośrodków emigracyjnych. Szczególnie ważną rolę odgrywały one w okresach wzmożonego terroru w kraju. Tak było m.in. po zwycięstwie targowicy (1792) oraz po upadku kolejnych powstań: kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. Oczywiście Polacy przez cały ciąg dziejów z różnych powodów osiedlali się w obcych krajach, podobnie też cudzoziemcy wybierali nasze ziemie jako miejsce stałego zamieszkania i działalności. Niemniej w okresie zaborów emigracja była zintensyfikowana i odznaczała się szczególnymi cechami. Do lat siedemdziesiątych XIX w. przeważało wychodźstwo polityczne. Ojczyznę opuszczali masowo ludzie aktywni, zaangażowani w działalność patriotyczną, ideowi, wykształceni, głównie pochodzenia szlacheckiego, rzadziej mieszczańskiego, sporadycznie chłopskiego. Pałali chęcią walki i pracy dla dobra Polski. Znajdowali schronienie głównie we Francji (przede wszystkim w Paryżu), w Anglii (w Londynie), w Belgii (w Brukseli), w Szwajcarii (Rapper-swil). Przystanią bywały też Wiedeń, Drezno, Praga i wiele innych miejsc. Później emigranci rozproszyli się po całym świecie (USA, Kanada, Brazylia, Chile, Rosja i in.). Od lat siedemdziesiątych - osiemdziesiątych XIX w. wezbrała fala emigracji zarobkowej biedniejszych warstw, niosąca ze sobą odmienne acz równie poważne problemy. W dzieje naszej kultury najtrwalej wpisała się Wielka Emigracja* (po 1831 r.), ze względu na dokonania jej wybitnych przedstawicieli oraz na wpływ, jaki wywarła na świadomość Polaków w kraju i za granicą. Niemniej jednak także w innych okresach bardzo znaczny był udział emigracji w dziejach zarówno polskich, jak powszechnych. Wystarczy przytoczyć wybrane sławne nazwiska: poeci: Adam Mickiewicz (zm. 1855), Juliusz Słowacki (zm. 1849), Zygmunt Krasiński (zm. 1859), Cyprian K. Norwid (zm. 1883); kompozytor i pianista Fryderyk Chopin (zm. 1849); historyk i polityk Joachim Lelewel (zm. 1861); geolog Ignacy Domeyko (zm. 1889); flzyczka Maria Skłodowska-Cu-rie (zm. 1934); muzyk i polityk Ignacy Paderewski (zm. 1941). Pośrednie i bezpośrednie ich związki z macierzą były bardzo ścisłe. Również twórcy działający głównie lub wyłącznie w kraju utrzymywali zagraniczne kontakty. Tam się kształcili, zawierali przyjaźnie i znajomości trwające nieraz przez długie lata, znajdowali inspirację, poparcie, czasem wręcz pomoc materialną (nb. dla emigracyjnych działaczy nieraz płynęły fundusze z Polski). Wymieńmy przykładowo najznamienitsze nazwiska: poeci, pisarze i publicyści: Julian U. Niemcewicz (zm. 1841), Eliza Orzeszkowa (zm. 1910), Maria Konopnicka (zm. 1910), Bolesław Prus (zm. 1912), Henryk Sienkiewicz (zm. 1916), Władysław S. Reymont (zm. 1925), Aleksander Święto-chowski (zm. 1938); filozof August Cieszkowski (zm. 1894); matematyk Jan Śniadecki 179 Sonety Adama Mickiewicza, Drukarnia Uniwersytetu, Moskwa 1826 l8O KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW (zm. 1830); chemik Jędrzej Śniadecki (zm. 1838); geolog, polityk i organizator nauki Stanisław Staszic (zm. 1826); językoznawca i bibliolog Samuel B. Linde (zm. 1847); bibliotekarz i bibliolog, historyk literatury i teatru Karol Estreicher (zm. 1908); kompozytor Stanisław Moniuszko (zm. 1872); malarze i graficy Jan Matejko (zm. 1893), Wincenty Smokowski (zm. 1876), Jan F. Piwarski (zm. 1859), Artur Grottger (zm. 1867), Juliusz Kossak (zm. 1899), Wojciech Gerson (zm. 1901), Maksymilian Gierymski (zm. 1874), Aleksander Gierymski (zm. 1901), Stanisław Wyspiański (zm. 1907), Stanisław Witkiewicz (zm. 1915). Do tych list należałoby dodać dziesiątki i setki innych nazwisk osób zasłużonych, dzięki którym Polska nie stała się pustynią kulturalną. Mimo niezwykle trudnych warunków politycznych i ekonomicznych tworzyli oni środowiska, organizacje, szkoły, uczelnie. Szczególnie istotną rolę odgrywały stowarzyszenia społeczne. Wśród licznych tego typu inicjatyw należy wymienić przynajmniej najważniejsze: - Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk (1800-32; wznowione pn. Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1907-52; reaktywowane w 1981 r.); - Towarzystwo Naukowe Krakowskie (1815-72; przekształcone w Akademię Umiejętności w Krakowie, 1872-1919, następnie w Polską Akademię Umiejętności, 1919-52; reaktywowaną w 1989 r.); - Towarzystwo Naukowe Płockie, 1820-31, wznowione 1907 - działa nadal; - Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1857 - działa nadal); - Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej (Lwów, 1901-19; przekształcone w Towarzystwo Naukowe we Lwowie, 1920-39); - Kasa im. Mianowskiego. Instytut Popierania Nauki; Kasa Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Naukowym im. dr J. Mianowskiego (Warszawa, 1881-1951; reaktywowana w 1991 r. pod nazwą Kasa im. J. Mianowskiego - Fundacja Popierania Nauki). W drugiej połowie XIX w. coraz liczniej pojawiały się organizacje zajmujące się szerzeniem oświaty. Takie cele stawiało sobie m.in. Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności (1814-1864) oraz podobne towarzystwa filantropijne, usiłujące łagodzić skutki społeczne wkraczającego kapitalizmu. Bardzo rozległą działalność w zaborze austriackim rozwinęły Towarzystwo Oświaty Ludowej (Lwów 1881-1904) i Towarzystwo Szkoły Ludowej (Kraków 1891-1939); w zaborze pruskim - Towarzystwo Czytelń Ludowych (Poznań 1880-1939), zaś we wszystkich trzech zaborach (głównie jednak w rosyjskim) Polska Macierz Szkolna (1905-07,1916-39). Stowarzyszeń oświatowych było bardzo wiele, o różnych nazwach, przynależnościach, programach i kierunkach ideowych od prawicowych do lewicowych, od nacjonalistycznych do liberalnych, od wyznaniowych do socjalistycz- Okładka drzeworytowa. Plejada Polska, Petersburg 1857 . ....... . KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW nych. Popularyzacją oświaty i kultury zajmowały się również organizacje pozornie z nimi nie związane np. Warszawskie Towarzystwo Cyklistów (1886--1939, reaktywowane w 1946 r.). Podobne przejawy inicjatywy społecznej odgrywały ogromną, niemożliwą do przecenienia rolę w podnoszeniu poziomu edukacji i świadomości obywatelskiej. W okresach względnej tolerancji władz zaborczych ożywioną i owocną działalność rozwijały polskie uczelnie, np. Uniwersytet Wileński (do 1831 r.), Uniwersytet Warszawski w latach 1816--31 oraz jako Szkoła Główna (1862-69), Uniwersytet Jagielloński od lat siedemdziesiątych XIX w. i Uniwersytet Lwowski w tym samym czasie. W pozostałych latach niewoli szkoły wyższe na ziemiach polskich albo nie działały, albo (jak niemiecki uniwersytet w Poznaniu) podporządkowane były anty-narodowej polityce. Wśród Polaków szeroki oddźwięk znajdowały wielkie prądy ideowe epoki nabierając w naszych warunkach szczególnego znaczenia i kolorytu. Niezwykle trwale w ojczyste losy i mentalność wpisał się romantyzm, głównie w swoim nurcie patriotycznym i zwrocie ku przeszłości (histo-ryzm). Kolejnym ważnym kierunkiem był pozytywizm, który od lat siedemdziesiątych XIX w. (po upadku powstania styczniowego) rozwinął się na naszych ziemiach w potężny ruch społeczno-literacki, głoszący (i realizujący!) hasła podniesienia gospodarczego i kulturalnego kraju nie drogą niszczących zrywów zbrojnych, lecz systematyczną pracą od podstaw (pracą organiczną*). O ile romantyzm czerpał inspirację głównie z twórczości emigracyjnej, to „kuźnią" pozytywizmu była warszawska Szkoła Główna. Natomiast ideologia Młodej Polski* najpełniej wyraziła się w ośrodkach zaboru austriackiego - w Krakowie i we Lwowie. Wszystkie programy, wszystkie orientacje, wszystkie środowiska w książce widziały podstawowy środek do realizacji swych celów, w niej pokładały największe nadzieje i na niej skupiały najżywszą uwagę. 181 STROJJB Dziennik Mód Paryskich, litografia Karola Auera, druk Piotr Piller, Lwów 1848 1. KSIĄŻKA W OKRESIE ZABORÓW Niejednokrotnie podkreślaliśmy pragmatyczny stosunek do książek przeważający w całym ciągu naszych dziejów. Użytkownicy wykorzystywali często i wielostronnie przydatne im dzieła, natomiast mniejszą wagę przywiązywali do zewnętrznej okazało- 182 KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW ści. Kierunek taki propagowali również działacze oświecenia, kładąc równocześnie ogromny nacisk na rolę właściwych lektur w edukacji świadomego swych praw i obowiązków człowieka i obywatela. Już wówczas, w okresie zagrożenia niepodległości, podnoszone były argumenty, że pisma ojczyste są świadectwem bogactwa naszej kultury, źródłem wiedzy i samoświadomości narodowej. Wymagają więc ochrony, rozpoznania i udostępnienia. Poruszał te zagadnienia w swoim programie oraz działalności praktycznej Józef A. Załuski oraz liczne grono jego współpracowników i kontynuatorów. Problem urósł do rangi podstawowej po upadku państwa polskiego w 1795 r. W sytuacji, gdy władze zaborcze nie tylko nie chroniły naszej kultury, lecz systematycznie i planowo ją niszczyły, gdy przestały działać lub zostały ograniczone instytucje publiczne (m.in. szkoły), obowiązek zachowania i pomnażania dziedzictwa narodowego spoczął na społeczeństwie. W zaistniałych warunkach realnie najskuteczniejszym narzędziem oddziaływania stały się książki. Komunikatywne, łatwo przenośne, możliwe do ukrycia nadawały się do użytkowania w domach prywatnych i niewielkich skupiskach rodaków. Ponadto ich wytwarzanie, rozprowadzanie i przechowywanie (wydawnictwa, księgarnie, biblioteki) nie napotykało jeszcze na niemożliwe do pokonania przeszkody. Na książkach więc w okresie niewoli spoczął największy ciężar odpowiedzialności społecznej. To one miały za zadanie kultywować język polski i pamięć narodową, utrwalać chwalebne wzorce, kształcić i wychowywać, służyć „pokrzepieniu serc". Miało to niewątpliwie doniosłe pozytywy: wzrosło znaczenie i przywiązanie do słowa drukowanego (i pisanego!) w stosunkowo szerokich warstwach społecznych, pojawił się wręcz kult książki polskiej. Z drugiej strony obarczanie jej tak przytłaczającą misją ideologiczną ograniczyło zakres zadań, którym piśmiennictwo służyło w wolnych krajach rozwijającego się właśnie kapitalizmu. Znacznie zacieśnił się krąg tak ważnych wówczas treści informacyjnych i poznawczych. Zabrakło zamówień dynamicznie rozwijającej się administracji, gospodarki, nauki i oświaty. Oczywiście wszystkie te elementy znalazły się w naszej rzeczywistości, ale w znacznie zminimalizowanym stopniu. Wspomniane uwarunkowania, jak również niewspółmiernie słabe postępy gospodarcze zaciążyły na sytuacji książki polskiej w okresie niewoli. Nie spowodowały jednak jej całkowitej stagnacji. Trzeba również pamiętać, że administracje zaborców stosowały wszelkiego rodzaju restrykcje prawne utrudniające uzyskiwanie zezwoleń na prowadzenie działalności edytorskiej i księgarskiej. Pod najmniejszym pretekstem cofały koncesje, nękały właścicieli karami pieniężnymi, aresztami i zsyłkami. Dotkliwym utrudnieniem była cenzura, która Karta z dwujęzycznego wzornika czcionek Jana Idźkowskiego, Warszawa ok. 1900 Kom. O6m. fl. HA3bKOBCKJH h Ko h ra3eTHbie llipH(|)TbI TapHMTypa 6, 8, 12, 13, 27, BnprHHisi, KypcHBt rapmiTypa 9 w yHMBepca/ibHbm KypcHBt. » »«• DO 1100 nauczyciel przy szj Antoni Procajłowicz (zm. 1949) oraz warszawscy: Edward Okuń (zm. 1945) i Zenon Przesmycki („Miriam" zm. 1944, esteta, bibliofil, wydawca wzorcowego - dziś powiedziałoby się - kultowego pisma Chimera 1901-07). Przenieśli oni kunszt pięknej książki w czasy porozbiorowe. KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW Warto podkreślić, że wybitne osiągnięcia naszych artystów dokonywane były w warunkach niedostatku, przy niskim przeciętnym poziomie technicznym polskiej książki. 189 2. DRUKARSTWO I KSIĘGARSTWO POLSKIE W OKRESIE ZABORÓW Jak już podkreślano, drukarstwo w kraju borykało się z wieloma trudnościami, wśród których najpoważniejszy był brak ekonomicznych warunków gospodarki kapitalistycznej oraz wrogość zaborców wobec rozwoju książki polskiej. Istotnym elementem hamującym było też znaczne zubożenie naszego społeczeństwa oraz stosunkowo niski poziom oświaty (w końcu XIX w. w zaborze rosyjskim analfabetyzm sięgał 6o%, w pozostałych dwóch zaborach był niższy). W efekcie silne przedsiębiorstwa wielobranżowe pojawiały się raczej w 2 poł. XIX w. i były w zdecydowanej mniejszości. Przeważały wydawnictwa i drukarnie niewielkie, pracujące tradycyjnymi metodami, dysponujące ograniczonym kapitałem, a przez to pozbawione szerszych możliwości działania. Niemniej zaletą tej sytuacji była stosunkowo wysoka liczba warsztatów oraz decentralizacja, terytorialne rozproszenie. Oczywiście skupiska znajdowały się w dużych miastach, ale również prowincja nie była pozbawiona zakładów typograficznych. Od lat sześćdziesiątych XIX w. i w początkach XX w. powstawały tam również sprężyste przedsiębiorstwa o rozległej skali działania (np. Feliksa Westa w Brodach, Ozjasza Zukerkandla w Złoczo-wie, Karola Prochaski, jak również Pawła Mitręgi w Cieszynie, Wiktora Kulerskiego w Grudziądzu, Karola Miarki w Chorzowie i w Mikułowie, Józefa Chociszewskiego w Chełmnie, Inowrocławiu, Bydgoszczy i in.). Obok siebie funkcjonowały drukarnie zawodowe oraz niekomercyjne; związane z mecenatem społecznym (indywidualnym i zbiorowym), kościelnym i zakonnym (np. oficyny pijarów, misjonarzy i bazylianów, prymasowska w Łowiczu) oraz z instytucjami państwowymi (np. Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Banku Polskiego w Warszawie) i in. Tak więc zróżnicowanie pod względem statusu, wyposażenia, położenia, programów i możliwości było bardzo znaczne. Podobnie przedstawiał się obraz księgarstwa, w znacznym stopniu związanego z wydawnictwami. Przeważały niewielkie punkty sprzedaży rozsiane po całym kraju. W dalszym ciągu uprawiany był handel obwoźny, okolicznościowy (kramy na jarmarkach i odpustach), łączony z innymi artykułami. Niemniej jednak umacniały się profesjonalne księgarnie funkcjonujące albo jako przedsiębiorstwa samodzielne, albo połączone z wypożyczalniami, albo związane z wydawnictwami. Te ostatnie były najbardziej rzutkie, dobrze zaopatrzone, nowoczesne. Najczęściej wydawały aktualne katalogi, anonse i reklamy, stosowały subskrypcje, rabaty, sprzedaż wysyłkową i ratalną oraz inne formy zachęty klientów. Nierzadko jedno wydawnictwo utrzymywało kilka księgarń w różnych miastach polskich i zagranicznych (najczęściej rosyjskich i niemieckich). Coraz częściej zdarzało się, że pomyślnie prosperujące księgarnie stanowiły podstawy późniejszych firm księgarsko-wydawniczych (np. Friedleinów w Krakowie, Orgelbrandów w Warszawie i in.). Ważnym i częstym zjawiskiem były księgarnie nakładowe (np. Gliicksbergów w Warszawie, Zawadzkich w Wilnie, Walentego Stefańskiego oraz Żupańskich w Poznaniu i bardzo wiele innych). To właśnie dzięki nakładom księgarskim ukazywały się dzie- 190 KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW siatki i setki fundamentalnych dzieł naukowych (np. Śniadeckich, Lindego), źródeł historycznych, słowników językowych i rzeczowych, encyklopedii, bibliografii, literatury fachowej polskiej i obcej, beletrystyki (np. pism wieszczów emigracyjnych i pisarzy krajowych - Niemcewicza, Lenartowicza, Kraszewskiego, Sienkiewicza, Reymonta a także popularnych autorów zagranicznych). Najwięcej wydawano wszakże druków o gwarantowanej opłacalności: podręczników, poradników, informatorów, literatury religijnej i popularnej. Nie umniejszając znaczenia działalności mecenasów prywatnych i zbiorowych, trzeba podkreślić, że nakłady księgarskie i wydawnicze stanowiły podstawę produkcji typograficznej w okresie zaborów. Warto też zauważyć, że wydawcy w naszym kraju często kierowali się również względami ideowymi - pożytkiem kulturalnym i społecznym, nie tylko widokami na pewny zysk, choć oczywiście ten motyw wśród profesjonalistów był podstawowy. Księgarstwo jako branża stopniowo rozwijało się i umacniało. Świadczy o tym m.in. fakt utrzymywania się przez kilka pokoleń firm rodzinnych, przy czym z reguły kolejni właściciele byli coraz lepiej wykształceni i przygotowani do zawodu. Wśród księgarń, podobnie jak wśród wydawnictw kształtowały się z czasem specjalizacje (np. muzyczna, techniczna, medyczna, przyrodnicza, kartograficzna). Od początku XIX w. coraz liczniej wyodrębniały się antykwariaty. Ogólnie rosła liczba placówek, np. w Warszawie w 1826 r. było 10 księgarń (i 18 drukarń), w 1900 r. - 30 księgarń i 40 antykwariatów a w 1913 - łącznie ok. 100. W tymże roku w całym zaborze rosyjskim mogło istnieć ponad 500 księgarń. Dane te, podobnie jak większość statystyk z tego okresu są niepewne, orientacyjne i to z dużymi zastrzeżeniami (np. czasem placówki polskie liczono osobno, czasem łącznie z rosyjskimi i żydowskimi). Od początku XIX w. najsilniejsze i najlepiej zorganizowane było księgarstwo w zaborze pruskim, zaś od lat siedemdziesiątych tego wieku ożywiło się również w zaborze austriackim. Wyrazem dojrzałej samoświadomości zawodowej był projekt skierowany do władz w 1818 r. przez Józefa Zawadzkiego (zm. 1838) dotyczący zasad racjonalnej polityki wydawniczej i księgarskiej (Prawidła ogólne dla powszechności księgarskiej w Królestwie Polskim). Nie doczekał się on realizacji, ale stanowi istotny dokument ówczesnego stanu i potrzeb tego środowiska. Systematycznie rozwijał się ruch zawodowy; m.in. w 1816 r. powstało w Warszawie (a później również w innych miastach) Towarzystwo Sztuki Drukarskiej, w 1917 r. zaczął działać Związek Zawodowy Drukarzy i Pokrewnych Zawodów. W1848 r. zorganizowało się Stowarzyszenie Księgarzy, Drukarzy i Antykwariuszy w Krakowie; w 1898 r. Kasa Przezorności i Pomocy Warszawskich Pracowników Księgarskich; w 1907 r. Związek Księgarzy Polskich działający na terenie zaboru rosyjskiego a w 1910 - Związek Księgarzy Polskich na Rzeszę Niemiecką. Dopiero po wojnie, w 1918 r. rozproszone dotąd stowarzyszenia mogły przystąpić do połączenia. W uzupełnieniu skrótowego przeglądu sytuacji wydawniczej i księgarskiej w Polsce rozbiorowej wymienimy ważniejsze z działających wówczas firm. Przegląd ten zostanie przedstawiony z podziałem na zabory, bowiem w każdym z nich warunki kształtowały się odmiennie; niemniej i książki, i wydawcy przy każdej nadarzającej się sposobności przekraczali granice zaborów. TARYFFA DOMÓW MIASTA WARSZAWY T PRAGI Z PLANEM OGÓLNYM i 128 Szczegółowych Planików ULIC I DOMÓW, pnel INZEMERA MIASTA WARSZAWY a ŚW1ĄTKOWSUEGO. KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW Zabór rosyjski Zaczynając od Warszawy, trzeba pamiętać, że w skład zaboru rosyjskiego wchodziła ona od 1815 r. (do 1807 r. była częścią zaboru pruskiego, w 1.1807-15 zaś - Księstwa Warszawskiego). Najważniejszą drukarnię w tym wczesnym okresie uruchomił hr. Tadeusz Mostow-ski, polityk i literat znany z wcześniejszej, patriotycznej działalności wydawniczej (1791-94). We własnej dobrze wyposażonej oficynie (1802-06; 1815-20), realizując program ideowy Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk wydał ok. 100 pozycji doborowego piśmiennictwa polskiego i obcego. Od 1804 r. na rynku księgarskim i wydawniczym Warszawy, Lwowa i Krzemieńca czynnych było kilku przedstawicieli rodziny Glticksbergów*. Publikowali własnym nakładem i szeroko rozpowszechniali wartościowe książki z różnych dziedzin, głównie humanistycznych. Od 1805 r. działał w Wilnie (później uruchomił filie w Warszawie i w innych miastach) wybitny typograf i księgarz Józef Zawadzki*, związany m.in. z Uniwersytetem Wileńskim, w jego najbardziej twórczym okresie. W 1827 r. rozpoczęła pracę Drukarnia Banku Polskiego*, najnowocześniejsza i najlepiej wyposażona w Królestwie. Tutaj w 1830 r. zainstalowano po raz pierwszy na ziemiach polskich maszynę pospieszną, zaś w 1835 r. zmechanizowana została papiernia w Je-ziornie. Nowością techniczną była też drukarnia stereotypowa utrzymywana przez hr. Waleriana Krasińskiego* w latach 1829-32 w celu publikacji dobrych, tanich powieści. Od 1836 r., kiedy założona została księgarnia a w 1844 r. drukarnia Samuela Orgelbranda* (zm. 1868), rozpoczęła się aktywność tej niezwykle zasłużonej i rozbudowanej firmy (m.in. odlewnia czcionek i stereotypownia) specjalizującej się szczególnie w wydawnictwach informacyjnych (m.in. 28-tomowa Encyklopedia powszechna) i varsavianach. Największym zakładem przemysłowym w ówczesnej Warszawie była założona w 1843 r. (nb. sprzedana już w 1848 r.) drukarnia Stanisława Strąbskiego* (zm. 1857), dysponująca najnowocześniejszym wyposażeniem, zatrudniająca do 80 pracowników. Znakomicie rozwinęła się firma Arctów* zapoczątkowana księgarnią w Lublinie (1836), później z introligatornią i wydawnictwem. Przeniesiona do Warszawy w 1887 r. należała do największych przedsiębiorstw w Królestwie Polskim. Arctowie starannie wydawali bardzo wiele rozmaitego asortymentu. Ich specjalnością były podręczniki, książki dla dzieci i młodzieży, słowniki i encyklopedie. Najpotężniejszym, nowoczesnym zakładem przemysłowym była firma Gebethnera i Wolffa*, założona w 1857 r., wydająca z ogromnym rozmachem zarówno dzieła naukowe, jak literaturę piękną i popularną. 191 WAHSZAWA. NAKŁADEM 1 DHIK1EM 1. GLlICKSBERGA, Slkśt PuWitwjch w KrUMlwi* Miim 1852. Druk Jana Glucksberga IIISWKYA LITERATURY POLSKIEJ KRAKÓW. W SSLKARM ¦!¦ Mili I 1840. 192 KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW Oba ostatnio wymienione przedsiębiorstwa poligraficzne najżywszą działalność rozwinęły po 1918 r. - w niepodległej Polsce. Zabór austriacki W Galicji najważniejszymi ośrodkami wydawniczymi i księgarskimi były Kraków i Lwów, mające dawne tradycje w tym zakresie, wyróżniające się również w czasie zaborów, zwłaszcza od lat siedemdziesiątych XIX w. W Krakowie kataklizm utraty niepodległości przetrwało kilka firm. Była wśród nich szeroko znana od XVIII w. drukarnia i księgarnia gre-blowska, od 1826 r. energicznie prowadzona przez Józefa Czecha* (zm. 1876), specjalizująca się w popularnych kalendarzach. Utrzymywała się też na dotychczasowym wysokim poziomie Drukarnia Akademicka. Wkrótce dołączyły do nich inne zakłady znajdujące oparcie w tamtejszym silnym środowisku naukowym i artystycznym. Krakowskie księgarnie, antykwariaty, drukarnie i wydawnictwa, należące zwykle do jednego właściciela, były licznie odwiedzane przez miejscowe elity, z którymi ściśle współpracowały. Do takich wielobranżowych przedsiębiorstw prowadzonych na szeroką skalę należały m.in. zakłady Friedleinów* (1828-1956), od 1870 r. - Stanisława Krzyżanowskiego (zm. 1922) i Anczyców* oraz od 1874 r. filia Gebethnera i Wolffa. Kraków w dobie autonomii galicyjskiej był znaczącym ośrodkiem wydawniczym w każdym zakresie, zwłaszcza jednak w dziedzinie publikacji naukowych i periodyków (m.in. słynne Czas, Życie). Przodował też w drukarstwie artystycznym inspirowanym sztuką „Młodej Polski" (np. oficyna Władysława Teodorczuka* 1901-06, Drukarnia przy Miejskim Muzeum Techniczno-Przemysłowym od 1911 r.). Dla Lwowa ważnym wydarzeniem było sprowadzenie tam w 1827 r. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Obok wspaniałej biblioteki obejmował on drukarnię z litografią (1833) oraz wydawnictwo*, funkcjonujące z powodzeniem do obecnych czasów. Do najważniejszych firm wydawniczych należały zakłady Gubrynowicza i Schmidta* (zał. 1868) wsławione wydaniem wszystkich dzieł Kraszewskiego, a także wydawnictwo Altenbergów* (zał. 1887) wyróżniające się publikacjami artystycznymi na wysokim poziomie edytorskim. W zaborze austriackim, dzięki przyznaniu autonomii, bujnie rozwinęło się piśmiennictwo popularne w masowych, Książka z drukarni Stanisława Gieszkowskiego, wydawcy i redaktora Gazety Krakowskiej Sygnet Wacława Zygmunta Anczyca KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW 193 LEGENDA STANISŁAW WYSPIAŃSKI PARYŻ 1892-KRAKÓW 1897. NAKŁADEM AUTORA. tanich nakładach. W całym kraju dostępne były i chętnie kupowane małe tomiki wydawane przez firmy wspomnianych już Feliksa Westa, Ozjasza Zukerkandla i in. Znaczną rolę w popularyzacji literatury odegrały też społeczne stowarzyszenia oświatowe (np. Towarzystwo Oświaty Ludowej, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Macierz Polska) oraz wydawniczo-księgarskie np. Polskie Towarzystwo Nakładowe (zał. 1901). Zabór pruski Surowy reżim germanizacyjny, jeszcze zaostrzający się z biegiem czasu, w wysokim stopniu ograniczał swobody obywatelskie Polaków. Stosunkowo największe możliwości działalności kulturalnej istniały w 1 poł. XIX w. Od 1851 r. nastąpiły ograniczenia (m.in. restrykcyjne prawo prasowe), a od lat siedemdziesiątych wręcz ofensywa germanizacyjna {Kulturkampj*). Przeciwstawiając się tym naciskom nasze społeczeństwo wykazywało ogromną ofiarność i determinację. Znaczną rolę odgrywał mecenat wielko-ziemiański (np. Działyńskich, E. Raczyńskiego), jak również zaangażowanie inteligencji. Oparcie instytucjonalne stanowiły m.in. księgarnie, dobrze prosperujące w tym regionie, kierowane przez ludzi wykształconych, aktywnych społecznie i politycznie. Księgarnie owe prowadziły ożywioną działalność nie tylko handlową, lecz również wydawniczą i nakładczą, promując wartościowe piśmiennictwo polskie zarówno naukowe, jak beletrystyczne. Tutaj drukowano na dobrym poziomie edytorskim dzieła pisarzy emigracyjnych (np. Lelewela, Mickiewicza) zakazanych w innych zaborach oraz pisma autorów krajowych. Do najbardziej zasłużonych dla kultury narodowej firm poznańskich należały: - Księgarnia, wypożyczalnia i wydawnictwo Walentego Stefańskiego* (zm. 1877), działające w latach 1839-51, preferujące postępową literaturę społeczno-polityczną. - Drukarnia i księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego* (zm. 1883) założone w 1839 r., prowadzone później przez rodzinę. Żupański, nie bacząc na zysk, wydał ok. 600 dzieł starannie dobranych i opracowanych edytorsko. - Drukarnia i księgarnia Napoleona Kamieńskiego* (zm. 1873), uruchomione w 1842 r., które specjalizowały się w literaturze społecznej, naukowej i periodycznej (m.in. na zlecenia Towarzystwa Przyjaciół Nauk). - Drukarnia, wydawnictwo i księgarnia Mieczysława Leitgebera* (zm. 1893), działające od 1866 r., znane z wydawnictw popularnych. - Zakresem działalności i znaczeniem przewyższyła wszystkich Księgarnia św. Wojciecha* (zał. 1897), połączona z papiernią, drukarnią i wydawnictwem. Obok piśmien- Karta tytułowa z drzeworytem Stanisława Wyspiańskiego 194 KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW małij &i; tyijbor flti, Cater|6i poitjebnemt totkami pisma stmete90 U uj^tfotoi SSsbmrie nictwa religijnego w jej asortymencie było wiele beletrystyki i literatury młodzieżowej. Poznań był największym, ale nie jedynym ośrodkiem wydawniczym w zaborze pruskim. Polskie firmy działały także na Pomorzu (m.in. w Gdańsku, Chełmnie, Pelplinie, Grudziądzu), na Górnym Śląsku (m.in. w Chorzowie i w Mikołowie), na Warmii i Mazurach (w Olsztynie, Morągu, Lidzbarku Warmińskim, Ełku, Ostródzie i in.). Warto zaznaczyć, że ze względu na popyt polskojęzycznej ludności, publikacje w naszym języku wydawali i rozprowadzali również drukarze i księgarze obcy. Drukarstwo i księgarstwo polskie na obczyźnie Wobec podległości naszych ziem, produkcja i rozpowszechnianie polskiej książki na obczyźnie stanowiło naturalne uzupełnienie rynku krajowego. Przy ograniczonej wytwórczości miejscowej łatwy zbyt znajdowały publikacje tłoczone w państwach zaborczych okupujących nasze ziemie, a więc nie oddzielonych granicami, co ułatwiało handel. Sporo poloników drukowały więc polskie i obce oficyny w Berlinie, Monachium, Dreźnie, Wiedniu, Pradze. Tradycyjnie już, od XVIII w. rozprowadzała w całym kraju w szerokim asortymencie wydawane przez siebie polskie książki firma Kornów* z Wrocławia. Najbardziej ożywione były kontakty z Rosją, przy czym tamtejsze przedsiębiorstwa nastawione były zarówno na zbyt wśród miejscowej polonii, jak na rynek krajowy. W Kijowie działali m.in. Józef Zawadzki, Krystian T. Gliicksberg i Leon Idzikowski* (zm. 1865), którego firma prowadzona później przez następców, należała do największych w Cesarstwie Rosyjskim. W Petersburgu było kilka zakładów; m.in. znaną polską drukarnię, księgarnię i wypożyczalnię (1816-56) prowadził Karol Kraj*, którego publikacje (m.in. wczesne edycje emigracyjnych romantyków) chętnie nabywano w Królestwie, gdzie były zakazane. Polskie przedsiębiorstwa wydawnicze i księgarskie funkcjonowały też w innych miastach (m.in. w Odessie, Moskwie, Irkucku, Władywostoku). W1905 r. naliczono ich w Rosji 40, w 1913-75. Szczególnie szerokim echem odbiła się działalność wydawnicza uczestników Wielkiej Emigracji, którzy starali się uzupełnić pozycjami tam zakazanymi krajową ofertę książkową, a także zapoznać cudzoziemców z polską kulturą i sytuacją ujarzmionego państwa. Wydawano więc po polsku i w językach obcych, na użytek krajowy i zagraniczny pisma polityczne, naukowe, poezję wielkich romantyków. Jako pierwsza uruchomiona została w Paryżu w 1832 r. księgarnia Eustachego Januszkiewicza (zm. 1874), po niej -Księgarnia i Drukarnia Polska A. Jełowicki i Ska (1835-42). W późniejszym okresie naj- 1886. SoHotem 3. SBartenberga. Katechizm Luterski wydany w wielkopolskim Międzyborzu KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW 195 większą rolę odegrał księgarz i nakładca Władysław Mickiewicz (syn poety, zm. 1926), właściciel słynnej Księgarni Luksemburskiej* (1865-89), która wraz z działającą przy niej czytelnią stanowiła aktywny ośrodek kultury polskiej. Nakładem Księgarni ukazało się ok. 150 wybitnych dzieł polskich; część z nich w małym formacie przystosowanym do nielegalnego kolportażu w kraju. Podobne instytucje powodowane ideowymi i politycznymi celami powstawały we Francji poza Paryżem, a także w innych krajach (np. Belgia, Anglia, Niemcy, Austria, Szwajcaria). Nieco odmienny charakter miały przedsiębiorstwa organizowane, zwłaszcza od lat siedemdziesiątych XIX w. w większych skupiskach polskiej emigracji zarobkowej, nastawione na realizację jej potrzeb czytelniczych (piśmiennictwo informacyjne, oświatowe, religijne, moralistyczne i inne popularne). Największe firmy powstały wówczas w USA, Kanadzie i Brazylii. Niektóre z nich, przekształcone w potężne koncerny, przez wiele lat rozwijały szeroką produkcję. Polskie książki powstałe na emigracji, przeznaczone dla niezamożnych zwykle odbiorców, miały na ogół skromny wystrój edytorski; treść odgrywała podstawową rolę. Niektóre jednak pozycje o prestiżowym, propagandowym charakterze, dzięki staraniom mecenasów i artystów odznaczały się piękną szatą graficzną. Za granicą pracowało bowiem na zamówienia polonijnych, a przede wszystkim obcych oficyn wielu wybitnych polskich artystów. Należeli do nich m. in. Michał Andriolli, Artur Grottger, Józef Chełmoński (zm. 1914), Jan Styka (zm. 1925). 3. BIBLIOFILSTWO, BIBLIOTEKI, BIBLIOTEKARSTWO I BIBLIOLOGIA Kierunki rozwoju bibliotek były analogiczne jak w innych państwach Europy i Ameryki. Charakteryzował je wzrost ilościowy placówek bibliotecznych oraz przechowywanego tam piśmiennictwa, znaczne pomnożenie książnic naukowych - ogólnych i specjalistycznych oraz powstanie i rozrost bibliotek powszechnych (publicznych, oświatowych, ludowych). Jednak ze względu na specyficzne warunki rozbiorowe, te ogólne tendencje przybierały u nas odrębne formy. Jak już wielokrotnie podkreślano, książce przypisywana była podstawowa rola w zachowaniu patriotycznego ducha narodu. Z poczuciem ogromnej krzywdy i z żywiołowym potępieniem spotkały się grabieże naszych zbiorów. Nastroje społeczeństwa oddaje wiersz Kazimierza Brodzińskiego (zm. 1835) zatytułowany Na zabranie bibliotek publicznych, (1832), którego fragment przyjęliśmy jako motto do niniejszego rozdziału. Początek zaś brzmi: „Niepomny, że Bóg jęków mordowanych słucha, Krew wyssałeś z narodu, chcesz wyssać i ducha. Z grabieży Katarzyny ocalone szczątki, Ostatnie bierzesz księgi i drogie pamiątki". Podobne stanowisko przedstawił A. Mickiewicz w wystosowanej z Paryża w 1833 r. Odezwie do ludów cywilizowanych o utworzenie biblioteki dla ofiarowania Polsce. Pisał w niej m.in.: „Jednakowoż zniszczenia Rzeczypospolitej Polskiej, unicestwienie jej potęgi politycznej, nie zdoła zniszczyć potęgi moralnej Polski, dopóki Polacy zachowują swego du- I96 KSIĄŻKA POLSKA W OKRESIE ZABORÓW EKTRAIT DU JOURNAL O/ UTITILE: CIĘTE DE CIYILISATION. Łe Comitć central de la Societi de civilisalion, ayant ltothique a offrir h la Pologne. Le peuple polonais, oceupant le territoire qui sćpare 1'Enrope de 1'Asie, maltre de ces grands chemins qui ser-Tirent tant de fois de passage aux Barbares, seniblail clre destinć par la Proridence & devenir meajmu> bowiemjuż utraciła, swój nw jaJco źródło informjujl Herbert M. McLuha*v (złK,. 1980) Bardzo trudno jest przeprowadzić granicę między historią a współczesnością. Wszystko, co wydarzyło się choćby wczoraj, ale stało się faktem dokonanym, przechodzi do przeszłości, a więc do historii. Jednak przeszłość tak świeża wymyka się ocenom historyka. Ciąg dziejów toczy się nieprzerwanie, uwikłany w rozliczne zależności czasowe i przyczynowe. W którym miejscu zatem wolno przerwać opowieść o historii, mając pełną świadomość, że historia dzieje się każdego dnia? Za wcześnie też na oceny zdarzeń, które trudno ująć w kategoriach właściwych dla badania dziejów. Możemy najwyżej starać się naszkicować główne kierunki przemian, tak jak rysują się z naszej dzisiejszej perspektywy. Rok 1919 stanowi datę zawarcia traktatu wersalskiego, który zapoczątkował budowę Europy po zakończeniu I wojny światowej. W jej wyniku upadły wielkie monarchie: pruska, austro-węgierska i rosyjska. Na mapę niepodległych państw powróciły Polska i Węgry, pojawiła się Jugosławia, Rumunia i Rosja Radziecka (od 1922 r. - Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich). Okres pokoju okazał się krótkotrwały i pełen konfliktów. W wyniku ogromnych trudności gospodarczych oraz sprzeczności społecznych i ideologicznych do władzy doszedł faszyzm (we Włoszech od 1922 r., w Niemczech od 1933, w Hiszpanii od 1938/9 r.) oraz totalitaryzm sowiecki. Na skutek ich agresji w 1939 r. wybuchła II wojna światowa, która trwała do 1945 r. Przyniosła ona kolosalne straty i kolejną zmianę układu sił i stosunków. W wojnie bezpośrednio uczestniczyło sześćdziesiąt państw leżących na czterech kontynentach (Europa, Azja, Ameryka, Afryka). Wszystkie wyszły z niej zubożone, bądź wręcz zrujnowane i okaleczone. Liczbę zabitych określa się na ok. 30 milionów ludzi (nie uwzględniając w tym rachunku o wiele liczniejszych ofiar prześladowań). Powojenny podział świata narzucony przez zwycięskich przywódców koalicji w Jałcie i w Poczdamie (1945) doprowadził do powstania antagonistycznych sfer wpływów rosyjskich i anglo-amerykańskich. Między oboma obozami od 1946 r. toczyła się „zimna wojna", obejmująca wszystkie dziedziny życia: od militarnej i politycznej, poprzez ekonomiczną do kulturalnej, a zwłaszcza ideologicznej. Dotyczyła więc nie tylko rządzących, ale kondycji całych społeczeństw. W strefie wschodniej wszechstronnie ograniczała możliwości rozwoju, redukowała swobody obywatelskie, skazywała na izolację. Względne odprężenie przyniósł rok 1956, później lata siedemdziesiąte. Decydujące zmiany nastąpiły dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych. Zapoczątkowały je wydarzę- 210 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI nia w Polsce, które doprowadziły do upadku całego bloku socjalistycznego: powstanie III Rzeczypospolitej w 1989 r., zjednoczenie Niemiec, 1990 (zburzenie muru berlińskiego, 1989), rozpad Związku Radzieckiego i powstanie na części terytoriów Wspólnoty Niepodległych Państw (1991), uzyskanie suwerenności przez wszystkie inne państwa satelitarne. Przyjmijmy zatem umownie za punkt zwrotny datę 1989 r., kiedy zaczął kruszyć się blok państw socjalistycznych a z nim dotychczasowy podział polityczny, rzutujący nie tylko na stosunki europejskie, ale ogólnoświatowe. Wszak ten przełom ustrojowy wywołał głębokie reperkusje we wszystkich dziedzinach życia. Wydarzenia te świeżo zachowujemy w pamięci. Jeśli w tym miejscu przypominamy kluczowe fakty i daty to dlatego, że miały one podstawowe znaczenie również dla dziejów książki. 1. KSIĄŻKA, JEJ PRODUKCJA I ROZPOWSZECHNIANIE Okres po I wojnie światowej pod wieloma względami był kontynuacją poprzedniej epoki, ale też niósł ze sobą istotne zmiany. W przyspieszonym tempie rozwijała się industrializacja, a wraz z nią postęp techniczny i naukowy. Wiek XIX nazywano wiekiem pary i elektryczności, wiek XX odznaczył się zastosowaniami energii atomowej i elektroniki, epokowymi odkryciami w zakresie fizyki, biologii i medycyny oraz wszystkich innych dziedzin zmierzających do poznania i zmieniania rzeczywistości przyrodniczej i społecznej. Przyniósł rewolucję w zakresie łączności i komunikacji. W latach dwudziestych weszły do użytku powszechnego audiowizualne środki masowego przekazu (mass media*): radio (1922-23), film (wczesne lata dwudzieste), telewizja (1928-32). Cybernetyka*, której podstawy sformułował Norbert Wiener (zm. 1964) w 1948 r. zapoczątkowała erę komputeryzacji oraz cyfrowego zapisu tekstu. Ugruntowanym już środkiem masowego przekazu o największym zasięgu i popularności w 1 poł. XX w. była prasa. Wtedy właśnie przeżywała okres najintensywniejszego rozwoju - zwłaszcza gazety wielonakładowe, ale też czasopisma ilustrowane, ogólno--informacyjne, kulturalne i specjalistyczne. Szybko rosły liczby tytułów i nakłady. O ile w początku wieku nieliczne tylko dzienniki przekraczały milionowe nakłady, to w pół wieku później nakłady kilkumilionowe nie były wyjątkiem. Szczyt powodzenia przypadał na lata 1950-55; później wzrost, jakkolwiek stały, był jednak powolniejszy. Rynek uległ nasyceniu a upowszechnienie radia i telewizji stanowiło konkurencję. Według danych UNESCO w 1975 r. ukazywało się ponad 7900 tytułów gazet w nakładzie 400 min. egz., zaś w 1984 - 8230 tyt. w 502 min egz., w 1990 - 9220 tyt. w 586 min egz. Najwyższy wskaźnik podaży odnotowano w Anglii w latach pięćdziesiątych: 600 egz. dzienników na 1000 mieszkańców. W tym samym czasie w USA i Skandynawii przypadało ok. 300 egz., w innych krajach rozwiniętych -100 do 200. Później nakłady zaczęły stopniowo spadać; w 1990 r. przeciętna światowa wynosiła 111 egz. Niemniej w USA, ZSRR i Japonii najpopularniejsze dzienniki przekraczały 10 milionów egzemplarzy. Dla ogółu czytelników prasa stanowiła podstawową lekturę. Z czasem uzupełnieniem stały się książki masowe, których szczególnie popularną odmianą jest książka kieszonkowa (książka broszurowa*). Charakteryzuje się ona kilku cechami wystę- Znak wydawnictwa Penguin Books KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI 211 pującymi łącznie: i), małym formatem (wymiar do 18x12 cm, objętość do 200 str.); 2). wysokimi nakładami (kilkadziesiąt - kilkaset tys. tomów, do miliona - czasem nawet przekraczanego); 3). dostępnością w licznych punktach sprzedaży, nie tylko w księgarniach (np. sklepy wielobranżowe, kioski, dworce, poczekalnie); 4). niską ceną; 5).seryjnością. Tania książka masowa torowała sobie drogę od 2 poł. XIX w., jednak za datę powstania książki kieszonkowej w jej typowej postaci, która zawojowała rynki, przyjmuje się 1935 r., kiedy Allen Lane (zm. 1970) uruchomił w Londynie wydawnictwo Penguin Books*. Wyspecjalizowało się ono w wydawaniu estetycznych kolorowych serii małych, broszurowych książeczek, powszechnie dostępnych po stałych, niskich cenach. Poszczególne serie miały określone profile tematyczne (społeczne, polityczne, kulturalne, podręczniki, słowniki itd.). Odznaczały się dobrym, wyrównanym poziomem merytorycznym. Tomiki Penguin Books cieszyły się wielkim powodzeniem. Rychło też znalazły naśladowców zarówno w Anglii, jak w innych krajach. Najpopularniejszym producentem książek kieszonkowych w USA jest założony w 1939 r. i działający również obecnie koncern wydawniczy Pocket --Books (do 1957 r. wydał 1500 tytułów w 500 min. egz., z czego znaczna część przeznaczona była na eksport). Kolejne pozycje zajmują American Library of World Literaturę i inne wielkie przedsiębiorstwa. We Francji książka masowa miała już dawniejsze dobre tradycje m.in. dzięki takim firmom, jak Larousse i Hachette. To właśnie ta ostatnia zainicjowała w 1953 r. znaną serię literacką Le Livre de Poche, w której ukazały się arcydzieła dawnej i współczesnej powieści światowej w przeszło milionowych nakładach. W Niemczech głównymi dostawcami wartościowych książek kieszonkowych była, znana od XIX w. firma Recłam (po podziale Niemiec -NRD) oraz założona w 1961 r. Deutscher Taschen-buchVerlag(RFN). Wszystkie wielkie wydawnictwa publikują książki kieszonkowe, ponieważ stanowią one bardzo opłacalne przedsięwzięcia. Duże nakłady, seryjny wystrój, ustalony standard i obniżone tym sposobem koszty własne umożliwiają stosunkowo przystępne ceny i zapewniają dobry zbyt. Często różne wydawnictwa korzystają ze wspólnie przygotowanego wyposażenia graficznego. W seriach kieszonkowych ukazują się wszystkie gatunki tekstów. Początkowo przeważały przedruki pozycji, które już przedtem zdobyły powodzenie u czytelników. Później zaczęły ukazywać się Książka lipskiego wydawnictwa Reclam (Junior) w NRD ARISTOPHANES DER FRIEDEN IN DER BEARBEITUNG VON PETERHACKS MIT ZEICHNUNGEN VON GUNTER HORLBECK VERLAC PHILIPP RECŁAM JUN. LEIPZIG 212 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI również pierwodruki. Asortyment obejmuje zarówno beletrystykę, jak piśmiennictwo popularnonaukowe, podręczniki, poradniki, informatory, klasykę literacką i nowości. Oczywiście nie brakuje serii sensacyjnych i brukowych, ale nie są one dominujące. Szczyt powodzenia książek kieszonkowych przypadał na dekadę 1950-60; później dynamika wzrostu tej formy wydawniczej zaczęła opadać, stabilizując się na poziomie ok. 20% tytułów oraz ok. 40-50% sprzedawanych egzemplarzy. W niektórych krajach i okresach wahania tych wielkości bywają znaczne. Powodzenie książek masowych stało się jedną z ważniejszych przyczyn wygrywania walki konkurencyjnej potężnych koncernów z mniejszymi przedsiębiorstwami, które nie mogły uruchamiać produkcji na wielką skalę. Nadmierne powodzenie książki kieszonkowej i zbliżonych doń form edytorskich budziło niepokój intelektualistów, którzy dostrzegali niebezpieczeństwo spłycenia nie tylko kultury słowa pisanego, lecz szerzej -ogólnego poziomu kulturalnego społeczeństwa, przez obcowanie z nadmiernie uproszczonymi przekazami treści. Z drugiej strony, książka kieszonkowa stała się skutecznym narzędziem popularyzacji piśmiennictwa wśród szerokiej publiczności poszukującej przede wszystkim dostępnej jej książki funkcjonalnej, ale również pożywki intelektualnej i rozrywki. Jakkolwiek prasa i książki broszurowe (należałoby jeszcze wymienić akcydensy) były „lokomotywami" przemysłu poligraficznego, to nie stanowiły całości jego oferty. Ambicją i potrzebą każdego szanującego się wydawnictwa były publikacje o trwalszej wartości, mające sprostać nie tylko doraźnym celom użytkowym. Takie też były oczekiwania bardziej wymagających czytelników, których grono szybko i systematycznie powiększało się od XIX w. Zresztą przecież ci sami użytkownicy w zależności od potrzeb wykorzystują publikacje różnych standardów. Jak pamiętamy, od ostatniego ćwierćwiecza XIX w. w proteście przeciw szpetocie książki przemysłowej, artyści powracali do rzemiosła dawnych mistrzów poszukując tam wzorów piękna typograficznego (np. W. Morris, szkoła monachijska). Mechanizacja traktowana była jako przyczyna zepsucia jakości druków. Z czasem jednak dojrzewało przekonanie, że dzięki maszynom kierowanym świadomym zamysłem i sprawną ręką człowieka można uzyskać nie tylko nieporównywalnie wyższą wydajność (z którą rękodzieło nie może konkurować), ale również niezwykłe efekty estetyczne. Pogardę zastępował kult techniki. AND ELEMENTS OE LETTERING Chafter I: The Begirmings of the Alphabet* F ALL THE achievements of the human mmd,thebiithof the alphabetisthemośt momentous."Letters,łikemen,havenow an anceśtry, and the anceŚby of words, as of men, is often a very noble possession, making triem capableofgreat things":in-deed,it has been said that the invention of writing is morę important than all the vic-torieseverwonorcon^fcitutionsdevisedbyman.Thehiśl:oryofwrit' ingis,inai^iy,thehiŚloryofthehumanrace,sinceinitareboundup, severally and together, the development of thought, of expression,of art, of intercommunication, and of mechanical inventaon. •Thcauihorof TheAlpbabet advances no sions of scholars, sińce he himself has daim that in' 'The Beginnings of the Al- neither the facili t ies nor the schoiarship phabefhehaspresentedanynewfaćts. neressary toasuccessfulŚtudyof Assyr- Ashisownparticulatlineofśtudyśtarts ian,Baby]onian,orEgypaartpićhirewm' at the point whereourtomanletterforms ingsandtheirdevelopment.Thechapter cameintoexiŚŁenoe,itseemsdesirabIer.o isintendetlonlyEocoverbrieflythemeans tauchbrieflyontheearlierhiśtoryof those of recording thought pnor to the begin- forms, accepting and using the coaclu- nings of Greek and Latin wtiting. The [5] Strona z podręcznika liternictwa Frederica W. Goudy'ego, University of California Press, 1952 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI 213 W literaturze i sztuce wyrazem tego nurtu stał się futuryzm*, w drukarstwie - kierunek typografii elementarnej zwanej też funkcjonalną*. Jego inicjatorem był czołowy teoretyk fu-turyzmu Filip Marinetti (zm. 1944), który w 1914 r. przedstawił program futurystycznej rewolucji w drukarstwie. Zmierzała ona do uzyskania maksymalnego efektu za pomocą najprostszych środków. Propagowała zerwanie z utartymi schematami, asymetrię i swobodę kompozycji składu drukarskiego w celu uwypuklenia podstawowych elementów treści. Nacisk położony był na rzeczowość i komunikatywność, przy rezygnacji z elementów zdobniczych. Podstawową rolę spełniał właściwy krój czcionki - prosty, czytelny, podporządkowany celowi optymalnego przekazywania przesłania tekstu. Założenia typografii funkcjonalnej zastosowali praktycznie w latach dwudziestych drukarze włoscy, a wkrótce rozpowszechniły się również w innych krajach (m.in. w Niemczech, Szwajcarii, ZSRR i USA). W latach czterdziestych - pięćdziesiątych XX w. styl ten zaczął się przeżywać. Już wcześniej łagodziły się jego krańcowości (demonstracyjne łamanie tradycyjnych konwencji, nadmierna oschłość i mechanicyzm). Trwałym skutkiem pozostały uwieńczone sukcesami starania wypracowania funkcjonalnych krojów pism, z których kilka rodzajów do dziś stosowane jest w przemyśle poligraficznym. W tej dziedzinie wyróżnili się drukarze Stanów Zjednoczonych, Niemiec a zwłaszcza Wielkiej Brytanii. Wśród nich szczególną pozycję zajął Stanley Morison (zm. 1967), od 1932 r. kierownik funkcjonującej do lat osiemdziesiątych XX w. londyńskiej wytwórni monotypów Monotype Corporation Ltd, którego dziełem było m.in. opracowanie w 1932 r. nowej szaty typograficznej czasopisma The Times, która stała się wzorem nowoczesnego edytorstwa periodyków. Anglia przez długi czas utrzymywała prymat w zakresie sztuki typograficznej, zaś pod względem postępu technicznego najwyższe osiągnięcia mają Stany Zjednoczone. #1* Typograficzna kompozycja futurystyczna Ardengo Soffici, Florencja 1915 Typograficzna kompozycja Bruce Rogersa do książki Stanleya Morisona, Cambridge University Press 1933 FRA+LUCA DE-PACIOLI OBORGOS SEPOLCRO BTSTANLEY MORISON CTHE-GRD LIERCLUB NEWYORK MCMXXX*i 214 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI Po kryzysie przełomu lat dwudziestych i trzydziestych oraz zastoju okresu 1939-45 (w krajach bezpośrednio dotkniętych wojną - wręcz katastrofy) przemysł poligraficzny szybko się dźwigał, co ułatwiały wynalazki o zasadniczym znaczeniu. Od 1946 r. stosowano fotoskład, od lat pięćdziesiątych do drukarstwa stopniowo wkraczały komputery. Obecnie na coraz szerszą skalę stosuje się technologie cyfrowe. Obejmują one również zakres prac wydawniczych. Zmienia to cały proces przygotowywania i przekazywania tekstów, stawiając na porządku dziennym liczne kwestie związane z przyszłością książki typograficznej. Wracając do początków XX w. trzeba podkreślić, że obok wielkich koncernów funkcjonowały przez cały czas i zresztą nadal pracują, choć w zmniejszonym zakresie, drobne zakłady drukarskie specjalizujące się w książce artystycznej. To w nich wypracowywane są wzorce sztuki typograficznej cenione przez bibliofilów i stanowiące inspiracje dla wzornictwa przemysłowego. Stopniowo podnosił się poziom estetyczny produkcji poligraficznej. Stosowane były coraz lepsze surowce (papiery, tektury, płótna, skóry, barwniki, kleje), doskonaliła się precyzja wykonawstwa. Wydawnictwa zatrudniały specjalistów czuwających nad wystrojem wszelkiego rodzaju publikacji, nie tylko książkowych, lecz także prasowych i akcydensowych. Druki reklamowe odgrywały bowiem coraz ważniejszą rolę komercyjną; coraz większą wagę do ich wyglądu i jakości przywiązywali i producenci, i nabywcy. Nierzadko stanowiły one awangardę stylistyczną i technologiczną. W okresie międzywojennym i powojennym centrum ilustrowanej książki stanowiła nadal Francja, szczycąca się dawnymi dobrymi tradycjami w tej dziedzinie. Typo- grafia funkcjonalna w swojej krańco-Okładka do poematu Dobrzeć. Majakowskiego, wgj ^ nie znajdowata tam szef. ElLissitzky,Moskwa 1927 .,, . . _T szego oddźwięku. Natomiast rozwijało się zdobnictwo nawiązujące do wszelkich ówczesnych stylów np. na-bizmu*, fowizmu*, kubizmu*, kon-struktywizmu*, surrealizmu*. Z wydawcami współpracowali najwybitniejsi artyści swoich czasów, jak Pier-re Bonnard (zm. 1947), Maurice De-nis (zm. 1943), Henri Matise (zm. 1954), Pablo Picasso (zm. 1973), Marc Chagall (zm. 1985) i in. Plastycy i drukarze dla osiągnięcia doskonałości dzieła łączyli swe wysiłki. Niektórzy rysownicy i szty-charze starali się opanować rzemiosło typograficzne, aby zapewnić harmonię stylistyczną między drukiem, zdobnictwem i treścią książki. Książka ilustrowana cieszyła się uznaniem również w innych krajach, które coraz wyraźniej wypracowywa- 0! BflAAHMHP MMHOBCKMft 215 Strona z Łysej śpiewaczki Eugene Ionesco, projektowali Robert Massin i Henry Cohen, Paryż, ok. 1950 ły sobie własne style zdobnicze. Im bliżej współczesności, tym większa panuje rozmaitość kierunków artystycznych i technik graficznych. W okresie międzywojennym kolejny renesans przeżywał drzeworyt. Często stosowano również litografię i akwafortę. Dużą rolę odgrywała fotografia oraz rozliczne inne techniki fototechniczne i fotochemiczne. Obecnie wszystkie typy ilustracji poddawane są przetwarzaniu komputerowemu. Książka artystyczna, jak każdy rodzaj sztuki, ulega przeobrażeniom. Nadal jednak przyciąga utalentowanych twórców i zainteresowanych czytelników. W 2 poł. XX w. szybko rozpowszechniające się środki masowego przekazu przejęły wiele funkcji spełnianych dotąd przez piśmiennictwo. Na fali entuzjazmu dla wszechstronności i sprawności nowych narzędzi pojawiło się przekonanie o nieuchronnym zmierzchu ery Gutenberga, czyli stopniowym zanikaniu dotychczasowej formy książki. Tezę taką postr-wił kanadyjski socjolog Herbert M. McLuhan (zm. 1980) w rozprawie Galaktyka Gutenberga (Gutenberg Galaxy, Toronto 1962), która zdobyła znaczny rozgłos i uznanie. Życie zweryfikowało te krańcowe przewidywania (zresztą sam autor w późniejszych wypowiedziach złagodził swoje stanowisko). Mimo dynamicznego rozwoju nowych technologii, a również dzięki nim, książka nadal jest użyteczna, zajmując istotne miejsce we współczesnej kulturze. Znani współcześni socjologowie i kulturoznawcy (m.in. N. Postman) podkreślają, że przekazy elektroniczne, jak np. Internet, nie eliminują tekstu, lecz przeciwnie pomnażają jego funkcje. Produkcja książki na przestrzeni ostatniego półwiecza wykazywała stałe, acz nierównomierne tendencje wzrostowe. Po II wojnie światowej skok ilościowy i jakościowy był tak uderzający, że wybitny biblio-log Robert Escarpit trafnie określił go jako rewolucję książki (La revolution du livre. Parisi965). Poniżej przedstawiamy kilka podstawowych faktów charakteryzujących to zjawisko. Światowa produkcja książek w tytułach w 1.1955-91 przedstawiała się następująco: 1955 r. 1965 r. 1985 r. 1991 r. 269 000 426 000 799 000 863 000 Do niedawna przyjmowało się, że liczba tytułów w produkcji światowej podwaja się co piętnaście lat, obecnie prognozy są nieco ostrożniejsze. Wzrost liczby tytułów w wybranych krajach w dłuższym horyzoncie czasowym przedstawia poniższe zestawienie: 216 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI kraj liczba tytułów 1924 1932 1985 1991 Niemcy 23082 21452 60660 67890 Japonia 13834 - 37860 - ZSRR 13126 35100 83 976 76711 Wielka Brytania 12706 14834 52861 86 573 Francja 9403 15852 35860 43682 USA 9012 9035 76976 - Włochy 6093 12 545 15 545 27 751 Polska 5138 9695 9649 10688 Holandia 4903 7039 12629 13691 Czechosłowacja 4256 8198 9844 9362 Dania 3270 3142 9554 10198 Szwecja 3058 2505 9532 11866 Bułgaria 2472 2488 5171 3260 Węgry 2085 2842 9389 8133 Szwajcaria 1610 2444 11822 14886 Hiszpania 1490 2455 34684 39 082 Norwegia 1160 — 3559 3884 Powyższe liczby wyraźnie wskazują na nierównomierność tempa wzrostu produkcji w poszczególnych krajach. Największy, bo przeszło 26-krotny wzrost odnotowała Hiszpania, ponad 9-krotny- Szwajcaria i 5-krotny - ZSRR, jeden z niższych, dwukrotny Polska (nb. liczba tytułów wydanych w 1985 r. była nieco niższa niż w 1932 r.). Nieco inaczej kształtowałyby się te proporcje, gdyby brać pod uwagę nakłady. Wyjaśnienia tych i innych dysproporcji należy poszukiwać w dziejach odnośnych państw (np. kryzysy, straty wojenne, przemiany ustrojowe). W1980 r. dla ludności świata zamieszkującej kraje wysoko rozwinięte przeznaczonych było 82% wydanych książek, dla pozostałych zaś - 18%. W 1985 r. przeciętnie na 1 milion ludności w Ameryce Północnej przypadało 394 tytuły, w Europie -165, w Azji 67, w Afryce 24. To tylko wybrane przykłady mające na celu zasygnalizowanie nierównomiernego nasycenia piśmiennictwem na świecie. Wszystkie dane statystyczne są wybiórcze i nie w pełni porównywalne (różne kraje stosują odmienne zasady statystyki, a czasem zmieniają je w niewielkich odstępach czasowych). Można je więc traktować wyłącznie orientacyjnie jako wskaźniki charakteryzujące sytuacje i kierunki zmian. Oto kilka przykładów: Generalna tendencja ostatnich dziesięcioleci wskazuje m.in. na malejący udział Europy w produkcji książki (z ponad 48% w 1955 r. do ponad 42% w 1985 r.), rosnący zaś Ameryki Północnej i Azji. Zmienia się również struktura językowa na korzyść angielskiego (głównie za sprawą USA). W1950 r. np. blok angielski stanowił ok. 13% produkcji światowej, w 1965 r. już ok. 20%, a w 1981 r. - 43%. Przekłady z tego języka w latach osiemdziesiątych przekroczyły 40%. Tłumaczenia z rosyjskiego wynosiły ponad 12%, z francuskiego -11%, z niemieckiego 9%, z włoskiego ponad 2%, z hiszpańskiego i polskiego ponad 1%. Wszystkie wykazują tendencje KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI spadkowe na rzecz angielskiego. Trzeba także dodać, że produkcja w językach kongresowych rośnie kosztem publikacji w językach narodowych. Mniej popularne (np. narzecza) stopniowo zanikają. „Rewolucja książki", która zintensyfikowała się po II wojnie światowej polegała na bardzo szybkim wzroście produkcji wywołanym zwiększeniem i zróżnicowaniem zapotrzebowania na lektury ze strony wszystkich warstw społecznych, nie tylko wyższych i średnich. Wśród wielu złożonych przyczyn tego zjawiska, jako najważniejsze wymienia się eksplozję demograficzną, upowszechnienie oświaty, zwiększenie wymiaru wolnego czasu sprzyjającego czytaniu oraz postępy w dziedzinie produkcji i rozpowszechniania książek. Do tego trzeba dodać skutki rewolucji społecznej dokonanej w Związku Radzieckim i państwach bloku sowieckiego, które zdeterminowane zostały polityką państwową. Oczywiście, nie wszystkie czynniki występują z jednakową siłą i w porównywalnym czasie w poszczególnych krajach, regionach i kontynentach. W Europie np. w latach pięćdziesiątych XX w. zasadniczo zlikwidowany został analfabetyzm, ale jeszcze ok. lat osiemdziesiątych istniały obszary, na których rejestrowano znaczny procent ludności niepiśmiennej, m.in. w Turcji - 40%, w Indiach - 67%, w Pakistanie - 79%, w Iranie -63%, w Indonezji - 43%, w Brazylii - 24%. W tym samym czasie w krajach rozwiniętych Europy (np. Anglia, Włochy, Niemcy) znów pojawił się problem analfabetyzmu związany z liczną migracją. W wielu państwach odnotowuje się zjawisko analfabetyzmu wtórnego. W różnych zakresach i na rozmaitych poziomach, ale na wszystkich kontynentach wiele miejsca w produkcji wydawniczej zajmują książki oświatowe i edukacyjne. Wchodzą one w zakres kategorii książek funkcjonalnych, które oblicza się na ok. 75-80% tytułów wydawanych w świecie (w tym ok. 20% podręczników). Pozostałe 20-25% obejmują lektury nie związane z doraźnymi potrzebami zawodowymi (np. beletrysty-ka). W odniesieniu do liczby egzemplarzy proporcje te układają się odmiennie: najwyższe nakłady osiągają wydawnictwa informacyjne, podręcznikowe oraz powieści. W różnych statystykach uwzględniane są zwykle tylko publikacje przeznaczone do obrotu handlowego. Poza nim funkcjonuje znaczna liczba publikacji kierowanych do ograniczonego kręgu użytkowników (np. raporty, do- 217 Obwoluta projektu Maxa Caflischa, AT-Verlag, Aarau 1981 TAGEBUCHBLATTER VON FELIX HOFFMANN 2l8 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI niesienia naukowe, instrukcje, sprawozdania). Wiele z nich powielane było technikami małej poligrafii*, która w omawianym okresie znajdowała coraz większe zastosowanie. Księgarstwo, podobnie jak inne ogniwa łańcucha obiegu piśmiennictwa ma swój udział w „rewolucji książki". Wzrostowi produkcji oraz zapotrzebowania na książki towarzyszyła intensyfikacja sprzedaży. W dalszym ciągu sieć podstawową tworzyły księgarnie: duże i małe, ogólno-sortymentowe i specjalistyczne, prowadzone przez wydawnictwa, bądź też działające niezależnie od nich. Jak dawniej, handel detaliczny prowadzony był w sklepach wielobranżowych na straganach stałych i okolicznościowych oraz obwoźnie. Od pocz. XX w. coraz częściej można było zakupić książki również w kioskach, na dworcach kolejowych, w urzędach pocztowych i innych punktach licznie uczęszczanych. Wszystkie formy znacznie rozwinęły się po II wojnie światowej. Podczas jej trwania księgarstwo poniosło duże straty na skutek działań militarnych (przechodzenie frontów, naloty) oraz represyjnej polityki okupantów (konfiskaty, celowe niszczenie). Od 1945 r. rynek stopniowo ożywiał się dzięki rosnącej koniunkturze. Handlowcy stosowali aktywne formy wychodzenia naprzeciw zainteresowaniom i potrzebom społecznym, maksymalnego zbliżenia do klientów. Mnożyły się punkty dystrybucji książek kieszonkowych i rozmaite formy ich kolportażu. Przedsiębiorstwa wydawnicze i księgarskie zatrudniały indywidualnych agentów i akwizytorów, odwiedzających potencjalnych nabywców w ich mieszkaniach. Znaczne powodzenie zdobyły sobie kluby książek (kluby czytelników*), gromadzące amatorów określonego typu i standardu publikacji. Większość z nich rozprowadzała publikacje popularne i tanie. Niektóre specjalizowały się w seriach tematycznych lub odznaczających się szczególnym, bogatym wystrojem. Miały one służyć ku ozdobie księgozbiorów domowych zamożnych raczej niż wykwintnych posiadaczy. Nieliczne kluby, o dawnych zwykle tradycjach, skupiały elitarnych bibliofilów, znawców i miłośników książki rzadkiej i prawdziwie cennej. Na ogół jednak kluby służyły i służą dystrybucji książek masowych. W zamian za pewne przywileje dla członków (np. rabaty, podarunki, dostawa do domu) zapewniają stały zbyt określonego typu publikacji. Są więc dogodne zarówno dla producentów i handlowców, jak też dla odbiorców. Dzięki temu zajmują znaczną pozycję na rynku książki. W latach osiemdziesiątych ich udział w obrotach sięgał 20%, w tych krajach, gdzie były najbardziej rozpowszechnione np. USA i RFN. Księgarnie dysponują najszerszą i najbardziej zróżnicowaną ofertą, ale też od ogółu czytającej publiczności dzieli je większy dystans niż dostępnych na każdym kroku punktów sprzedaży. One również stosują różne zachęty, np. subskrypcje, sprzedaż wysyłkowa, okresowe obniżki cen, udział w targach książki oraz innych imprezach masowych (np. kiermasze). Ważną rolę w propagowaniu asortymentu księgarskiego odgrywa informacja i reklama. Celom tym służą katalogi, biuletyny i prospekty, ogłoszenia i reklamy w środkach masowego przekazu, wystawy, a szczególnie - bibliografie księgarskie. Zastosowanie technik elektronicznego przetwarzania danych znacznie usprawniło informację bibliograficzną i faktograficzną. Wprowadzone zostały systemy lokalne i międzynarodowe (np. Uniwersalnej Rejestracji Bibliograficznej - UBC), które znacznie ułatwiają współpracę w dowolnych zakresach. Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki (ISBN*) pozwala na numeryczną ewidencję obrotu. Wykorzystanie KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI 219 komputerów w księgarstwie może być wielostronne. Całkowicie zmieniają one metody pracy, usprawniają wszystkie niemal czynności, podnoszą efektywność. Zaostrza to konkurencyjność większych przedsiębiorstw wobec małych firm, które nie mogą sobie pozwolić na szeroki zakres automatyzacji. Szansą na utrzymanie się na rynku bywa wybór wąskich specjalizacji, wyróżniających ich ofertę od przeciętności. Stosunkowo liczniejszy jest udział niewielkich księgarń w handlu antykwarycznym zarówno tradycyjnym (handel książką dawną), jak też wśród antykwariatów współczesnych, sprzedających po obniżonych cenach pozycje, które niedawno wycofane zostały z księgarń, jako nie znajdujące tam szybkiego zbytu. W każdym kraju stan księgarstwa jest nieco odmienny, uzależniony od lokalnych warunków i tradycji. Niemniej jednak można wymienić kilka podstawowych systemów, jakie ukształtowały się w państwach europejskich i znajdowały zastosowanie do lat osiemdziesiątych XX w., również poza naszym kontynentem, wszędzie z licznymi wariantami lokalnymi: - niemiecki, wyróżniający się decentralizacją wydawniczą i księgarską, obrotem warunkowym i stałymi cenami. Był on popularny również w Europie Północnej; - francuski, scentralizowany w stolicy kraju; słabo rozwinięty jest system komisowy; - angielski, oparty na sieci agentów pośredniczących między wydawcami a odbiorcami; bez handlu komisowego z rozpowszechnionymi wypożyczalniami przy księgarniach (Anglia, USA); - socjalistyczny, charakteryzujący się centralizacją oraz nacjonalizacją księgarstwa (ZSRR, kraje bloku sowieckiego). Model kultury książki wprowadzony w Związku Radzieckim po rewolucji 1917 r. i utrzymujący się z niewielkimi zmianami aż do 1991 r. był tak dalece odbiegający od praktykowanych gdzie indziej, że wymaga osobnego, krótkiego omówienia. Rola jaka wyznaczona została książce oraz sposoby i środki jej realizacji pozostawały w ścisłym związku z całokształtem polityki kulturalnej państwa. Od pierwszych lat istnienia władze radzieckie kładły duży nacisk na likwidację analfabetyzmu, rozwój oświaty i zapewnienie dostępu do niej najszerszym warstwom ludowym i proletariackim. Zadanie było bardzo trudne, bowiem spuścizną caratu pozostało ogromne zacofanie, ciemnota i ubóstwo szerokich mas. Ponadto Związek Radziecki ukształtował się jako federacja wielonarodowa i wielokultu-rowa, co stwarzało dodatkowe problemy. Wystarczy nadmienić, że w latach 1918-86 wydawnictwa ukazywały się w 92 językach narodów ZSRR. Z czasem wielość języków Drzeworytowa okładka Wtadimira Faworskiego, Moskwa 1930 A.HATOJIHI/1 RY4PEMK.O A rPABKDPbl MAPUJ 1930; H3&AT UKTI • 1A Ł P AUMH 22O KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI ulegała redukcji, np. w 1986 r. wynosiła już 68. Oczywiście przytłaczająca przewaga należała do rosyjskiego, który był językiem urzędowym w całym państwie: w 1986 r. np. ukazało się 85,7% książek po rosyjsku, 10,7% w innych językach narodów ZSRR, zaś 3,6% w językach obcych spoza wspólnoty. Istniała znaczna dysproporcja między poszczególnymi republikami w nasyceniu produkcją wydawniczą. Chociaż malała ona w stosunku do początków władzy radzieckiej, to jednak np. w 1986 r. w Rosyjskiej FSRR na 100 mieszkańców przypadało 1241 egz. książek, zaś w Kazachskiej - 189, pozostałe republiki lokowały się między tymi skrajnościami. Cytując liczby zaczerpnięte z radzieckich źródeł statystycznych trzeba pamiętać, że są one nieporównywalne z danymi z innych państw. W ZSRR bowiem rejestrowano wszystkie książki i broszury zarówno rozprowadzane w handlu księgarskim, jak poza nim (pochodzące z wydawnictw niekomercyjnych). Natomiast w innych krajach stosowano selekcję. Dlatego komparacja międzynarodowa byłaby myląca. Natomiast w granicach radzieckich obserwacje porównawcze są zasadne; nie zmieniały się bowiem kryteria rejestracji. Interesujące jest prześledzenie wahań produkcji wydawniczej przynajmniej z kilku znaczących lat, np.: rok tytuły nakład w min. egz. 1918 6556 69 1938 40336 699 1941 39803 548 1946 23368 468 1951 42696 752 1986 83472 2234 Jak widać, od powstania państwa datuje się wzrost liczby publikacji zahamowany w okresie wojny (1941-45), pomnażany później, acz w nierównomiernym tempie. Charakterystyczne jest znaczne zwiększanie się liczby egzemplarzy. W porewolucyjnej Rosji wydawano w masowych nakładach (kilkudziesięciu, kilkuset tys. egz., nawet w milionach), zwłaszcza piśmiennictwo polityczne, propagandowe, klasyków literatury rosyjskiej i radzieckiej i podręczniki. Było to spowodowane ogromnym zapotrzebowaniem na słowo drukowane. Mimo niewątpliwych postępów, jeszcze w latach osiemdziesiątych popyt na poczytne typy piśmiennictwa był częściowo zaspokajany, np. w zakresie be-letrystyki w 1980 r. - w ok. 20%, w 1985 - w 34%; na literaturę dla dzieci i młodzieży w 1980 r. - w 16%, w pięć lat później w 21%. Z drugiej strony magazyny zalegały wieloletnie zapasy książek i broszur polityczno-wychowawczych i propagandowych, których publikacja wynikała z dyrektyw władz, a nie z zainteresowania czytelników. Z tych samych względów agitacyjnych bardzo rozbudowana była podaż prasy centralnej i lokalnej (w poszczególnych republikach). Przede wszystkim wydawane były wielonakładowe gazety, ale również czasopisma, np. czołowy dziennik partyjny Prawda (zał. 1912 r.) osiągał liczbę 12 min. egz., periodyki zatrudniały najlepszych autorów i grafików. Wśród nieprzeliczonych tytułów wyróżniały się trwałością i poziomem np. Nowoje Wremia i Sowietskaja Literatura, oba wydawane w kilku wersjach językowych. KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI Od początku istnienia Związku Radzieckiego całość produkcji i handlu książką oraz prasą była znacjonalizo-wana oraz scentralizowana. Do państwa należały wydawnictwa, drukarnie, papiernie, fabryki farb, gisernie oraz księgarstwo hurtowe i detaliczne. Wszystkie agendy podlegały urzędom centralnym oraz ich oddziałom w poszczególnych republikach. Urzędy te przechodziły różne reorganizacje. Od 1972 r. całością produkcji i dystrybucji piśmiennictwa kierował Komitet Wydawnictw, Poligrafii i Handlu Książką przy Radzie Ministrów ZSRR. Instytucje te zawsze zajmowały się nie tylko sprawami administracyjnymi, lecz również polityką wydawniczą, planami i limitami oraz kontrolą ideologiczną; uzależnienie edytorstwa od linii partyjnej było bardzo silne na wszystkich szczeblach decyzyjnych. Zgodnie z generalną polityką upowszechniania piśmiennictwa akceptowane urzędowo książki i periodyki były dotowane przez państwo, relatywnie bardzo tanie, łatwo dostępne w gęsto rozlokowanych punktach sprzedaży (i rozdawnictwa) oraz w bibliotekach. Upowszechnienie czytelnictwa, aczkolwiek silnie sterowanego i kontrolowanego, było realnym osiągnięciem władzy radzieckiej. Ze względu na stałe niedobory surowców i mocy produkcyjnych, przy konieczności zwiększania ilości publikacji i utrzymania ich niskiej ceny, jakość książek radzieckich była niezadawalająca. Książki masowe cechowało niedbałe wykonawstwo i tandetne materiały (bibulasty papier, nierówne farby, zużyte czcionki, nieostre ilustracje itp.). Starania wokół zmiany tego stanu rzeczy nasilające się w latach siedemdziesiątych--osiemdziesiątych XX w. zaczęły dopiero przynosić rezultaty. Radziecki system książki załamał się wraz z rozpadem ZSRR. Do tego czasu silnie oddziaływał na kraje demokracji ludowej, wśród których znajdowała się również Polska. 221 Okładka Dziecięcej encyklopedii projektu Maxima Żukowa, Moskwa 1975 2. DOKUMENTACJA I INFORMACJA NAUKOWA Dokumentacja, jako wyodrębniona dziedzina zajmująca się gromadzeniem i opisywaniem informacji o zasobach piśmienniczych ukształtowała się, jak pamiętamy w XIX w., w wyniku szybkiego wzrostu ilości literatury specjalistycznej, niemożliwej już do opanowania tradycyjnymi metodami. Działalność dokumentacyjną, usługową wobec potrzeb nauki i gospodarki prowadziły ośrodki dokumentacyjne ulokowane przy zakładach przemysłowych i badawczych (lub niezależne od nich organizacyjnie), a także biblioteki, głównie specjalne. Wobec stale rosnącego zapotrzebowania na informację, pojawił się projekt skoordynowania i usprawnienia działalności dokumentacyjnej. Henri La Fontaine (zm. 1943) i Paul Otlet (zm. 1944) założyli w Brukseli w 1895 r. Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny (Institut Internationale de Bibliographie - IIB), którego zadaniem miało być wydawanie międzynarodowego spisu publikacji naukowych. Pro- 222 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI jekt zakrojony zbyt szeroko, wówczas nie powiódł się, nie uległ jednak całkowitemu zaniechaniu. P. Otlet, uznawany za twórcę dokumentacji naukowej nazwę tę wprowadził w 1903 r. jako dziedzinę wiedzy; najpełniej jej założenia przedstawił w dziele Traite de documentation. Le livre sur le livre. Theorie etpratiąue (t. 1-2, Bruxelles 1934). Równocześnie postępowały działania praktyczne. W 1931 r. wspomniany wyżej Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny został przekształcony w Międzynarodowy Instytut Dokumentacji (IID), a ten z kolei w 1937 r. w Międzynarodową Federację Dokumentacji (Federation Internationale de Documentation - FID*), aktywną również współcześnie. Dokumentacja naukowa polegała przede wszystkim na gromadzeniu i rejestrowaniu wszelkich materiałów zarówno tradycyjnych (książki, artykuły z czasopism), jak też nowszych zyskujących coraz większe znaczenie np. patenty, normy, raporty, reprinty, filmy. Szerzej również niż w typowych bibliografiach uwzględniała analizę treści. Z biegiem czasu na czoło wysunęły się zadania udostępniania i upowszechniania informacji. Termin „dokumentacja naukowa" coraz częściej zastępowany był określeniem „informacja naukowa". Obecnie występują one zamiennie lub obok siebie, przy czym szersze zastosowanie zyskuje informacja. Dziedzina ta rozwinęła się wręcz kolosalnie zwłaszcza od lat pięćdziesiątych XX w., odkąd coraz częściej zaczęto korzystać z technik elektronicznego przetwarzania danych. Dzisiaj są one powszechnie stosowane w informacji naukowej. Przyczyną ogromnego zapotrzebowania na sprawne systemy informacyjne jest stale rosnąca liczba dokumentów. W latach osiemdziesiątych szacowano, że w ok. 100 tys. czasopism naukowych ukazujących się w świecie rocznie zamieszczanych jest ok. 1-2 min. artykułów, a przecież publikacje stanowią zaledwie część dokumentów interesujących fachowców. Szczyt „eksplozji" wydawniczej przypadał na lata sześćdziesiąte XX w. Wówczas prognozowano, że liczba czasopism naukowych będzie podwajała się co piętnaście lat. Przewidywania te nie sprawdziły się: wzrost publikacji uległ pewnemu zahamowaniu, ale nadal postępuje, choć już w wolniejszym tempie. Rośnie natomiast liczba dokumentów nietypograficznych (audiowizualnych, elektronicznych). Wobec zalewu materiałów niezbędne okazało się tworzenie systemów informacyjnych krajowych i międzynarodowych. Zajęły się tym organizacje międzynarodowe, a przede wszystkim UNESCO* (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization). Za jej sprawą opracowany został w 1971 r. system UNISIST* (United Nations International Scientific System), obejmujący wszystkie dziedziny nauki. Komplementarny wobec niego jest opracowany w 1974 r., elastycznie dostosowujący się do różnych stanów zaawansowania technologii informacyjnej system o zasięgu krajowym NATIS* (National Information System). Ważnymi inicjatywami międzynarodowymi, podjętymi również w latach siedemdziesiątych były: Uniwersalna Rejestracja Bibliograficzna (Universal Bibliographic Control - UBC*) oraz program pn. Powszechna Dostępność Publikacji (Universal Availability of Publications - UAP*). Wymierne skutki możliwości automatyzacji informacji o publikacjach przynoszą także dwa, pochodzące również z lat siedemdziesiątych światowe systemy wprowadzające znormalizowane numery: dla książek - International Standard Book Number (ISBN*) i dla wydawnictw ciągłych - International Serials Data System (ISDS*). Oba, stosowane również w Polsce, znakomicie ułatwiają prace dokumentacyjne w bibliotekach i księgarniach, dzięki możliwości zastosowania technik cyfrowych. KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI 223 Obok międzynarodowych uniwersalnych systemów informacyjnych tworzone są również branżowe dla poszczególnych dziedzin nauki i techniki, np. medycyny (MEDLARS) czy rolnictwa (AGRIS). Działają również krajowe systemy informacyjne uniwersalne i branżowe. Nowa, lecz już kluczowa w społeczeństwie informatycznym dyscyplina wiedzy i działalności praktycznej, jaką jest informacja naukowa (niekiedy określana również jako naukowo-techniczna i ekonomiczna) znacznie wykracza poza granice bibliologii, obejmując nieporównywalnie rozleglejsze obszary. Niemniej pozostaje z nią ściśle związana, a bez znajomości jej podstaw i narzędzi nie można wyobrazić sobie pracy żadnej instytucji książki. Z drugiej strony dokumentacja piśmiennicza nadal stanowi podstawę całej działalności informacyjnej. Rozwój informacji naukowej był jednym z ważniejszych czynników sprawczych zmian zachodzących w bibliotekarstwie XX w., a zwłaszcza w jego drugiej połowie. 3. BIBLIOTEKI, BIBLIOTEKARSTWO, BIBLIOLOGIA Omawiany okres był niezwykle burzliwy w dziejach bibliotek. Zmieniała się nie tylko ich liczba i kondycja, lecz przede wszystkim miejsce i rola w społeczeństwie. Dotyczy to bibliotek wszystkich typów zarówno powszechnych, jak naukowych uniwersalnych, specjalnych i fachowych. Przemiany były głębokie, dotyczące istoty funkcji bibliotecznych, a także sposobów ich realizacji. Wiele racji tkwi w lapidarnym spostrzeżeniu wybitnego polskiego teoretyka i praktyka bibliotekarstwa Adama Łysakowskiego, według którego w dziejach bibliotek wyróżniają się trzy zasadnicze okresy: do XVIII w., kiedy głównym zadaniem książnic było gromadzenie dzieł, od XVIII do połowy XIX, gdy nacisk spoczywał na opracowaniu oraz późniejszym - poświęconym coraz szerszemu udostępnianiu zbiorów. Jak każde uogólnienie, tak i to wymagałoby uzupełnień i uściśleń, ale wydaje się, że dobrze odzwierciedla istotę xztccj. Ta zaś sprowadza się do faktu, że wszystkie procesy biblioteczne (gromadzenie, opracowanie, organizacja instytucji, lokale, dobór personelu) podporządkowane zostały głównemu celowi, jakim jest sprawne udostępnianie, spełniające oczekiwania i zapotrzebowania wszystkich kategorii użytkowników. „Rewolucja książki" w zakresie bibliotekarstwa polegała na lawinowo rosnących i różnicujących się zasobach piśmiennictwa, coraz szybciej jeszcze potęgującym się naporze czytelników. Jest to proces postępujący sukcesywnie od XIX w., ale gwałtownie przybierający na sile w XX w., a zwłaszcza po I wojnie światowej. Upowszechnia się zapotrzebowanie na książki ogarniając praktycznie wszystkie warstwy społeczne. Wśród nich są nie tylko ludzie wykształceni, obeznani z piśmiennictwem i procedurami bibliotecznymi. Są też mniej doświadczeni, bezradni wobec ogromu zbiorów i trudności dotarcia do odpowiednich lektur. Im wszystkim bibliotekarze muszą zapewnić maksymalne ułatwienia w dostępie do tekstów, a przede wszystkim do wszechstronnej informacji. W tym kierunku postępowały przemiany dwudziestowiecznego bibliotekarstwa. Podstawowym narzędziem informacji pozostają katalogi, których postać również ulega przeobrażeniom. Różnicowanie się piśmiennictwa powoduje konieczność bardziej precyzyjnych opisów. Dodatkowy problem stwarzają dokumenty nieksiążkowe, gromadzone i udostępniane w bibliotekach w coraz szerszym zakresie. Należą tutaj za- 224 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI równo materiały audiowizualne (np. filmy, kasety, płyty), jak druki ulotne i specjalne (np. normy, patenty), jak też dokumenty wtórne (np. mikrofilmy, kserokopie). Tradycyjne instrukcje katalogowe nie były wystarczające. Koniecznością stało się uzupełnienie ich o dodatkowe elementy identyfikacyjne oraz wypracowanie form zapisów adekwatnych dla różnych typów dokumentów. Wobec postępującej współpracy międzybibliotecznej oraz międzynarodowej coraz większą rolę odgrywa potrzeba standaryzacji. W okresie międzywojennym w celu koordynacji prac w tym zakresie powołana została międzynarodowa federacja organizacji normalizacyjnych (The International Federa-tion of the National Standarding Associations - ISA, 1926-42). Po wojnie zastąpiona została przez International Organization for Standarization - ISD, zał. 1946). Dla dostępności zbiorów podstawowe znaczenie mają katalogi rzeczowe. Najszersze zastosowanie znajduje Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna (UKD), stale doskonalona w miarę pogłębiającej się specjalizacji wiedzy, a co za tym idzie - piśmiennictwa. Okazuje ona swą przydatność zwłaszcza w bibliotekach powszechnych i specjalnych. Książnice naukowe o profilu ogólnym pozostają zwykle przy własnych systemach klasyfikacyjnych (tradycyjnych lub modernizowanych), albo przejmują wypróbowane schematy innych wielkich bibliotek (np. Biblioteki Kongresu). Kwestią wymagającą zmian organizacyjnych było zapewnienie łatwego dostępu dla czytelników do informacji katalogowej oraz bezpośredniego do książek (wolny dostęp do półek). W tym celu urządzano przestronne pomieszczenia katalogowe, stanowiska pracy dla użytkowników w magazynach a przede wszystkim wygodne, funkcjonalne czytelnie. Obok wielkich sal ogólnych (raczej prostokątnych niż okrągłych) powstawały liczne, kameralne czytelnie specjalistyczne (np. tematyczne, przeznaczone dla różnych kategorii materiałów specjalnych - m.in. audiowizualnych, dla wybranych grup czytelników). Coraz więcej szczególnie wyposażonych pomieszczeń wymagają urządzenia techniczne. Tradycyjny podział trójdzielny ustępuje stopniowo bardziej elastycznemu -funkcjonalnemu, umożliwiającemu dowolną aranżację powierzchni użytkowej w zależności od potrzeb. W budownictwie bibliotecznym coraz większą popularność zdobywa system modularny wprowadzany od lat trzydziestych, najpierw w USA (w 1933 r. w Bibliotece Harvarda), polegający na ograniczeniu stałych elementów konstrukcji, na rzecz zmiennych, dowolnie kształtowanych. Nowoczesna architektura biblioteczna winna być prosta, przestronna, przyjazna dla czytelników, ekonomiczna i estetyczna. Te ogólne założenia przybierają rozmaite formy realizacyjne w zależności od miejsca, czasu i możliwości. Problemy te angażują wyspecjalizowane zespoły bibliotekarzy i architektów, uzyskujących znakomite rezultaty (np. Liber Architecture Group działająca pod auspicjami Rady Europy). Podstawową trudność stanowi potęgujący się sukcesywnie od XIX w. niedobór miejsca na pomieszczenie zbiorów. Próbą rozwiązania były i nadal pozostają biblioteki składowe, w których lokowane są rzadziej używane obiekty. Buduje się również coraz więcej magazynów wielokondygnacyjnych. Koniecznością jest możliwie najbardziej ekonomiczne zagospodarowanie powierzchni magazynowych. Jednym ze sposobów jest instalowanie regałów kompaktowych*, najpierw zastosowanych w Szwajcarii od połowy XX w., obecnie popularnych również w innych krajach. Jednak wobec stale wzrastającej liczby publikacji wszystkie te rozwiązania są połowiczne i tymczasowe. Kłopoty KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI 225 z lokalizacją, poza innymi istotnymi względami stanowią jeden z argumentów przemawiających za przenoszeniem niektórych dokumentów na nośniki wtórne. Podstawowym wymogiem stało się ograniczanie zarówno dawnych zasobów, jak nowych nabytków. Pociągało to za sobą trudne i zwykle kontrowersyjne decyzje o selekcji. W tej sytuacji koniecznością stała się współpraca międzybiblioteczna i porozumienia dotyczące specjalizacji poszczególnych bibliotek zawierane w ramach krajowych, lokalnych bądź dziedzinowych. Uzgodnienia takie umożliwiają ograniczenie własnych zbiorów przy zapewnieniu czytelnikom swobodnego dostępu do innych - oczywiście przy sprawnym działaniu systemu. Sygnalizowane powyżej problemy narastały stopniowo, lecz niejako zintensyfikowały się po I wojnie światowej. W dziejach bibliotek tego czasu wyodrębniają się trzy etapy uwarunkowane przyczynami politycznymi: międzywojnie (1919-39), lata wojny i okupacji (1939-45) oraz okres powojenny (po 1945 r.). W latach dwudziestych XX w. po zastoju i zniszczeniach wojennych zapanowało ogólne ożywienie i odprężenie. Szybko odradzało się życie gospodarcze i kulturalne. Pospiesznie nadrabiano zaległości oświatowe; rozwijało się szkolnictwo wszystkich szczebli oraz różne formy kształcenia pozaszkolnego a także instytucje naukowe. Rozbudowywały się dawne biblioteki, licznie powstawały nowe. Koniunktura sprzyjała książnicom wszystkich typów, ale w centrum zapotrzebowania społecznego znajdowały się biblioteki publiczne i szkolne. Ich dostępność, organizacja i sprawne działanie traktowane były jako interes ogólny, którego realizacja należała do władz samorządowych i państwowych. W wielu krajach europejskich wprowadzone zostały ustawy biblioteczne: w 1919 r. w Czechosłowacji; w 1920 w Danii, Bułgarii i ZSRR; w 1921 w Belgii; w 1928 w Finlandii. Poddawały one pod opiekę samorządów, przy mniejszym lub większym udziale państwa, jednolite sieci bibliotek powszechnych. Nb., jak pamiętamy początki ustawodawstwa bibliotecznego w USA i Anglii sięgały jeszcze XIX w. Kraje anglosaskie przodowały też w organizacji sieci bibliotek powszechnych - ich liczbie, równomierności rozmieszczenia w terenie, dostępności i różnorodności sprawowanych funkcji (z ogólnokulturalnymi włącznie). W okresie międzywojennym zaczęły dorównywać im kraje skandynawskie. Podobnym staraniem władz objęte zostały biblioteki szkolne - najliczniejsze i podstawowe wśród placówek oświatowych. W owym czasie ulegały one szybkim przemianom wraz z reformami szkolnictwa dokonywanymi w większości krajów. Ogólnie biorąc zmiany zmierzały do zwiększenia czynnego udziału uczniów w procesie edukacyjnym. Wyznaczało to znacznie ważniejszą rolę bibliotekom szkolnym niż pełniły w dotychczasowym systemie pedagogicznym. Miały one stać się nie tylko zapleczem materiałowym, gromadzącym niezbędne lektury, ale warsztatami samodzielnej pracy młodzieży. Otrzymywały również wyraźnie sformułowane zadania przygotowania przyszłych czytelników i użytkowników informacji w świecie dorosłych. Zadania i możliwości bibliotek szkolnych i publicznych uzupełniały się w pewnych zakresach. Te ostatnie prowadziły bowiem działy dziecięce i młodzieżowe, gromadziły stosowne księgozbiory, organizowały i propagowały czytelnictwo. Uczniowie korzystali z obu typów instytucji. Zwykle zasady ich współpracy bywały regulaminowo ustalane bardziej lub mniej ściśle. Ważne jest jednak jasne określenie miejsca biblioteki szkolnej 226 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI zarówno w ramach wewnętrznego procesu dydaktycznego, jak w krajowej sieci bibliotek powszechnych. Intensywny i wielokierunkowy rozwój bibliotek dokonywał się w krajach, które po wojnie uzyskały niepodległość. Szybko wzbogacały się zbiory dawnych książnic, powstawały nowe. Np. w Belgradzie w 1926 r. otwarta została Biblioteka Uniwersytecka mieszcząca się w specjalnie dla niej wzniesionej, pierwszej nowoczesnej budowli bibliotecznej w Jugosławii. Wkrótce jej zbiory osiągnęły 300 tys. tomów. Do liczby pół miliona (w tym wiele cennych zabytków piśmiennictwa serbskiego) doszła Biblioteka Narodowa Serbii w Belgradzie (zał. 1832 r., zniszczona przez Niemców w 1941). W1922 r. powstała Biblioteka Narodowa Macedonii w Skopje, również obfitująca w zabytki rękopiśmienne. W Czechosłowacji już w 1918 r. wprowadzona została jednolita sieć bibliotek, która przetrwała do 1939 r. Po wcieleniu kraju do III Rzeszy biblioteki czeskie zostały przeorganizowane i poddane intensywnej germanizacji. Najbardziej zasadnicze zmiany całego systemu bibliotecznego przeprowadzone zostały w Związku Radzieckim. W 1920 r. ukazał się Dekret Rady Komisarzy Ludowych 0 centralizacji bibliotekarstwa w Rosyjskiej Federacyjnej Republice Radzieckiej. Wszystkie biblioteki zostały upaństwowione i zobowiązane do udostępniania zbiorów całemu społeczeństwu. Naczelnym zadaniem państwa była likwidacja analfabetyzmu, który początkowo był bardzo wysoki (np. w 1914 r. sięgał 75% ludności). Największy nacisk spoczywał zatem na bibliotekach szkolnych oraz oświatowych. Nastąpiła znaczna rozbudowa obu tych sieci. Placówki zaopatrzone zostały w ogromne ilości podręczników, literatury pedagogicznej i propagandowej, ale też tanich wydań beletrystyki rosyjskiej i radzieckiej. Oczywiście, władzą administracyjną i silną kontrolą państwa objęte były również książnice wszystkich innych typów i poziomów (naukowe, fachowe, związkowe). W 1939 r. było ich na terenie ZSRR ok. 250 tys., zawierających łącznie ponad 400 milionów tomów. Wojna poczyniła wśród nich znaczne spustoszenia. Pomyślna koniunktura dla bibliotek, która wytworzyła się w świecie w latach dwudziestych, załamała się na skutek wielkiego kryzysu ekonomicznego. Jego najostrzejsze przejawy wystąpiły w USA i w Europie w latach 1929-33, rzutując na wszystkie dziedziny życia. Upadło wiele przedsiębiorstw, inne musiały drastycznie ograniczyć działalność. Zapanowało bezrobocie i gwałtowne zubożenie ogółu ludności. Zmniejszyły się do minimum dotacje na naukę i kulturę. Najmocniej odbiło się to na bibliotekach naukowych 1 fachowych, w mniejszym stopniu na powszechnych, chociaż ich również dotknęły programy oszczędnościowe. Natomiast księgozbiory uczelniane oraz instytutowe z trudem walczyły o przetrwanie. Sytuacja zaczęła się poprawiać ok. połowy lat trzydziestych XX w. Jednak wkrótce nad światem zawisła groźba nowej wojny. Po dojściu Hitlera do władzy w Niemczech w 1933 r. na masową skalę rozpoczęły się „czystki" księgozbiorów. Z drukarń, księgarń i bibliotek konfiskowano dzieła uznane za nieprawomyślne, przy czym pojęcie to było bardzo rozciągliwe. Obejmowało np. większość klasyków niemieckich i obcych oraz wszystkie utwory w jakikolwiek sposób związane z Żydami (jako autorami, wydawcami, właścicielami). Represjom podlegały książki, demonstracyjnie palone oraz ludzie - wywłaszczani, terroryzowani, wywożeni. Niemiecka kultura książki już wówczas poniosła dotkliwe straty. Spotęgowały się one później na skutek działań wojennych. KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI Prawdziwą kieskę bibliotekom europejskim zgotowali hitlerowcy w czasie wywołanej przez nich II wojny światowej (1939-45). P° raz pierwszy w dziejach bibliotek rabunki i zniszczenia dokonane zostały celowo, w tak wielkiej skali. Na ziemiach zajętych przez Niemców, w okresie okupacji zabronione było normalne funkcjonowanie bibliotek. Najeźdźcy burzyli dotychczasowe struktury organizacyjne, niszczyli dokumentację i warsztaty pracy bibliotekarskiej, dewastowali i wywozili zbiory. Planowe rabunki prowadzone były urzędowo przez specjalnie powołane do tego organy władzy. Niezależnie, niemieccy dygnitarze i zwykli funkcjonariusze na własny rachunek rabowali dobra. Łupem grabieżców padały zwykle najcenniejsze kolekcje i obiekty. Co najgorsze, jednak zasoby piśmiennicze zarówno wartości zabytkowej, jak funkcjonalnej były celowo, bezpowrotnie niszczone - wyrzucane z pomieszczeń, palone, przerabiane na makulaturę. Owe barbarzyńskie akcje najbardziej były nasilone i największe wyrządziły szkody w Polsce, ale też w państwach bałkańskich (zwłaszcza w Jugosławii) oraz w okupowanych częściach ZSRR. Właściwie żaden kraj nie uniknął start wojennych, powodowanych działaniami militarnymi (walki frontowe, bombardowania). Nawet w stosunkowo bezpiecznej Anglii, na skutek ataków lotniczych zniszczonych zostało ok. 100 tys. tomów (m.in. z National Central Library w Londynie). Oczywiście, szkody na ziemiach objętych walkami były nieporównywalnie cięższe, liczone w milionach tomów i zniszczeniach obiektów oraz struktur bibliotecznych. Wobec ogromnej skali grabieży i zniszczeń zbiorów poszkodowane kraje podjęły starania o bardziej skuteczną ochronę dóbr kultury, w tym książek i bibliotek. Podstawowe zasady zawarte były już w konwencjach haskich z lat 1899,1907. Uściślenia przepisów prawa międzynarodowego dokonane zostały w czasie II wojny i po jej zakończeniu. W świetle ustaleń międzynarodowych sprawcy są zobowiązani do zwrotu zagrabionych obiektów (restytucja bezpośrednia*) oraz do udzielenia ekwiwalentu za zbiory niemożliwe do zwrócenia (restytucja zastępcza*). W praktyce wyegzekwowanie tych praw jest bardzo trudne i jakkolwiek udało się odzyskać niektóre dobra, to kwestie restytucji (rewindykacji*) zbiorów bibliotecznych wciąż stanowią punkt sporny w stosunkach międzynarodowych. Obecnie obwiązującym prawem jest Konwencja o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego podpisana w Hadze w 1954 r. Jak dalece niewystarczającą stanowi gwarancję bezpieczeństwa dziedzictwa kulturalnego wykazały chociażby wydarzenia ostatnich lat: np. zniszczenia w czasie konfliktu bałkańskiego (m.in. w 1992 r. niemal całkowicie zniszczyli Serbowie Narodową i Uniwersytecką Bibliotekę w Sarajewie, liczącą ok. 1 miliona tomów, w tym 150 tys. rękopisów i starych druków) oraz podczas interwencji w Iraku. Niemniej istotny jest fakt, że przestępstwa przeciw ochronie dóbr kultury traktowane są w świetle prawa jako zbrodnie wojenne nie ulegające przedawnieniu i wymagające zadośćuczynienia. Po zakończeniu działań wojennych w 1945 r. wszystkie kraje przystąpiły do intensywnej odbudowy, choć warunki nie wszędzie były sprzyjające. Na skutek układów sojuszniczych Europa (nb. również terytoria pozaeuropejskie) podzielona została na strefy wpływów: zachodnich (anglo-amerykańskich) i wschodnich (radzieckich). W bloku wschodnim znalazły się państwa Środkowej i Południowej Europy (Polska, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria, Rumunia, Albania). Granica stref przebiegała wewnątrz Niemiec, dzieląc kraj na dwa przeciwstawne sobie państwa: wschodnie (Niemiecka Repu- 227 228 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI blika Demokratyczna, NRD) i zachodnie (Republika Federalna Niemiec, RFN). Miedzy obu obozami rozgorzała wkrótce ostra walka na wszystkich frontach, która przeszła do historii pod nazwą zimnej wojny. Skutki jej były dotkliwe również dla bibliotek. Dla nas przejawiały się one w braku możliwości współpracy z „Zachodem", odcięciu od dopływu piśmiennictwa, informacji, nowych technologii. Współpraca była możliwa tylko w obrębie państw bloku wschodniego. Sytuacja zaczęła się normalizować od lat siedemdziesiątych XX w. i odtąd datuje się szybki postęp w kierunku nowoczesności. W państwach satelickich wprowadzono model bibliotekarstwa wzorowany na radzieckim. Większość bibliotek została upaństwowiona, wszystkie poddane kontroli władz (np. stowarzyszeniowe, kościelne). Utworzono scentralizowane sieci bibliotek publicznych, szkolnych, naukowych, resortowych. Specyfikę tego modelu stanowiły dobrze zaopatrzone biblioteki akademii nauk, utrzymujące rozbudowane sieci bibliotek instytutowych. Działały prężne centra informacji naukowej technicznej i ekonomicznej koordynujące poczynania bibliotek oraz ośrodków inte*. Powstały instytuty bibliograficzne prowadzące m.in. bieżące bibliografie narodowe oraz inne prace dokumentacyjne i badawcze (m.in. w 1951 r. w Belgradzie, w 1953 w Sofii). W pierwszych latach powojennych główny nacisk polityki państwowej spoczywał na likwidacji analfabetyzmu oraz ułatwieniu awansu społecznego masom proletariatu wiejskiego i miejskiego. W tym celu szeroko rozbudowana została sieć bibliotek publicznych oraz punktów bibliotecznych zarówno z miastach, jak na wsiach, a także bibliotek szkolnych. Wszystkie były zobowiązane do zapewnienia pełnego dostępu do zbiorów dla każdego chętnego czytelnika. Placówki te wyposażone były w tanie wydawnictwa dydaktyczne, oświatowe, popularnonaukowe i propagandowo polityczne. Dostępne tam były również popularne edycje klasyków literatury. Władze ludowe przykładały znaczną wagę do działalności bibliotek dlatego, mimo ciążącej przez cały czas presji ideologicznej, rozwijały się one zarówno ilościowo, jak też jakościowo. Nieunikniony był również postęp technologiczny, ten jednak był znacznie utrudniony na skutek barier politycznych oraz pogłębiającego się od lat sześćdziesiątych kryzysu gospodarki socjalistycznej. Tymczasem w bibliotekarstwie zachodnim następowały zasadnicze przemiany. Biblioteka Państwowa im. Wasyla Kolarowa; ii. górna - front, dolna - tył (magazyn), Sofia, 1952 Wnętrza biblioteki Królewskiej Politechniki w Sztokholmie Na okres powojenny przypada nasilenie zjawisk, które R. Escarpit trafnie określił, jako „rewolucję książki" - lawinowy wzrost i zróżnicowanie produkcji wydawniczej oraz zapotrzebowania na lektury. Biblioteki stanęły przed zadaniami sprostania problemom, które pojawiły się na niespotykaną skalę. Powstało wówczas wiele nowoczesnych instytucji, dawne ulegały modernizacji. Szeroko rozwinął się ruch budowlany. Np. w 1954 r. w Berlinie Zachodnim wzniesiona została biblioteka publiczna (Berliner Zentralbibliothek) wzorowana na anglosaskich, która zapoczątkowała w RFN bibliotekarstwo powszechne tego typu. Systemem modularnym budowano liczne nowe gmachy a także przebudowywano dawne w celu powiększenia powierzchni. Do nowoczesnych realizacji zalicza się m.in. siedziby: bibliotek uniwersyteckich w Madrycie, w Brukseli, w Getyndze oraz w Dijon, Bibliotekę Prawa i Nauk Ekonomicznych w Montpel-lier, Bibliotekę Instytutu Pasteura w Paryżu. Postępy budownictwa bibliotecznego w Wielkiej Brytanii w latach 1978-88 przedstawiał tzw. „raport Atkinsona". Nadal trwają studia nad doskonaleniem systemu modularnego. Architekt brytyjski H. Faulkner-Brown opublikował np. w 1994 r. dziesięć zasad, które powinny r bd KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI , óre powinny bUd0WniCtWk bM°tecZnym- Równocześnie jesteśmy świadkami Powszechną i stale narastającą trudnością był brak miejsca spowodowany kolosal 23O KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI nym powstawały zespoły dzielące zakresy tematyczne zakupów poszczególnych bibliotek, ułatwiające przez to uniknięcie dublowania, przy równoczesnym zapewnieniu podstawowego kwantum zaopatrzenia w piśmiennictwo dostępne dla czytelników w skali lokalnej lub krajowej (np. w Danii od 1927 r.). Po wojnie stopniowo podział specjalizacji upowszechnił się. Znaczące na tej drodze były amerykańskie doświadczenia planu far-mingtońskiego, zapoczątkowanego w 1944 r. Podział specjalizacji nakładał obowiązki na biblioteki udzielania informacji nie tylko o własnych zbiorach, ale również o innych. Bibliotekarze stawali się dyspozytorami informacji nie tylko o zasobach, lecz szerzej - informacji o informacji. W sukurs przyszła komputeryzacja, która wkroczyła do bibliotek od lat pięćdziesiątych XX w. oferując coraz więcej możliwości przetwarzania danych. Powstawanie systemów informacyjnych międzynarodowych i krajowych wymuszało koordynację technologii i współdziałanie z innymi uczestnikami systemu, nie tylko z bibliotekami, lecz również np. z ośrodkami informacji i archiwami. Biblioteki coraz szerzej mogły korzystać z centralnych katalogów a także z centralnej rejestracji bieżącej produkcji wydawniczej (drukowane karty katalogowe). Nowe technologie i rozszerzające się zakresy obowiązków zmieniały priorytety kwalifikacji pracowników. Wymagały wykształcenia i sprawności w zakresie informacji naukowej, administracji i zarządzania złożoną instytucją (menadżerskie) oraz strategii ekonomicznej (marketing). Nie znaczy to, że bibliotekarze zostali zwolnieni z dotychczasowych, można powiedzieć - tradycyjnych zadań, jak gromadzenie, przechowywanie i konserwacja, opracowanie oraz udostępnianie. We wszystkich tych zakresach automatyzacja oraz inne technologie (np. chemiczne, mechaniczne) ułatwiają pracę, czynią ją efektywniejszą, ale nie zastępują całkowicie czynności manualnych, a zwłaszcza - profesjonalnych. Zresztą stopień komputeryzacji w poszczególnych krajach i placówkach był i pozostaje bardzo rozmaity. Przepaść dzieli kraje rozwinięte od rozwijających się i pozostających w obszarze Trzeciego Świata. W tych samych zaś państwach są instytucje wiodące, wysoce zautomatyzowane oraz inne przejmujące stopniowo i wybiórczo zdobycze nowej techniki. Niewątpliwie ogólny kierunek zmierza ku automatyzacji całego systemu bibliotecznego w świecie, ale tempo jego realizacji jest nierównomiernie rozłożone w czasie i w przestrzeni. Wielki rozwój bibliotek, który rozpoczął się po wojnie i trwa do dziś, wyraża się w rozbudowie wszystkich typów: zarówno wielkich bibliotek uniwersalnych, jak też naukowych ogólnych i specjalistycznych (tych szczególnie!), fachowych, powszechnych (publicznych, zakładowych i związkowych) oraz szkolnych. Tworzą one dynamiczne sieci, rozwijające się, przejmujące coraz więcej obowiązków, korzystające ze zdobyczy techniki, włączone w ogólne systemy informacyjne, ale realizujące również własne, sobie właściwe zadania. Pogłębiające się w tym okresie zrozumienie ważnej społecznej roli książki powoduje wzrost liczby i znaczenia bibliotek specjalnych, np. dla osób niepełnosprawnych, chorych, więźniów, enklaw etnicznych itp. Szczególnie wiele uwagi poświęca się bibliotekarstwu dziecięcemu. Stosownie do zróżnicowania typów bibliotek kształtują się specjalizacje pracowników. Np. przy organizacjach ogólnobibliotekarskich utworzone zostały sekcje lub też powstały osobne stowarzyszenia (np. bibliotekarzy muzycznych, technicznych, naukowych, powszechnych, dziecięcych). Stowarzyszenia bibliotekarskie, ogólne i specjali- KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI 231 styczne, odgrywały w omawianym okresie ważną rolę: wydawały czasopisma i inne publikacje zawodowe, koordynowały krajową i zagraniczną współpracę bibliotek w państwach, w których administracyjnie nie była ona prowadzona (np. w Anglii), tworzyły federacje międzynarodowe, inicjowały ogólnokrajowe przedsięwzięcia naukowe, bibliograficzne i dokumentacyjne, organizowały szkolenia, egzaminy kwalifikacyjne, walczyły 0 uprawnienia zawodowe. Kształcenie bibliotekarzy odbywało się w zróżnicowanych formach i na rozmaitych poziomach: od stale niezastąpionego szkolenia przywarsztatowego, przez powojenne pospieszne kursy dokształcające i specjalistyczne, szkolnictwo średnie, do wyższego. To ostatnie trwale wprowadzone zostało niemal we wszystkich krajach. Przeważa kierunek zawodowy praktycznego przygotowania do pracy w bibliotekach. Programy zmieniały się stosownie do potrzeb. Coraz więcej miejsca, co oczywiste i uzasadnione, zajmuje informacja naukowa. Rozszerzają się również specjalizacje zawodowe. Obserwuje się natomiast odchodzenie od kształcenia bibliotekarzy naukowych typu humanistycznego. Przygotowanie fachowców do pracy w zbiorach specjalnych historycznych (np. rękopisach, starych drukach, kartografii) nie wchodzi w zakres możliwości szkół bibliotekarskich. Spotęgowana rola książki w społeczeństwie XX w. spowodowała wszechstronne zainteresowanie naukowe tym zjawiskiem. Nauka o książce, bibliologia objęła swym zasięgiem cały proces powstawania i funkcjonowania zapisów graficznych, nie tylko od strony wartości dokumentacyjnej, historycznej, bibliofilskiej i antykwarycznej. Badaniami bibliologicznymi zajęli się nie tylko uczeni zawodowo związani z tą dziedziną, lecz również historycy (literatury, sztuki, kultury, gospodarki, społeczeństwa), socjologowie, antropolodzy kulturalni, kulturoznawcy, ekonomiści i informatycy. Okazało się bowiem, że problematyka książki jest jednym z kluczy do poznawania mechanizmów funkcjonowania społeczeństwa. W ostatnim półwieczu szczególnie rozwinęły się dziedziny socjologii książki, czytelnictwa, bibliotekoznawstwa (zarządzanie, organizacja, pedagogika) informacji naukowej, ekonomii i badań rynku książki. Powstały i rozbudowały się nowe kierunki 1 specjaliści, np. bibliometria*, biblio terapia*. Nie mniejszym zainteresowaniem cieszą się badania ściśle historyczne (np. typograficzne, kodykologiczne, dziejów bibliotek, księgozbiorów), wydatnie wspomagane możliwościami stworzonymi przez techniki komputerowe. bibliografia: Cybulski R.: Książka na świecie. Produkcja wydawnicza w latach 1980-1986. Wrocław 1990. Cybulski R.: Księgarstwo w społeczeństwie współczesnym. Wrocław 1978. Dembowska M.: Nowy kształt biblioteki i nowoczesne bibliotekoznawstwo. „Studia o Książce" 19731.3 s. 301-311. Przedruk: Dembowska M.: Bibliologia, bibliografia, bibliotekoznawstwo, informacja naukowa. Warszawa 1999 s. 49-58. 232 KSIĄŻKA U PROGÓW WSPÓŁCZESNOŚCI Dobrowolski Z.: Nowe formy książki. Możliwości i zagrożenia. „Przegląd Biblioteczny" 2001 z. 3 s. 199-207. Drzewiecki M.: Współczesna biblioteka szkolna. Warszawa 1980. Escarpit R.: Rewolucja książki. Warszawa 1969. Kowalski W.: Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury. Warszawa 1994. Pirożyński J.: Johannes Gutenberg i początki ery druku. Warszawa 2002 roz. 14 s. 183-200. Sordylowa B.: Informacja naukowa w Polsce. Problemy teoretyczne, źródła, organizacja. Warszawa 1979. Szwejkowska H.: Wybrane zagadnienia z dziejów książki XIX-XX wieku. Warszawa 1979. Stanowisko do fotoskładu komputerowego książek w drukarni na pocz. lat 80. XX w. XII. Drogi polskiej książki do współczesności (1919-1989) Cójett trudnością dla, człowieka,, który chce, dziś jM>zHAĆ z Lektur świat, zdobyć o ntiw wiedzy zrozuMuzćao? - Nadmiar. Morz&książek, czasopism,, taśm,, stron Internatu;, a, wszystko pełne, wszelkich/teorii,, na,zw, dumy dv. Nadmiar. Ryszard KajMMCiKski'(ur. 1932) W Polsce wyraźniej jeszcze niż w innych krajach losy książki były zdeterminowane przez sytuację polityczną. W XX w. nadal kształtowała się ona dynamicznie i dramatycznie zarazem. Okresy wielkich wzlotów i nadziei przeplatały się z czasami klęsk i zniewolenia. Koniec I wojny światowej przyniósł wyczekiwaną i latami przygotowywaną niepodległość. Dwudziestolecie międzywojenne (1919-39) odznaczało się żywiołową aktywnością, przerwaną tragicznymi wydarzeniami wojny i okupacji niemieckiej oraz radzieckiej (1939-45)- Ustanowiony przez zwycięskie mocarstwa wkład powojenny przyniósł naszemu krajowi uzależnienie od dominacji sowieckiej na dalsze ponad czterdzieści lat (1945-89). Zryw solidarnościowy i spowodowane przezeń powstanie III Rzeczypospolitej zasadniczo zmieniło sytuację nie tylko w naszym kraju, lecz w całym bloku socjalistycznym a w konsekwencji - w świecie. Poszczególne etapy wyznaczały zupełnie różne warunki życia w Polsce, w tym również w świecie książki. 1. KSIĄŻKA W POLSCE W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM (1919-39) Odrodzenie Państwa Polskiego w 1919 r. mimo wielu konfliktów i trudności stwarzało korzystne warunki dla rozwoju książki. Podstawowymi zadaniami w pierwszych latach niepodległości było wyrównanie zapóźnień wynikłych z przeszło studwudziesto-letniej zależności od zaborców, przezwyciężenie różnic powstałych między poszczególnymi ziemiami włączonymi do trzech różnych państw, repolonizacja wszystkich instytucji życia publicznego, stworzenie warunków politycznych, prawnych, gospodarczych i kulturalnych funkcjonowania nowoczesnej Rzeczypospolitej. Mocnym fundamentem, na którym można było budować kulturę książki były społeczne osiągnięcia w tym względzie z okresu niewoli, przygotowania poczynione poprzednio na czas niepodległości a także entuzjazm odbudowy. Dzięki temu krótkie dwudziestolecie przyniosło znaczne osiągnięcia, które ułatwiały później przetrwanie klęsk wojennych i odbudowę powojenną. Nie zdołano jednak w pełni przezwyciężyć za- 234 Znak firmowy Koziańskich DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI późnień z poprzedniej epoki, zwłaszcza w dziedzinie organizacji i techniki drukarskiej, choć i w tym zakresie osiągnięty został postęp. Nadal przeważały rozproszone, rzemieślnicze warsztaty drukarskie małe i średniej wielkości dysponujące przestarzałym sprzętem. W1930 r. tylko 5 firm zatrudniało powyżej 100 pracowników. W1937 r. z działających wówczas 4635 warsztatów 80% posługiwało się maszynami sprzed I wojny światowej. Rzadkością było instalowanie maszyn offsetowych i to nie najnowszej generacji. Pierwsze takie urządzenie sprowadzone zostało do Polski w 1914 r. a w 1930 pracowały one tylko w czterech ośrodkach (Warszawa, Kraków, Łódź, Lwów). Ok. 90% stanowiły zakłady prywatne, pozostałe to spółki i ok. 50 drukarń rządowych. Te ostatnie były stosunkowo najlepiej wyposażone, ale z nastawieniem głównie na druki akcydensowe. Właśnie akcy-densy i periodyki stanowiły najbardziej opłacalne działy produkcji. W późniejszym okresie stosunkowo wysoki stopień modernizacji osiągnęły m.in. zakłady: Drukarnia Narodowa w Krakowie, Drukarnia Ilustrowanego Kuriera Codziennego i Zakłady „Prasa" w Warszawie, Drukarnia św. Wojciecha w Poznaniu i Zakłady „Polonii" w Katowicach. Centrum ruchu wydawniczego była Warszawa. Silne ośrodki stanowiły też Kraków i Poznań. Przeciętny poziom wykonawstwa był mierny. Kilkanaście drukani spełniało jednak wysokie standardy typograficzne. Do takich należały np. Zakłady Graficzne Eugeniusza i Kazimierza Koziańskich*, w latach 1930-38 jedne z największych i najlepiej wyposażonych w stolicy. Szczególną pozycję zajmowała Drukarnia Łazarskich* (zał. 1898) prowadzona przez drukarzy-artystów i bibliofilów Władysława (zm. 1944) a jeszcze przed 1914 r. przejęta przez jego syna Zygmunta (zm. w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu). Tworzyli oni piękne typograficznie książki na zamówienia renomowanych wydawnictw np. Gebethnera i Wolffa, Wendego a także towarzystw bibliofilskich. Wybitną rolę odegrał Zakład Kartograficzny i Litografia Artystyczna w Warszawie zał. 1877 r. przez Władysława Główczewskiego (zm. 1905), od 1914 r. kierowana przez jego syna Kazimierza (zm. 1929) i następców. Litografia realizowała liczne zamówienia krajowe i zagraniczne perfekcyjnie wykonując mapy, nuty, plakaty, ilustracje do książek. Specjalizowała się w grafice reklamowej i artystycznej. Współpracowali z nią znamienici artyści np. Edmund Bartłomiejczyk (zm. 1950), Władysław Skoczyłaś (zm. 1934) i wielu innych. Wielkie zasługi dla książki artystycznej położyły małe warsztaty eksperymentalne posługujące się pracą ręczną. Wśród nich wyróżniała się Drukarnia Miejskiego Muzeum Przemysłowego w Krakowie (zał. 1914), od 1918 r. pozostająca pod kierunkiem wybitnego drukarza-artysty Stefana Baranowskiego (zm. Publikacja Miejskiego Muzeum Przemysłowego, Kraków 1931 KAZIMIERZ WITKIEWiCZ STEFAN BARANOWSKI NAJWYBITNIEJSZY DRUKARZ OSTATNIEJ DOBY 1894 t 1930 KRAKÓW 1931 NAKŁADEM I DRUKIEM MIEJSKIEGO MUZEUM PRZEMYSŁOWEGO DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI 235 1930). Komponował on harmonijną postać książki dobierając odpowiednie kroje czcionek, ustawienie kolumny, rytmikę wiersza i wszystkie inne elementy typograficzne. W Warszawie podobne założenia realizowała Doświadczalna Pracownia Graficzna przy Salezjańskiej Szkole Rzemiosł (1933-39). Z tym ośrodkiem (podobnie jak z kilkoma innymi) związany był Adam Jerzy Półtawski (zm. 1952), ilustrator i liternik wsławiony m.in. opracowaniem pierwszej polskiej funkcjonalnej czcionki - antykwy Półtawskiego, stosowanej odtąd w naszym drukarstwie. W Poznaniu zaś wydawnictwa bibliofilskie powstawały w Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakładowej kierowanej przez Jana Kuglina (zm. 1972), praktyka, propagatora i teoretyka pięknej książki. Ilustracją książkową zajmowali się wybitni artyści tej epoki. Najczęściej stosowanymi technikami były litografia i drzeworyt. Kontynuowano tradycje estetyczne Młodej Polski i Nowej Sztuki, ale też impresjonizmu, kubizmu oraz innych aktualnych kierunków. Tradycje ludowe inspirowały drzeworyty np. W. Skoczylasa i Zofii Stryjeńskiej (zm. 1976) oraz zbliżonej do nich grupy. Zróżnicowane nastroje i style prezentowali Tadeusz Cie-ślewski jun. (zm. 1944), Stanisław Ostoja Chro-stowski (zm. 1947), Tadeusz Kulisiewicz (zm. 1988) oraz pracujący za granicą Tadeusz Makowski (zm. 1932), Tytus Czyżewski (zm. 1945) a także wielu innych, znakomitych grafików, którzy wprowadzili polską ilustrację do czołówki światowej. Dzięki talentom i zaangażowaniu naszych drukarzy i artystów książka piękna zdobyła uznanie w kraju i za granicą. Mimo ogólnej mizerii technicznej polskie dzieła zdobywały nagrody na międzynarodowych wystawach (np. Paryż 1925, 1926; Lipsk 1927), ich twórcy zyskiwali prestiżowe zamówienia. Również wydawnictwa krajowe korzystały z możliwości przodujących zakładów poligraficznych. W 1935 r. działało w Polsce ok. 500 firm edytorskich. Roczna produkcja wydawnicza książek wynosiła ok. 6000-6400 tytułów. Najwięcej ukazało się w 1938 r. - 8700 publikacji w ponad 29 min JAN MUSZKOWSKI ANTYKWA POLSKA ADAMA PÓŁTAWSKIEGO Towarzystwo Bibljofilów Polskich w Warszawie Druk w Szkole Przemysłu Graficznego, Warszawa 1931 Druk Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki w Paryżu, 1925 Pastorałki Tytusa czy żewsMego z drzewory tami Tadeusza Maków skiego * * Paryż 1925 236 DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI w Liberji. w poblite i SZYMPAN-SICZKA Mw.iu-1* i WhrftL wybir. nti ajf wUtnit na hneg morsa. I.uliili biegać po mokrym, j»k gdyby laliiacym pr»« 6-!<¦ pianki*. Coraz to nnwr dzi. *y wykrywały tam dzieciaki. l>*itv, mieuk&ty ud trwih jm gdyi rod»iw ich pracowali na wiantej plantacji kakao. Tego dsia jednak nie są.in.nt im było fairt morsa. Za to twksts na nirJi prawdiiwa ninpodsianka. Z Lun, gdnic Muttyni rąbali dneut, pnybiegł <Ło kb domku c»m. njejsiy od kunuiiiana chłopak — IImara. Knycuł coi ¦ daleka i diwigał jakU tłumek. Smi.1 «i? pmy lym i podikaiiwaj •««*,. D«i*ci labily Cmare, bc byl to łagodny, gwany i figUray cWop-c«7M. Jlały MmiĄ-ack waieiyl cię ssjbko mówić po poliku. Była to rodacma mow«. — Many«ia! Mdyk! duiej małpek! ieU wam cumy małpek, ihiccka Szympansiczka Ferdynanda A.Ossendowskiego z ilustracjami T. Lipskiego, Wydawnictwo Polskie, Poznań 1937 egzemplarzy. Nakłady beletrystyki wynosiły przeciętnie ok. 3000-4000 egz., podręczników - więcej, książek specjalistycznych i naukowych ok. 1000 lub mniej. Wychodziło ponad 2500 tytułów periodyków; dzienniki w nakładach dochodzących do stutysięcznych, tygodniki do kilkunastotysięcznych. W 1918 r. na 1000 mieszkańców przypadało kilkanaście egzemplarzy prasy, w 1938 r. już 61. Ciągle sytuowało to nas daleko za krajami rozwiniętymi, ale pewien postęp zaznaczał się. Barierę czytelnictwa stanowił stosunkowo wysoki procent analfabetyzmu (w 1921 r. ok. 33%, w 1938 - ok. 20%), niski standard wykształcenia oraz zubożenie znacznej części społeczeństwa. Książki zaś były relatywnie drogie. Większość wydawnictw zaliczała się do małych i średnich. Mniejszość stanowiły silne przedsiębiorstwa o dużej mocy produkcyjnej, szerokiej sieci agend, zróżnicowanych profilach edytorskich (literatura piękna, popularne wydawnictwa funkcjonalne, wielotomowe dzieła encyklopedyczne i dokumentacyjne). Wśród nich należy wymienić warszawskie firmy Gebethnera i Wolffa; Arctów; Trzaski, Everta i Michalskiego*. Aktywnym wydawcą społecznym była spółka akcyjna „Nasza Księgarnia" założona w 1921 r. przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. W Poznaniu z rozmachem działała katolicka Księgarnia św. Wojciecha oraz Wydawnictwo Polskie Rudolfa Wegnera* (m.in. piękna edycja serii Cuda Polski). We Lwowie poczesne miejsce zajmowało Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Alfred Altenberg specjalizował się w wydawnictwach artystycznych, a Książnica-Atlas* w kartografii i podręcznikach. W Krakowie obok licznych dawnych i nowych firm prywatnych ważną rolę odgrywali wydawcy literatury naukowej - Uniwersytet Jagielloński i Polska Akademia Umiejętności*. Oczywiście, to tylko kilka wybranych przykładów ze zróżnicowanej panoramy edytorskiej. Znak drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego Drzeworyt Tadeusza Cieślewskiego jun., ok. 1938 r. DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI 237 Sytuacja księgarstwa była analogiczna do wydawniczej. Przeważały niewielkie tradycyjne księgarnie prywatne. Książki i prasa sprzedawane były również w sklepach wielobranżowych oraz w stałych i ruchomych punktach handlowych (stragany, kioski). Stosunkowo najlepiej zorganizowane i zaopatrzone były księgarnie wydawnicze, usytuowane w miastach. Ogólnie biorąc, w okresie dwudziestolecia XX w. sieć księgarń wzrosła dwukrotnie, przekraczając liczbę tysiąca placówek, lecz były one nierównomiernie rozlokowane: przeważnie w miastach, częściej na ziemiach zachodnich, nielicznie w prowincjach wschodnich. Dużym powodzeniem cieszyły się antykwariaty i to nie tylko handlujące książkami dawnymi, lecz też oferujące po obniżonej cenie pozycje nowe, funkcjonalne, przydatne w codziennym życiu i pracy. Zapotrzebowanie na książki było ogromne. Organizacja niepodległego państwa wymagała stworzenia zaplecza bibliotecznego dla administracji, urzędów centralnych, gospodarki i kultury, nauki i oświaty. Ożywiła się aktywność społeczna, dążenie do odrobienia strat wynikłych w czasie przeszło wiekowej niewoli. Powstawały nowe placówki, reformowały się dawne. Biblioteki działające przedtem w ramach trzech obcych organizmów państwowych wymagały ujednolicenia zasad opracowania i funkcjonowania, re-polonizacji zbiorów, ich uzupełniania, spójnej polityki państwowej. Było to zadanie niezwykle trudne wobec ogromu problemów, z którymi borykała się Rzeczpospolita oraz skomplikowanej struktury własnościowej bibliotek. Większość z nich należała do organizacji, stowarzyszeń i instytucji społecznych albo stanowiła własność prywatną. W tej sytuacji gestia i jurysdykcja państwa były ograniczone. Stanowiło to jedną z przyczyn, dla których w dwudziestoleciu nie zdołano uchwalić ustawy o bibliotekach. Władzą zwierzchnią dla państwowych bibliotek na- WIELKA LITERATURA POWSZECHNA TOM PIERWSZY WSCHÓD — LITERATURY KLASYCZNE . Pwf. Um. Du UL. BUCUiNEHA. AL. CHCMHACUEOO. . U«v. Ił Du *. WCHALSKIEGO, Pmtr. Unw. M. ST. D*. E. niCHTEBA. Doc Cmw. FW IT. W.HAYF-Rfl, Du Ł SLl- P*ef. S. WIMEWIUA, f D.. STANISŁAWA LAMA Wielotomowe wydawnictwo Trzaski, Everta i Michalskiego drukowane w Krakowie w drukarni W. Anczyc i S-ka od 1930 r. NAKŁADEM KSIĘGARNI TRZASKI, EVERTA I MICHALSKIEGO WARSZAWA, KRAKOWSKIE PRZEDMIEŚCIE 13, HOTEL EUROPEJSKI 238 DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI ukowych był Wydział Bibliotek w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, inne podlegały właściwym dysponentom. Najdonioślejszym bodaj osiągnięciem tego okresu było powołanie Biblioteki Narodowej*. Jej inspiratorem i pierwszym dyrektorem był Stefan Demby (zm. 1939), naczelnik wspomnianego Wydziału Bibliotek, rzutki organizator, bibliotekarz i bibliograf. BN rozpoczęła działalność w 1928 r. (otwarcie nastąpiło w 1930 r.). Mankamentem był brak własnego lokalu i rozproszenie agend w kilku punktach Warszawy. Mimo to Biblioteka dopracowała się w okresie niepodległości nowoczesnej struktury organizacyjnej i fachowej kadry. Podjęła zadania ogólnokrajowe publikując Urzędowy Wykaz Druków, zapoczątkowując centralny katalog piśmiennictwa obcojęzycznego w bibliotekach polskich oraz centralny katalog inkunabułów. Przygotowywano też dokumentację naukową zbiorów własnych (m.in. starych druków, rękopisów). Zasoby BN szybko narastały dzięki licznym darom osób prywatnych oraz instytucji. Przejęto też przywiezione do kraju z zagranicy cenne kolekcje bibliotek Rapperswilskiej i Batignolskiej a także znacznej części Biblioteki Załuskich (ok. 100 000 t.) rewindykowanych ze Związku Radzieckiego na mocy traktatu ryskiego* z 1921 r. Łącznie zbiory BN w 1939 r. przekroczyły liczbę 700 tys. tomów, w tym licznych cymeliów i unikatów. Wybuch wojny uniemożliwił pełne opracowanie zasobów. Powstawały liczne i ważne książnice urzędów, instytucji i ciał przedstawicielskich, jak Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego (zał. 1918) i Biblioteka Sejmowa w Warszawie (zał. 1919), Biblioteka Sejmu Śląskiego w Katowicach (Biblioteka Śląska, zał. 1924) i inne. Wojsko stworzyło własną dobrze zorganizowaną sieć na czele z Centralną Biblioteką Wojskową (zał. 1919). Resort komunikacji zaś zadbał 0 dobre zaopatrzenie swych placówek w piśmiennictwo techniczne i fachowy personel. Cytujemy tylko wybrane przykłady, sygnalizując szczególny rozwój i znaczenie bibliotek fachowych. Rozbudowały się i pomnożyły biblioteki wyższych uczelni ogólnych (uniwersytety) i specjalnych. W okresie dwudziestolecia ich liczba wzrosła z 10 do 32. Wartościowe księgozbiory gromadziły instytuty oraz inne instytucje naukowe a także towarzystwa naukowe (ogólne, specjalne i regionalne). Tych ostatnich w 1938 r. było 314, bardzo zróżnicowanych, nierzadko odgrywających znaczną rolę w ruchu naukowym 1 kulturalnym. Niezwykle ważne komponenty owej bogatej i różnorodnej panoramy stanowiły wielkie książnice fundacyjne (np. Ossolineum, Biblioteka Kórnicka) oraz księgozbiory prywatne darowane lub udostępniane społeczeństwu w ograniczonym zakresie (np. Biblioteka Czartoryskich Dzieło Jana Ptaśnika, Ossolineum, Lwów 1922 CRACOVIA IMPRESSORUM XV ET XVI SAECULORUM EO1DIT JOANNES PTAŚNIK LEOPOU SUMPTIBUS INSTmm OSSOUN1ANI MCMXXII DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI 239 w Krakowie, Ordynacji Zamojskiej w Warszawie). Łącznie liczbę bibliotek naukowych w Polsce w 1928 r. szacowano na ponad 450 a zgromadzonych w nich tomów na ok. 8 min. Pamiętajmy jednak, że wobec niepewnych podstaw (niejednolite kryteria statystyczne) wszelkie dane liczbowe z tamtych lat można traktować tylko orientacyjnie. Dla ogółu czytelników przeznaczone były miejskie biblioteki publiczne zarówno dawniej założone (np. w Warszawie, w Lublinie), jak też nowsze (np. w Kaliszu, Łodzi, Toruniu) dysponujące licznymi i cennymi 1 1 « ' 1 ' 1 1 m {¦U 1 : 1 1 1 ¦ ----M Budynek Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie budowany w latach 1931-1939 wg proj. Wacława Krzyżanowskiego kolekcjami, realizujące wielorakie funkcje nowoczesnych bibliotek powszechnych typu anglosaskiego. Jak wiemy, w Polsce istniały bogate tradycje bibliotekarstwa powszechnego, oświatowego. Większość placówek tego typu pozostawała nadal w gestii organizacji społecznych (ponad 80%). Władze samorządowe, nękane trudnościami finansowymi nie mogły w pełnym zakresie wywiązywać się z obowiązków opieki nad podobnymi placówkami. W efekcie sieć bibliotek publicznych była niewystarczająca i nierównomierna. Zwłaszcza zaniedbane pod tym względem były ziemie wschodnie. Jakkolwiek ok. 60% placówek mieściło się na wsiach (głównie w województwach południowych i centralnych), to na ogół były one słabo zaopatrzone w książki (większość zbiorów mieściła się w granicach 100-5001.). Przeciętnie jedna książka przypadała na 5 mieszkańców, co było niską normą w porównaniu z rozwiniętymi krajami. Ogółem w 1929 r. zarejestrowano 8526 bibliotek publicznych, w 1938 zaś - 9411; w tym samym przedziale czasu zbiory wzrosły z 6,1 min tomów do 6,5 min. Znaczna część placówek była niedoinwestowana i przestarzała, prowadzona przez personel zbyt szczupły i słabo wykwalifikowany. Jakkolwiek ostatnie dziesięć lat niepodległości przyniosło pewien postęp, to jednak był on oceniany przez fachowców jako niezadowalający. Podobna sytuacja panowała w obrębie bibliotek szkolnych, zbliżonych do powszechnych ścisłą niejednokrotnie współpracą, ale posiadających przecież odrębne zadania i pozycje. Biblioteki szkolne stanowiły najliczniejszą i najbardziej jednorodną organizacyjnie grupę wśród bibliotek wszystkich typów. Ich liczba i zaopatrzenie również wzrastały systematycznie, nie nadążały jednak za potrzebami, mimo znacznych wysiłków władz oświatowych. Trzeba bowiem pamiętać o bardzo złym stanie szkolnictwa u progu niepodległości. Ekslibris Biblioteki Szkoły Podchorążych Artylerii w Toruniu, ok. 1937 24O DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI W1918 r. tylko 47% dzieci objętych było obowiązkiem szkolnym, zaś w 1929/30 już 95% (chociaż nie w pełnym siedmioklasowym wymiarze). Kolejne etapy rozbudowy sieci szkół pociągały za sobą wzrost liczby bibliotek szkolnych, aczkolwiek nie wszystkie placówki nauczania dysponowały własnymi księgozbiorami (np. w 1930/31 r. ok. 9% szkół powszechnych było ich pozbawione). Postępy skrótowo ilustrują następujące dane: 1929/30 r. 1936/7 r. liczba bibl. zbiory (w tys.) liczba bibl. zbiory (w tys.) bibl. szkół powsz. publ. 23084 3442 24934 4869 średn.ogólnokształc. 756 1455 743 2103 ośr. kształć, nauczycieli 227 435 27 82 szkół zawodowych 428 306 306 500 ogółem 24495 5638 26010 6554 Znamienne są też dysproporcje w liczbie tomów przypadających na jednego ucznia (1936/7 r.): w szkołach powszechnych publicznych 1,1 w średnich ogólnokształcących 13,5 w ośrodkach kształcenia nauczycieli 36,3 w szkołach zawodowych 7,8 Jak widać, stosunkowo najlepiej zaopatrzeni w książki byli uczniowie szkół średnich ogólnokształcących, znacznie gorzej - szkół powszechnych i zawodowych. Optymistycznie przyjmowano niekiedy, że średnia zasobność zbiorów w szkołach średnich wynosiła 1600 tomów, w powszechnych zaś 170. Oczywiście są to szacunki orientacyjne. W ciągu dwudziestolecia liczebność zbiorów ulegała sporym wahaniom na skutek wycofywania książek zniszczonych, przestarzałych i nieodpowiednich dla tego rodzaju czytelników. Kolejne wizytacje zwracały uwagę na zaleganie zbędnych zasobów i niedostateczne zaopatrzenie w lektury obowiązkowe i zalecane. Były to sytuacje nagminne i trudne do uniknięcia, skoro nakłady książek dla dzieci i młodzieży były niewspółmiernie niskie (np. w 1925 r. książki dla młodzieży wydawano w liczbie ok. 500 egz.; nb. bariery nabywcze stanowiły wysokie ceny). Do kolejnych mankamentów można zaliczyć: brak pomocy naukowych, mebli i innego wyposażenia, a nierzadko również - osobnego lokalu. Brakowało personelu odpowiednio wykwalifikowanego; nieustalony był status bibliotekarzy szkolnych. Natomiast podstawowym osiągnięciem tego okresu pozostaje uznanie przez władze oświatowe biblioteki jako integralnej części szkoły, nierozerwalnie związanej z całością procesu edukacyjnego. Wśród pozostałych typów bibliotek oświatowych należy wymienić: żołnierskie (w rozbudowanej sieci bibliotek wojskowych były też naukowe i fachowe), związkowe i zakładowe (w przedsiębiorstwach przemysłowych działały również biblioteki fachowe oraz ośrodki informacji i dokumentacji), szpitalne, więzienne, parafialne (kościoły dysponowały też licznymi cennymi księgozbiorami naukowymi) oraz inne. DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI 241 |»L|BN Poezje Juliana Przybosia, okładka projektu Władysława Strzemińskiego, Cieszyn 1930 Istotnym uzupełnieniem sieci bibliotek powszechnych były płatne czytelnie i wypożyczalnie, w przeważającej liczbie prywatne, rzadziej prowadzone przez organizacje społeczne. Żadne statystyki nie wykazują nawet w przybliżeniu ich liczby, ani zasobności. Wiadomo jednak, że od drugiej poł. XIX w. odgrywały one ważną rolę, która w okresie międzywojennym jeszcze wzrosła. Podsumowując trzeba podkreślić, że bibliotekarstwo polskie w okresie międzywojennym poczyniło znaczne postępy. Powstały rozbudowane sieci placówek wszystkich typów. Rozpoczęła działalność Biblioteka Narodowa i kilkadziesiąt innych ważnych książnic. Większość z nich nękały kłopoty finansowe, organizacyjne i kadrowe. Środowisko bibliotekarskie starało się je pokonywać. Właśnie jemu należy zawdzięczać większość sukcesów bibliotekarstwa międzywojennego osiągniętych mimo bardzo trudnych warunków zewnętrznych. Od pierwszych lat powojennych trwały dyskusje nad modelem struktury bibliotek w kraju oraz ich miejscem w państwie i społeczeństwie. Rozważano możliwości usprawnienia wewnętrznej pracy bibliotekarskiej (m.in. budownictwa, wyposażenia, normalizacji, opracowania i konserwacji zbiorów, czytelnictwa). Poważnym osiągnięciem było opublikowanie w 1934 r. instrukcji katalogowania alfabetycznego, zaś w 1935 r. - katalogowania rękopisów. Powstały nowoczesne oddziały informacji i dokumentacji wzorowane na zagranicznych m.in. w Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy, Centralnej Bibliotece Wojskowej, Bibliotece Uniwersyteckiej w Wilnie. Cenną pomoc metodyczną świadczyła bibliotekarzom (głównie dla bibliotek powszechnych) Poradnia Biblioteczna Związku Bibliotekarzy Polskich (1929-39). Kolejnymi problemami wymagającymi skutecznych działań było kształcenie fachowe i ustalenie statusu zawodowego bibliotekarzy. W omawianym okresie stworzone zostały możliwości zdobycia kwalifikacji na kilku poziomach. Studia akademickie prowadzone były w latach 1925-39 w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Wykształcenie średnie umożliwiała Jednoroczna Szkoła Bibliotekarska przy Bibliotece Publicznej w stolicy (1929-38). Podnoszeniu kwalifikacji w różnych zakresach służyły liczne kursy zawodowe. Od 1931 r. wprowadzono egzaminy państwowe I i II kategorii (dla absolwentów studiów wyższych lub maturzystów) dające uprawnienia zawodowe. We wszystkich istotnych kwestiach dotyczących spraw i ludzi książki aktywnie uczestniczyły organizacje zawodowe. Ważną rolę odgrywał Związek Bibliotekarzy Polskich (zał. 1917). Organizował on m.in. ogólnokrajowe zjazdy, na których dyskutowano podstawowe problemy teoretyczne i praktyczne oraz ustalano podstawy polityki biblio- 242 DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI SILVA RERUM MIESIĘCZNIK TOWARZYSTWA MIŁOŚNIKÓW KSIĄŻKI STYCZBŃ MCMXXV OD REDAKCJI ^eszytpierwszy *SUva rerum* oddajemy w ręce przyjaciół książki i grafiki z proibą o pobłażanie, jeili te i ową niedoskonałolć niechybnie spostrzegą. Początki, jakn'iadomo,niesąłahvc,adefu.iadcsenienabyte wśródpracy usunie z czasem niedostatki i biedy. Nie chcąc wiązać sie przyrzeczeniami, nie nakreślamy szczegółowego programu. Jako młodsza siostrzyca * •mc* BMfar *1" 4. iar.il. »«o trat i uM łfekj kwiat w«ł.T. MfcT m«H* ', ekMt, aMa i wajU. tasfcM abna i ........* ¦-' — - ¦ ¦*- ¦* _ ___» ¦ ¦¦ .»«.-¦¦ Ł_ 244 DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI —«.*2T" Planowo i systematycznie okupanci SZANUJ WYSIŁEK PKUKAgZY I KOŁPO«TL»0W 7 ; r oddaj pismo w pewne kece mi tnszctŁ*. niszczyli biblioteki. Masowej zagładzie ulegały księgozbiory szkolne, powszechne, fachowe oraz większość prywatnych (ok. 70%). Piśmiennictwo popularne, funkcjonalne było topione, palone, przerabiane na makulaturę, wykorzystywane w celach gospodarczych (np. na opał lub opakowania). Pretekstem do niszczenia całych kolekcji była likwidacja macierzystych instytucji, rekwizycja lokali na cele wojskowe lub administracyjne, kara za „działalność wrogą Rzeszy". Wywożone lub niszczone były wszystkie zbiory stanowiące własność Żydów - instytucjonalne oraz prywatne (straty ich sięgają ok. 90%). Na skutek tych praktyk po największej części bibliotek powszechnych nie pozostało nawet śladu. Biblioteki naukowe poddane zostały ścisłej kontroli okupantów. W większych miastach utworzyli oni wielkie biblioteki państwowe (Staatsbibliotheken w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Lublinie i we Lwowie). Bezładnie składano tam dzieła pochodzące z różnych polskich książnic, burząc ich porządek i wewnętrzną strukturę, przechowując w krańcowo złych warunkach. Polscy użytkownicy nie mieli dostępu do zbiorów. Zasoby biblioteczne zdziesiątkowała też plaga oficjalnych rekwizycji i zwykłych grabieży ze strony najeźców. Ogołociły one z najcenniejszych zbiorów nie tylko znane książnice np. Bibliotekę Narodową i Uniwersytecką w Warszawie, Jagiellońską i Czar-toryskich w Krakowie, biblioteki seminaryjne w Gnieźnie i Włocławku, katedralną w Płocku, lecz również rozsiane po kraju mniejsze ośrodki przechowujące cymelia (np. biblioteki klasztorne i księgozbiory domowe). Udokumentowana jest strata ponad 1200 000 jednostek zbiorów specjalnych (rękopisów, starych druków, kartografii, rycin, muzykaliów); rzeczywiste ubytki były znacznie liczniejsze. Są to szkody nieobliczalne, niemożliwe do naprawienia w żaden sposób. Największa tragedia dotknęła biblioteki warszawskie. Już po upadku powstania w 1944 r. i wbrew zawartym układom, ofiarą podpaleń hitlerowskich padła większość cennych kolekcji instytucjonalnych i prywatnych, w tym ok. 300 000 zbiorów specjalnych zgromadzonych z różnych księgozbiorów stołecznych w gmachu Biblioteki Krasińskich. Pełna ocena poniesionych strat jest niemożliwa do ustalenia z powodu masowego charakteru zniszczeń, braku dokumentacji szczegółowej w przeważającej mierze usu- pf prj , «*mj>m ipnrtuinttetmi w wi *.le»«mu i«TiKt»l»l Broni*, którą w«ki» dtii t «rat»si NanM PcfcU — iMł fci«r»t «p* * W ł AU Konspiracyjnie wydawany organ Armii Krajowej. W czasie powstania warszawskiego przekształcony w dziennik DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI 245 STRATY KULTURY POLSKIEJ II3J —1944 MACA ZBIOROWA POO MOAKOĄ. ADAMA ORDĘGI i TYMONA TERLECKIEGO TOM PIERWSZY X. STANISŁAW USNARSU T. ). — WACŁAW UUn. — j SlRKtNMAJER. — J4BRZŁJ CBRNIA&. — SlANHłAW CYWIKSU. — Kazimierz OArmsui - Edward dubanowkz. — adam kcydo. — JAN KARUŁ KOCH A.NOWMU- — STETAK KOLACZKOWSKl. — STtt/Ui tomC. — KAZIMURZ KOSTANICKI - HUKU Umu. — FEUUJAN KOWARSKI — LUDWIK KRZYWICKJ — 7W1U11N 1 ŁEM?1C1U. — JOZRY MORAWSKI. — STEFAN NAnERSKl. ~ JAN NOWAK — wnoŁD NW-Knwmi — historii. 265 266 DROGI POLSKIEJ KSIĄŻKI DO WSPÓŁCZESNOŚCI bibliografia: Bieńkowska B., Chamerska H.: Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce. Wrocław 1992. Biblioteki w Polsce. Red. L. Marszałek. Warszawa 1983. Birkenmajer A.: Bibliotekoznawstwo polskie: jego przeszłość, stan obecny i perspektywy na przyszłość. W: Tenże: Studia bibliologiczne. Wrocław 1975 s. 33-79. Cybulski R.: Księgarstwo w społeczeństwie współczesnym. Wrocław 1978. Drzewiecki M.: Współczesna biblioteka szkolna. Warszawa 1980. Gaca-Dąbrowska Z.: Bibliotekarstwo II Rzeczypospolitej. Zarys problemów organizacyjnych i badawczych. Wrocław 1983. Kołodziejska J.: Powstawanie nowej dyscypliny akademickiej: bibliotekoznawstwo. „Przegląd Humanistyczny" 1998 z. 1 s. 14-22. Marszałek L.: Posłowie. Rewolucja książki w Polsce. W: Escarpit R.: Rewolucja książki. Warszawa 1969 s. 187-209. Siekierski S.: Drugi obieg. Uwagi o przyczynach powstania i społecznych funkcjach. W: Piśmiennictwo - system kontroli - obiegi alternatywne. Red. J. Kostecki, A. Brodzka. Warszawa 19921.2 s. 285-296. Sordylowa B.: Informacja naukowa w Polsce. Problemy teoretyczne, źródła, organizacja. Wrocław 1987. Sowiński J.: Polskie drukarstwo. Historia drukowania typograficznego i sztuki typograficznej w Polsce w latach 1473-1939. Wyd. 2. Wrocław 1996. Sowiński J.: Produkcja książki współczesnej a cyfrowe systemy gromadzenia, przechowywania i przetwarzania informacji. „Przegląd Biblioteczny" 2001 z. 3 s. 243-249. Tobera M.: Rynek książki w Polsce (1989-2000). „Przegląd Biblioteczny" 2001 z. 3 s. 237-241. Vademecum bibliotekarza. Praktyczne i aktualne informacje dla bibliotekarzy. Red. L. Biliński. Warszawa 2002-. Indeks nazw własnych Indeks zawiera nazwy własne, które pojawiły się w tekście głównym z wyłączeniem bibliografii i spisów pomocniczych. Abbasydzi 47 Baskerville John 115 AGRIS 223,262 Baumgarten Konrad 88 Ajschylos 33 Bauer zob. Konig u. Bauer Akademia Krakowska 63, 88,94,98,99,128 Bawarska Biblioteka Narodowa 84 Akademia Lubrańskiego 99,133 Baworowski Wiktor 199 Akademia Nauk w Petersburgu 108 Bazylianie 42,128,133 Akademia Rakowska 128 Behem Baltazar 95 Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie 203 Bendyktyni 50,51, 63 Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie 203 Bentkowski Feliks 205 Akademia Umiejętności 180,184,201 Berliner Zentralbibliothek 229 Akademia Wileńska 99,128,133 Bernardyni 328 Akademia Zamojska 99,128,133 Bernini Giovanni 103 Albert V, ks. Bawarii 84 Bewick Thomas 156,164 Albertrandy Jan Ch. 143 Bibliographisches Institut 159 Aleksander Wielki 31,34 Biblioteca Malatestiana 83 Alembert Jean d' 103 Biblioteca Mediceo-Laurenziana 83,121 Allen George zob. George Allen a. Unwin Biblioteka Akademii Górniczo-Hutniczej Altenberg Alfred 185,236 w Krakowie 261 Altenberg Herman 385 Biblioteka Akademii Lubrańskiego 99 Altenbergowie 192 Biblioteka Akademii Zamojskiej 99 American Library Association (ALA) 176 Biblioteka Aleksandryjska u, 34,35,229 American Library of World Literaturę 213 Biblioteka Assurbanipala 28,29 Anczycowie 192 Biblioteka Batignolska 204,238 Andriolli Michał 187,195 Biblioteka Branickich w Suchej 199 Andrysowic Łazarz 89,94 Biblioteka British Museum (British Muzeum Li- Archimedes 33 brary) 170,171,174 Arct Michał 185,248 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie 62,199, Arctowie 191,236 238,244 Arkady 249,2$o Biblioteka Dzieduszyckich 199 Arouet Francois zob. Wolter Biblioteka Gdańska 99 Arystoteles 33,45 Biblioteka Gimnazjum Gdańskiego Assurbanipal, król asyryjski 28 zob. Biblioteka Gdańska AstorJohnJ. 173 Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego 238 August, cesarz 39 Biblioteka Harvarda 224 August, ks. brunszwicki 122 Biblioteka im. Raczyńskich w Poznaniu (Biblio- Augustianie 51,129 teka Raczyńskich) 183,198,199 Bach Sebastian 303 Biblioteka im. Zielińskich w Płocku 201 Bacon Francis 302 Biblioteka Instytutu Józefa Piłsudskiego Balzac Honore de 160 w Ameryce 247 Bandtkie Jerzy S. 383,206,207 Biblioteka Instytutu Pasteura w Paryżu 229 Bank Polski w Warszawie 189 Biblioteka Jagiellońska 63,95,97,203,207,242, Baranowski Stefan 234 244,260,265 Barberini Francesco 322 Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie 62 Bartłomiejczyk Edmund 234 Biblioteka Kapitulna w Krakowie 62 268 INDEKS NAZW WŁASNYCH Biblioteka Konfraterni Kupieckiej w Warszawie 201 Biblioteka Kongresu (Library of Congress) 171, 174,224 Biblioteka Kórnicka (Biblioteka PAN w Kórniku) 59,183,199,205,238 Biblioteka Królewska w Paryżu (Bibliotheque Royale) 121 Biblioteka Miejska we Włocławku 261 Biblioteka Muzeum Polskiego w Rapperswilu (Biblioteka Rapperswilska) 205,238,247 Biblioteka Narodowa Macedonii 226 Biblioteka Narodowa Serbii 226 Biblioteka Narodowa w Paryżu (Bibliotheque Nationale) 84,121,170,174,229 Biblioteka Narodowa w Warszawie 62,205,238, 241,244,256,259,260,261,265 Biblioteka Ordynacji Krasińskich 199,244 Biblioteka Ordynacji Zamojskiej (Biblioteka Za- moyskich) 198,199,239 Biblioteka Ossolineum we Lwowie zob. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Biblioteka Pergameńska 35 Biblioteka Polska im. Wandy Stachiewicz w Montrealu 247 Biblioteka Polska w Londynie 247 Biblioteka Polska w Paryżu 204,247 Biblioteka Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce 247 Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 201 Biblioteka Prawa i Nauk Ekonomicznych wMontpellier 229 Biblioteka Przezdzieckich 199 Biblioteka przy Sądzie Apelacyjnym 204 Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy 202,241,242 Biblioteka Publiczna przy Królewskim Uniwersytecie Warszawskim zob. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Biblioteka Publiczna w Nowym Jorku 173 Biblioteka Rady Miejskiej Gdańska zob. Biblioteka Gdańska Biblioteka Sejmowa 238 Biblioteka Sejmu Śląskiego (Biblioteka Śląska) 238 Biblioteka Seminarium Duchownego w Pelplinie 70 Biblioteka Szkoły Rycerskiej 146 Biblioteka Tarnowskich w Dzikowie 199 Biblioteka Uniwersytecka w Belgradzie 226 Biblioteka Uniwersytecka w Getyndze 125 Biblioteka Uniwersytecka w Madrycie 229 Biblioteka Uniwersytecka w Sarajewie 227 Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 143,197, 203,206,244 Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie 147,203,241, 242 Biblioteka Uniwersytetu Krakowskiego zob. Biblioteka Jagiellońska Biblioteka Uniwersytetu Lwowskiego 203 Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego 59 Biblioteka Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 197 Biblioteka Watykańska 84 Biblioteka Wiktora Baworowskiego 199 Biblioteka Wilanowska 199 Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (Ossolineum) 198,238,260 Biblioteka Załuskich (Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich Zwana) 11, 145-147,197,238 Bibliotheca Ambrosiana 122 Bibliotheca Angelica 122 Bibliotheca Barberina 122 Bibliotheca Bodleiana 121 Bibliotheka Ulpia 39 Bibliotheque Mazarine 121 Bibliotheque Sainte-Genevieve 171 Biernat z Lublina 89 Birkenmajer Aleksander 242,265 Blaeu(Blev) 113 Blake William 156 Boccaccio Giovanni 76 BodleyThomas 121 Bodoni Giambattista 116,117 Bogusławski Wojciech 130,134 Bohomolec Franciszek 130 Bolesław Chrobry 61, 63 Bolesław Krzywousty 61 Bona Sforza, żona Zygmunta Starego 95 Bonnard Pierre 214 Borromeo Federico 122 Bórserverein des Deutschen Buchhandels 168 Bowker R. R. 158 Bracia czescy 87 Bracia polscy (arianie) 87,128 Bradley James 103 Breitkopf Johann Gottlob I. 110,116 Breitkopfu. Hartel 116,158 BreslauerM. 158 Breyne Jakub 131 British Museum 121,175 Brockhaus F. A. 159 INDEKS NAZW WŁASNYCH 2Ó9 Brodziński Kazimierz 177,195 Ciołek Erazm 95 BrownJ. D. 175 Cobden-Sanderson Thomas James 166 Brożekjan 132 Colbert Jean Ch. 126 Brunet Jakub Karol 163 Collegium Nobilium 129 Brunon z Kwerfurtu 61 Columbia University 175 Bryde 114 Corneille Pierre 103 Buffon Georges L. 303 Cranach Lucas 75 Bukowskijan 188 Crerarsjohn 171 Bunau Henryk von 121 Cutter Charles A. 374 Burgkmair Hans 75 Cyceron 37 Bury Ryszard de 41,59 Cyryl, św. 44 Butenko Bohdan 250 Cystersi 51, 61, 63,96,129,140 Byron George G. 160 Czacki Tadeusz 145,197,207 Callot Jakub 107 Czartoryscy 144,197-199 Carnegi Andrew 173 Czartoryski Adam Kazimierz 130,133,146,204 Carnegie Corporation 173 Czech Józef 192 Caslon William 115 Czerwijowski Faustyn 242 Caxton William 167 Czytelnia Naukowa Jadwigi Szczawińskiej- Centrala Handlu Zagranicznego „Ars Polona- -Dawidowej 202 -Ruch" 253 Czyżewski Tytus 235 Centrala Spółdzielni Wydawniczych i Księgar- Daniłowiczowie 144 skich 253 Darwin Karol 160 Centralna Biblioteka Rolnicza 261 Daye Stefan 108 Centralna Biblioteka Wojskowa 238,241 Dąbrówka Jan 64 Centralny Urząd Wydawnictw, Przemyślu Dąbrówka, żona Mieszka I 63 Graficznego i Księgarstwa 249 Decjusz Jost Ludwik 98 Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyj- Defoe Daniel 103 nej i Dokumentacyjnej 262 Delacrobc Eugene 156,164 Centrum Ustawicznego Kształcenia Biblioteka- Delise Leopold 174 rzy 262 Demby Stefan 238,242 Cervantes Saavedra Miguel de 103 Demokryt 33 Cesarska Biblioteka Publiczna w Petersburgu 146 DenisMaurice 214 Cesarski Uniwersytet Warszawski zob. Uniwersy- DenisMichael 175 tet Warszawski Descartes Renę zob. Kartezjusz Cezar 34 Deutscher Taschenbuch Verlag 213 Cezarowie 132 Dewey Melvil 174,175 Chagall Marc 214 Dębicki Stanisław 188 Champollion Jean Francois 26 Dickens Charles 149,160 Charles Whittingham a. Griegge 158 Diderot Denis 103 Chelmoński Józef 195 Didot Franciszek 115 Chiswick Press 158 Didotowie no, n$, 117,153,154,158,163 Chociszewski Józef 289 Długosz Jan 61, 64 Chodkiewiczowie 144 Dom Książki 253 Chopin Fryderyk 179 Domeyko Ignacy 179 Chreptowicz Joachim L. 144,146 Dominikanie 51,129 Chrystus 41 Dore Gustaw L. 164 Cieszkowski August 179 Doświadczalna Oficyna Graficzna Pracowni Cieślewski Tadeusz jun. 235 Sztuk Plastycznych w Warszawie 251 CIINTE (Centrum Informacji Naukowo-Tech- Doświadczalna Pracownia Graficzna przy Sale- nicznej i Ekonomicznej) 261,263 zjańskiej Szkole Rzemiosł 235 27O INDEKS NAZW WŁASNYCH Doves Press 166 Drukarnia Akademicka w Krakowie 232,133,192 Drukarnia Banku Polskiego 191 Drukarnia Ilustrowanego Kuriera Codziennego 234 Drukarnia Kongregacji Propagandy Wiary 112 Drukarnia Królewska (Drukarnia Cesarska) 112,126 Drukarnia latająca 90 Drukarnia Łazarskich 234 Drukarnia Miejskiego Muzeum Przemysłowego w Krakowie 192,234 Drukarnia Narodowa w Krakowie 234 Drukarnia pijarska 133 Drukarnia Prymasowska 136 Drukarnia przy sądzie w Żytomierzu 136 Drukarnia radziwiłłowska 91 Drukarnia Szkoły Rycerskiej 134 Drukarnia św. Wojciecha w Poznaniu 234 Drukarnia Wolna 136 Dufour Piotr 134,137 Dunin-Borkowski Stanisław J. 206 Dunin-Wolski Piotr 97 Diirer Albrecht 75 DyckAntonvon 107 Działyńscy 193 Działyński Adam Tytus 183 Działyński Jan Kanty 183 Dziatzko Karol 173 Dzieduszycki Włodzimierz 183 Ebert Friedrich A. 175 Ecole des Chartres w Paryżu 175 Ecole Politechniąue w Paryżu 126 Elert Piotr 133 Elyan Kasper 88 Elzewir Ludwik 111,113 Elzewirowie (Elsevierowie) 110,113,114 Endterowie 114 Engels Fryderyk 352 Erazm z Rotterdamu 76 Escarpit Robert 215,229 Estienne (Stephanus) 78 Estreicher Karol 180,203,206,207 Evert Ludwik zob. Trzaska, Evert i Michalski Ewangelickie Towarzystwo Oświaty Ludowej 184 Falck Jeremiasz 131 FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa) 262 Fatymidzi 47 Faulkner-Brown H. 229 Finkel Ludwik 206 Fiodorow Iwan 91 Fioł Szwajpolt 88,94 Firmin-Didot jij Fórsterowie 131 Fourier Jean B. 151 Fournier Pierre Simon 115 Franciszek I, król francuski 84 Franciszkanie 128 Franklin Beniamin 103 Friedleinowie 189,192 Frobenjan 78 Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski 122 Fustjohann 69-71 Galen 33 Galileusz 102 Gali Anonim 61 Galvani Luigi 103 Gebethner Gustaw zob. Gebethner i Wolff Gebethner i Wolff 185,191,192,234,236,248 Genoux Klaudiusz 754 George Allen a. Unwin 158 Gerson Wojciech 180 Ghelen Jan von 114 Gierymski Aleksander 180 Gierymski Maksymilian 180 Gimnazjum braci czeskich w Lesznie 128 Gliicksberg Krystian T. 194 Gliicksbergowie 189,191 Głombiowski Karol 20,265 Główczewski Kazimierz 234 Główczewski Władysław 234 Główna Biblioteka Lekarska 261 Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk 252 Goethe Johann W. von 103,160 Gogol Mikołaj W. 160 Goślicki Wawrzyniec 97 Górnicki Łukasz 93 Górski Włodzimierz 206 Grabiański Wojciech 250 Greco El 103 Griegge zob. Charles Whittingham a. Griegge Grolierjan 80 Gróll Michał 233,237,238 Gróllowie 235 Grotius Hugo 202 Grottger Artur 280,195 Grycz Józef 242,256 Gubrynowicz Władysław 192 Gutenberg Johannes 10, 68-71,104,152,215 Hachette 259,212 INDEKS NAZW WŁASNYCH 271 Haller Jan 88, 8% 92 Januszkiewicz Eustachy 394 Handel Georg F. 203 Januszowski Jan 89-93,333 Harper a. Brothers 158,159 Jarkowski Paweł 207 HarperC. 158 Jednoroczna Szkoła Bibliotekarska 242 Harrassowitz Otto 159 Jełowicki Aleksander 294 Hartel zob. Breitkopf u. Hartel Jezierski Franciszek S. 234 Hartungowie 138 Jezuici 99,125,128,129,133,140,147 Haur Jakub K. 140 JocherAdamB. 206 Heine Heinrich 160 JohannotTony 264 Heinemann Milliam 158 Kallimach z Kyreny 34 Helicze 92 Kamieński Napoleon 393 Herodot 33 Kanonicy regularni 52 Heweliuszjan 131 Kanterowie 238 Hilscher Hubert 250 Kanty Jan 64 Hipokrates 33,45 Kapuściński Ryszard 233 Hitler Adolf 226 Karmelici 233 Hoe R. M. 255 Karol Ferdynand 243 Holbein Hans 7$ Karol Wielki, cesarz 44,51,52 Homer 33 Kartezjusz (Descartes Renę) 202 Hondius Wilhelm 131 Kartuzi 52,229 Hooke Robert 102 Karweyse Jakub 88 Horacy 37,38 Kasa im. J. Mianowskiego - Fundacja Popierania Hozjusz Stanisław 87 Nauki (Kasa im. Mianowskiego. Instytut Hubę Michał 130 Popierania Nauki; Kasa Pomocy dla Osób Hugo Wiktor 160 Pracujących na Polu Naukowym im. dr Hunefeld Andrzej 131 J. Mianowskiego) 280,284 Idzikowski Leon 194 Kasa Przezorności i Pomocy Warszawskich Pra- Instytut Książki i Czytelnictwa BN 261 cowników Księgarskich 190 Instytut Bibliograficzny BN 263 Kasjodor, św. 50 Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Nau- Katarzyna II, caryca rosyjska 209 kowej UW (Instytut Informacji Naukowej Kawecka-Gryczowa Alodia 265 i Studiów Bibliologicznych) 263,265 Kazimierz Wielki 63 Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia" 236,249 Kelmscot Press 265 Instytut Wydawniczy „Pax" 248 Kepler Johannes 202 International Federation of the National Stan- Kiciński Bruno 286 darding Associations (ISA) 224 KilianAdam 250 International Organization for Standarization Kirkwood James 273 (ISD) 224 Klub „Nowa Wieś" 254 International Serials Data System (ISDS) 222 Kluk Krzysztof 230 Isnerjan 64 Kobergerowie 77 Jabłonowscy 129 Kochanowski Jan 87,90,93 Jabłonowska Anna 136 Kochański Adam 243 Jadwiga, św. 62, 63 Kołłątaj Hugo 234,246 Jakub ze Żnina 61 Komeński Jan Amos 228 Jan III Sobieski 129,143 Komisja Edukacji Narodowej 229,233,246,147, Jan Kazimierz 143 159,203 Jan Olbracht 95,143 Komisja Rządowa Wyznań i Oświecenia Publicz- Jan z Ludziska 64 nego 289 Janiczek Józef 256 Komitet Wydawnictw, Poligrafii i Handlu Książ- Janocki Jan Daniel 345 ką przy Radzie Ministrów ZSRR 222 272 INDEKS NAZW WŁASNYCH Konarski Stanisław 129,133,146 Konig Fryderyk 155,156 Kónig u. Bauer 155 Konopnicka Maria 279 Konstanty Ostrogski, kniaź 91 Konstantyn Wielki, cesarz 41 Kopczyński Onufry 130,146 Kopernik Mikołaj 76,87,140 Kornowie 138,194 Korzon Tadeusz 198 Kossak Juliusz 180,187 Kostrzewski Franciszek 187 Koziański Eugeniusz 234 Koziański Kazimierz 234 Kraj Karol 194 Krasicki Ignacy 127,130,134,137,140,144 Krasiński Walerian 385,191 Krasiński Wincenty 199 Krasiński Zygmunt 179 Kraszewski Józef I. 61,187,190,192 Kraus H. P. 158 Kromer Marcin 78, 87 Krzyżanowski Stanisław 192 Ksenofont 33 Książka i Wiedza 249,253 Książnica Miejska im. Kopernika 201 Książnica-Atlas 236 Księgarnia i Drukarnia Polska A. Jełowicki i Ska 194 Księgarnia Luksemburska 195 Księgarnia św. Wojciecha 193,236,248 Księgarski Ośrodek Bibliograficzny 254 Kuglin Jan 235 Kulerski Wiktor 186,189 Kulisiewicz Tadeusz 235 Kuntze Edward 242 La Fontaine Henri 221 La Fontaine Jean de 103 Labrouste Henryk 171 LackingtonJ. 158 LaneAllen 211 Lanston Tolbert 155 Larousse 159,211 Latający Uniwersytet 202 Lavoisier Antoine L. 103 Leclerc Sebastian 107 Leibniz Gottfried W. 102 Leitgeber Mieczysław 193 Lelewel Joachim 146,179,193,206,207 Lenartowicz Teofil 190 Leon I, papież 88 Leonardo da Vinci 67 Lermontow Michaił J. 160 Leszczyńscy 144 Liber Architecture Group 224 LibraryAssociation 176 Liceum Krzemienieckie (Gimnazjum Krzemienieckie, Liceum Wołyńskie) 345,197,207 Linde Samuel B. 380,183,190,198,203 Linneusz (Carl von Linne) 303 Liwiusz 37 Longmans, Green a. Co 158 Lubomirscy 129,144 Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 249 Ludwik I, ks. brzeski 63 Ludwik XIII, król francuski 232 Luter Marcin 76 Łazarski Władysław 234 Łazarski Zygmunt 234 Łomonosow Michaił 103 Łubieński Feliks 204 Łysakowski Adam 223,242,265 Machiavelli Niccolo 76 Maciej Korwin 60 Maciej z Miechowa 87,94,98 Maciejowski Wacław A. 205 Macierz Polska 293 Macmillan a. Co 259 Mahomet 44 Majewski Lech 250 Makowski Tadeusz 235 Maksymilian I, cesarz 60 Malatesta Novello Domenico 81 Manucjusz Aldus 80 Manucjusze 77 Marinetti Filip 233 Marks Karol 252 Matejko Jan 280 Matise Henri 224 Mazarin Jules 222,226 McLuhan Herbert M. 209,215 MEDLARS 223 MEDLINE 262 Medyceusz Kuźma (Cosimo de Medici) 82 Medyceusze 60,121 Mergenthaler Ottmar 254 Merian Maria Sybilla 234 Merian Mateusz 214 Merlini Dominik 243 Metody, św. 44 MeyerJ. 259 INDEKS NAZW WŁASNYCH 273 Miarka Karol 189 Neferetiti 26 Michalski Jan zob. Trzaska, Evert i Michalski Newton Izaac 102 Michał Anioł 81 Niczjan 90 Mickiewicz Adam 1J9,187,193,195,196,204 Niemcewicz Julian U. 130,146,179,190,204 Mickiewicz Władysław 195 Norbertanki 129 Mieszko I 60, 61, 63 Norwid Cyprian K. 179 Mieszko II 63 Nowikow Mikołaj I. 108 Międzynarodowa Federacja Dokumentacji Obiedziński Tomasz 99 (Federation Internationale de Documenta- Oficyna Drukarska Książnicy Miejskiej tion.FID) 222 im. Mikołaja Kopernika w Toruniu 253 Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny (Insti- Okuń Edward 188 tut Internationale de Bibliographie, IIB) Oleśnicki Zbigniew 64 174,221 Omajjadzi 47 Międzynarodowy Instytut Dokumentacji (IID) Opaliński Krzysztof 244 222 Opaliński Łukasz 144 Międzynarodowy Znormalizowany Numer Oporinus Jan 78,94 Książki (International Standard Book Orgelbrand Samuel 185,191 Number.ISBN) 218,222 Orgelbrandowie 189 Migoń Krzysztof 10 Orzechowski Stanisław 78 Mikołaj V, papież 60, 84 Orzeszkowa Eliza 179 Mili John S. 151 Ostoja Chrostowski Stanisław 235 Milton John 103 Ossolińscy 144,197 Mitręga Piotr 189 Ossoliński Józef Maksymilian 183,198,205 Mitzler de Kolof Wawrzyniec 133,137 Ośrodek Przetwarzania Danych BN 260 Modrzewski Andrzej Frycz 78,87 Ośrodek Rozpowszechniania Wydawnictw Moniuszko Stanisław 180 Naukowych PAN 253 Monotype Corporation Ltd 213 OtletPaul 221,222 Montefeltro Fryderyk da 60 Ottonowie 44 Monteskiusz Karol 103 Owen Robert 151 Morison Stanley 213 Owidiusz 37 Morris William 164-166,212 Paderewski Ignacy 179 Morsztyn Hieronim 132 Pallotinum 248 Morus Thomas 76 Panizzi Antonio 171,174 Mostowski Tadeusz A. 136,185,191 Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne 249 Mozart Wolfgang A. 103 Państwowe Wydawnictwo Naukowe 249 Muczkowski Józef 207 Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne 249 Miillerowie 135 Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych Murillo Bartolome 103 249,253 Muszkowski Jan 242,265 Państwowy Instytut Książki w Łodzi 265 Muzeum Drukarstwa Warszawskiego 263 Państwowy Instytut Wydawniczy 249 Muzeum im. Dzieduszyckich 183 Państwowy Ośrodek Kształcenia Bibliotekarzy Muzeum Książki Artystycznej w Łodzi 263 w Jarocinie 262 Muzeum Książki i Pisma w Lipsku 167 Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich 249 Muzeum Plantin-Moretus w Antwerpii 167 Paulini 129,133 Napoleon I, cesarz Francuzów 112,149,177 Paulus Emiliusz 38 Naruszewicz Adam 130,134 Peignot Etienne G. 175 Nasza Księgarnia 236 Penguin Books 211 National Central Library w Londynie 227 Perseusz 38 NATIS (National Information System) 222 Petrarka Franciszek 54 Naude Gabriel 121 Philipp Reclam Yerlag 159,211 274 INDEKS NAZW WŁASNYCH Piastowie 63 Picasso Pablo 214 Pickering William 163 Pieczatnyj Dwór 108 Piekarski Kazimierz 242 Pieniężni 186 Pietrzyk Tadeusz 250 Pijarzy 128,129,133,137,146 Pillerowie 135 Piotr Wielki, car rosyjski 208 Piotrkowczykowie 132 Pitagoras 33 Piwarski Jan F. 180 Pizonowie 38 Plantin Krzysztof 78 Plater Władysław 205 Platon 33 Plaut 37 Pocket-Books 211 Podebrański Adam Gieryk 335 Podyplomowe Studium Informacji Naukowej 263 Polio Azyniusz (Gaius Asinius Polio) 39 Politechnika Lwowska 203 Politechnika Warszawska 203 Polska Akademia Nauk 253 Polska Akademia Umiejętności 180,236 Polska Macierz Szkolna 180,202 Polskie Towarzystwo Nakładowe 193 Polskie Towarzystwo Wydawców Książek 264 Polskie Wydawnictwo Muzyczne 249 Poradnia Biblioteczna Związku Bibliotekarzy Polskich 241 PostmanNeil 225 Potocki Ignacy 230,244,246 Potocki Jan 136 Potocki Stanisław Kostka 230,244,246 Powszechna Dostępność Publikacji (Universal Availability of Publications, UAP) 222 Powszechny Związek Księgarzy i Wydawców 242 Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 180 Półtawski Adam Jerzy 235 Pracownia Bibliografii Staropolskiej Instytutu Badań Literackich 265 Procajłowicz Antoni 188 Prochaska Karol 2S9 Prus Bolesław 279 Pruska Biblioteka Państwowa 222 Przemysław I 63 Przesmycki Zenon (Miriam) 188 Przyborowski Józef 298 Ptolemeusz 33,45 Ptolemeusz I Soter 34 Puszkin Aleksander S. 260 PutnamG. P. 259 Quaritch 258 Rabelais Francois 76 Raczyński Edward 183,293 Radlińska Helena 242 Radzimir (Gaudenty) 62 Radziwiłłowie 229,236,144,197 Reclam Philipp zob. Philipp Reclam Verlag Rej Mikołaj 87,91,93 Rembrandt (Harmensz van Rijn) 203 RenouardA. A. 258 Reymont Władysław S. 279,290 Rhetowie 232 Ricardo Dawid 252 Richelieu Armand J. du Plessis 206,226 Richter Adrian L. 264 Robert Mikołaj L. 253 Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa- -Książka-Ruch" 253 RoccoAngelo 222 Rogaliński Józef 230 Rolnicza Drukarnia i Księgarnia Nakładowa 235 Romuald z Rawenny, św. 63 RosenthalJ. 258 Rossowskijan 233 Rousseau Jean J. 202,203 Rubens Peter P. 203,207 Rzewuski Wacław 236 Saint-Simon Louis de 252 Salezjańska Szkoła Rzemiosł 235 Samostrzelnik Stanisław 96 Santa delia Leopoldo 272 Sapieha Aleksander 202 Sapiehowie 244 Sarkander Jan, bł. 284 Schiller Friedrich von 203 Schmidt Władysław 292 Schóffer Peter 72 School of Librarianship 275 School of Library Economy 275 Schrettinger Martin 275 Scott Walter 260 Senefelder Alojzy 255 Sforza 60 Shelley Percy B. 260 Siekierski Stanisław 252 Siemaszko Olga 250 INDEKS NAZW WŁASNYCH 275 Sienkiewicz Henryk 279, 190 Szkoła Główna Wileńska zob. Uniwersytet Sienkiewicz Jan K. 398 Wileński Siestrzyński Jan 187 Szkoła Księgarska przy Wolnej Wszechnicy Pol- SINTO (System Informacji Naukowej, Technicz- skiej 242 nej i Organizacyjnej) 261 Szkoła Polska w Paryżu 204 Skarga Piotr 61,132 Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów) 129,134,146 Składnica Księgarska 253 Szydłowiecki Krzysztof 96 Skłodowska-Curie Maria 379 Śniadeccy 190 Skoczyłaś Władysław 234,235 Śniadecki Jan J30,179 Skrzetuski Kajetan J. 130 Śniadecki Jędrzej 130,180 Słowacki Juliusz 179,187 Świątynia Muz 158 SmithAdam 103 Świętochowski Aleksander 179 Smithsonian Institution 171 Tacyt 37 Smokowski Wincenty 180,187 Teodorczuk Władysław 292 Societe de Bibliophiles Francais 163 Teodozjusz Wielki, cesarz 43 Sofokles 33 Terencjusz 23 SothebyandCo 158 Tołstoj Lew 160 Special Librarians Association 176 Tomicki Piotr 96,98 Spinoza Baruch 102 Topolski Feliks 246 Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik" 249,253 Toulouse-Lautrec Henri 256 Stachiewicz Piotr 187 Towarzystwo Bibliofilów Polskich 242 Stanhope Karol 255 Towarzystwo Biblioteki Publicznej m.Warszawy Stanisław August Poniatowski 129,130,133,143 202 Stanisław Leszczyński 129 Towarzystwo Czytelń Ludowych 180,201,202 Stanny Janusz 250 Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej 180 Starowolski Szymon 132 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych 347 Staszic Stanisław 130,134,180 Towarzystwo Literatów w Polszcze Ustanowione Stefan Batory 90 dla Wydawania Książek Najlepszych i Naj- Stefański Walenty 189,193 bardziej Użytecznych J45 Stephanus zob. Estienne Towarzystwo Miłośników Książki 242 Stojałowski Stanisław 184 Towarzystwo Naukowe Krakowskie 180,201 Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 264 Towarzystwo Naukowe Płockie 380,202 Stowarzyszenie Księgarzy Polskich 264 Towarzystwo Naukowe w Toruniu 202 Stowarzyszenie Księgarzy, Drukarzy i Antykwa- Towarzystwo Naukowe Warszawskie 280,202 riuszy 290 Towarzystwo Naukowe we Lwowie 280 Straube Kasper 87 Towarzystwo Numizmatyczne w Krakowie 201 Strąbski Stanisław 292 Towarzystwo Oświaty Ludowej 280,293,202 Stryjeńska Zofia 235 Towarzystwo Prawnicze w Warszawie 201 Styka Jan 295 Towarzystwo Szkoły Ludowej 180,184,193,202 Suligowski Adolf 206 Towarzystwo Sztuki Drukarskiej 290 Swift Jonathan 103 Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 180, Sykstus IV, papież 60 184,191,193,201 Syta Karol 250 Trajan, cesarz 39 Szancer Jan M. 250 Trembecki Stanisław 130 Szarfenberg Marek 90 Trzaska, Evert i Michalski 236,248 Szarfenbergowie 92,93 Trzaska Władysław zob. Trzaska, Evert i Michalski Szarfenberger Mikołaj 90,131 Tukidydes 33 Szczawińska-Dawidowa Jadwiga 202 Tutenchamon 27 Szekspir William (William Shakespeare) 103 Tyszkiewicz Samuel F. 246 Szkoła Główna Krakowska zob. Uniwersytet UNESCO (United Nations Educational, Scienti- Jagielloński fic and Cultural Organization) 34,210,222 276 INDEKS NAZW WŁASNYCH Unger Johann Friedrich 216 Ungler Florian 87, 89 Uniechowski Antoni 230 UNISIST (United Nations International Scien- tific System) 222 Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna (UKD) 174, 224 Uniwersalna Rejestracja Bibliograficzna (Uni- versal Bibliographic Control, UBC) 218,222 Uniwersytet Jagielloński 146,147,181,207,236 Uniwersytet Lwowski 203 Uniwersytet Warszawski 181 Uniwersytet Wileński 147,181,191,203 Unwin zob. George Allen a. Unwin Uphagenjan 145 Urbański Leon 250 Velazquez (Diego de Silva) 103 Vesalius Andreas 76 Visconti 60 Volta Alessandro 103 Wapowski Bernard 87 Warszawskie Towarzystwo Cyklistów 181 Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności 180, 184,201 Warszawskie Towarzystwo Lekarskie 201 Watt James 102 Wawrzyniec Wspaniały 81 Wazowie 129,140,143 Wegner Rudolf 276 Wende Edward 185 Wergiliusz 37 West Feliks 185,189,193 Whittingham Charles 158,163 Wiedza Powszechna 249 Wiener Norbert 210 Wietor Hieronim 89,91,93,94 Więckowska Helena 265 Wileńska Biblioteka Publiczna 203 Wileńskie Towarzystwo Lekarskie 203 Wilkoń Józef 250 Wincenty Kadłubek 61 Wirzbięta Maciej 90,131 Wisłocki Władysław 206 Wiszniewski Michał 205 Witkiewicz Stanisław 180 Władysław IV 143 Włodkowic Paweł 64 Wojciech, św. 61 Wolff zob. Gebethner i Wolff Wolna Wszechnica Polska 241,242 Wolter (Voltaire, wł. Francois M. Arouet) 103 Wujek Jakub 90 Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 249,250 Wydawnictwo „Iskry" 249 Wydawnictwo Literackie 249 Wydawnictwo Lubelskie 249 Wydawnictwo Łódzkie 249 Wydawnictwo Polskie Rudolfa Wegnera 236 Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich 236,249,250 Wydział Bibliotek w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego 238 Wyspiański Stanisław 180,187 Wyższa Szkoła Handlowa w Warszawie 203 Zabłocki Franciszek 130 ZAIKS 145 Zakład Kartograficzny i Litografia Artystyczna 234 Zakład Narodowy im. Ossolińskich 183,192 Zakład Starych Druków BN 265 Zakłady „Polonii" w Katowicach 234 Zakłady „Prasa" w Warszawie 234 Zakłady Graficzne „Dom Słowa Polskiego" 249 Zakłady Graficzne Eugeniusza i Kazimierza Koziańskich 234 Załuscy 133,145,146 Załuski Andrzej Stanisław 129,345 Załuski Józef Andrzej 133,145,146,182 Zamecznik Stanisław 250 Zamecznik Wojciech 250 Zamoyski Jan 128 Zawadzcy 189 Zawadzki Józef 185,190,191,194 Zawadzki Piotr 135 Zeiler Marcin 314 Zielińscy 202 Zola Emil 360 Zukerkandel Ozjasz 185,189,193 Związek Bibliotekarzy Polskich 207,241,264 Związek Księgarzy Polskich 190,242,264 Związek Księgarzy Polskich na Rzeszę Niemiecką 390 Związek Nauczycielstwa Polskiego 236 Związek Polskich Pracowników Księgarskich 242 Związek Polskich Wydawców Książek 242 Związek Zawodowy Drukarzy i Pokrewnych Zawodów 390 Zygmunt August 98 Zygmunt I Stary 95 Zygmunt III Waza 143 Żebrowski Teofil 206 Żółkiewscy 244 Żupańscy 189 Żupański Jan Konstanty 185,193 Lektury pomocnicze i uzupełniające Ameisenowa Z.: Kodeks Baltazara Behema. Warszawa 1961. Ameisenowa Z.: Rękopisy i pierwodruki iluminowane Biblioteki Jagiellońskiej. Wrocław 1958. Banach A.: Polska książka ilustrowana 1800-1900. Kraków 1959. Bednarska-Ruszajowa K.: Uczyć - bawić - wychowywać. Książka i jej funkcja społeczna w Polsce w okresie Oświecenia. Kraków 2004. Biblioteka Załuskich. Corona urbis et orbis. Wystawa w 250 rocznicę otwarcia Biblioteki Załuskich w Warszawie. Warszawa 1998 Biblioteki na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej. Informator. Red. nauk. B. Bieńkowska. Oprać. U. Paszkiewicz [ in.]. Poznań 1998. Biblioteki w Polsce. Pod red. L. Marszałka. Warszawa 1983. Bielawski J.: Książka w świecie islamu. Wrocław 1961. Bieńkowska B.: Staropolski świat książek. Wrocław 1976. Bieńkowska B., Chamerska H.: Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce. Wrocław 1992. Bieńkowska B., Chamerska H.: Zarys dziejów książki. Warszawa 1987. Bieńkowski T, Dobrzycki J.: Kierunki rozwoju nauki. Warszawa 1989. Birkenmajer A.: Studia bibliologiczne. Wrocław 1975. Buchwald-Pelcowa P.: Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem. Warszawa 1997. Buchwald-Pelcowa P: Drukowi winniśmy oświecenie naszego wieku... Rola książki w drodze ku Oświeceniu. Warszawa 2003. Bury de R.: Philobiblon czyli o miłości do ksiąg. Gdańsk 1992. Cepik J.: Jak człowiek nauczył się pisać?' Wyd. 2. Warszawa 1987. Chwalewik E.: Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone. T. 1-2. Warszawa 1926-1927. Cohen M.: Pismo. Warszawa 1956. Cubrzyńska-Leonarczyk M.: Polskie superekslibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Centuria druga. Warszawa 2001. Cybulski R.: Książka na świecie. Produkcja wydawnicza w latach 1980-1986. Wrocław 1990. Cybulski R.: Książka współczesna. Wydawcy - rynek - odbiorcy. Warszawa 1986. Cybulski R.: Księgarstwo w społeczeństwie współczesnym. Wrocław 1978. Czarnowska M.: Ilościowy rozwój polskiego ruchu wydawniczego 1501-1965. Warszawa 1967. Dahl S.: Dzieje książki. Wrocław 1965. Davies W. V.: Egipskie hieroglify. Warszawa 1998. Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce. Red. S. Grzeszczuk, A. Kawecka-Gryczowa. Wrocław 1975. Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J.: Rękodzieło papiernicze. Warszawa 1991. Dembowska M.: Nowy kształt biblioteki i nowoczesne bibliotekoznawstwo. „Studia o Książce" 1973 t. 3 s. 301-311. Przedruk: Dembowska M.: Bibliologia, bibliografia, bibliotekoznawstwo, informacja naukowa. Warszawa 1999 s. 49-58. Diringer D.: Alfabet czyli klucz do dziejów ludzkości. Warszawa 1972. Dobrowolski Z.: Nowe formy książki. Możliwości i zagrożenia. „Przegląd Biblioteczny" 2001 z. 3 s. 199-207. Domański J.: Tekst jako uobecnienie. Szkic z dziejów myśli o piśmie i książce. Kęty 2002. 278 LEKTURY POMOCNICZE I UZUPEŁNIAJĄCE Dornseiff R: Alfabet w mistyce i magii. Warszawa 2001. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku T. 1-6. Pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej [i in.]. Wrocław-Kraków 1959-2001. Drzewiecki M.: Współczesna biblioteka szkolna. Warszawa 1980. Dubowik H.: Dzieje książki i bibliotek w zarysie. Warszawa 1982. Dunin J.: Pismo zmienia świat. Czytanie, lektura, czytelnictwo. Warszawa 1998. Eco U.: Nowe środki masowego przekazu a przyszłość książki. Warszawa 1996. Eco U.: O bibliotece. Wrocław 1990. Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław 1971. Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego. Wrocław 1976. Escarpit R.: Rewolucja książki. Warszawa 1969. Friedrich J.: Zapomniane pisma i języki. Warszawa 1958. Gaca-Dąbrowska Z.: Bibliotekarstwo II Rzeczypospolitej. Zarys problemów organizacyjnych i badawczych. Wrocław 1983. Gieysztor A.: Zarys dziejów pisma łacińskiego. Warszawa 1973. Głombiowski K.: Książka w procesie komunikacji społecznej. Wrocław 1980. Głombiowski K., Szwejkowska H.: Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu. Warszawa 1971. Goban Klas T.: Powstanie i rozwój mediów - od malowideł naskalnych do multimediów. Kraków 2001. Górska B.: Krzysztof Plantin i Officina Plantiniana. Wrocław 1989. Grońska M.: Ekslibrisy. Wiadomości zebrane dla kolekcjonerów. Warszawa 1992. Grońska M.: Grafika w książce, tece i albumie. Polskie wydawnictwa artystyczne i bibliofilskie z lat 1899-1945. Wrocław 1994. Gruchała J.: Iucunda familia librorum. Humaniści renesansowi w świecie książki. Kraków 2002. Hleb-Koszańska H.: O bibliografii dla niewtajemniczonych. Wrocław 1974. Hornowska M., Zdzitowiecka-Jasieńska H.: Zbiory rękopiśmienne w Polsce średniowiecznej. Warszawa 1947. Horodyski B.: Tajemnice ksiąg rękopiśmiennych. Warszawa 1987. Huizinga J.: Jesień średniowiecza. Wyd. 5. Warszawa 1996. Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog. T. 1-3 pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej [i in.]. Wrocław 1970-93. Informator o stratach bibliotek i księgozbiorów domowych na terytoriach polskich okupowanych w latach 1939-1945 (bezziem wschodnich). Red. nauk. B. Bieńkowska. Oprać. U. Paszkiewicz [i in.]. Poznań 2000. Iwańska I.: Druk jako wielofunkcyjny środek przekazu w czasach saskich. Toruń 2000 Jean G.: Pismo -pamięć ludzkości. Wrocław 1994. Juda M: Pismo drukowane w Polsce XV-XVIII wieku. Lublin 2001. Juda M.: Przywileje drukarskie w Polsce. Lublin 1992. Kawecka-Gryczowa A.: Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej. Wrocław 1988. Kawecka-Gryczowa A.: Z dziejów polskiej książki w okresie Renesansu. Studia i materiały. Wrocław 1975. Klukowski B.: Książka w świecie współczesnym. Warszawa 2003. Kłossowski A.: Na obczyźnie. Ludzie polskiej książki. Wrocław 1984. Kocowski B.: Drzeworytowe książki średniowieczne. Wrocław 1974. Kodeks Matyldy. Księga obrzędów z kartami dedykacyjnymi. Oprać, i edycja B. Kiirbis [i in.]. Kraków 2000. Kołodziejska J.: Biblioteki amerykańskie. Warszawa 1971. Kołodziejska J.: Biblioteki w Polsce i za granicą. Warszawa 1978. Kołodziejska J.: Powstawanie nowej dyscypliny akademickiej: Bibliotekoznawstwo. „Przegląd Humanistyczny" 1998 z. 1 s. 14-22. Kołodziejska J.: Społeczna funkcja biblioteki publicznej.Warszawa 1976. LEKTURY POMOCNICZE I UZUPEŁNIAJĄCE Komża M.: Żywe obrazy. Między sceną, obrazem i książką. Wrocław 1995. Kosmanowa B.: Książka i jej czytelnicy w dawnej Polsce. Warszawa 1981. Kosmanowa B.: Tysiąc lat bibliotek w Polsce. Wrocław 1978. Kowalski W.: Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury. Warszawa 1994. Krejca A.: Techniki sztuk graficznych. Podręcznik metod warsztatowych historii grafiki artystycznej. Warszawa 1984. Kuglin J.: Poligrafia książki. Wyd. 2. Warszawa 1968. Kustosze zbiorów specjalnych. Red. M. Kocięcka, H. Zasadowa. Warszawa 2004. Lelewel J.: Bibliograficznych ksiąg dwoje... T. 1-2. Wilno 1823-1826. Wyd. fotooffs. Warszawa 1927. Lelewel J.: Dzieje bibliotek. Warszawa 1828. Lewandowski S.: Poligrafia warszawska 18/0-1914. Warszawa 1982. Librorum in Polonia editorum deliciae czyli Wdzięk i urok polskiej książki. Warszawa 1974. Liedtke A.: Saga Pelplińskiej Biblii Gutenberga. Wyd. 3. Pelplin 1988. Lupas-Rutkowska J.: Epoki literackie. Warszawa 2001. Maj J.: Biblioteki publiczne 1945-1990 na tle innych instytucji kultury. Warszawa 1996. Maleczyńska K.: Dzieje starego papieru. Wrocław 1974. Maleczyńska K.: Historia książki i jej funkcji społecznej. Wrocław 1987. Maleczyńska K.: Książki i biblioteki w Polsce okresu zaborów. Wrocław 1987. Maleczyńska K.: Zarys historii bibliotek od XV do XVIII wieku. Wrocław 1976. Marszałek L.: Posłowie. Rewolucja książki w Polsce. W: Escarpit R.: Rewolucja książki. Warszawa 1969 s. 187-209. Mężyński A.: Mecenat nad publikacjami naukowymi w XIX wieku. W: Z dziejów mecenatu kulturalnego w Polsce. Red. J. Kostecki. Warszawa 1999 s. 143-170. Mężyński A.: Wielkoziemiańskie biblioteki publiczne w Polsce w latach 1/72-1918. „Roczniki Biblioteczne" 2002 R. 46 s. 211-242. Mierzejewski A.: Tajemnice glinianych tabliczek. Warszawa 1981. Migoń K.: Nauka o książce. Zarys problematyki. Wrocław 1989. Migoń K.: Nauka o książce wśród innych nauk społecznych. Wrocław 1976. Mlekicka M.: Wydawcy książek w Warszawie w okresie zaborów. Warszawa 1987. Morawiecki L.: Homo scribens. W: Z książką przez wieki. Red. A. Krawczyk. Lublin 2002 s. 15-38. Muszkowski J.: Życie książki. Kraków 1951. Myśliwiec K.: Święte znaki Egiptu. Wyd. 2. Warszawa 2001. Nad złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej. Red. H. Tchórzewska-Kabata przy współpr. M. Dąbrowskiego. Warszawa 2000. Nowicka M.: Antyczna książka ilustrowana. Wrocław 1979. Okopień J.: Poczet wydawców książki polskiej. T. 1. Pionierzy czarnej sztuki 14/3-1600. Współpr. J. Czarkowska. Warszawa 2002. Ong W.: Oralność i piśmienność. Lublin 1992. Osięgłowski J.: Konserwacja książki w Polsce przedrozbiorowej. Poznań 1985. Pachoński J.: Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1/50-1815. Kraków 1962. Pazyra S.: Z dziejów książki polskiej w czasie drugiej wojny światowej. Warszawa 1970. Pelc J.: Słowo i obraz. Na pograniczu literatury i sztuk plastycznych. Kraków 2002. Pianko G.: Praca pisarza, księgarza i bibliotekarza w starożytności. Warszawa 1955. Pidłypczak-Majerowicz M.: Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Wrocław 1996. Piekarski K.: Książka w Polsce XV i XVI wieku. W: Kultura staropolska. Kraków 1932, s. 352-384-Piekosiński R, Ptaśnik J., Piekarski K.: Papiernie w Polsce XVI wieku. Wyd. i uzup. W. Budka. Wrocław 1971. Pieńkowska H.: Średniowieczna pracownia miniatorska w Krakowie. Kraków 1951. Pirożyński J.: Johannes Gutenberg i początki ery druku. Warszawa 2002. 279 28O LEKTURY POMOCNICZE I UZUPEŁNIAJĄCE Pirożyński J.: Z dziejów obiegu informacji w Europie XVI wieku. Nowiny z Polski w kolekcji Jana Jakuba Wieka w Zurychu z lat 1560-1587. Kraków 1995. Polonia typographica saeculi sedecimi. Tłocznie polskie XVI stulecia - monografie i podobizny zasobów drukarskich. Z. 1-12. Wrocław 1936-81. Potkowski E.: Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej. Warszawa 1984. Ptaśnik};. Kultura wieków średnich. Życie religijne i społeczne. Wyd. 2. Warszawa 1959. Rokosz M: Wenecka oficyna Alda Manucjusza i Polska w orbicie jej wpływów. Wrocław 1982. Rzewuski K.: Księgoznawstwo. Warszawa 1987. Siekierski S.: Drugi obieg. Uwagi o przyczynach powstania i społecznych funkcjach. W: Piśmiennictwo - system kontroli - obiegi alternatywne. Red.). Kostecki, A. Brodzka. Warszawa 19921.2 s. 285-296. Sipayłło M.: Polskie superekslibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Warszawa 1988. Skróty łacińskie w książkach drukowanych. Wrocław 1977. Słodkowska E.: Produkcja i rozprowadzanie wydawnictw w Królestwie Polskim w latach 1815-1830. Warszawa 2003. Słodkowska E.: Wybrane problemy ruchu wydawniczego pod zaborami. „Studia o Książce" 1982 1.12 s. 33-46. Słownik pracowników książki polskiej. Pod red. I. Treichel. Warszawa 1972. Słownik pracowników książki polskiej. Suplement. Warszawa 1986. Słownik pracowników książki polskiej. Suplement 2. Pod red. H. Tadeusiewicz z udz. B. Karkowskiego. Warszawa 2000. Sordylowa B.: Informacja naukowa w Polsce. Problemy teoretyczne, źródła, organizacja. Warszawa 1979. Sowiński J.: Polskie drukarstwo. Historia drukowania typograficznego i sztuki typograficznej w Polsce w latach 1473-1939. Wyd. 2. Wrocław 1996. Sowiński J.: Produkcja książki współczesnej a cyfrowe systemy gromadzenia, przekazywania iprzetwa- rzania informacji. „Przegląd Biblioteczny" 2001 z. 3 s. 243-249. Sowiński J.: Sztuka typograficzna Młodej Polski. Wrocław 1982. Sowiński J.: Typografia wytworna w Polsce 1919-1939. Wrocław 1995. Szanto T.: Pismo i styl. Wyd. 2 popr. i uzup. Wrocław 1986. Szelińska W.: Biblioteki profesorów Uniwersytetu Krakowskiego w XV i początkach XVI w. Wrocław 1966. Szwejkowska H.: Książka drukowana XV-XVIII w. Zarys historyczny. Wyd. 5. Wrocław 1987. Szwejkowska H.: Wybrane zagadnienia z dziejów książki XIX-XX wieku. Wrocław 1979. Szymański}.: Nauki pomocnicze historii. Wyd. 4. Warszawa 1983. Szymański J.: Pismo łacińskie i jego rola w kulturze. Wrocław 1975. Szymański M.: Świat starych książek. Antykwariat księgarski. Wyd. 2. Warszawa 1989. Świderkówna A.: Życie codzienne w Egipcie greckich papirusów. Warszawa 1983. Świderkówna A., Nowicka H.: Książka się rozwija. Wrocław 1970. Tobera M.: Rynek książki w Polsce (1989-2000). „Przegląd Biblioteczny" 2001 z. 3 s. 237-241. Tomaszewski A.: Leksykon pism drukarskich. Warszawa 1996. Tondel ].: Historia książki i biblioteki. Wybór źródeł. Cz. 1 (do końca XVIII w.). Cz. 2. Polska (odpocz. XIX w. do 1945 r.). Toruń 1989. Tondel ]:. Srebrna Biblioteka księcia Albrechta Pruskiego i jego żony Anny Marii. Warszawa 1994. Trawińska-Słabęcka D.: Bibliofilstwo. Z dziejów sztuki wydawniczo-edytorskiej. Jelenia Góra 1993. Twórcy nowoczesnego bibliotekarstwa polskiego. Red. nauk. H. Więckowska. Wrocław 1974. Uklejska M.: Zarys rozwoju nauki i jej organizacji. Cz. 2. Czasy nowożytne. Warszawa 1963. Ulewicz T.: Wśród impresorów krakowskich doby renesansu. Kraków 1977. Vademecum bibliotekarza. Praktyczne i aktualne informacje dla bibliotekarzy. Red. L. Biliński. Warszawa 2002-. Volsciana. Katalog renesansowego księgozbioru Piotra Dunin-Wolskiego, biskupa płockiego. Oprać. A. Obrębski. Kraków 1999. LEKTURY POMOCNICZE I UZUPEŁNIAJĄCE Walka o dobra kultury. Warszawa 1939-1945. Księga zbiorowa. T. 1-2. Pod red. S. Lorentza. Warszawa 1970. Wojciechowski M. J.: Ekslibris godło bibliofila. Wrocław 1978. Współczesne polskie drukarstwo i grafika książki. Mały słownik encyklopedyczny. Wrocław 1982. Z badań nad dawną książką. Studia ofiarowane profesor Alodii Kaweckiej-Gryczowej w 8ylecie urodzin. T. 1-2. Warszawa 1991-1993. Z dziejów mecenatu kulturalnego w Polsce. Studia pod red. J. Kosteckiego. Warszawa 1999. Z dziejów udostępniania książki w Polsce w okresie zaborów. Studia i materiały. Pod red. K. Male- czyńskiej. Wrocław 1985. Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce. Wyd. 2. Oprać. D. Kamolowa przy współudz. T. Sieniateckiej. Warszawa 2003. Zbiory zabytkowe w bibliotekach publicznych. Materiały z konferencji Opole, 5-6 listopada 1998 r. Opole 1998. Z książką do ludzi. Red. E. Pawlikowska. Warszawa 1992. Żbikowska-Migoń A.: Dzieje książki i jej funkcji społecznej. Wiek XVIII. Wrocław 1987. Żbikowska-Migoń A.: Historia książki w XVIII w. Początki bibliologii. Warszawa 1989. Żbikowska-Migoń A.: Książka naukowa w kulturze polskiego Oświecenia. Warszawa 1977. Żurkowa R.: Księgarstwo krakowskie w pierwszej połowie XVII wieku. Kraków 1992. 281 Podręczny słownik terminologiczny ad usum Delphini - (łac. do użytku Delfina) wydania klasyków przygotowane dla fr. następcy tronu, syna Ludwika XIV; 64 tomy drukowane od 1671 r., skrócone, ocenzurowane. addenda (od łac. addere - dodawać), uzupełnienia wzbogacające zawartość treściową książki (przypisy, załączniki). Zob. też suplement. adiustacja - przygotowanie rękopisu do druku pod względem stylistycznym, ortograficznym i graficznym. Odpowiednio może być adiustacja: merytoryczna, stylistyczna i techniczna. adnotacja (łac. adnotatio - objaśnienie, uwaga), dodatkowe informacje o tekście uzupełniające jego opis bibliograficzny. Krótka notatka, przypis. Może być: adnotacja księgoznawcza - informacja o materialnych cechach dokumentu; adnotacja treściowa - informacja o treści tekstu. adres wydawniczy - na dole karty tytułowej lub na jej odwrocie, rzadziej na końcu książki; wskazuje miejsce i rok wydania, wydawcę, nakładcę lub drukarza. W inkunabułach i czasem w starych drukach dane te umieszczano w kolofonie. Czasem ze względu na cenzurę lub omijanie praw autorskich, podawano fałszywe informacje. Wchodzi w skład opisu katalogowego i bibliograficznego. agnostycyzm (gr. dgnóstos - nieznany, niepoznawalny), idealistyczny pogląd filozoficzny negujący możliwość poznania świata i rządzących nim praw, związków przyczynowych. aldyny - nazwa nadana od imienia znakomitego drukarza włoskiego Aldusa Manutiusa (1449-1515). Oznacza piękne wydania klasyków (m.in. pierwsze wydania Arystofanesa, Arystotelesa, Demoste-nesa, Plutarcha, Platona) drukowane w 1.1449-1515 w weneckiej oficynie Manutiusów, czcionkami nowego typu (zob. kursywa), w formacie ósemki. Zdobione emblematem kotwicy i delfina. Były często naśladowane i stały się przedmiotem kolekcjonerstwa. alegoria (gr. allegoria, allegorein - mówić w przenośni), wyrażenie w mowie, piśmie i sztuce prawd, uogólnień o ludzkim postępowaniu za pomocą postaci symbolicznych, fikcyjnych, także całych opowieści (np. bajek); w plastyce przedstawienie pojęć m.in. za pomocą personifikacji np. alegoria sprawiedliwości (kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą). Poza znaczeniem dosłownym jej sens przenośny jest jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie (w przeciwieństwie do symbolu). Znana już w starożytności, dominowała w literaturze średniowiecznej, bardzo popularna w baroku. aneks (łac. annexus - połączenie), zawiera dodatkowe składniki dokumentu, inaczej uzupełnienie, załącznik, suplement; nie zawsze objęty paginacją książki. antropocentryzm (gr. dnthwpos - człowiek + łac. centrum - środek), pogląd według którego człowiek jest punktem centralnym poznania i wartościowania wszechświata. antykwa (łac. antiąuus - dawny), krój czcionki od drugiej poł. XV w. wzorowany na napisach łacińskich; potocznie - każde pismo drukarskie proste; wywodzi się od ręcznego pisma łacińskiego. Charakterystyczną cechą antykwy jest krągłość na lukach liter. Wyróżnia się: antykwę renesansową - wykształconą na piśmie karolińskim, wypracowaną w warsztatach flo-renckich i weneckich; doskonale wyważone proporcje poszczególnych elementów liter, zaokrąglenie szeryfów, ukośne ustawienie osi w okrągłych częściach liter. W Polsce stosował ją F. Ungler od 1513 r., H. Wietor od 1518. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY 283 a. barokową - większy kontrast między grubymi i cienkimi liniami liter, proste szeryfy i prawie pionowa oś okrągłych liter Ch. van Dijck, A. Janson dla oficyn Elzevirów i Plantiniana od XVIII w.; a. klasycystyczną W Polsce antykwa A. Półtawskiego, toruńska - Z. Gardzielewski. antykwariat (łac. antiąuańus - zajmujący się starożytnością), sklep z antykami również księgarnia specjalistyczna zajmująca się kupnem i sprzedażą wydawnictw starych, używanych, także bardzo cennych - rękopisów, starodruków, wydań bibliofilskich. Skupuje egzemplarze od osób prywatnych, wydawnictw, prowadzi sprzedaż komisową i na aukcjach. Cenę reguluje popyt. Pierwsze powstały w XVIII w. w Niemczech, Anglii i we Francji; w Polsce zakładano je już w końcu XVIII w. archiwum (gr. archeion - urząd), zbiór dokumentów, pism, akt, także miejsce, budynek, w którym się je przechowuje; instytucja zajmująca się przechowywaniem i udostępnianiem (dawnych) pism, dokumentów (archiwaliów). A. tworzone były już w starożytności dla potrzeb urzędów; w VI w. n.e. wyodrębnione przez cesarza Justyniana I Wielkiego jako osobna instytucja; przez całe średniowiecze funkcjonowały przy kancelariach i dworach; od XIV w. - a. miejskie, od XVI w. a. centralne państwowe (1567 r. - Hiszpania) z własnym, doskonalonym systemem rejestracji. W okresie rewolucji francuskiej wyodrębniło się archiwum narodowe jako instytucja dostępna dla wszystkich obywateli, gromadząca dokumenty państwowe, kościelne i prywatne. W Polsce pierwsze powstały w końcu XIII w., najstarsze zachowane to Archiwum Koronne, znajdują się w nim dokumenty kancelarii królewskiej; od XV w. zakładano archiwa sądowe (grodzkie i ziemskie), także a. kościelne i magnackie. Po 1794 r. część zbiorów archiwów centralnych wywieziono do Rosji. W1808 r. utworzono Archiwum Ogólne Krajowe, w 1816 przekształcone w Archiwum Główne Królestwa Polskiego, od 1918 r. - Archiwum Główne Akt Dawnych, w 1867 r. - Archiwum Akt Dawnych dla archiwaliów likwidowanych po powstaniu styczniowym instytucji Królestwa Polskiego i działającej kancelarii namiestnika. W każdym z zaborów istniały archiwa centralne i grodzkie. Po 1918 r. rozpoczęła się akcja rewindykacji polskich archiwaliów. Po II wojnie światowej odbudowano sieć archiwów państwowych i kościelnych; ponadto materiały archiwalne gromadzą niektóre biblioteki (PAN w Kórniku, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Jagiellońska) i muzea (Muzeum Czartoryskich w Krakowie, Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie). arianie (łac. Arianus - Ariusz), znani także jako bracia polscy, odrzucający dogmat Trójcy Świętej (jedynym Bogiem jest Bóg Ojciec), nie uznający bóstwa Chrystusa (niesłusznie uważani za zwolenników i wyznawców poglądów kapłana aleksandryjskiego Ariusza, IV w.). Wspólnota religijna wyodrębniona w 1.1562-65 jako tzw. zbór mniejszy (Ecclesia minor) z polskiego Kościoła ewange-licko-reformowanego; najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce. Ruch wzbogacony przez uciekających do Polski przed inkwizycją antytrynitarzy włoskich (łac. anty- + trinitas - trójca). Zwano ich także socynianami (od nazwiska F. Socyna, zm. 1604). Odegrali wybitną rolę w sporach teologicznych XVI-XVII w., rozwoju szkolnictwa (Pińczów, Akademia Rakowska); obowiązywał ich zakaz sprawowania urzędów, służby wojskowej, posiadania majątków ziemskich korzystających z pańszczyzny. Domagali się reform społecznych, rozdziału Kościoła od państwa, zakazu udziału w wojnach, potępiali karę śmierci, pańszczyznę i poddaństwo. Byli bezwzględnie zwalczani przez kontrreformację, oskarżani o sprzyjanie Szwedom w okresie „potopu". W 1658 r. dekretem sejmu zostali zobowiązani do przejścia na katolicyzm lub opuszczenia kraju; emigrowali głównie do Holandii i Siedmiogrodu. Art Nouveau zob. Nowa Sztuka arystotelizm - doktryna filozoficzna Arystotelesa (384-322 p.n.e.) głosząca złożoność bytów z materii i formy, zasadę umiaru jako podstawę etyki; także poglądy i kierunki filozoficzne rozwijające koncepcje zawarte w doktrynie Arystotelesa. Badania wielkiego myśliciela kontynuowali w założonym przez niego Liceum jego uczniowie (głównie Teofrast z Eresos, Eudemos z Rodos, IV/III w. 284 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY p.n.e.); rozwijali je w kierunku idealistycznym, bądź naturalistycznym, związanym z rozwojem nauk szczegółowych Po upadku Grecji traktaty Arystotelesa wywieziono do Syrii, za pośrednictwem Arabów dotarły do Europy średniowiecznej razem z arabską interpretacją w duchu neopla-tońskim (Al-Farabi, Awicenna, Awerroes). Święty Albert Wielki tłumaczył i objaśniał dla łacińskiego średniowiecza pisma Arystotelesa; św. Tomasz z Akwinu je udoskonalał w formie zwł. to-mizmu. W okresie renesansu pracowano nad pozbawieniem pism Arystotelesa wszelkich naleciałości, nad przywróceniem ich autentyczności. Pod wpływem filozofii Arystotelesa pozostawali: Th. Hobbes, R. Descartes, G. W. Leibnitz, G. W. Hegel. W Polsce arystotelizm rozwijał się głównie w Akademii Krakowskiej od końca XIV do poł. XVI w. Później skostniały służył jako podstawa walki z postępami przyrodoznawstwa XVII-XVIII w. aukcja (łac. auctio - powiększenie), licytacja, publiczny przetarg. Forma sprzedaży książek znana w Europie od XVI w., spopularyzowana w XVII w. Obecnie na aukcjach licytuje się jedynie książki rzadkie i cenne. Obowiązują ceny z rynku antykwarycznego. Pierwsza odbyła się w Lejdzie w 1604 r. (L. Elzevier licytował bibliotekę G. i J. Dousa); obecnie największe na świecie odbywają się w Londynie w antykwariacie Sotheby & Co., B. Quaritch. Pierwsza znana w Polsce aukcja książek odbyła się w poł. XVII w. w Gdańsku, później organizowali je księgarze-nakładcy (M. Gróll, XVIII w.) i antykwariusze (np. J. Giejsztor, J. Cyper), Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie, Warszawie, Lwowie i Wilnie. Po II wojnie światowej pierwsza aukcja miała miejsce już w 1947 r., od 1956 r. organizował je Dom Książki. Informacje o aukcjach ukazują się w czasopismach i katalogach aukcyjnych. Prawo pierwokupu, po cenach wywoławczych mają Biblioteka Narodowa i Jagiellońska w przypadku druków, archiwalia pierwsza kupuje Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych. autograf (gr. autós - sam, grdpho - piszę), własnoręczny tekst (zwłaszcza podpis) danej osoby. autotypia - klisze siatkowe umożliwiające wierne oddawanie subtelności kolorystyki obrazu. Stosowana od 1839 r. awers - pierwsza strona karty lub główna monety, medalu, przeznaczona do oglądania rysunku lub obrazu. Strona odwrotna to rewers. barok (wł. barocco - perła), epoka obejmująca XVII w., sygnuje też pewne zjawiska z końca XVI (Włochy) i pocz. XVIII w.; także kierunek w kulturze i styl w sztukach plastycznych. Charakteryzuje go przepych, błyskotliwość, kontrastowe efekty, manieryzm, konceptyzm, wyszukane formy; łączył często przeciwieństwa. Jego geneza wiąże się z kontrreformacją i pragnieniem jezuitów do umocnienia wiary za pośrednictwem efektów wizualnych. Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacja i kontrreformacja). Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). W sferze religijnej wyrazem baroku stała się uczuciowość, tryum-falizm, moralizatorstwo i przewaga obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół głównych prawd wiary. bestseller (ang.), książka ciesząca się rekordowym popytem, osiągająca wysokie nakłady, niezależnie od jej wartości literackiej. Biblia (gr. biblos - łyko papirusu, biblion - księga) - Pismo święte, księgi Starego i Nowego Testamentu. Księgi święte w judaizmie i chrześcijaństwie. Nazwa pochodzi od portu fenickiego Byblos, tam przywożono papirusy z Egiptu. Tekst Biblii został przekazany w wielu przekładach, z których na uwagę zasługuje pierwszy Starego Testamentu na język grecki Septuaginta (LXX) III w. p.n.e., syryjski Peszitta i łacińskie: Vetus Latina i najbardziej znany dokonany przez św. Hieronima Vulga-ta. W Polsce wielokrotnie wydawano i modernizowano przekład dokonany przez ks. Jakuba Wujka z Wągrowca (1593); z czasów nowożytnych pochodzą m.in. protestancka Biblia gdańska (1632) i Biblia Tysiąclecia (1965), poszczególne księgi tłumaczyli m.in. Czesław Miłosz (od 1977), Anna PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY Świderkówna (1995), funkcjonuje także przekład Ewangelii (1992) i Nowego Testamentu (1993) na dialekt kaszubski. Biblia została przełożona na niemal wszystkie języki świata, a jej rozpowszechnianie jest popierane przez Kościoły chrześcijańskie. Zawiera zasadnicze prawdy wiary chrześcijańskiej. Katolickie wydania Biblii obejmują 73 księgi (46 Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu), protestanckie - 66 (39 i 27), Biblia hebrajska uznawana w judaizmie liczy 39 ksiąg. Z 46 ksiąg Starego Testamentu 39 zostało napisanych w języku hebrajskim (z fragmentami aramejski-mi), 7 pozostałych zaś zachowało się w języku greckim. Wierzący uważają Biblię za Słowo Boże, Objawienie, prawdę przekazaną ludziom przez Boga; pozostaje autorytatywną wykładnią treści wiary. Biblia wywarła ogromny wpływ na całą cywilizację zachodnią. Można wyodrębnić zwł. wpływ na sztukę europejską.: malarstwo i rzeźbę (motywy biblijne dominowały w sztuce średniowiecza, a częściowo renesansu i baroku), muzykę (śpiew gregoriański, utwory np. G. F. Haendla, J. S. Bacha) i literaturę. Biblia 42-wierszowa - zwana także Biblia Gutenberga, jest najcenniejszym zabytkiem sztuki drukarskiej. Wykonał ją w całości lub przynajmniej w części Jan Gutenberg z Moguncji żyjący w latach ok. 1399-1468. Druk trwał kilka lat (1452-55), na dziele brak wskazania daty, miejsca druku i drukarza. Wysoki koszt produkcji wymusił na Gutenbergu przyjęcie wspólnika, został nim Johann Fust (zm. 1466). Biblia została wydrukowana na papierze i na pergaminie; strony podzielono na dwie szpalty i każda z nich zawierała 42 wiersze druku. Wysokość nakładu pierwszej edycji wynosiła prawdopodobnie ok. 180 egz. (w tym ok. 12 na pergaminie). Do dzisiaj przetrwało 47 egz., które znajdują się w różnych krajach, w tym także jeden w Polsce. Całość dzieła obejmuje dwa tomy; łącznie 641 kart. Gutenberg wzorował się zarówno pod względem formy, jak i układu treści na tekstach XV-wiecznych, rękopiśmiennych ksiąg liturgicznych. Biblię ozdobiono elementami dekoracyjnymi wykonywanymi ręcznie przez artystów grafików i tzw. rubrykatorów, jest to wyjaśnienie, dlaczego poszczególne egz. różnią się między sobą bogactwem ornamentów i oprawą. Egzemplarz polski znajduje się w bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie. Został wydrukowany na papierze; są to dwa tomy oprawione w skórę, zachowane w dobrym stanie, mimo skruszałych górnych brzegów kart i zamazanych niektórych czerwonych nagłówków; brakuje ostatniej karty drugiego tomu. Pod względem zdobnictwa egz. należy do skromniejszych, jest jednak jednym z najcenniejszych ze względu na sposób wykonania rubryk - są to odręcznie pisane czerwonym kolorem objaśnienia na początku i na końcu prologów i ksiąg. Jego wartość dokumentalną podnoszą także daleko idące odchylenia od innych egz., w tym szczegół na dole 46 strony pierwszego t. (odbicie kształtu czcionki, która wypadła z rąk zecera). Oprawę Biblii stanowią dwie dębowe deseczki wyklejone od wewnątrz świńską skórą, a z zewnątrz cielęcą. Na okładkach dawniej znajdowały się mosiężne guzy i narożne zawiasy oraz klamry na skórzanych pasach, służące do zamknięcia Biblii (guzy zachowały się tylko na pierwszym tomie). Tylko polska Biblia sygnowana jest imieniem i nazwiskiem introligatora (Henryk Coster z Lubeki). Na skórze oprawy wytłoczone są motywy roślinne i zwierzęce. Obecnie to najdroższa książka na świecie. Trafiła do Polski prawdopodobnie na pocz. XVI w., za jej nabywcę uważany jest biskup chełmiński Mikołaj Chrapicki, została zakupiona dla klasztoru franciszkanów w Lubawie. Po kasacji zakonów w zaborze pruskim wraz z innymi księgami w 1833 r. trafiła do Pelplina. Została źle skatalogowana i zapomniana. W1897 r. zidentyfikowano Biblię Gutenberga; by uchronić oryginał przygotowano fak-symile; ukazało się w 1.2002-03. Zbiegło się to z 550. rocznicą wydrukowania dzieła. bibliografia (gr. biblion albo biblos - książka, graphein- pisać) .uporządkowany spis dokumentów wybranych według określonych kryteriów spełniający zadania informacyjne, także metodyka bibliograficzna - określająca sposób przygotowania spisu bibliograficznego i teoria bibliografii. Początki bibliografii sięgają katalogów starożytnych bibliotek (np. Pinakes Kallimacha z Kyreny, 310-240 p.n.e.; opisał w nich rękopisy Biblioteki Aleksandryjskiej). W Polsce za pocz. bibliografii uważa się dzieło Szymona Starowołskiego Scriptorum Polonicorum hekatontas (1625), w którym wymienił prace ówczesnych uczonych i literatów. 285 286 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY bibliografia narodowa - rejestruje dokumenty opublikowane na terenie danego kraju, również wydane poza jego granicami, związane tematem lub językiem. Ma dawać obraz produkcji wydawniczej danego kraju; składa się z wykazów wydawnictw zwartych i ciągłych; pomijane są dokumenty życia społecznego, wydawnictwa urzędowe. Polska bieżąca bibliografia narodowa to opracowywane w Instytucie Bibliograficznym Biblioteki Narodowej: 1. Przewodnik Bibliograficzny (od 1946 r. kontynuacja Urzędowego Wykazu Druków wydawanych w Rzeczypospolitej Polskiej, rejestruje bieżącą produkcję wydawniczą: książki, mapy, nuty; tygodnik, ukazuje się w formie drukowanej, elektronicznej oraz online; zeszyt zamykający kwartał zawiera wkładkę Bibliografia Wydawnictw Ciągłych Nowych, Zawieszonych i Zmieniających Tytuł), 2. Bibliografia Zawartości Czasopism (miesięcznik, od 1951 r. rejestruje w układzie rzeczowym zawartość ponad 1600 najważniejszych naukowych i społeczno-kulturalnych wydawnictw periodycznych ukazujących się w Polsce. Każdy zeszyt opatrzony jest indeksami, zaś osobno ukazują się indeksy roczne zbiorcze (alfabetyczny i przedmiotowy), obejmujące wszystkie numery roku; w formie drukowanej, jak i elektronicznej oraz online), 3. Bibliografia Wydawnictw Ciągłych (do 1981 r. Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych; rocznik, rejestruje tytuły wszystkich ważniejszych czasopism, ukazujących się w Polsce w danym roku; nie uwzględnia serii wydawniczych, gazet zakładowych i szkolnych, biuletynów organizacji szczebla wojewódzkiego i niższych, bieżących katalogów wydawniczych i materiałów z kolejnych zjazdów i konferencji), 4. Polonica Zagraniczne (rocznik, odnotowuje publikacje wydawane za granicą - napisane w języku polskim, przez Polaków lub tematycznie związane z Polską. Rejestruje książki, nuty i mapy, a także prace zamieszczane w dziełach zbiorowych oraz większe fragmenty publikacji książkowych). Bibliografia retrospektywna rejestruje publikacje wydane w pewnym zamkniętym okresie, w Polsce jej przykładem jest Bibliografia polska Estreicherów. bibliomania (gr. mania - ią książka), od pocz. XIX w. uliczny handlarz starą książką, zwłaszcza w Paryżu (bulwary Sekwany). cenzura (łac. censura - urząd cenzora; census - oszacowanie), kontrola urzędowa. Jej celem jest zapobieganie rozpowszechnianiu treści niezgodnych z obowiązującym kanonem wartości. W starożytnym Rzymie (od 443 r. p.n.e.) sprawował ją jeden z dwóch wysokich urzędników wybieranych co 5 lat, przeprowadzających spisy ludności, szacujących majątek rodzin, czuwających nad obyczajami i moralnością. Może być cenzura polityczna, wojsk., obyczajowa, kościelna. Odróżnia się prewencyjną i represyjną. Współcześnie w wielu krajach zniesiono cenzurę, z wyjątkiem cenzury obyczajowej i dot. materiałów objętych tajemnicą państwową. cenzura prewencyjna - wprowadził ją w 1487 r. Innocenty VIII; jej następstwem był Index librorum prohibitorum (pierwszy wyd. 1559, ostatni -1959). Cenzura świecka rozwinęła się później niż kościelna, związana była z oceną prawomyślności książek przygotowanych do druku (Francja -1475, Niemcy -1524). Zniesiona w 2 poł. XVII w. w Anglii, w końcu XVIII w. we Francji i USA. W Polsce edykt z 1523 r. wprowadził kontrolę druku i sprowadzania książek z zagranicy. Po rozbiorach wszystkie publikacje objęto cenzurą prewencyjną wynikającą z antypolskiej polityki zaborców, wprowadzono też system koncesyjny wobec prasy; cenzura była zniesiona tylko w Królestwie Polskim w czasie powstania listopadowego, a po 1905 r. - złagodzona w praktyce; w zaborze austriac- 287 288 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY kim i pruskim cenzura została zniesiona w czasie Wiosny Ludów. Po II wojnie światowej konstytucja z 1952 r. deklarowała wolność słowa i druku, pozostawiając dekret z 1946 r., który wprowadził cenzurę prewencyjną sprawowaną przez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk i podległe mu organy; w praktyce cenzura obejmowała wszystkie dziedziny życia gospodarczego, społecznego, politycznego i kulturalnego. Ustawa z 1990 r. zniosła cenzurę prewencyjną. cenzura represyjna — dokonywana po upowszechnieniu dzieła; polegała na konfiskacie utworu i pociągnięciu autorów (także drukarzy i księgarzy) do odpowiedzialności sądowej lub administracyjnej. Przypadki stosowania cenzury represyjnej znane są już w starożytności. W Polsce od początku XVI w. dochodziło do niszczenia nakładów z przyczyn politycznych lub ideologicznych. Wolność druku zagwarantowało dopiero ustawodawstwo Sejmu Wielkiego. copyright (by...), prawa autorskie zatrzeżone przez ... (nazwa właściciela praw autorskich, rok wydania), jest to nadruk na odwrociu karty tytułowej informujący, że książka jest zarejestrowana w Copyright Office (działa od 4 marca 1909 r.) przy Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie. Wydawcy krajów, które przystąpiły do Światowej Konwencji Prawa Autorskiego poprzedzają nadruk copyright znaczkiem w kółku, co znaczy, ze dzieło jest chronione w Stanach Zjednoczonych bez obowiązku rejestracji w Copyright Office. cybernetyka (gr. kybernetikós - sterujący), nauka o systemach sterowania oraz dział wiedzy o układach odznaczających się znacznym stopniem sterowalności, jak maszyny i organizmy żywe. Podstawową metodą jest modelowanie zjawisk rozpatrywanych jako transformacja zbioru wejść na zbiór wyjść z wykorzystaniem matematyki, logiki formalnej, a także nauk technicznych i społecznych. W Polsce zainteresowano się cybernetyką w 1. 60-tych. Od 1962 r. działa Polskie Towarzystwo Cybernetyczne. Obecnie ujmowana jest jako jeden z nurtów w badaniach systemowych. cymelium (gr. keimelion - klejnot), bardzo rzadki, cenny obiekt o szczególnej wartości, specjalnie chroniony i przechowywany zazwyczaj w osobnym pomieszczeniu, wystawiany jak obiekt muzealny. Do c. należą rękopisy i produkty najsłynniejszych oficyn drukarskich, dokumenty i okazy pisma i druku wyróżniające się formą i pochodzeniem. W Polsce do cymeliów zaliczane są najstarsze druki, polonica XVI w., pozostałości ciekawych kolekcji, rzadko spotykane egzemplarze. cytat lub cytata (łac. citare - przywoływać), wyjątek z obcego tekstu, wypowiedzi, przytoczony dosłownie, zwykle w cudzysłowie. Cytata wydawnicza to część opisu bibliograficznego z informacją o wydawnictwie zwartym lub ciągłym, w jakim znajduje się dane dzieło. czasopismo - wydawnictwo ciągłe ukazujące się w określonych odstępach czasowych pod tym samym tytułem, odznaczające się różnorodnością treści i autorów w obrębie zeszytów oraz w kolejnych zeszytach. Ze względu na częstotliwość ukazywania się dzielimy je na: tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki, kwartalniki, półroczniki, roczniki. W starożytnym Rzymie za czasów Juliusza Cezara ogłaszano (wieszając tabliczki z tekstem w miejscach publicznych) biuletyny z obrad senatu -acta senatus i wiadomości z życia mieszkańców - acta diurna populi Romani. Rękopiśmienne gazety pojawiały się w końcu średniowiecza (np. w Wenecji opracowywane przez członków cechu scrittori d'awisi). Gazeta drukowana Neue Zeitung ukazała się w Niemczech już w 1502 r., w 1609 r. w Strasburgu zaczął wychodzić dwutygodnik Relation. W XVII w. czasopisma ukazywały się już regularnie, np. La Gazette (od 1631) w Paryżu, Leipziger Zeitung (od 1660) w Niemczech. Popularność zdobyły czasopisma w XIX w., część tytułów przetrwała cały wiek XX - Figaro (od 1854), Times (1785), Deutsche Allgemeine Zeitung (1862). W Polsce w XVI w. pojawiły się druki ulotne (najstarsze z 1557 r.), relacje sejmowe. Od 1661 r. zaczął ukazywać się Merkuriusz Polski Ordynaryjny, od 1698 r. Merkuriusz Polonicus, od 1729 r. Nowiny Polskie (nazwa zmieniona na Kurier Polski). Najbardziej znane czasopismo polskiego oświecenia to Monitor (1765-84), powstało pod patronatem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, redagowane m.in. przez F. Bohomolca, I. Krasickiego. Postęp w drukarstwie, cenzura i zmiany polityczne powodowały powstawanie nowych tytułów, zmiany objętości, częstotliwości i charakteru pism. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY czcionka - ruchomy materiał zecerski stosowany w ręcznym składaniu tekstów. Być może wynaleziona w Chinach w XI w. (czcionki drewniane, gliniane, fajansowe i porcelanowe), w Europie zastosowana po raz pierwszy przez J. Gutenberga ok. 1445-50. Ma postać prostopadłościanu odlanego ze stopu drukarskiego; górna część odlewana z matrycy metalowej (np. miedzianej) jest to tzw. „oczko" odbijające znaki (pismo, ornament) w procesie drukowania. Obecnie czcionkami nazywa się fonty komputerowe. czytelnia (łac. lectorium), pomieszczenie w bibliotece wydzielone do korzystania z książek na miejscu; do poł. XIX w. funkcjonowała łącznie z magazynem jako jedna sala, zwykle bogato zdobiona. Leopold delia Santa w książce Delia costruzione e dell regolamento di una publica universale bibliote-ca (Florencja 1816) uzasadnił konieczność rozdziału pomieszczeń biblioteki wedle ich przeznaczenia i pełnionych funkcji (zasada trójdzielności - do czytelni i magazynu dodał pokój dla bibliotekarzy). W zależności od rodzaju udostępnianych zbiorów biblioteki udostępniają czytelnie ogólne (z podstawowym księgozbiorem podręcznym) i czytelnie specjalne (przeznaczone dla określonej kategorii czytelników lub rodzaju udostępnianych zbiorów - np. cz. czasopism, cz. zbiorów specjalnych). debit (fr. - sprzedaż, zbyt), zezwolenie na rozpowszechnianie i sprzedaż materiałów wydanych poza granicami kraju. W Polsce w 1990 r. zniesiono cenzurę i ograniczenia dotyczące debitu. donat (us) - w starożytności i średniowieczu popularny podręcznik gramatyki łacińskiej Aeliusa Do-nata (IV w. n. e.). W Polsce pierwsze wydanie -1505 r., używany do 1538 r. dokumenty życia społecznego - materiały o krótkotrwałej wartości użytkowej: programy imprez, reklamy, rozkłady jazdy, legitymacje, plakaty, zaproszenia itd.; także wydawnictwa przeznaczone do użytku wewnętrznego, np. czasopisma stowarzyszeń, zakładów pracy; jak również materiały propagandowe partii politycznych, towarzystw naukowych, materiały konferencyjne, grafika użytkowa (np. znaczki pocztowe, dewocjonalia). Mają charakter praktyczny lub okazjonalny, skierowane do określonego przez wydawcę odbiorcy nie są przeznaczone do handlu księgarskiego, choć mogą być rozpowszechniane z prasą lub książkami. W bibliotekach gromadzone są w specjalnych działach dokumentów życia społecznego według profilu tematycznego, zasięgu chronologicznego. drzeworyt (ksylograf) - najstarsza technika graficzna wypukła (matryca wykonana z drewna); nazwa odbitki. Sztuka wycinania w drewnie rysunków znana była już w II w p.n.e. w Indiach. Drzeworyt rozpowszechnił się w Chinach (VII w n.e.) - odbijano dzięki niemu wzory na tkaninach, karty do gry i wizerunki Buddy. Europa poznała tę sztukę dzięki podróżom handlowym. Pierwsze drzeworyty notujemy w Europie na pocz. XV w. w Holandii i Niemczech. Materiałem były kawałki drewna najczęściej z gruszy, czereśni, olchy i lipy. Wycięty klocek polerowano dokładnie po tej stronie, na której miał być rysunek. Następnie gęsim piórem nanoszono rysunek ciemną farbą. Rzemieślnik wycinał drewno techniką czarnej kreski (cięto nożem, dłutem lub rylcem drewno znajdujące się obok czarnych narysowanych piórem linii, a więc tę część drzeworytu, która nie była pokryta rysunkiem). Prawie wszystkie drzeworyty polskie z XVI w. wykonano tą techniką. Proces wycinania drzeworytów wymagał dużej precyzji. Wycięty drzeworyt po posmarowaniu go farbą drukarską lub mieszaniną sadzy i gumy nadawał się do odbijania na papierze. Były drzeworyty wzdłużne, czyli langowe (stosowano je do XVIII w.) i sztorcowe. drzeworyt sztorcowy - pojawił się jako reakcja na bardzo dokładną technikę miedziorytu. Zastąpiono drewno z gruszy twardym bukszpanem, wycinano klocki w poprzek słojów zamiast, jak to robiono do tej pory, wzdłuż słojów. Zrezygnowano z nożyków stosując powszechnie rylce. Pierwszy zastosował go Thomas Bewick w Anglii (XVIII w.). egzemplarz obowiązkowy - druk przekazywany nieodpłatnie przez wytwórcę określonym instytucjom na podstawie odpowiednich aktów prawych. Pierwszy zagwarantował Bibliotece Królewskiej we Francji w 1537 r. król Franciszek I; w Polsce znany od 1780 r. (dla Biblioteki Zału- 289 29O PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY skich - druki z terenu Rzeczypospolitej, dla Biblioteki Akademii Wileńskiej - z terenu Litwy). Początkowo służył cenzurze i nadzorowi nad produkcją wydawniczą, obecnie jest podstawą archiwizacji i rejestracji całej produkcji wydawniczej kraju. Otrzymuje go: Biblioteka Narodowa, Biblioteka Jagiellońska, główne biblioteki uniwersyteckie (Łódź, Toruń, Poznań, Warszawa, Wrocław, Lublin), Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy. Regionalne egz. obowiązkowe druków wydanych na terenie poszczególnych województw przysługują odpowiednim bibliotekom publicznym. Reguluje to ustawa z 7 listopada 1996 r. o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych. ekslibris (łac. ex libris - z książek), ozdobny znak własnościowy zawierający dane osoby lub instytucji, do której należy książka; zwykle naklejany na odwrocie przedniej okładki. Często ma charakter artystyczny; wykonywano go technikami drzeworytu, miedziorytu, akwaforty czy litografii. Zapoczątkowany w starożytności (protoekslibris - tabliczka fajansowa Amenhotepa III z ok. 1400 p.n.e., ob. w British Museum) rozpowszechnił się od XVI w. Najstarszy znany ekslibris pochodzi z 1470 (znak Hansa Iglera, Bawaria), polski z 1516 r. (znak Macieja Drzewickiego, ob. w Bibliotece Jagiellońskiej). Projektowaniem i tworzeniem znaków własnościowych zajmowali się w XVI w. artyści tej miary, co: A. Durer, L. Cranach st., H. Holbein ml. i V. Solis; większość elementów zdobniczych związana była z motywami heraldycznymi. W XVII w. zaczęły dominować motywy architektoniczne obok heraldycznych i drzeworyty zostały zastąpione miedziorytami. Wiek XVIII -motywy roślinne w stylu rokoko wykonane przy użyciu akwaforty i mezzotinty. Wiek XIX to przede wszystkim ekslibrisy typograficzne. Współcześnie zaliczany do grafiki użytkowej. Ekslibris wytłoczony na przedniej lub tylnej okładzinie książki jest superekslibrisem. Organizacje znawców i kolekcjonerów ekslibrisów utworzyły w 1966 r. Międzynarodową Federację Towarzystw Miłośników Ekslibrisu; od 1953 r. odbywają się Międzynarodowe Kongresy Ekslibrisu (X był w Polsce w 1964 r.), od 1963 r. - Międzynarodowe Biennale Ekslibrisu w Malborku. elzewiry - nazwa druku posiadającego adres firmy Elzewirów (Lejda i Amsterdam); zwl. druki mniejszych formatów typowe dla tego warsztatu. Stworzyli oni nowy typ książki: małej o wyraźnym choć drobnym piśmie i ozdobnikach dostosowanych do cienkiego rysunku czcionek. Elzewiry były bardzo znane przede wszystkim ze względu na wysoki poziom typografii i poprawność tekstów, a także doskonałą organizację rozprowadzania wydawnictw firmy. Elzevierowie posiadali rozległą sieć swych filii, podnieśli znacznie wysokość nakładów, obniżając koszty produkcji i ceny swych wytworów. epigraf (gr. epigraphe - napis), napis na materiale twardym (np. kamień, metal) stosowany od starożytności. W wiekach późniejszych także fragment umieszczony przez autora na początku własnego utworu (motto, dewiza). Zob. inskrypcja. errata (łac. errata - błąd), spis poprawek; błędy drukarskie zauważone po wydrukowaniu książki. faksymile (łac. fac simile - czyń podobnie), dokładna, wierna reprodukcja dokumentu, książek (reprint), dzieła sztuki; również pieczęć wiernie odtwarzająca odręczny podpis; także metoda zdalnego przekazywania nieruchomego obrazu czarno-białego w telegrafii obrazowej. falsyfikat (łac. falsus - fałszywy), świadomie podrobiony przedmiot (pieniądz, dokument, dzieło sztuki). FID (Federation Internationale dTnformation et de Documentation) - Międzynarodowa Federacja Dokumantacji, zal. w 1895 r. pocz. pod nazwą Institut International de Bibliographie, od 1931 r. In-stitut International de Documentation, od 1937 r. FID (Federation Internationale de Documentation), a od 1986 r. Federation Internationale dTnformation et de Documentation. Działa jako stowarzyszenie popierające rozwój działalności dokumentacyjnej i informacyjnej poprzez współpracę międzynarodową; popiera badania w tych dziedzinach; organizuje wymianę informacji i kształcenie pracowników; wydaje publikacje. Zajmuje się zwł. klasyfikacją materiałów doku- PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY mentacyjnych, ma prawa autorskie do Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD), jest jedynie upoważniona do wprowadzania zmian i uzupełnień. Siedziba w Hadze. filigran (wł. filigranu - znak wodny), ażurowy ornament złotniczy z cienkich drucików, często w połączeniu z emalią; znak wodny na papierze, widoczny w świetle przechodzącym; także skórzany -stosowany do zdobienia opraw perskich i papierowy - wycinany w złoconym papierze i umieszczany na wew. stronie oprawy. Służy do ozdoby i współcześnie do ochrony przed nadużyciami (np. papiery wartościowe i banknoty). Znany od XIII w. (papiernia Fabiano we Włoszech, 1280 r.). Badaniem filigranów m.in. w celu ustalenia czasu i miejsca powstania nie datowanych rękopisów i druków zajmuje się filigranistyka. floratura (łac. flos - kwiat), dekoracja roślinna wypełniająca marginesy zdobionych stron; wzbogacana czasem przez anegdoty, groteskę i motywy heraldyczne. Najpopularniejsza w średniowieczu. Wyparta przez bordiurę. Najznakomitszym przykładem jej zastosowania w polskim malarstwie książkowym są karty Psałterza floriańskiego. foliowanie (łac. folium - karta), oznaczanie kolejności kart w rękopisie i kodeksie. Stosowana od XII w., używano cyfr rzymskich, od XIV w. arabskich. format drukarski - określa wielkość książki poprzez oznaczenie łacińskie i jego odpowiedniki liczbowe wielokrotności złożenia arkusza papieru; piano (arkusz nie złamany), folio [20] (arkusz złamany raz, 2 karty), ąuatro [40] (złamany 2 razy, 4 karty), octavo [8°] (złamany 3 razy, osiem kart), sedecimo [160] (złamany 4 razy, 16 kart). Normalizacja spowodowała, że o formacie książki decyduje długość jej grzbietu: 160 do 20 cm, 8° od 20 do 25 cm, 40 od 25 do 35 cm, 20 powyżej 35 cm. fowizm (fr. fauvisme, od fauve - zwierz), kierunek w malarstwie francuskim z początku XX w., nawiązujący do Cezanne'a, van Gogha i Gauguina oraz do sztuki ludów prymitywnych; reprezentowany przez H. Matisse'a, A. Marąueta, M. Vlamincka, G. Braque'a. W1905 r. odbyła się wystawa ich prac w Salonie Jesiennym w Paryżu, wywołała oburzenie krytyki i epitety określające malarzy jako cage desfauves - klatka dzikich bestii, dało to nazwę kierunkowi. Fowizm był reakcją na impresjonizm; ekspresja plamy barwnej, płaska kompozycja, ostre kontrasty kolorów, pominięcie gry świateł i cieni. Po 1907 r. zanikł, z niego wywodzi się ekspresjonizm. fraktura (łac./racfwra - złamanie), pismo gotyckie o ostro złamanych łukach. Powstała na pocz. XVI w. jako pismo niemieckiego renesansu, zastosowana po raz pierwszy przez Hansa Schóspergera z Augsburga do wydrukowania modlitewnika cesarza Maksymiliana I (1512). Miała wiele odmian; nad jej kształtem pracował m.in. Albrecht Diirer; w Polsce pierwszy stosował ją Hieronim Wietor. Obecnie używana jest sporadycznie jako pismo ozdobne. frontyspis (fr. frontispice - fasada), strona poprzedzająca kartę tytułową książki, zawierająca niekiedy portret autora, ilustrację lub tytuł ogólny wydania (dzieła) wielotomowego; dawniej ozdobna karta tytułowa wykonana techniką miedziorytniczą. futuryzm (łac. futurum - przyszłość), kierunek w sztuce, teatrze i filmie, literaturze; rozwijał się w pierwszym ćwierćwieczu XX w. głównie we Włoszech (przywódca i teoretyk F. T. Marinetti Ma-nifeste du futurisme, 1909 r.) i w Rosji. Awangarda futuryzmu polegała na idei anarchicznego buntu przeciw ustalonym normom życia społecznego, tradycjom, przy jednoczesnej apoteozie nowoczesnej cywilizacji, fascynacji techniką, wielkomiejskim życiem; nawiązywał do nietzscheanizmu, gloryfikując postawę ekspansywną. Futuryzm narodził się z protestu przeciwko mieszczańskim formom życia. Galicja - ziemie Rzeczypospolitej pod zaborem austriackim (1772-1918); nazwa oficjalna z XIX w. nadana przez Austrię, mająca uzasadnić rzekome prawa Habsburgów do tych ziem: Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim oraz księstwami oświęcimskim i za-torskim. Początkowo Galicja to ziemie polskie zajęte przez Austrię w I rozbiorze (1772) tzw. Gali- 291 292 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY cja Stara zw. też Wschodnią i III rozbiorze (1795) - tzw. Galicja Nowa Zachodnia. W1803 r. połączono obie w jedną prowincję; w 1809 r. tereny dawnej Galicji Nowej przyłączono do Księstwa Warszawskiego. W 1. 1772-1867 była prowincją monarchii habsburskiej. Autonomię polityczną i kulturalną Galicja uzyskała w 1.1867-73; rząd austriacki mianował władze państwowe i namiestnika; powstały instytucje autonomiczne; do szkół i urzędów wprowadzono język polski. W sposób niemal nieskrępowany przez zaborcę rozwijało się polskie życie narodowe, stała się (od 1908) ośrodkiem ruchu niepodległościowego. W 1918 r., w momencie rozpadu Austro-Węgier, władzę w Krakowie i następnie w całej Galicji Zachodniej objęła Polska Komisja Likwidacyjna. Po 1918 r. używano nazwy Małopolska Wschodnia na określenie Galicji Wschodniej, natomiast Ukraińcy posługiwali się terminem Ukraina Zachodnia. godzinki (łac. horae canonicae), w Kościele rzymsko-katolickim modlitwy wg godzin kanonicznych. W XIII-XVI w. świecka rękopiśmienna księga do nabożeństwa wzorowana na brewiarzu wg siedmiu godzin kanonicznych i doborze tekstu. Bywały wspaniale iluminowane, zwł. te przygotowane do użytku władców i bibliofilów. Drukowane były bogato zdobione drzeworytami, później miedziorytami; pierwszym ich wydawcą był Antoine Verard (1485-1513). W Polsce od 1546 r. wydawała je oficyna spadkobierców M. Szarffenberga. grafika (gr. grdphó — piszę, rysuję), sztuka pisania i rysowania, także powielania na papierze lub pergaminie, jedwabiu. Kompozycje z uprzednio przygotowanej formy klocka drewnianego, kamienia, płyty metalowej. Dzieli się na artystyczną (ilustracje książkowe) i użytkową (karty do gry, banknoty, znaczki). W Europie rozwój związany z produkcją papieru - koniec XIV w. heraldyka (niem. Heraldik), nauka pomocnicza historii; bada i opisuje herby zarówno od strony historycznej (początki herbów, rozwój i znaczenie), jak też zdobnictwa i prawidłowości stylowych. Pierwsza książka na ten temat pochodzi z XIV w. - Tractatus de insigniis et armis, B. de Saxoferra-to. W Polsce wybitnymi badaczami u schyłku XIX w. byli: E Piekosiński i A. Małecki, w XX w. -W. Semkowicz. hieroglify (gr. hierós - święty, glypho - wykuwam), monumentalne pismo obrazowe stosowane od III tys. p.n.e. Występują w nim trzy rodzaje znaków: fonogramy (zapis spółgłosek), znaki ideogra-ficzne (słowa miały swoje odpowiedniki, np. „krzyż" oznaczał „życie") i determinatywy (uściślenia dot. klasy wyrazów, np. wszystkie imiona bóstw poprzedzane były znakiem siedzącej figurki boga). Hieroglify były zapisywane albo w kolumnach od góry do dołu, albo w rzędach; każdy znak posiada swoje lustrzane odbicie używane do zapisu w odwrotną stronę. Najlepiej znane są hieroglify egipskie odczytane przez J. F. Champolliona w 1822 r. historyzm (gr. historia - badanie, informacja; histor- wiedzący, erudyta), ujmowanie zjawisk w procesie historycznym z uwzględnianiem pojęć i zjawisk społecznych okresów minionych; w sztuce -eklektyzm, świadome nawiązywanie do przeszłości. humanizm (łac. humanus - ludzki), prąd umysłowy i kulturalny z przełomu XIV i XV w. oraz XVI w. zmierzający do odrodzenia znajomości języków i literatury klasycznej; przeciwstawiający kulturze średniowiecznej skupionej na sprawach boskich zainteresowanie człowiekiem i życiem ziemskim, akcentował możliwości ludzkiego rozumu. Humanistami nazywano ludzi podejmujących studia w tych dziedzinach i kształtujących postawę życiową wg wzorca starożytnych ideałów. Humanizm miał w historii różne wersje. Główną zasadą humanizmu jest chronienie relacji osobowych, polegających na akceptacji, zaufaniu lub otwartości i spodziewaniu się dobra; humanizm odznacza się troską o zapewnienie człowiekowi nieskrępowanego rozwoju osobowego. ikona (gr. eikón - obraz), wizerunek, obraz religijny w sztuce wschodniej - bizantyjskiej, ruskiej, wyobrażający osoby święte, sceny biblijne lub symbole liturgiczne; niezbędny element liturgii Kościoła wschodniego. Przypisywano jej cudowną moc. Wywodzi się z malarstwa portretowego późnego antyku; najstarsze ikony pochodzą z VI w. (klasztor św. Katarzyny na górze Synaj). Mało- PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY 293 wano je na drewnie lipowym lub sosnowym, czasem wykonywano w mozaice, emalii, rzeźbiono w drewnie, marmurze, zdobiono szlachetnymi kamieniami; od XIV w. całe (oprócz twarzy i dłoni postaci) pokrywano dekorowanym ornamentem, złotymi lub srebrnymi blachami. Kompozycja miała być spełnieniem wymogów kanonów, ostatecznie ukształtowanych w IX w. po okresie obrazoburstwa, rozpowszechnianych we wzornikach dla malarzy (Hermeneja). Malarstwo to rozwinęło się w krajach obszaru kultury bizantyjskiej (Grecja, Bułgaria, Serbia), szczególnie zaś na Rusi, gdzie w XIV-XV w. wykształciło się wiele szkół malarskich; jego tradycja ulegając modyfikacjom dotrwała do współczesności. iluminacja (łac. illuminare - rozświetlać, ozdabiać), zdobienie rękopisów za pomocą efektów malarskich - barwnych i złotych inicjałów, ornamentów, przedstawień narracyjnych. Iluminacja to także nazwa samej dekoracji. Najbardziej reprezentacyjne rodzaje rękopisów iluminowanych to: co-dex aureus (pisany i zdobiony złotem), codexpurpureus (o kartach malowanych purpurą), codex argenteus (wykonany przy użyciu srebra). Rękopisy zdobione iluminacjami były znane już w starożytności; najświetniejsze powstały w średniowieczu w związku z rozpowszechnieniem formy kodeksu; powstawały w skryptoriach klasztornych, od XIII w. istniały też świeckie warsztaty ilu-minatorskie, głównie przy uniwersytetach i dworach panujących. Najsłynniejsze ośrodki ilumi-natorstwa były w Bizancjum, Irlandii, Francji, Niemczech, Włoszech i Hiszpanii. W Polsce pierwsze skryptoria powstały w 2 poł. XII w.; w XIV w. wyodrębniła się szkoła śląska, w XV oraz na przeł. XV i XVI w. główną rolę odgrywała szkoła krakowska. ilustracja - plastyczna kompozycja związana z treścią utworu. Stosowano w niej wszystkie techniki graficzne, od drzeworytu langowego poprzez miedzioryt po staloryt, później również litografię, fotografię. Za jej początki można uznać iluminacje i miniatury. impresjonizm (fr. impressionisme, impressioniste od impression - wrażenie), nazwa XIX w. nurtu sztuki europejskiej, który został zapoczątkowany przez grupę paryskich artystów. Nazwa kierunku pochodząca od obrazu Claude'a Moneta Impresja, wschód słońca, została ironicznie nadana przez krytyka sztuki Louisa Leroya. Za początek impresjonizmu uznaje się wystawę grupy artystów zorganizowaną w 1874 r. w Paryżu. Camille Pissarro, Auguste Renoir, Alfred Sisley, Vincent Van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cezanne deklarowali chęć odejścia od dotychczasowych reguł, sprzeciwiali się sztuce akademickiej. Dążeniem ruchu było oddanie w malarstwie subiektywnych doznań artysty w kontakcie z naturą; chcieli przedstawić całą jej niestałość, wynikającą w znacznej mierze z wpływu światła słonecznego na krajobraz. W literaturze, głównie w liryce (P. Verlaine, K. Przerwa Tet-majer), to zespół tendencji na przeł. XIX i XX w. przejawiających się jako dążność do utrwalania w obrazie poetyckim przelotnych wrażeń i nastrojów, do wywoływania doznań poprzez swobodne skojarzenia różnego typu odczuć, w prozie (J. K. Huysmans, S. Witkiewicz, W. S. Reymont, S. Żeromski) i dramacie (M. Maeterlinck, A. Schnitzler, L. Rydel, T. Rittner) prowadził do rozluźnienia kompozycji, eksponowania nastroju. W literaturze był bliski innym prądom, od naturalizmu po symbolizm. impressorowie (łac. impressor - ten, który tłoczy), drukarze. We wczesnych drukach łacińskich określenie stosowano wymiennie z pressor. imprimatur (łac. - wolno drukować), pozwolenie autora lub redakcji na rozpoczęcie druku po ostatniej korekcie; zezwolenie władz kościelnych na druk (wraz z datą i podpisem), czasem z formułą: nihil obstat (nic nie stoi na przeszkodzie). incipit (łac. - zaczyna się), początkowe wyrazy lub pierwsze zdanie utworu, przytaczane, gdy dzieło nie ma tytułu. Służy do identyfikacji tekstu. indeks (łac. index - wskaźnik), spis, rejestr, skorowidz, wykaz haseł, umieszczony zwykle na końcu książki, odsyłający do właściwego miejsca w tekście. W latach 1559-1959 ukazywał się Index libro-rum prohibitorum - watykański wykaz książek zabronionych przez Kościół rzymsko-katolicki do czytania i posiadania. 294 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY inicjał (łac. initium - początek), ozdobna pierwsza litera tekstu, często wpisana w określoną przestrzeń (np. owal, kwadrat), wyróżniająca się wielkością, barwą, zawierająca ilustrację i ornament (od V w.). Motywy zdobnicze były wykonywane często przy użyciu złota. W rękopisach i pierwszych inkunabułach wykonywano go ręcznie, od ok. 1470 r. odbijany wraz z kolumną tekstu. inkunabuł (łac. in cunabula - w kołysce, w powijakach), książka wydrukowana przed 1501 r. W Europie pierwszym znanym inkunabułem jest druk J. Gutenberga (fragment z Księgi Sybilli z ok. 1445 r.); w Polsce za pierwszy uważa się druk K. Straubego (kalendarz na 1474 r.) wydany w Krakowie. Pierwsze inkunabuły wzorowano na średniowiecznych rękopisach, kroje czcionek naśladujące pismo ręczne, kolofon, ręczne zdobienie: iluminacja, inicjał; od ok. 1470 r. wprowadzono ilustracje odbite z klocków drzeworytniczych, w końcu wieku zaczęto unifikować formy typograficzne. Liczbę inkunabułów ocenia się na ponad 40 000. Polskie biblioteki w czasie II wojny światowej straciły ok. 30% (z 15 000) inkunabułów. Badaniem inkunabułów zajmuje się inkunabulistyka. inkunabulistyka - nauka zajmująca się badaniem i opisem inkunabułów, fragmentem drukarstwa ich dotyczącym; część księgoznawstwa. Do poł. XIX w. prace katalogowe i bibliograficzne (J. Sauner-tus Historia Bibliothecae Norinbergensis, 1643), następnie katalogi - P. Labbe, M. Denis i in. Na pocz. XX w. K. Haebler zainicjował opracowane przez specjalistów z całego świata Gesamtkatalog der Wiegendrucke (1905-24). W Polsce badania inkunabułów od 2 poł. XIX w. prowadzili m.in.: K. Estreicher, I. Polkowski, W. Wisłocki, K. Piekarski; prace nad centralnym katalogiem inkunabułów w Polsce, podjęte w Bibliotece Narodowej w 1935 r. przez K. Piekarskiego, kontynuowano po II wojnie światowej pod kier. A. Kaweckiej-Gryczowej {Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog. T. 1-3. Wrocław 1970-93). inskrypcja (łac. inscriptio - napis), napis na materiale twardym takim jak np. metal, kamień, drewno -monety, nagrobki, pieczęcie, dzwony; również wpis do ksiąg grodzkich lub ziemskich; stanowi przedmiot badań epigrafiki. introligator (łac. intro - do wnętrza, ligare - wiązać), rzemieślnik zajmujący się wykonywaniem opraw ksiąg. Pierwsi pracowali w klasztorach; mamy informacje o mnichu irlandzkim z VI w. o imieniu Dageus. W Polsce pierwszy znany działał w Krakowie w 1404 r. Dla ochrony swoich interesów łączyli się w cechy. inwentarz (łac. inventarium - spis), szczegółowy wykaz ewidencyjno-majątkowy wszystkich przedmiotów posiadanych przez daną instytucję, przybierający postać księgi, w której każdy obiekt wpisany w odpowiednią rubrykę staje się jednostką inwentarzową. ISBN (International Standard Book Number), międzynarodowy znormalizowany numer książki, etykieta; dziesięciocyfrowy numer identyfikujący kraj lub region opublikowania książki, wydawcę i książkę. Sprawy związane z ISBN reguluje norma ISO 2108 (1997 r.) oraz ISBN Users' Manuał. Powołano biuro międzynarodowe ISBN (1970) koordynujące działalność ośrodków narodowych. Przynależność do systemu jest dobrowolna (w 2001 r. należało do niego 160 krajów). Polska współpracuje od 1979 r., od 1994 r. Krajowe Biuro ISBN znajduje się w strukturze Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej. ISDS (International Serials Data System), międzynarodowy system informacji o wydawnictwach ciągłych, etykieta. System powstał na pocz. lat 70. pod auspicjami UNESCO; pod tą nazwą działał do 1993 r. Polska współpracuje od 1976 r. Zob. ISSN. ISSN (International Standard Serias Number), międzynarodowy znormalizowany numer wydawnictw ciągłych, etykieta; numer złożony z dwóch grup cyfr oddzielonych myślnikiem, nadawany jest wydawnictwom ukazującym się od 1701 r. Merytorycznie podporządkowany wytycznym ISSN Manuał oraz normom krajowym (w 2001 r. należało do systemu 67 krajów); w Polsce PN-76 N-01207. Polski Narodowy Ośrodek ISSN jest w strukturze Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY 295 kaszta drukarska (niem. Kasten - skrzynia), w zecerstwie płaska szuflada podzielona na przegródki (króbki) do przechowywania czcionek i materiału zecerskiego. W kaszcie są czcionki jednego kroju i stopnia pisma, każda króbka zawiera czcionki jednej litery i drobny justunek. katalog (gr. katalogos - lista), wykaz, rejestr dokumentów bibliotecznych w sposób uporządkowany, ułatwiający ich odszukanie, podający ich cechy bibliograficzne i indywidualne oraz miejsce przechowywania.; opracowany wg ściśle określonych zasad. Rozróżniamy: katalog alfabetyczny- szeregujący opisy wg nazw osobowych (autor, redaktor, tłumacz), korporatywnych (instytucji, organizacji), tytułów; katalogi rzeczowe - opisy wg haseł wyrażających treść dokumentów; katalog krzyżowy - łączący układ alfabetyczny i rzeczowy; katalog centralny - rejestruje zbiory dwu lub więcej bibliotek. katalog topograficzny - katalog biblioteczny, wykaz, rejestr obiektów, uszeregowany zgodnie z magazynowym ich porządkiem, wg sygnatur. Stanowi uzupełnienie inwentarza przy systematycznym ustawieniu zbiorów; przy ustawieniu wg numerus currens funkcję katalogu topograficznego spełnia inwentarz z numeracją bieżącą. katenat (lac. liber catenatus - księga łańcuchowa), księga przymocowana do szafy lub pulpitu za pomocą łańcucha. Taką formę zabezpieczenia przed kradzieżą i przestawieniem stosowano od średniowiecza do XVII w. włącznie. klasycyzm (z łac. dassicus - doskonały), nurt w sztuce, architekturze, muzyce i literaturze odnoszący się do kultury starożytnej, głównie Grecji w V-IV w. p.n.e. i Rzymu w I w. p.n.e. -1 w.n.e., w okresie największego rozkwitu. Pojawił się już w renesansie, a następnie występował równolegle do baroku, czyli od XVII w. do końca wieku XVIII. Najpełniejszy rozkwit klasycyzmu nastąpił pod koniec XVIII w i w i połowie XIX. Klasycyzm określa ideał kultury, styl. Zafascynowanie klasyczną harmonią pojawiało się wielokrotnie, w XX w. pod postacią neoklasycyzmu (literatura i architektura), a następnie wśród artystów awangardowych, np. Picasso. Klasyfikacja Dziesiętna (Decimal Classification; Klasyfikacja Deweya; KDD) - oprać, dla potrzeb biblioteki Amherst College przez Melvila Deweya (1851-1931). Zasadą jest podział wiedzy na 10 działów, dzielących się na 10 poddziałów, itd. Dewey zastosował notację symboli cyframi arabskimi od o do 9. Tablice KDD zostały wydane po raz pierwszy w 1876 r.; obecnie wydaje je Biblioteka Kongresu. Przeznaczona przede wszystkim dla bibliotek publicznych i bibl. wyższych uczelni. Symbole tej klasyfikacji obok symboli Klasyfikacji Kongresu widnieją w opisach dokumentów oprać, centralnie przez Bibliotekę Kongresu. Schemat KDD zmieniony, opublikowany w 1905 r. jako Modyfikacja brukselska KDD został uznany za pierwsze wydanie Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej. klocek (introligatorski), to dwa lub więcej utworów, z których każdy stanowi odrębną jednostkę katalogową, połączonych wspólną oprawą. kluby czytelników - grupy osób, połączonych wspólnymi cechami (np. miejsce zamieszkania, zawód, płeć, wiek) oraz zbliżonymi zainteresowaniami lekturowymi (np. książki podróżnicze, fanta-stycznonaukowe, pamiętniki). Takie kluby mogą funkcjonować przy wydawnictwie, księgarni, bibliotece, redakcji czasopism. Członkowie klubu mogą prenumerować książki lub serie wydawnicze; np. Klub Świat Książki w styczniu 2005 r. liczył 500 tys. członków. kodeks (łac. caudex, codex - pień drzewa, kloc), w starożytnym Rzymie nazywano tak związane tabliczki woskowe. W późnej starożytności zastąpił zwój i stał się dominującą formą książki; praktykowaną powszechnie do dziś. Początkowo karty papirusowe i pergaminowe składano przytwierdzając je do okładzin w formie drewnianych tabliczek (II-V w. n.e.). Drugie znaczenie tego słowa to zbiór przepisów prawnych będący podstawą postępowania sądowego; od Kodeksu Hammurabie-go (XVIII/XVII w. p. n.e.), poprzez Kodeks Justyniana (528-534) do Kodeksu Napoleona (1804). W Polsce podobne znaczenie miały statuty wiślickie Kazimierza Wielkiego (1347-48). 296 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY kolofon (gr. kolophón - szczyt, wierzchołek), informacja o dziele (autor, tytuł, kopista, datowanie, czasem dodatkowe dane o okolicznościach powstania i zleceniodawcy) umieszczona na końcu książki. Rozwinął się w średniowieczu, zwykle był wyróżniony innym kolorem atramentu lub większymi literami. W druku po raz pierwszy znalazł się w Psałterzu mogunckim wydanym przez J. Fusta i P. Schoffera w 1457 r. Do XVI w. kolofon występował na końcu książki; w XVI w. na oddzielnej karcie, niezależnie od strony tytułowej; w XVII w. został przez nią wyparty. Współcześnie zastępuje go metryka drukarska. kolekcje wielkoziemiańskie (magnackie) - powstawały w 2 poł. XVIII i XIX w. mając status bibliotek rodowych, ordynackich, fundacyjnych, ich założycielami i właścicielami byli przedstawiciele polskich rodów ziemiańskich. W większości przetrwały do II wojny światowej. Najczęściej miały bibliotekarzy i stałe fundusze na zakup zbiorów. Były to typowe dla swoich czasów kolekcje oparte na oświeceniowym nurcie zbieractwa - śledzeniu prądów naukowych Europy (Biblioteka Stanisława Augusta Poniatowskiego, Biblioteka Załuskich, Potockich, Czartoryskich) i przekonaniu o konieczności kompletowania źródeł rękopiśmiennych i drukowanych dot. historii Polski. Do 1815 r. działały już m.in. biblioteki: Tarnowskich (od pocz. XIX w. w Dzikowie), Ordynacji Zamojskiej (od 1811 r. w Warszawie), Czartoryskich (w Puławach). W okresie rozbiorów najbardziej ucierpiały książnice znajdujące się w zaborze rosyjskim, m.in. wywieziono bibliotekę Radziwłłów z Nieświeża (1772), Załuskich z Warszawy (1795), Czartoryskich z Puław i in. Te zbiory, które zostały na terenie Polski, częściowo zniszczone w czasie I wojny światowej, w II wojnie uległy bardzo poważnym zniszczeniom. Ocalałe, w 1944 r. zostały włączone do bibliotek i archiwów państwowych (okólnik Ministra Oświaty z 9 VII 1945 r. dot. zabezpieczenia bibliotek podworskich). Komisja Edukacji Narodowej (KEN, właśc. Komisja nad Edukacją Młodzi Narodowej Szlacheckiej Dozór Mająca), pierwsza na ziemiach polskich i w Europie centralna, świecka władza oświatowa powołana w 1773 r. Po rozwiązaniu zakonu jezuitów miała zapewnione materialne postawy działalności; pozostawała pod protektoratem króla, miała charakter odrębnego ministerstwa, w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem. Do jej zadań należało opracowanie zasad programowych i organizacyjnych nowego systemu szkolnego, którego celem było wykształcenie pokolenia Polaków świadomych obowiązków obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki. KEN podlegały szkoły wszystkich stopni wraz z uniwersytetami. Stworzyła jednolitą państwową sieć szkół i bibliotek szkolnych. W1775 r. powołała Towarzystwo do ksiąg Elementarnych, z jego inicjatywy ukazały się wartościowe podręczniki, jak również Ustawy dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane (1780-83), kodeks szkolny obejmujący całość zagadnień nowego systemu szkolnego. Stworzyła podwaliny pod nowoczesny system szkolny, sprawną administrację, wytyczyła jasno cele wychowania, wprowadziła metody kształcenia oparte na doświadczeniu i racjonalnym ujmowaniu zjawisk. Działała do 1794 r. Działaczami KEN byli m.in.: A. K. Czartoryski, J. Chreptowicz, I. Potocki, A. Zamoyski; H. Kołłątaj. koncern (ang. concern - interes), powstaje na skutek koncentracji kapitału, forma monopolu, zjednoczenie przedsiębiorstw zachowujących osobowość prawną, stanowiących jednak gospodarczą całość (wspólny właściciel i zarząd). konstruktywizm (łac. constructio - spojenie; budowa) - kierunek w sztuce zapoczątkowany w Rosji w 1.20. XX w. Terminu użyto w r. 1922 w pracy Konstruktywizm A. M. Gana. Charakteryzuje się analizą elementów budowy plastycznej (linia, barwa, masa, ruch, rytm, ciężar), analizą jakości materiałów (metali, szkła, drewna), geometryzacją kształtów, konstrukcji, aktywizacją powierzchni brył i płaszczyzn. Reprezentują go: N. Gabo, A. Pevsner, A. M. Rodczenko, W. J. Tatlin. Idee kon-struktywizmu znalazły odbicie w innych krajach, np. na Węgrzech - grupa Ma (m.in. L. Kossak), Holandii (De Stijl, m.in. P. Mondrian, T. van Doesburg), w Polsce (W. Strzemiński, M. Szczuka), a także we Francji (Cercle et Carre, Abstraction-Creation). Styl bazujący szczególnie na niemieckiej szkole Bauhaus i skandynawistycznej sztuce dekoracyjnej. Jego esencją jest funkcjonalizm, poszukiwanie prostoty, ograniczenie ornamentów ze zwróceniem szczególnej uwagi na jakość. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY konwencja berneńska - umowa międzynarodowa o ochronie dzieł literackich i artystycznych zawarta 9 IX 1886 r., w 1908 uzupełniona w Berlinie, 1928 w Rzymie, 1948 w Brukseli i 1971 w Paryżu. Powstała z inspiracji Wiktora Hugo. Konwencja oparta jest na dwóch założeniach: zasada minimum ochrony (sygnatariusze muszą zapewnić w krajowym prawie wew. przynajmniej taką ochronę praw autorskich, jaką przewidują postanowienia konwencji), zasada asymilacji (twórca z innego kraju musi być traktowany na równi z obywatelami danego kraju członkowskiego). Zgodnie z konwencją, ochrona praw autorskich jest automatyczna, nie jest wymagana żadna rejestracja. Polska ratyfikowała umowę w 1935 r. w tzw. redakcji rzymskiej z 2 VI1928 r., a obecnie jest stroną w ostatniej redakcji paryskiej. Sygnatariuszami konwencji są 143 państwa. Zob. też Copyright. kopista - skryptor zajmujący się przepisywaniem tekstu. Pierwsi pracowali w starożytności. W średniowieczu zakonnik zatrudniony w skryptorium. W okresie renesansu powstały szkoły kaligraficzne kształcące świeckich kopistów. Zob. też skryptorium. korekta - poprawianie, usuwanie wad przy pomocy znormalizowanych znaków korektorskich, które nanosi się w tekście i oznacza w umowny sposób na marginesie. Może być korekta: wydawnicza, autorska, redakcyjna. ksenofobia (gr. ksenos - obcy; phóbos - strach), niechęć i wrogość w stosunku do obcych rasowo, religijnie lub etnicznie i ich kultury. Może być połączona z afirmacją własnej grupy kulturowej i agresją wobec cudzoziemców. książka broszurowa - z miękką okładką nakładową; blok książki zszyty maszynowo (nićmi lub drutem), albo klejony; bez materiału grzbietowego, wklejony w okładki kartonowe; książka nietrwała. książka blokowa zob. książka ksylograficzna książka ksylograficzna (blokowa), powstała z kart odbitych jednostronnie z klocków drzeworytowych. Stosowana w Europie w XV w.; jest stadium przejściowym między rękopisem a książką drukowaną ruchomymi czcionkami. Zachowało się ok. 30 egz., najwcześniejsze mają fragmenty pisane ręcznie. Nie można ustalić pochodzenia zachowanych egz., ponieważ wydano je anonimowo. Można przypuszczać, że najpopularniejsze były Apokalipsa, Ars moriendi, Biblia pauperum. księgarstwo nakładowe - księgarze-nakładcy prowadzili działalność wydawniczą w swojej firmie lub zlecali druk; księgarz miał na składzie tylko własne książki (w odróżnieniu od księgarza sortymentowego). księgarstwo sortymentowe (asortymentowe) - pierwszymi księgarzami sortymentowymi byli księgarze wędrowni już w XV w. Rozwój tego typu księgarstwa jest związany z ustaleniem stałych cen książek i przypada na XVIII w. Rozdzielono wówczas wydawnictwo i księgarnię sortymentową. Ten typ handlu charakteryzuje się przede wszystkim tym, że na składzie księgarza sortymentowego są książki wielu wydawców, często wzięte w komis. Współcześnie prawie każda księgarnia ma charakter sortymentowej (oprócz księgarni wydawniczych). W zależności od formy pracy rozróżnia się: komis (zakup książek z prawem zwrotu), kolportaż (bezpośrednie rozprowadzanie książek w środowiskach oddalonych od księgarń), księgarstwo antykwaryczne (sprzedaż książki dawnej i wyczerpanej). księgołap - żartobliwe określenie złodzieja książek, ksylograf zob. drzeworyt, książka ksylograficzna Księstwo Warszawskie - utworzone w 1807 r. przez Napoleona I na mocy traktatu w Tylży jako państwo formalnie niepodległe, w sojuszu z Francją. W jego skład weszły ziemie II i III zaboru pruskiego (bez Gdańska), po 1809 r. rozszerzone o Kraków, Kieleckie i Lubelskie. Była to monarchia konstytucyjna związana unią personalną z Saksonią, na tronie zasiadł król saski Fryderyk August 297 298 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY III. Kraj podzielono na departamenty, polityka zagraniczna została podporządkowana interesom Napoleona I, m.in. udział armii w kampanii 1812 r. Trudna sytuacja gospodarcza Księstwa stała się powodem intensyfikacji rolnictwa i zwrócenia bacznej uwagi na przemysł; nastąpił też rozwój szkolnictwa. W1813 r. Księstwo Warszawskie zostało zajęte przez wojska ros. W 1815 r. zostało zlikwidowane decyzją kongresu wiedeńskiego. kubizm (łac. cubus - sześcian, kostka), kierunek w sztuce zapoczątkowany we Francji na pocz. XX w. przez Pablo Picassa i George'a Braque'a. Terminu użył krytyk Louis Vauxelles w odniesieniu do dzieł malarzy uczestniczących w Salonie Jesiennym 1908. W formowaniu się kierunku przełomową rolę odegrał obraz Picassa Panny z Awinionu (1907), zapowiadający nowe ujęcie bryły w malarstwie dzięki ostrym, łukowatym i linearnym podziałom figury. Braąue mocniej wyostrzył kontury dając początek tzw. przestrzeni kubistycznej. Sytuowano w niej wyobrażenia ludzi i rzeczy, które przybierały formy wariacji z pogranicza abstrakcji na temat obranego motywu. Był to pierwszy kierunek, który radykalnie zerwał z tradycyjną koncepcją sztuki; wywarł decydujący wpływ na dalszy rozwój sztuki XX w. (futuryzm, konstruktywizm, abstrakcjonizm). Tendencje kubizmu ujawniły się także na gruncie literatury, zwł. awangardowej poezji francuskiej (G. Apollinaire, B. Cendrars, M. Jacob), w Polsce w poezji A. Ważyka. Wyrażał się poprzez odrzucenie reguł rozwijania wypowiedzi, zastąpienie związków przyczynowo-skutkowych między składnikami obrazu luźnymi zestawieniami elementów odległych w czasie lub przestrzeni, ukazywanie przedmiotu z różnych stron. Kulturkampf (niem. - walka o kulturę), nazwa polityki i walki ideologicznej prowadzonej w Niemczech w 1.1871-78 przez rząd kanclerza O. von Bismarcka z kościołem katolickim; na terenach polskich, pozostających pod panowaniem pruskim, miała charakter walki z polskością, oznaczała germanizację (zwłaszcza po 1878 r.) - przejęcie całkowitego nadzoru nad szkolnictwem, nauczanie w języku niemieckim. W konsekwencji spowodowało to opór i zjednoczenie ludności polskiej w obronie narodowości i katolicyzmu. kursywa (łac. curswa [littera] - pismo pospieszne; cursor - biegacz), pismo pochyłe. Najstarsze znane zabytki pochodzą z II w. p.n.e. kustosz (łac. custos - stróż, opiekun), znak - litera lub cyfra - oznaczające kolejność składek w kodeksie rękopiśmiennym. Umieszczano je na dole ostatniej strony składki. W drukach - pierwsza sylaba lub wyraz z początku następnej strony. W rękopisach zwane były reldamantami. licencja (łac. licentia - dopuszczenie), urzędowe zezwolenie na wykonanie czynności. Może być wydawnicza i autorska. Zob. też prawo autorskie. linotyp (łac. linea - wiersz, gr. typos - czcionka), maszyna do składania i odlewania wierszy, wynaleziona w 1886 r. przez O. Mergenthalera. Główne części urządzenia stanowią: magazyn mosiężnych matryc poszczególnych liter i znaków, część odlewnicza oraz aparat składający sterowany klawiaturą, której klawisze odpowiadają poszczególnym znakom drukarskim. Stosowany do druku książek, gazet i czasopism. W latach 80. XX w. został zastąpiony przez fotoskład i skład elektroniczny. litografia (gr. lithos - kamień, grdphó - piszę), technika graficzna i metoda druku płaskiego z kamiennej, wyszlifowanej matrycy, także odbitka uzyskana tą techniką. Na wypolerowanej powierzchni kamienia wykonuje się rysunek kredką, tłustą farbą lub odpowiednim tuszem, następnie zakwasza się kamień słabym roztworem kwasu azotowego połączonego z gumą arab. i powleka farbą drukarska. Farba przylega tylko do miejsc zarysowanych. Odbitki wykonuje się na papierze pod prasą. Litografię zastosował po raz pierwszy grafik A. Senefelder (1771-1834) w końcu XVIII w. Początkowo używano jej jako taniej techniki reprodukcji, od poł. XIX w. przyjęła się w grafice artystycznej w Europie, zwłaszcza we Francji i Niemczech. W Polsce w 1819 r. powstał pierwszy zakład litograficzny założony przez J. Siestrzyńskiego (1788-1824) przy Instytucie Głuchoniemych PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY 299 w Warszawie. Technika litografii jest również używana we współczesnej grafice artystycznej (np. posługiwał się nią L. Wyczółkowski, zm. 1936); w poligrafii zastąpił ją offset. majuskuła (łac. maiusculus - większy), wielka litera alfabetu, dająca się wpisać między dwie równoległe linie poziome (litery są tej samej wysokości); w piśmie drukarskim - wersalik, kapitała. Forma pierwotna pisma łacińskiego. Zob. też minuskuła. mała poligrafia - produkcja niskonakładowych druków przy pomocy urządzeń służących do powielania. manuskrypt zob. rękopis marginalia (łac. margo - brzeg, margines), notatki, uwagi czytelnika zapisane na marginesach. mass media (ang. mass — masowy), środki masowego przekazu: prasa, radio, telewizja, Internet a także film, książki, plakaty - to elementy kultury masowej; wyróżnia je powszechna dostępność. Służą jednoczesnemu przekazywaniu informacji licznym zbiorowościom. Nazwy po raz pierwszy użyto w USA w latach 40. na określenie masowego charakteru produkcji i odbioru przekazu, a także jego schematyzmu, łatwej dostępności połączonej ze skłonnością do uproszczeń. W XX w. nastąpił bardzo intensywny rozwój techniki poligraficznej, umożliwiający większą dostępność gazet (wysokie nakłady, niska cena), także rozwój łączności (radio, dalekopis, telefaks, komputer) i telewizji, w tym satelitarnej. Mass media są często atakowane za obniżanie poziomu kultury; pełnią pożyteczną rolę narzędzi edukacji społecznej i kulturalnej. W okresie PRL pozostawały w dyspozycji państwa; traktowane jako narzędzia służące propagandzie i indoktrynacji. Obecnie istnieje wolny rynek mediów (1990 r., zniesienie cenzury w Polsce). Bywają uważane za podstawowe źródło informacji, wywierają silny wpływ na społeczeństwo. McLuhan dzieli media na zimne (mowa, telefon) i gorące (druk, radio, fotografia, kino; miały dostarczać informacji mniej niż zimne, ale angażować najwięcej zmysłów). W krajach demokratycznych są niezależne od władz, poddane silnej presji ekonomicznej. maszyna offsetowa - pierwsza powstała w 1904 r. dzięki W. Rublowi. Służy do tzw. drukowania płaskiego. Występuje w dwóch wersjach: a) maszyna offsetowa arkuszowa, drukuje z formy w postaci płyty lub folii metalowej (m.in. aluminiowej, cynkowej z osadzonymi galwanicznie warstwami miedzi i chromu) pokrytej warstwą światłoczułą, w której metodą kopiowania wytwarza się elementy drukujące przyjmujące farbę i nie drukujące, zwilżane wodą i nie przyjmujące farby; obraz zostaje odbity na gumę a z niej na papier; b) maszyna offsetowa rolowa, powszechna w użyciu w poł. XX w.; druk odbywa się na rolę papieru, którego taśma przechodzi przez zespoły drukujące, zostaje obcięta i złamana, po przejściu przez cylindry formowe, suszona. Leżące obok siebie cylindry np. dwa formowe i dwa gumowe drukują tak, że taśma przechodząca między nimi za-drukowywana jest dwustronnie jednocześnie. Offset jest wykorzystywany do drukowania jedno-i wielobarwnego na papierze np. gazety, czasopisma, książki, plakaty, mapy, a także na tekturze, tworzywie sztucznym, blasze. maszyna pospieszna - wynaleziona w 1811 r. przez drukarza niemieckiego Fryderyka Koniga (zm. 1833); płaska i-obrotowa maszyna drukująca; wydajność 800 odbitek na godzinę. Prototyp został zainstalowany w Londynie w drukarni Times'a; w 1817 r. Kónig wspólnie z A. F. Bauerem złożyli maszynę 2-obrotową, drukująca dwustronnie z szybkością 2000 arkuszy na godzinę. maszyna rotacyjna - skonstruowana w 1846 r. przez Amerykanina Richarda Hoe ( w 1847 uzyskał na nią patent) i niezależnie od niego przez Anglika A. Applegatha (w tym samym czasie); okazała się prawdziwą rewelacją w drukarstwie, pozwała bowiem na zadrukowanie wstęgi papieru o znacznej długości; drukuje na zasadzie docisku cylindra do cylindra (giętką lub zaokrągloną formę drukową montuje się na cylindrze formowym, do którego drugi cylinder dociska zadrukowywa-ne podłoże). Dzięki niej gazety, ulotki i książki, mogły być wydawane w wielotysięcznych nakła- 300 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY dach i sprzedawane po stosunkowo niskich cenach. Od roku 1848 na maszynie rotacyjnej jednostronnej drukowano brytyjski Times. W 1863 r. została udoskonalona przez amerykańskiego wydawcę Williama Bullocka. Mogła drukować znacznie więcej, szybciej i obustronnie. matryca (mater- matka), wgłębna forma do odlewania czcionek; forma kartonowa odciśnięta ze złożonej kolumny drukarskiej; forma do kształtowania przedmiotów kutych, tłoczonych itp. Pozwala uzyskać powtarzalność odlewów. Wykonana poprzez wytłaczanie stemplem lub grawerowanie, bądź poprzez przygotowanie powłok galwanicznych. Rozróżniamy: matryce czcionkowe (do składu ręcznego), monotypowe, linotypowe i tytułowe (do odlewania jednolitych wierszy np. przy produkcji gazet). metoda typograficzna - jest to metoda badania formy zewnętrznej druku. Początkowo stosowana w inkunabulistyce, później rozszerzona na wszystkie produkty drukarskie. Polega na przydzieleniu do właściwego warsztatu drukarskiego (na podstawie analizy cech typograficznych) druku, który nie ma adresu wydawniczego lub ma fałszywy. Zasady sformułował H. Bradshaw (Collected papers, 1889), stosowali je specjaliści tacy, jak: A. W. Pollard, R. Proctor, K. Dziatzko, w Polsce: J. Lelewel, J. S. Bandtkie, K. Estreicher, A. Birkenmajer, K. Piekarski, A. Kawecka-Gryczowa i in. metryka (łac. matricula - rejestr), stopka drukarska umieszczana na dole odwrocia karty tytułowej, czasem w kolofonie. Zawiera nazwę wydawnictwa, oznaczenie wydania, wysokość nakładu, liczbę arkuszy wydawniczych, oznaczenie gatunku, klasy i gramatury papieru, datę ukończenia druku, nazwę drukarni. miedzioryt (niem. kopersztych), najstarsza technika artystycznego druku wklęsłego, znana od XV w., prawdopodobnie zapoczątkowana przez włoskiego złotnika Maso Finniguerra; także nazwa ryciny wykonanej tą techniką. Matrycą jest blacha miedziana, na niej żłobi się rysunek stalowymi rylcami; po opracowaniu płytę lekko się podgrzewa, następnie wciera farbę w wyżłobione rowki; po usunięciu farby z gładkich partii metalu przykłada się do płyty zwilżony papier i przepuszcza przez prasę; z jednej płyty można otrzymać kilkaset odbitek; miedzioryt odznacza się suchą, ostro zakończoną kreską. Z jednej formy można było otrzymać ok. 800 dobrych odbitek. Od końca XVIII w. funkcjonował miedzioryt punktowy, w którym kreskę zastąpiły drobne punkciki wybite puncą. Miedzioryt początkowo (XV-XVI w.) rozwijał się we Włoszech (A. Mantegna, G. Campa-gnola), Niemczech (M. Schongauer, A. Durer, A. Altdorfer) i Niderlandach (L. van Leyden). Od XVI w. zaczęto go stosować także do reprodukcji dzieł sztuki i po wcześniejszych próbach do wykonywania ilustracji książkowych (Ch. Plantin); w XVII i XVIII w. rozwinął się we Francji (R. Nanteuil, C. Lorrain) i we Flandrii (szkoła rytownicza P. P. Rubensa), następnie w całej Europie. W Polsce uprawiali go: W. Hondius (rytownik króla Władysława IV i Jana Kazimierza), T. Makowski (ok. 1600-10 na dworze Radziwiłłów w Nieświeżu), J. Falck; rozpowszechnił się w ilustracji książkowej (XVII, pocz. XVIII w. - frontyspisy i winety; XVIII w. - ilustracje całostronnicowe). W XIX w. rzadziej stosowany, ustąpił litografii i stalorytowi. miniatura (łac. minium - czerwona farba), barwny obraz figuralny pocz. wpisany w inicjał lub ornament, czasem samodzielna, całostronicowa ilustracja. Malował ją ręcznie miniaturzysta (słowo to pocz. oznaczało także rubrykatora, czyli osobę wprowadzającą do tekstu rękopisu czerwone inicjały i tytuły). Występowała zwykle albo: a) jako całostronnicowa ilustracja bądź zajmowała pewną część strony obok tekstu, b) miniatura inicjałowa łączona z literą rozpoczynającą tekst, c) winietowa umieszczana w bordiurach i na marginaliach kart, ujmowana np. w medaliony. Znane były już w starożytności, największy rozwój w średniowieczu (od V w.) w związku z upowszechnieniem się formy kodeksu. Rękopisy zdobione miniaturami powstawały pocz. w skryptoriach klasztornych, z czasem (od XIII w.) w warsztatach świeckich funkcjonujących przy dworach panujących i przy uniwersytetach. W XVI w. miniatury wykonywali m.in. H. Holbein mł., L. Cra-nach st. W XVIII w. zapanowała moda na miniatury wśród arystokracji europejskiej, a pod koniec wieku opanowała też mieszczaństwo. Najczęściej stosowaną techniką była akwarela na pergami- PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY nie, kości słoniowej lub metalu. W Polsce na pocz. XVI w. Stanisław Samostrzelnik (zm. 1541) wykonał słynne miniatury m.in. do Modlitewnika Zygmunta I (1524), Modlitewnika Bony (1527), Przywileju opatowskiego (1524). W czasach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego miniaturę uprawiali m.in. Marcello Bacciarelli, Jan Nepomucen Głowacki. Zob. iluminacja, skryptorium. minuskuła (łac. minusculus - niewielki), mała litera alfabetu, dająca się wpisać między cztery linie równoległe poziome, (litery mają różną wielkość). Stosowana do pisania na papirusie i pergaminie. Udoskonalona w klasztorach monarchii Karolingów, sprzyjała unifikacji tekstów i liturgii. Z czasem stała się podstawową formą pisma łacińskiego, przetrwała do naszych czasów. Młoda Polska - okres 1890-1918 w dziejach polskiej sztuki i literatury, zdominowany przez tendencje charakterystyczne dla ogólnoeuropejskiego modernizmu (termin wprowadzony w 1. 90. XIX w. przez krytyka wiedeńskiego H. Bahra). Nazwa od tytułu artykułów programowych A. Górskiego, opublikowanych w krakowskim Życiu (1898), przyjęta na zasadzie analogii do samookreśleń grup młodych twórców: Młode Niemcy itd. Twórców łączyło poczucie kryzysu kultury i moralności mieszczańskiej (dekadentyzm), utrata wiary w istniejące systemy wartości, uznanie sztuki za autentyczną i autonomiczną wartość (sztuka dla sztuki). Główną rolę odegrało środowisko krakowskie z kręgu redaktorów Życia (1897-99) - S. Wyspiański, S. Przybyszewski i krakowskiej ASP -J. Fałat. W Warszawie Chimera (1901-07) redagowana przez Z. Przesmyckiego (Miriama). Artyści dążyli do włączenia polskiej sztuki w krąg przemian estetycznych europejskich (J. Pankiewicz, O. Boznańska, X. Dunikowski) przy zachowaniu jej charakteru narodowego (S. Witkiewicz, J. Malczewski). Nurt estetyzmu i dekadentyzmu w poezji reprezentują: K. Przerwa Tetmajer, Z. Przesmycki; w powieści i dramacie - S. Przybyszewski. Problemy życia społecznego, narodowego i kulturalnego przejawiły się w literaturze - W. S. Reymont, S. Brzozowski, S. Wyspiański, K. Irzykowski, S. Żeromski, G. Zapolska. modernizm (łac. modernus - nowy), ogół kierunków literackich i artystycznych, także prądy filozoficzne od przeł. XIX i XX w., występujące pod różnymi nazwami, m.in. w Wielkiej Brytanii jako modern style, we Francji - Cart Nouveau, w Niemczech i Austrii - Jugendstil, w Polsce - secesja. W kształtowaniu się programu inspiratorskie znaczenie miały systemy filozoficzne A. Schopen-hauera, F. W. Nietzschego i H. Bergsona. Poszukiwanie nowych form wyrazu artystycznego za-oowocowało akcentowaniem irracjonalnej sfery doświadczeń zmysłowych, uczuciowych, stanów mistycznych. Z kierunkiem tym wiąże się symbolizm, także w wielu krajach - poczucie odrębności narodowej (m.in. Młoda Polska). Tendencje te określano terminem neoromantyzmu, a dominujący wówczas styl symbolizmem. modus modernus (łac. modus - sposób, modernus - nowy), układ strony polegający na umieszczeniu podstawowego utworu w centrum stronicy, objaśnień wokół niego. Stosowany w rękopisach i we wczesnych drukach, w XVI w. zarzucony. monotyp (mono- + gr. typos - odbicie), maszyna do składania i odlewania pojedynczych czcionek (w odróżnieniu od linotypu, gdzie są składane całe wiersze); zbudowana ze składarki i odlewarki. Wynaleziona w 1887 r. przez T. Lanstona. W składarce wyposażonej w klawiaturę (taster) tekst wg kodu zapisywano w postaci dziurek na taśmie papierowej, taśma sterowała odlewarką odlewającą pojedyncze czcionki i justunek, i ustawiającą je w wiersze. Muzeum Drukarstwa Warszawskiego - zał. w 1980 r. jako oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy; od 1982 r. w dawnych budynkach zakładu Norblina. Ponad 20 tys. eksponatów: książki, czasopisma, grafika, kartografia, archiwalia i akcydensy, plakaty, oprawy artystyczne (przygotowane przez warszawskich nakładców i wydawców), także materiały typograficzne, m.in. czcionki, winiety, matryce, klocki drzeworytnicze, narzędzia i maszyny drukarskie. Muzeum gromadzi dokumentację archiwalną i ikonograficzną oraz informacje o życiu i działalności drukarzy, wydawców i księgarzy warszawskich z minionych wieków. Prowadzi działalność naukowo-badawczą, 3O1 3O2 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY wystawienniczą oraz edukacyjną: lekcje i spotkania warsztatowe oraz Bibliotekę Specjalistyczną. Od 2004 r. jest siedzibą Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie. Muzeum Książki Artystycznej - zał. w 1993 r. w Łodzi pod kierownictwem Janusza Tryzny, jako konsekwencja działań grupy artystycznej Correspondance des Arts (w 1.1980-85 wydali 5 książek w sposób tradycyjny) i pracowni książki artystycznej Tryznów (od 1986 r.). W1990 r. Tryznowie powołali fundację Correspondance des Arts wspierającą wszelkie działania związane z książką (nieustanne poszukiwania twórcze, eksperymenty edytorskie i artystyczne); w 1993 r. w willi H. Groh-mana otworzyli Muzeum Książki Artystycznej. Patronuje ono wielu akcjom i projektom m.in. Studnia, vortal www (weź wydaj wiersz), Skryptorium. Muzeum Przyrodnicze im. Dzieduszyckich - zał. we Lwowie w 1855 r. przez Włodzimierza Dziedu-szyckiego (1825-99); wszystkie eksponaty (głównie przyrodnicze i etnograficzne) pochodziły wyłącznie z ziem polskich z okresu przedrozbiorowego (sprzed 1772 r.). W1880 r. w czasie pobytu cesarza Franciszka Józefa I we Lwowie Dzieduszycki ofiarował swoje muzeum na rzecz narodu, zabezpieczył placówkę przez utworzenie Ordynacji Poturzyckiej (1893). Finansował badania terenowe ówczesnych przyrodników galicyjskich. Powstałe przy nim działy: archeologiczny i etnograficzny (skanseny, zwłaszcza z Huculszczyny) są dzisiaj częścią lwowskich zbiorów Muzeum Historycznego i Etnograficznego. nabizm (fr. nabi, z hebr. ndbhi - prorok), program artystów działających w Paryżu w 1.1888-1903. Jego podstawą była teoria neotradycjonalizmu; ostro przeciwstawili się impresjonizmowi i neoimpre-sjonizmowi; propagowali sztukę dekoracyjną, symboliczną, obiektywną. Zajmowali się malarstwem, rzeźbą, grafiką książkową, rzemiosłem artystycznym, scenografią. Założycielem grupy był P. Serusier, należeli do niej M. Denis, F. Vallaton, A. Maillol. Ich dorobek artystyczny wywarł wpływ na rozwój sztuki dekoracyjnej, w 1 poł. XX w. Art Deco. nakład - liczba egzemplarzy jednego wydania; także suma kosztów poniesionych w związku z wydaniem; uzależniona od zapotrzebowania rynku księgarskiego, historycznie zmienna; w XV w. było to kilkaset egzemplarzy, od 2 poł. XIX w. kilka — kilkaset tys. Największy nakład mają zwykle gazety, encyklopedie, słowniki i podręczniki, najmniejszy druki bibliofilskie (20-200 egz.). NATIS (National Information System), powołany w 1974 r. przez UNESCO system zapewniający szeroki dostęp do informacji na bazie zintegrowanej działalności bibliotek, archiwów państwowych i ośrodków informacji. W Polsce - SINTO (System Informacji Naukowej, Technicznej i Organizacyjnej, 1974-90). neoklasycyzm (gr., łac. neó - nowy), kierunek w sztukach plastycznych, literaturze i muzyce europejskiej XIX i XX w. nawiązujący do antycznej tradycji grecko-rzymskiej i do klasycystyczno-baroko-wej spuścizny XVII i XVIII w. Jego przedstawiciele (J. Brahms, S. Prokofjew) przeciwstawiali obiektywizm i elegancję przesadnej ekspresji. norma - przepis, wprowadzający jednolitą zasadę postępowania w określonej sprawie. Wymagania obowiązujące w odniesieniu do typowych czynności lub pojęć, narzucające ich standaryzację. Są normy bibliograficzne i dokumentacyjne, także normy biblioteczne. Nowa Sztuka (Art Nouveau), prąd w sztukach plastycznych, obejmujący Europę w 1.1895-1905; nazywany tak głównie we Francji i Anglii, w Rosji, Niemczech i Hiszpanii - modernizm, w Polsce i Austrii - modernizm i secesja. Stanowił reakcję na eklektyzm i historyzm poprzedniej epoki, jego celem było uzyskanie stylowej jedności otoczenia człowieka, zaznaczyło się to szczególnie wyraźnie w architekturze, wzornictwie przemysłowym, grafice użytkowej, w tym drukarskiej i ogólnie w zdobnictwie. Dekoracyjność, asymetryczne linie, nieregularne krzywizny, wyrafinowane wici roślinne i zaskakujące zestawianie barw to cechy charakterystyczne tego kierunku. Najważniejsi jego przedstawiciele to: A. Gaudi, G. Klimt, J. Hoffmann. Zob. Młoda Polska. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY numerus currens (łac. numeracja bieżąca), kolejność wpisywania książek do inwentarza. Czasem ich ustawienie w magazynie. obwoluta (łac. obvolvo - okrywam), to okładka ochronna (z papieru, ze skóry, pergaminu, czasem zapisanych kart starych rękopisów). Chroni książki przed zabrudzeniem i uszkodzeniem. Współcześnie często zawiera treści reklamujące książkę i autora. offset (ang.), odmiana druku płaskiego. Technika polegająca na przenoszeniu farby drukarskiej z formy (aluminiowej z osadzonymi galwanicznie warstwami miedzi i chromu) pokrytej warstwą światłoczułą na papier za pośrednictwem cylindra z powłoką gumową. Stosowana od 1904 r., pozwala na szybkie zadrukowywanie różnych, często poślednich gatunków papieru. Offset jest wykorzystywany do drukowania jedno- i wielobarwnego: gazety, czasopisma, książki, plakaty, mapy itp., a także na tekturze, folii metalowej, tworzywach sztucznych, blasze i in. okładzina - zewnętrzna ochrona bloku książki wykonana z papieru, tektury, skóry, drewna, tworzywa sztucznego. oprawa - okładka chroniąca i często zdobiąca książkę wykonana przez introligatora. Są też oprawy wydawnicze, maszynowe. Do najstarszych zachowanych okazów należą oprawy koptyjskie z ornamentami tłoczonymi gorącym stemplem (IV w.). Stosowana przez całe średniowiecze. Szybki rozwój introligatorstwa nastąpił wraz z rozpowszechnieniem książki drukowanej. Od XVI w. głównym ośrodkiem oprawiania książek stała się Francja dzięki pracom rzemieślników królewskich. W okresie tym zaczęto zastępować skórę cielęcą i świńską delikatniejszą skórą kozią. Z Francją związany jest rozwój opraw rokokowych. W Anglii w XVIII w. wykształcił się styl klasy-cystyczny, a następnie empire. XIX w. przyniósł szerokie stosowanie ornamentów zdobniczych wzorowanych na architekturze. Mechanizacja oprawy książki przypada na przełom XIX i XX w., kiedy to jednocześnie nastąpił upadek sztuki oprawiania książek. Mimo to do dzisiaj istnieją pracownie, w których oprawia się książki wg dawnych wzorów i technik. oprawa a la fanfarę - nazwa opraw powstałych w 1.1565-1635 (nazwa powstała ok. 1830 r. od oprawy książki Les Fanfares z 1613 r.). Zdobienie obejmuje całą powierzchnię oprawy; ornamenty tłoczone złotem; pole środkowe jako owalny medalion; w tych ramach wkomponowane motywy kwiatowe i spirale z nawleczonymi na ich skręty drobnymi Usteczkami różnego kształtu; całość ujęta najczęściej w obramienie złotych linijek. Zachowały się m.in. 4 oprawy (z r. 1573/74) wykonane dla Henryka Walezego, króla Polski. oprawa grolierowska - chroniła książki będące własnością francuskiego bibliofila Jean de Servieres Groliera opatrzone dewizą własnościową „Jo. Grolieri et amicorum", na dolnej okładzinie miały napis „Portio mea, Domine, sit in term viventium" (Panie, niech cząstka moja pozostanie wśród żywych na ziemi). Prawdopodobnie oprawy wykonywali introligatorzy artyści z Włoch. Charakteryzuje je użycie różnokolorowego marokinu i brunatnej lub czerwonej skóry cielęcej najwyższej jakości. Zdobią je plakiety kameowe, plecionka wstęgowa z mozaiką lub bez, uzupełniona złotymi odciskami tłoków, z barwną dekoracją architektoniczną, a na obcięciach herb Grolierów. Część z nich stanowi zapowiedź stylu a la fanfarę. oprawa kopertowa - typ oprawy arabskiej, oprawa pergaminowa od XIII w. Do jej wykonania używano skóry owczej, koźlej, cielęcej i świńskiej specjalnie przygotowanej. Służyła głównie do osłony książek użytkowych; najstarsze były nieusztywnione, przyszyte do grzbietu książki, tworzyły rodzaj koperty z klapą. We Włoszech i Hiszpanii oprawy te dodatkowo miały załamany kant, zachodzący na obcięcie kart dla zabezpieczenia przed kurzem. W okresie renesansu służyły jako ochrona cenniejszych książek zabieranych w podróż. Zachowały się egz. z XVI-XVIII w. oprawa koronkowa - wąska koronka wytłaczana złotem była obramieniem bordiury po zewnętrznej stronie (od XVII po XVIII w.). Do wykonania takiej oprawy używano drobnych tłoków punkto- 3O3 304 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY wych lub konturowych z drobnymi gałązkami z listkami, miniaturowymi kwiatami i gwiazdkami. Pole zwierciadła było puste lub zawierało herb właściciela książki. Tego typu oprawy miały książki z biblioteki Ludwika XVI, także z biblioteki Stanisława Augusta. oprawa mnisza - klasztorna, typ masywnej oprawy średniowiecznej. Usztywniona deskami, pokryta w całości lub do połowy skórą, zaopatrzona w guzy metalowe, opasana rzemiennym zamkiem z metalowym uchwytem. oprawa nacinana - ledersznytowa, jej zdobienie polegało na nacięciu nożem wzoru zarysowanego uprzednio na grubej skórze, najczęściej wołowej. Później zwilżoną skórę naciągano na deski okładzin. Obraz uwypuklano podkładając pod spód kawałki skóry lub masę z kitu, tło zeskrobywano. Motywy zdobnicze to stylizowane liście, zwierzęta, ptaki, postacie świętych, herby. Najwięcej ich powstało w Austrii, Czechach i na Węgrzech, a także w Niemczech. Stosowane od VII w., ich okres świetności to XIV-XV w. W Polsce jest kilka egz. w Bibliotece Jagiellońskiej, jeden w katedrze w Płocku, jeden we Wrocławiu. oprawa ołtarzowa zob. oprawa złotnicza oprawa plakietowa - jej zdobienie wykonywano dużym tłokiem introligatorskim (plakietą) wypełniającym centralnie powierzchnię oprawy. Od XV w. stosowane przez introligatorów niderlandzkich, XV-XVI w. we Francji; ornamentalne - z podziałem na pasy wypełnione wicią roślinną, figuralne - ze scenami biblijnymi, alegorycznymi. W Anglii dodatkowo na tego typu oprawach umieszczano herby. W XVI w. pod wpływem opraw wschodnich przygotowywano plakiety w stylu weneto-lyońskim o kształcie mandroli do wypełniania narożników, ew. odbijano je obok siebie tworząc medalion centralny. Były również plakiety z ornamentem koronkowym (oprawy dla Ludwika XV). Plakiety można było odbijać wielokrotnie, co doprowadziło do uzyskania czegoś w rodzaju opraw wydawniczych. oprawa płaszczowa - stosowano ją w średniowieczu; gotowa książka, już posiadająca oprawę otrzymywała dodatkową, znacznie większą od książki, osłonę z miękkiej skóry, aksamitu lub jedwabiu. Płat tkaniny spowijał cały kodeks, dodatkowo był zamykany rzemiennymi klamrami. Zachowały się bardzo nieliczne okazy w Szwecji i Czechach, w Polsce jest jeden egzemplarz w posiadaniu Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. oprawa sakwowa - od XIV-XV w. oprawiano w ten sposób np. podręczne książki często zabierane w podróż - brewiarze, modlitewniki, godzinki. Okładziny u dołu księgi nie obcinano i nie podwijano pod deskę - długi płat skóry lub materiału puszczano swobodnie, służył jako uchwyt. Wiązano jego końce w węzeł, który podtrzymywał księgę przytwierdzoną do pasa. Zachowało się 17 okazów w Europie Zachodniej, o tym że były w powszechnym użyciu świadczą ich wizerunki np. w miniaturach (Pontyfikat Erazma Ciołka), w rzeźbach ołtarzowych (ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim), freskach, pieczęciach czy haftach, na których występują jako atrybuty świętych, rzadko uczonych. oprawa tłoczona ślepo - typ oprawy gotyckiej, wykonanej techniką ślepych tłoków znanej w Europie od IX w.; kontynuacja opraw karolińskich i opraw romańskich. Dekoracja skóry oprawy była wykonana tłokami przedstawiającymi postacie ludzkie lub zwierzęce, twory fantastyczne, wypełniającymi pasy bordiur lub pole zwierciadła. Wyjątek stanowią późnogotyckie oprawy krakowskie z XV/XVI w., na których wytłoczono złote figurki świętych, ustawione pod baldachimami arkadowymi, a rozety ujęto w kształt obramienia. Wić roślinna okręcona koło laski była często używanym motywem, a napisy umieszczone na wstędze ujawniały czasem miejsce powstania oprawy i monogram lub pełne nazwisko introligatora. Od 1.60. XV w. zaczęto używać radełka, od 70. plakiety, narzędzia przyspieszające i ułatwiające pracę introligatora. Oprawy poszczególnych krajów różnią się. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY oprawa wydawnicza - od XIX w. oprawa wykonywana przemysłowo, jednakowa dla całego wydania. oprawa złotnicza — klejnotowa, ołtarzowa, luksusowa, stosowana do drogocennych rękopisów liturgicznych przeznaczonych na dary dla papieży, osób panujących. Do wykonania jej stosowano wszystkie techniki zdobnicze, złotnicze. Oprawy były rzeźbione w kości słoniowej, cyzelowane w złocie i srebrze, wysadzane drogimi kamieniami, emaliowane. Niekiedy były jednocześnie relikwiarzami, w ich okładziny wprawiano relikwie nakryte kryształami górskimi. Od XV w. skórę zastępowano aksamitem, do którego przybite były złote lub srebrne figury z dekoracji, ew. pokrywano całe okładki srebrnymi blachami i guzami (ikonografia bizantyjska). Bogato zdobiono też klamry spinające grzbiety (np. srebrne oprawy z biblioteki księcia Albrechta Pruskiego). Jeszcze w XIX w. modlitewniki ozdabiano masą perłową, kością słoniową i okuciami. Najstarsza zachowana oprawa złotnicza pochodzi z VII w. ostraki (gr. ostrakon - skorupka), odłamki naczynia, skorupki gliniane w starożytności używane do sporządzania na nich notatek, rachunków. W Grecji służyły też jako materiał do głosowania w sądach ludowych. ośrodek inte (ośrodek informacji) - jednostka w systemie informacji, której zadaniem jest gromadzenie, opracowywanie, przetwarzanie i udostępnianie informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. W zależności od specyfiki udzielanej informacji ośrodki inte łączą się w grupy związane dziedziną, branżą na potrzeby, której pracują (np. ośrodki inte przemysłu ciężkiego, transportu itd.). Inne podziały ośrodków: a) wg zakresu obsługiwanych użytkowników - ograniczony, nieograniczony, b) dostępności - otwarte, zamknięte, c) finansowania - utrzymywane przez instytucje macierzyste i inne źródła. W1.1971—91 Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej było głównym ośrodkiem w Systemie Informacji Naukowej, Technicznej i Organizacyjnej w Polsce i koordynowało rozwój ogólnokrajowego systemu informacji. Jego zadania przejął Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, a koordynacją działalności w dziedzinie nauk podstawowych zajął się Ośrodek Informacji Naukowej PAN. oświecenie - okres w dziejach kultury Europy od końca XVII w. do pocz. XIX w. (w Polsce od poł. XVIII w.). Podstawy filozofii oświecenia oparte na światopoglądzie racjonalistycznym i materiali-stycznym stworzył John Locke. Celem było poznawanie świata rozumem i organizowanie życia zgodnie ze jego wskazówkami. Oświeceniowa myśl filozoficzna, ukształtowała się pod wpływem idei XVII w. racjonalizmu, empiryzmu i antydogmatyzmu (R. Descartes), metafizyki (B. Spinoza, G. W. Leibniz), prawa natury, koncepcji etycznych o rodowodzie antycznym, a także nauk ścisłych (I. Newton). Racjonalna organizacja społeczeństwa, rozwój techniki i oświaty publicznej miały umożliwić wyzwolenie ludzkości ze stanu ignorancji, z panujących obyczajów, spod władzy przesądów. W oświeceniowej myśli społecznej i politycznej ważną funkcję pełniły: liberalna koncepcja jednostki, pojęcie umowy społ. (J. J. Rousseau), idea konstytucji i trójpodziału władz (Ch. L. de Montesąuieu) oraz rządów prawa i ochrony wolności indywidualnej. Główni przedstawiciele: w Anglii - J. Locke, D. Hume, we Francji - E Wolter, W Niemczech - G. Lessing, w Polsce -H. Kołłątaj, S. Staszic. W literaturze programowo dydaktycznej (dominacja gatunków: bajki, satyry, ody), tendencje klasycystyczne splatały się z rokokowymi i sentymentalnymi oraz u schyłku epoki preromantycznymi; rozkwit prozy eseistycznej {Spectator, Monitor) przyczynił się do wykształcenia się nowożytnej powieści o charakterze realistycznym (D. Defoe, J. Swift, I. Krasicki), nobilitacja bohatera mieszczańskiego. Za najbliższy racjonalistycznym postawom jest uważany klasycyzm, który w 2 poł. XVIII w. stał się dominującym stylem ponadnarodowym. paginacja (łac. pagina - strona), numeracja stron rękopisu lub druku. Stosowana w rękopisach VIII-XI w., najczęściej w mszałach. Używano cyfr rzymskich, od XIV w. także arabskich, czasem liter. W opisie bibliograficznym pozycji oznacza liczbę stron. Zob. też żywa pagina. palimpsest (gr. palimpseston - ponownie zeskrobany), powtórnie zapisany rękopis. Poprzedni tekst ścierano z pergaminu pumeksem, zeskrobywano nożem lub zmywano. Zdarzają się palimpsesty 305 306 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY trzykrotnie zapisane. W ten sposób zachowały się niektóre utwory starożytne, możliwe do odczytania obecnie przy pomocy techniki fotografowania w podczerwieni. panegiryk (gr. panegyrikós - uroczysty), utwór pochwalny, przesadnie i pochlebczo wysławiający osoby lub wydarzenia. W starożytnej Grecji wygłaszano go na pogrzebach, w Rzymie zarezerwowany był dla osób żyjących. W okresie mecenatu artystycznego, zwłaszcza w poezji dworskiej przybierał formę utworu poetyckiego, dedykacji, listu. Bardzo popularny w okresie staropolskim. papier - materiał pisarski wynaleziony w Chinach (Cai Lun, 105 r.); początkowo wytwarzany z trzciny, z czasem w postaci cienkich arkuszy lub wstęgi otrzymywany ze spilśnionych włókien roślinnych z odpowiednimi dodatkami. Z Chin umiejętność wyrobu papieru przejęli Koreańczycy, Japończycy i Arabowie - za ich pośrednictwem tajemnica produkcji papieru przeniknęła do Europy (pocz. XII w., Hiszpania, Włochy). Pierwsze papiernie były młynami z napędem kół wodnych. Na ziemiach polskich zaczęto produkować papier w 2 poł. XV w. - we Wrocławiu, w okolicach Krakowa i na Pomorzu Gdańskim; w 1546 r. Zygmunt I Stary wydał Postanowienia rzemiosła papierniczego. Do poł. XIX w. dominowała rzemieślnicza produkcja papieru, wytwarzano go ręcznie, pocz. z juty, lnu i konopii, później również z bawełny. Surowiec moczono przez kilka tygodni, następnie macerowano otrzymując w ten sposób pulpę, zawierającą rozdzielone włókna, zanurzano w tej masie ramę z rozciągniętą gęstą siatką, na której po jej podniesieniu, pozostawała cienka warstwa włókien. Po odciśnięciu wody arkusz oddzielano od formy i suszono, poddawano zaklejaniu. XIX wiek przyniósł zasadnicze zmiany w technologii produkcji poprzez wprowadzenie maszyny pozwalającej na produkcję nieprzerwanej wstęgi papieru (N. L. Robert, 1799). W 1807 r. M. F. Illig wynalazł metodę pozwalającą na impregnację papieru jeszcze przed jego uformowaniem (do zawiesiny włókien dodano klej żywiczny). W1848 r. Friedrich Gottlob Keller opracował metodę produkcji papieru ze ścieru drzewnego. W1. 80. XX w. na wniosek konserwatorów i bibliotekarzy w USA i Europie Zachodniej sformułowano nowe normy techniczne, które określały m.in. pH papieru i wielkość wymaganej rezerwy zasadowej w papierach trwałych. Te nowe zlecenia miały wymusić na przemyśle papierniczym powszechne wprowadzenie bezkwasowych technologii produkcji papieru. W tym czasie były już kleje syntetyczne, których użycie wymaga właśnie środowiska zasadowego. W Polsce produkcję trwałego papieru drukowego rozpoczęto w 1995 r. (International Paper - Kwidzyn S.A.). W zależności od przeznaczenia rozróżnia się kilka grup papieru, np. drukowy, do pisania, kreślarsko-rysunkowy, pakowy, do wyrobu tektury falistej oraz inne, np. afiszowy, banknotowy, offsetowy, gazetowy, ilustracyjny, kserograficzny, powielaczowy. Do niedawna powszechnie był stosowany podział papieru na klasy (I-X) w zależności od rodzaju i procentowej zawartości surowców, do klasy I zaliczano papier o najwyższej jakości. Właściwości papieru (jego chłonność, stabilność wymiarowa, odporność mech., przepuszczalność wody i tłuszczów, połysk, kolor) zależą od dodatków wprowadzanych do masy papierniczej i od technologii wytwarzania. Współcześnie ręcznie produkuje się w niewielkich ilościach tzw. papier czerpany (wytwarzany z masy papierniczej, ze szmat), używany głównie do drukowania wydawnictw bibliofilskich. papirus (gr. papyros, łac. papyrus), materiał pisarski otrzymywany z rośliny o tej samej nazwie występującej w Egipcie. Powszechnie stosowany w starożytności. Łodygi trzciny papirusowej krajano na cienkie paski, które układano na desce, przykrywając drugą warstwę pasków, prostopadle do poprzednich. Po zwilżeniu wodą, ubijano kamieniem lub drewnianym młotem lub prasowano. Wydzielający się sok sklejał paski w jednolitą masę. Następnie wygładzano kością, muszlą lub fiszbinem, suszono na słońcu, pojedyncze arkusze papirusu sklejano we wstęgi, z których powstawały zwoje (dł. do ok. 6 m, szer. ok. 20-30 cm lub 12-15 cm)- Od II w. p.n.e. wypierany przez pergamin; najdłużej przetrwał w kancelarii papieskiej (do poł. XI w.). Największe zbiory zwojów papirusowych ma Biblioteka Narodowa w Wiedniu. patryca (łac. pater - ojciec), wygrawerowany w stali wypukły stempel służący do tłoczenia matrycy do odlewania czcionek. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY pergamin - materiał pisarski używany w starożytności i we wczesnym średniowieczu. Do jego wyrobu stosowano specjalnie wyprawione skóry owcze, kozie lub cielęce. Czasem barwiono go na kolor czerwony, szafranowy, niebieski czy czarny. Używany w Azji Mniejszej (w Pergamonie, stąd jego nazwa) od II w. p.n.e. (choć na skórach gorzej wyprawionych pisano nawet od XX w. p.n.e.). Upowszechnił się w IV w. n.e. Wyrobem pergaminu w średniowieczu zajmowały się początkowo klasztory, od XII w. rzemieślnicy zwani pergaministami (malarskie bractwo cechowe św. Łukasza). Do XVI w. stosowano go do wykonywania rękopisów iluminowanych. Najstarsze zabytki pergaminowe pochodzą z III/II p.n.e. (odkryte podczas wykopalisk w Mezopotamii), zachowały się kodeksy z IV w.n.e. {Codex Vaticanus, Alexandrinus). pismo - zestaw znaków przyjęty przez ludzi dla graficznego oddania mowy, mający to samo znaczenie dla wszystkich członków danej społeczności. Służy do utrwalania myśli i przekazywania jej innym. Jest podstawą rozwoju wyższych form cywilizacji. Główne etapy przemian: znaki symboliczne, pismo obrazkowe, pismo wyrazowe, pismo sylabowe, pismo alfabetyczne. pismo alfabetyczne - pismo fonetyczne używające liter, czyli graficznych symboli głosek danego języka. Zbiór wszystkich głosek to alfabet. Ukształtowało się ok. II tysiąclecia p.n.e. na terytorium zachodniej Syrii lub Palestyny. Już pismo klinowe (np. egipskie, sumeryjskie czy babilońskie) łączyło znaki sylabowe z ideogramami. Za twórców alfabetu (nazwa pochodzi od dwóch pierwszych liter pisma fenickiego: aleph i beth) uważa się Fenicjan. Przyjęli oni za litery pierwsze dźwięki nazw rzeczy i zwierząt; były to spółgłoski. Grecy wprowadzili litery na oznaczenie samogłosek i udoskonalone pismo w tej postaci upowszechniło się, stało się podstawą łacińskiego. pismo fonetyczne - jest to pismo sylabowe i alfabetyczne. Posługuje się spółgłoskami i samogłoskami; jest najważniejszym etapem rozwoju pisma, łączy zapis i mowę ludzką. pismo gotyckie - a) grupa pism łacińskich odręcznych, używanych w Europie od XII w., b) najstarsze pismo drukarskie alfabetu łacińskiego, pocz. naśladujące odręczne pismo kodeksowe; nazwa wprowadzona w końcu XVII w. Ogólnie cechy charakterystyczne to: przewaga wysokości nad szerokością, ostre łuki i kąty, zwartość tekstu. Używane było w XIV-XVI w. w kilku odmianach: tekstury (zwł. księgi liturgiczne), fraktury (mszały, graduały), bastardy (rodzaj kursywy), szwabachy. Stopniowo wyparte przez antykwę: w XVI w. - Włochy, Francja, Hiszpania, XVII w. - Polska i Niderlandy. W obszarze kultury niemieckiej uznawano je za narodowe od XIX w. do II wojny światowej. Obecnie używane tylko jako pismo ozdobne. pismo ideograficzne (gr. idea - idea, wyobrażenie, grdmma - zapis), przedstawiające przedmioty i pojęcia za pomocą znaków (ideogramów), (w odróżnieniu od piktogramów - pokazujących przedmioty). Pismo to przedstawia często myśli wyrażone w postaci rebusu, pojęcia zastępowano rysunkiem rzeczy dodając tzw. znaki pomocnicze - determinatywy. pismo klinowe - powstało ok. 4 tys. lat p.n.e. w Mezopotamii. Przypisuje się je Sumerom. Na glinianych tabliczkach odciskano znaki przy pomocy rylca z zaostrzonej trzciny. Znaki tego pisma mają kształt klinów lub gwoździ z trójkątną główką i wydłużoną kreską. Tabliczki suszono na słońcu lub wypalano w piecu. Pismo klinowe używano do I w. p.n.e., potem zostało zapomniane. Odczytano je na początku XIX w. pismo obrazkowe (łac. pictus - namalowany,grdmma - zapis), pismo piktograficzne powstało z rysunków przedstawiających myśl w uproszczonej formie. Ludzie pierwotni nanosili te rysunki (piktogramy) na skały pieczar, w których mieli schronienie, na korę drzew lub skórę, z czasem na kamienne tablice. Stosowane było ok. 4 tys. lat p.n.e. w Egipcie i Mezopotamii, przekształcone później w ideograficzne. Współcześnie pismo obrazkowe stosują jeszcze Eskimosi, Indianie środkowo i południowoamerykańscy, niektóre ludy Polinezji; piktogramami są również znaki drogowe, informacyjne, bhp, turystyczne, znaki umieszczone na opakowaniach różnych produktów oraz metkach. Zaletą ich stosowania jest możliwość zrozumienia bez znajomości języka. 3O7 3O8 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY poligrafia (gr. polygraphos - wiele piszący), gałąź przemysłu obejmująca wszystkie rodzaje technik drukarskich wraz z działami pomocniczymi. polihistor (gr. polyisór- erudyta, znawca), uczony mający wszechstronne wiadomości, wiedzę encyklopedyczną, zajmujący się w swej twórczości kilkoma dziedzinami wiedzy. Polska Akademia Umiejętności (PAU), instytucja naukowa, zadaniem której jest prowadzenie i popieranie badań oraz reprezentowanie nauki polskiej. Powstała w Krakowie w 1919 r. z Akademii Umiejętności (1872-1919). W wydziałach (filologiczny, historyczno-filozoficzny, matematyczno--przyrodniczy) skupiała członków rzeczywistych i korespondentów — wybitnych uczonych polskich i obcych. Prowadziła ożywioną działalność wydawniczą. Od 1882 r. własnością Akademii Umiejętności, następnie PAU była Biblioteka Polska w Paryżu, przy której powołano Stację Naukową, podobną utworzono w 1927 r. w Rzymie. W1924 r. PAU uzyskała majątki ziemskie (m.in. K. S. Habsburga, P. Tyszkowskiego i W. J. Fedorowicza) i niezależność finansową. Prowadziła prace, których efektem było wydanie dzieł takich, jak: Encyklopedia polska, Polski słownik biograficzny, Bibliografia polska Estreicherów, Atlas historyczny Polski, Słownik staropolski. Organizowała konkursy oraz przyznawała nagrody naukowe. W czasie II wojny światowej zlikwidowano PAU; zbiory muzealne i biblioteczne skonfiskowano. Po wojnie powołano Polską Akademię Nauk (1951), wobec PAU zastosowano restrykcje finansowe, ograniczono jej kontakty z zagranicą, zablokowano wydawnictwa, placówki badawcze. Nie została jednak formalnie rozwiązana. W 1957-58 uczeni bezskutecznie podjęli próbę odtworzenia PAU; powstał wówczas w Krakowie oddział PAN. W1989 r. wznowiła działalność na podstawie dawnego statutu z zachowaniem ciągłości organizacyjnej. Kontynuuje działalność wydawniczą, m.in. seria Biblioteka Przekładów z Literatury Starożytnej, czasopisma Kwartalnik Filozoficzny, Roczniki PAU. praca organiczna - ruch na rzecz wzmocnienia oświaty, gospodarki oraz kultury materialnej i duchowej narodu polskiego pod zaborami, mający na celu obronę bytu narodowego za pomocą legalnych środków. Przeciwstawiał się politycznym ideom romantyzmu. Upowszechnienie haseł pracy organicznej rozpoczęło się ok. 1840 we wszystkich zaborach; przedstawiciele, m.in.: K. Marcin-kowski w Poznańskiem, L. Sapieha w Galicji, A. Zamoyski w Królestwie Polskim. Po upadku powstania styczniowego (1863-64) program pracy organicznej przejął w Królestwie Polskim pozytywizm warszawski, w Galicji demokraci galicyjscy (Polskie Stronnictwo Demokratyczne), w Wielkopolsce działacze społeczni z M. Jackowskim. prasa - wydawnictwo periodyczne, ukazujące się w określonych odstępach czasu. Jeden ze środków masowego przekazu mający zadanie szybkiego informowania o wydarzeniach bieżących. prawo autorskie - normy prawa cywilnego chroniące dobra osobiste i majątkowe twórców i spadkobierców ich praw. Obejmuje każdy utwór literacki, naukowy i artystyczny. W okresie PRL obowiązywała ustawa o prawie autorskim z 10 lipca 1952 r., została zastąpiona ustawą z 4 lutego 1994 r. z nowelizacją z 9 czerwca 2000 r. (i następ. 2002,2004). Czas ochrony praw autorskich wynosi 70 lat od daty śmierci autora. prerafaelici (pre- + Rafael, malarz wł. 1483-1530), stowarzyszenie malarzy angielskich, założone w 1848 r. nawiązujące do sztuki wczesnego (przed Rafaelem) odrodzenia włoskiego. Chcieli przywrócić w malarstwie wierność naturze, szczerość uniesień religijnych, nasycenie kolorem i mistycyzmem, symboliką. prohibita (łac. prohibitus - niedozwolony), druki i dokumenty, do których dostęp jest ograniczony ze względów obyczajowych lub politycznych. W bibliotekach - specjalnie oznakowane - zwykle są przechowywane w odrębnych pomieszczeniach. proweniencja (łac. provenio - pochodzę), pochodzenie udokumentowane znakami własnościowymi poprzednich posiadaczy prywatnych bądź instytucjonalnych. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY przedruk - ponowny druk dzieła bez zmian w stosunku do pierwodruku. Bywa nielegalny. Zob. też prawo autorskie. przerywnik zob. winieta przywilej drukarski (łac. privilegium - prawo wyjątkowe), tworzył prawo podmiotowe w zakresie wykonywanego zawodu. Zabezpieczał przed konkurencją, określał miejsce, zakres działalności i sprawę dziedziczenia. Prawo drukarskie regulowały przywileje królewskie, kościelne lub miejskie. Miały one chronić przedstawicieli zawodu m.in. przed nielegalnymi przedrukami. Pierwszy przywilej drukarski w 1506 r. uzyskał Jan Haller z nadania Aleksandra Jagiellończyka; na jego mocy drukarz został zwolniony ze wszystkich podatków miejskich, inni zaś nie mieli prawa przedruku i kolportażu dzieł przez niego wydanych. Posiadacze przywilejów królewskich oznaczali ten fakt w adresach wydawniczych swoich książek. Były przywileje wieczyste i czasowe; jednostkowe, zbiorcze i ogólne. Największą ich liczbę posiadał M. Gróll (zm. 1798), drukarz warszawski. Psałterz floriański - rękopis łacińsko-polsko-niemiecki z końca XIV i pocz. XV w.; bogato iluminowany kodeks pergaminowy (301 kart), pisany teksturą gotycką przez trzech kopistów. Nazywany jest Psałterzem Jadwigi lub Psałterzem floriańskim od opactwa św. Floriana w Austrii, gdzie był przechowywany (do 1931 r., ob. w Bibliotece Narodowej w Warszawie). Być może miejscem powstania rękopisu jest klasztor kłodzki, inicjatorem zaś biskup krakowski i doradca królowej Piotr Wysz. Oprawa kodeksu pochodzi z drugiej połowy XVI w., to deski powleczone tłoczoną ozdobnie skórą; wymiary całości: 34,5 x 24,5 cm i ciężar ok. 4 kg. Zawiera 150 psalmów, poprzedzonych dwoma prologami i pisanych równolegle w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim. Po każdym wersecie łacińskim następuje jego przekład polski i niemiecki; zawiera najstarszy znany polski przekład psalmów; luki w wersach wypełniano ilustracjami, tak by cała kolumna tekstu na stronie była równa. Dekoracja Psałterza obejmuje oprócz inicjałów wielkie inicjały z miniaturami, wstawki międzywierszowe oraz wypustki roślinne na marginesach i między kolumnami pisma. Został ukończony już po śmierci królowej. Na pocz. XV w. został przewieziony przez kanoników regularnych do Krakowa. W wyniku kradzieży dostał się w ręce kupca włoskiego, od którego w 1557 r. nabył go Bartłomiej Siess (zapis na karcie rękopisu). W1564 r. znalazł się w klasztorze kanoników regularnych w St. Florian pod Linzem w Austrii. W1931 r. został zakupiony przez Bibliotekę Narodową w Warszawie. punkt typograficzny - podstawowa jednostka systemu miar typograficznych; zastosowana po raz pierwszy przez P. S. Fourniera (1737), ulepszona przez F. A. Didota (1 punkt = 0,376 mm). W 1879 r- niemiecki odlewnik czcionek H. Berthold dokonał obowiązującego do dziś przeliczenia jednostek typograficznych na jednostki metryczne oraz wprowadził normatywną wysokość czcionek. W Anglii i Stanach Zjednoczonych był i jest inną wielkością. purgacja (łac. purgare- czyścić), oczyszczanie tekstów z fragmentów budzących zatrzeżenia cenzury. racjonalizm (łac. rationalis - rozsądny), kierunek w teorii poznania, przyznający rozumowi miejsce najważniejsze, uważający go za naczelne źródło poznania niezależne od doświadczeń zmysłowych; postawa filozoficzna domagająca się niezależności wiedzy od wiary. Racjonalizm w tym rozumieniu postuluje krytycyzm, antydogmatyzm i obiektywność w ocenie wiedzy, akcentując czynną rolę rozumu. W etyce wyraża pogląd, wg którego rozum jest najwyższą normą moralną; w estetyce utrzymuje, iż rozum odgrywa główną rolę w przeżyciu estetycznym, że o wartości artystycznej dzieła sztuki stanowi przejrzystość i racjonalność jego konstrukcji. Występował w filozofii starożytnej - Parmenides z Elei, Platon, w czasach nowożytnych - R. Descartes, B. Spinoza, G.W.Leibniz. recto (łac. rectus - prosty, prawidłowy), przednia strona karty. reformacja (łac. reformatio - przekształcenie), ruch religijno-społeczny w Europie XVI w., mający na celu reformę doktryn i praktyk kościoła rzymskiego. Zaczął się od wystąpienia Marcina Lutra, 3O9 310 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY który w 1517 r. ogłosił w Wittenberdze 95 tez przeciwko odpustom, władzy papieża nad Kościołem. Za przykładem Lutra poszli J. Kalwin we Francji, J. Knox w Szkocji, U. Zwingli w Szwajcarii. Zażądali reformy liturgii, tłumaczenia Biblii na języki wiernych, odrzucali kult NMP i prymat papieża, wierzyli w zbawienie przez samą wiarę. Ruch ten doprowadził do powstania kościołów protestanckich. Reformacja była reakcją na zeświecczenie hierarchii kościelnej. Poglądy Lutra zostały potępione przez papieża (1521), zyskały jednak dużą popularność. Idee reformacji, ujęte w sposób radykalny z programem rewolucji społecznej, szerzyli anabatyści i przywódcy chłopscy (T. Miinzer). Z Niemiec reformacja przeniknęła do innych krajów Europy, również Polski. Osobny nurt reformacji tzw. anglikanizm powstał w Anglii w 1534 r., gdy król Henryk VIII stanął na czele niezależnego od papiestwa Kościoła. Reformacja przyczyniła się znacznie do rozkwitu kultur narodowych, zwł. literatury w językach narodowych. regały kompaktowe - system regałów przesuwanych, dwukrotnie zwiększający powierzchnię magazynową. Wykorzystują przestrzeń jednego korytarza na dostęp do całego banku regałów ustawionych na podstawach przesuwnych. Mogą być przesuwane pojedynczo lub w blokach, mają zastosowanie w magazynowaniu zwartym. reklamant (łac. redamare - znowu wzywać), w rękopisach umieszczana na końcu składki sylaba lub wyraz zaczynające następną. Pozwala na zachowanie właściwej kolejności kart podczas oprawiania. Pojawił się w IX w., rozpowszechnił w XIII w. renesans (fr. renaissance - odrodzenie), okres w historii kultury europejskiej XIV-XVI w. zapoczątkowany we Włoszech; styl panujący w tym okresie, nawiązujący do antyku greckiego i rzymskiego; jego celem było przywrócenie ideałów cnót obywatelskich, odnowienie moralności przez wykształcenie oraz zapewnienie człowiekowi (humanus - ludzki) możliwości harmonijnego rozwoju. Humanizm renesansowy opierał się na przekonaniu, że spuścizna antyku zawiera ideały życia ludzkiego, które należy odtworzyć przez badania: studia humaniora. Rozpad dawnego porządku sprzyjał tworzeniu koncepcji społecznych i politycznych mających zagwarantować trwały ład moralny i polityczny (T. Morus Utopia), N. Machiavelli (Książę, Rozważania). Na tym podłożu wyrosła działalność M. Lutra i reformacji. Humanizm ukształtował się przede wszystkim dzięki Erazmowi z Rotterdamu, zwolennikowi tolerancji. Przemiany dokonujące się w nauce w tym okresie cechowała zarówno zależność od uznanych przez scholastykę autorytetów, jak i przełamywanie niektórych ograniczeń z nią związanych. W literaturze nowatorami byli M. de Cervan-tes, F. Rabelais i M. E. de Montaigne. W sztuce genialnymi artystami byli: Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Tycjan, Rafael. W Polsce w tym okresie działali architekci: Franciszek Florentczyk, B. Berrecci (przebudowa Wawelu, Kaplica Zygmuntowska, 1519-31), wzniesiono zamki w Ogro-dzieńcu, Niepołomicach, powstało założenie urbanistyczne Zamościa; działali m.in. Mikołaj Kopernik, A. Frycz-Moderzewski, Jan Kochanowski. reprografia - wszystkie metody i techniki sporządzania kopii dokumentów. Zaliczamy do nich: świa-tłodruk, fotokopię, kserografię, termografię, fotooffset itd. restytucja bezpośrednia (łac. restituere - przywracać), prawo przywrócenia stanu poprzedniego; jedna z najdawniejszych form naprawienia wyrządzonej szkody. Regulują ją zwykle traktaty pokojowe; przepisy dot. restytucji wystąpiły m.in. w traktacie wersalskim (28 VI1919). Państwa koalicji anty-niemieckiej, w tym Polska ogłosiły 5 11943 r. deklarację, zapowiadającą unieważnienie wymuszonych przez okupanta przeniesień własności mienia na terenach okupowanych. restytucja zastępcza - przekazanie poszkodowanej stronie innych dóbr w zamian za bezpowrotnie utracone z winy drugiej strony. Zasada restytucji zastępczej zastosowana została w traktacie wersalskim i późniejszych. rewindykacja (łac. revindicare - znowu odbierać), termin używany dawniej, obecnie zastępowany przez „restytucję"; odzyskanie utraconego mienia drogą prawną. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY rękopis (od łac. manualis - ręczny), manuskrypt, każdy tekst utrwalony ręcznie. Każdy z nich ma cechy indywidualne. Współcześnie do zbioru rękopisów wtacza się także maszynopisy i druki uzupełnione ręcznie. Rękopisy o charakterze dokumentów życia społecznego gromadzą archiwa, dokumentujące indywidualną twórczość - biblioteki - zbiory specjalne; są przedmiotem badań ręko-pisoznawstwa i nauk pomocniczych historii. rękopisoznawstwo (kodykologia), wiedza o rękopisach, szczególnie o książce rękopiśmiennej; również badania dot. rękopisu jako formy przekazu. Największe zainteresowanie rękopisami związane z poszukiwaniem literatury klasycznej notowano w okresie renesansu. W XVIII i XIX w. zaczęto wydawać czasopisma poświęcone tej tematyce: Notices etExtmits des Manuscrits de la Bibliotheąue du Roi a Paris (od 1787), Bibliotheąue de UEcole des Chartres (od 1839). Największym ośrodkiem naukowym rękopisoznawstwa jest Instytut de Recherches et d'Historie des Textes w Paryżu (zał. w 1937 r.). rokoko (fr. rococo), styl w sztuce europejskiej ok. poł. XVIII w.; określany stylem Ludwika XV. Cechuje go lekkość, dekoracyjność, swobodna kompozycja, asymetria, motywy egzotyczne. Związany z kulturą dworską miał zaspakajać zamiłowania odbiorcy do luksusu i wyrafinowanej estetyki. rubrykowanie (łac. rubrica term - czerwona ziemia), uwydatnianie zdania, wyrazu lub litery przy pomocy czerwonej farby w odróżnieniu od tekstu pisanego czarną. Stosowano do wyróżnienia tytu-lików, incipitów, kolofonów itd. Czasem przekreślano litery czerwoną farbą, nazwa pochodzi od rubrum - tlenku żelaza, z którego wyrabiano farbę. sarmatyzm (gr. Sarmatai - jedno z plemion scytyjskich), styl życia, obyczaje i ideologia szlachty polskiej końca XVI do poł. XVIII w.; wyraz prostoty, konserwatyzmu, zacofania i rubaszności. Oparty na mitotwórczej koncepcji utożsamiającej szlachtę, później katolików z Sarmatami, starożytnym, bitnym ludem, dawał ideologiczne podstawy dążenia do mocarstwowości, utwierdzał ideał szlachcica-rycerza, szlachcica-ziemianina. Przeciwstawiał kulturze zachodnioeuropejskiej wzorce narodowego stylu życia. Dominujący zwłaszcza w baroku (twórczość W. Potockiego, W. Kochow-skiego, pamiętniki J. Ch. Paska, poezja H. Morsztyna); rzeźbie — nagrobek leżący; w malarstwie -zjawisko aktualizacji (wkomponowywanie w malowidła ołtarzowe wizerunków osób w strojach współczesnych), powstanie portretu sarmackiego, także trumiennego o indywidualnych cechach polskich. sawantka (fr. sayante - wiedząca), kobieta wykształcona, erudytka. scjentyzm (łac. scientia - wiedza), pogląd od 2 poł. XIX w. głoszący, że poznanie we wszystkich dziedzinach wiedzy jest możliwe tylko przez poznanie naukowe, oparte na wynikach konkretnych dyscyplin, szczególnie nauk matematyczno-przyrodniczych. Towarzyszył mu krytyczny stosunek do wszystkich systemów religijnych i metafizycznych. Identyfikowali się z nim pozytywiści. secesja (fr. secession - odejście; łac. secessio - oddzielenie się), styl w zdobnictwie i sztuce użytkowej z końca XIX w. i pocz. XX w.; zamiłowanie do swobodnej kompozycji, giętkich, płynnych linii, asymetrii, skomplikowanych układów kompozycyjnych i dekoracyjnych. Nazwa pochodzi od charakterystycznego dla tego kierunku oderwania się od akademizmu. W malarstwie z secesją wiąże się nurt symbolizmu, w Polsce okres Młodej Polski. Spadek zainteresowania dla tego kierunku przyniosły lata I wojny światowej, ponownie zwrócono uwagę na secesję w latach 60. XX w. sentymentalizm (fr. sentimentalisme - uczuciowość), kierunek w literaturze europejskiej 2 poł. XVIII w. wyrażający się w kulcie uczuć, które przeciwstawiał konwenansom klasycyzmu i racjonalistycz-nym tendencjom oświecenia. Na jego ukształtowanie się wywarł wpływ J. J. Rousseau; w powieści Nowa Heloiza propagował powrót człowieka do natury. Sentymentalizm wyrastał z przekonania, że źródłem twórczości są przeżycia wewnętrzne. Zwracanie uwagi na uczuciowość, czułostkowość i ckliwość doprowadziło do rozwinięcia gatunków literackich takich, jak sielanka i pieśń liryczna. 312 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY siglum (lac. singulae litterae - pojedyncze litery), pierwsze litery wyrazów użyte jako ich skrót; dawne znaki przynależności (sigla codicum); również oznaczenia cyfrowe lub cyfrowo-literowe określonych bibliotek. składka (lega, arkusz sfalcowany), jest to wydrukowany i gotowy do zszycia złożony arkusz książki lub broszury (16 stron). W średniowieczu składką była dowolna liczba podwójnych kart. Najstarsze kodeksy były jedną składką, mogły liczyć do 50 podwójnych kart. Kodeksy wieloskładkowe znane są od IV w. skrypt - obecnie wydanie wykładów na użytek studentów wyższych uczelni, wcześniej również typ rękopisu przeznaczonego dla środowisk uniwersyteckich, ew. dawna nazwa rękopisu. skryptorium (łac. scriptorium), w starożytności miejsce pracy kopistów; w klasztorze średniowiecznym pomieszczenie, w którym zakonnicy (kopiści) przepisywali i zdobili rękopisy (miniaturzy-ści, iluminatorzy, rubrykatorzy); również stół lub pochylony pulpit do rozłożenia ksiąg do czytania lub przepisywania (z półką, na której ustawiano księgi, często przykute łańcuchami - tzw. libri catenati). W średniowieczu niemal cała produkcja książki rękopiśmiennej opierała się na pracy skryptoriów. Zob. katenat. staloryt - technika graficzna wgłębna, odmiana miedziorytu. Rysunek wykonuje się za pomocą twardych igieł na płycie z hartowanej stali. Od ok. 1820 r., wykonywano nią ekslibrisy i ilustracje; obecnie banknoty, papiery wartościowe i znaczki pocztowe. Z jednej płyty można zrobić ok. 2000 odbitek. stare druki - wydawnictwa wydane do końca XVIII w. (31 XII 1800 r.), w tym inkunabuły. W Wielkiej Brytanii datą graniczną jest rok 1640, w innych krajach cezury są różne. Obecnie przeważa tendencja do przesunięcia granicy do lat trzydziestych XIX w. Przyjmuje się, że wyróżnia je ręczne wytwarzanie papieru, ilustracji i opraw. stereotypia (gr. stereós - stężały, twardy, typos - odcisk), metoda wykonywania odlewów składu drukarskiego (stereotypów) dla druku wielkich nakładów i do dalszych, nie zmienianych wydań; a) metoda odlewnicza (do druku gazet i czasopism), b) galwanotypia, c) odlewanie stereotypów z mas plastycznych. styl katedralny (łac. stilus - rylec do pisania), całokształt cech charakterystycznych architektury i sztuk plastycznych w Europie w średniowieczu od poł. XII w. do XV. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej i dworskiej. Przypomniany w neogotyku XIX w. w architekturze i oprawach. subskrypcja (łac. subscriptio - podpisanie), zobowiązanie się do wykupienia wydawnictw, akcji, obligacji połączone z przedpłatą; także system sprzedaży związany zazwyczaj z przywilejami dla sub-skrybentów. Daje możliwość częściowego finansowania nakładu dzieł zwłaszcza wielotomowych (słowniki, encyklopedie), wydawnictw zbiorowych dzieł literackich i opracowań naukowych, ułatwia określenie wysokości nakładu. Pierwszą subskrypcję ogłoszono w Hiszpanii w 1476 r., w Polsce w 1.1732-82 ogłosił ją księgarz lipski i warszawski J. M. Weidmann (zm. 1693) na Volumina legum. Od oświecenia powszechnie stosowana przez nakładców-wydawców. superekslibris (łac. super - na, nad, ex libris - z książek), znak własnościowy wytłoczony na zewnętrznej stronie przedniej okładki. Zwykle przedstawia herb, monogram lub symbol właściciela druku. Pierwsze pojawiły się w XV w. we Francji i w Niemczech. Okres ich świetności to wiek XVI. Współcześnie superekslibrisem może być ozdobna naklejka z sygnaturą książki umieszczona na zewnętrznej stronie okładki. suplement (łac. supplementum - uzupełnienie), aktualizuje i uzupełnia treść książki. Często wydany jako osobna całość. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY surrealizm (fr. surrealisme - nad realne, nierealne), awangardowy kierunek w literaturze i sztuce zainicjowany w 1. 20. XX w. we Francji; dążył do uniezależnienia wyobraźni artysty od reguł logicznego myślenia i norm estetycznych i moralnych, autorytetów nauki. Szczególną rolę wyznaczał sztuce (ekspresja stanów podświadomości); posługiwał się absurdalnym żartem, groteską, parodią; nawiązywał do różnych tradycji filozoficznych G. W. Hegla, H. Bergsona, do psychoanalizy S. Freuda. Wywarł wpływ na sztukę nowoczesną i teorie estetyczne. Jego przedstawiciele to m.in.: A. Breton, L. Aragon, J. Miro. Jego program znalazł oddźwięk w wielu krajach europejskich, także w USA, Chile, Meksyku i Japonii. Surrealiści angażowali się także w działalność polityczną, w latach 30. występowali przeciw tendencjom militarystycznym i faszystowskim, wielu z nich popierało komunizm. sygnatura (łac. signatura - oznaczenie), podpis, skrót podpisu, numer rozpoznawczy. s. arkusza w drukach nowych ułatwia kontrolę kolejności składek. s. artysty - niektórzy miniaturzyści sygnowali swoje miniatury inicjałami. Od 2 poł. XV w. szty-charze wprowadzali znak (gmerk) na rycinach wychodzących z ich pracowni. s. biblioteczna - znak miejsca w zbiorach. s. czcionki - od XV w. nacięcie na przedniej ściance czcionki wskazujące dół litery lub cyfry, określające krój czcionki. s. w kartografii - znak na mapie, który przedstawia pewien obiekt. s. w starych drukach - to kolejne litery alfabetu oznaczające kolejność składek, w ich obrębie kart. Sygnaturę umieszczano pod kolumną druku i zaopatrywano kolejną cyfrą rzymską lub arabską. sygnet drukarski (fr. signet - znak, sygnał; łac. signo - pieczętuję, oznaczam), znak, godło drukarni bądź rzemiosła odbijany początkowo na końcu książki, od XVI w. - na karcie tytułowej albo na okładce książki, identyfikujący drukarza. Odpowiednik dzisiejszego logo, znaku ochronnego w handlu. Pierwszy pojawił się w Niemczech w 1462 r. wytłoczony na Psałterzu mogunckim przez J. Fusta (zm. 1466) i P. Schóffera (zm. 1503). W Polsce już w końcu XV w. posługiwał się nim drukarz krakowski, K. Straube. Największy zbiór sygnetów drukarskich znajduje się w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie. synteza polihistoryczna (gr. synhesis - zestawienie), łączenie elementów w całość; intelektualny wysiłek polegający na ujęciu obiektów i zjawisk z punktu widzenia wielu dyscyplin. Zob. polihistor. Szkoła Rycerska (Akademia Szlachecka Korpusu Kadetów), wojskowa szkoła średnia, państwowa (pierwsza w Rzeczypospolitej) przeznaczona dla synów szlachty; zał. w 1765 r. w Warszawie przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, zamknięta w 1794 r. Jej komendantem był książę Adam Kazimierz Czartoryski (autor Katechizmu kadeckiego). Wychowywała w duchu polskiego oświecenia, w miłości i poświęceniu dla kraju; program obejmował 4 lata kształcenia ogólnego i 2 lata zawodowego. Jej zadaniem było przygotowanie młodzieży do pełnienia służby wojskowej i pracy w urzędach cywilnych. Szkołę Rycerską ukończyło ok. 650 uczniów; część z nich wzięła udział w powstaniu kościuszkowskim (1794). Do jej wychowanków należeli m.in.: T. Kościuszko, J. Ur-syn Niemcewicz, K. Kniaziewicz, J. Sowiński. szwabacha (niem. Schwabacher - ze Schwabach), drukarskie pismo gotyckie; powstała w drugiej poł. XV w. w Niemczech; popularna w Niemczech i Europie Środkowej; szeroki, zaokrąglony krój liter. W Polsce używana w XVI-XVII w. jako podstawowe pismo tekstów w języku polskim. tabliczki - materiał pisarski t. gliniane - używane od IV tysiąclecia p.n.e. przez Sumerów i Akadyjczyków, rozpowszechnione i funkcjonujące wśród innych ludów do I tysiąclecia p.n.e. Zob. pismo klinowe. Tabliczki ulepione 313 314 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY z gliny pokrywano pismem przy pomocy trzciny lub drewnianego rylca. Suszono je następnie na słońcu lub wypalano w piecu. Były gromadzone w bibliotekach i archiwach. Wiele odnaleziono podczas wykopalisk na terenie Mezopotamii, Egiptu, Azji Mniejszej i w Grecji. t. woskowe - przeznaczone przez starożytnych Rzymian i Greków do zapisywania tekstów o doraźnym znaczeniu (notatki, ćwiczenia szkolne, brudnopisy dokumentów). W tabliczkach drewnianych wydrążano warstwę wewnętrzną i wlewano w nią cienką warstwę roztopionego wosku, zabarwionego na czarno. Po zastygnięciu pisano po wosku metalowym rylcem. Na brzegu tabliczki miały otwory, przy pomocy których można było połączyć tabliczki - dwie w dyptyk, trzy w tryptych, większą liczbę w poliptych. Używane były jeszcze w średniowieczu. Odnaleziono tabliczki woskowe z I w. n.e. w czasie wykopalisk na terenie Pompei i Herculanum. targi książek — okresowe, zwykle coroczne imprezy handlowe lokalne lub międzynarodowe, zorganizowane przez wydawców książek dla zaprezentowania oferty i zawarcia umów handlowych; dawniej nazywane jarmarkami. Znane już w starożytności, rozwinęły się od XV w. w Europie; pierwsze miały miejsce w 1473 r. we Frankfurcie n. Menem (do poł. XVIII w. odbywały się dwa razy w roku) w ramach odbywającego się w tym czasie jarmarku ogólnego. W1564 r. pierwszy katalog targowy Georga Willera z Augsburga zapoczątkował informację targową. W XVIII w. większą rolę zaczęły odgrywać targi w Lipsku (znane od 1545 r.). Organizowano je dwa razy w roku (wiosną i jesienią), od 1594 r. ukazują się katalogi targów lipskich. Eksponowane książki po dokonaniu transakcji przekazywano nabywcom; miały znaczenie przy rozliczeniach rocznych księgarzy sor-tymentystów. W targach brali też udział polscy drukarze. W Polsce w okresie międzywojennym targi książki odbyły się w Warszawie w 1920 r. w ramach targów ogólnokrajowych, pawilony księgarskie funkcjonowały na Powszechnych Wystawach Krajowych w Poznaniu (od 1928). W XX w., zwł. po II wojnie światowej odnotowujemy rozwój targów międzynarodowych branżowych. Co roku odbywa się ich ok. 300 w 70 krajach. W skali międzynarodowej ich działalność koordynuje Union des Foires Internationales w Paryżu. Największe imprezy odbywają się w: Frankfurcie n. Menem, Lipsku, Moskwie, Londynie, Paryżu, Brukseli i w Pradze; również imprezy regionalne, np. w Bejrucie, Damaszku, Pekinie, Seulu i Tokio. Specjalistyczne targi książki dziecięcej odbywają się w Bolonii, edukacyjnej - w Zagrzebiu, antykwarycznej w Londynie. W Polsce od 1956 są organizowane Międzynarodowe Targi Książki (pocz. jako dział Międzynarodowych Targów Poznańskich) w Warszawie i w Krakowie, Krajowe Targi Książki Historycznej, Targi Książki Akademickiej, Wrocławskie Promocje Dobrych Książek. Współcześnie targi książki są przede wszystkim miejscem reklamy nowości, promocji wydawnictw i okazją do zawierania umów między wydawcami różnych krajów. tekstura (łac. textilis - utkany, textus - tkanina), pismo gotyckie używane w Europie od końca XII w. przez całe średniowiecze i później głównie w księgach liturgicznych. Jej cechy charakterystyczne to podkreślenie pionów i znaczne zaczernianie liter; utrwalona w Biblii 42-wierszowej J. Guten-berga (1452-55)- Traktat ryski (Traktatpokoju między Polską a Rosją i Ukrainą) - zawarty w Rydze 18 III 1921 r.; ustalał wschodnie granice Polski, zasady repatriacji, gwarantował poszanowanie suwerenności państwowej, dyktował częściową naprawę krzywd minionych 150 lat. Oparto to na dwóch zasadach: re-ewakuacji - zwrotu mienia państwowego, komunalnego i prywatnego, wywiezionego po 1 sierpnia 1914 r. w związku z toczącymi się na naszym terytorium działaniami wojennymi, oraz rewindykacji - zwrotu mienia kulturalnego, zabranego drogą konfiskat i rabunków, od 1 stycznia 1772 r. Traktat postanawiał, że mają być oddane Polsce wszelkie trofea wojenne, biblioteki, księgozbiory, archiwa, akta, dzieła sztuki, zabytki oraz zbiory i przedmioty o wartości kulturalnej. Przewidywał wypłatę Polsce przez Rosję 30 min rubli w złocie w ramach odszkodowania. Realizowany z dużymi oporami strony radzieckiej doprowadził do zwrotu w 1.1921-35 części zagrabionych zbiorów: z Biblioteki Załuskich ok. 14 500 rękopisów, 13 500 rycin, 72 tys. druków; z Gabinetu Rycin BUW PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY ok. 100 tys. poz.; z Archiwum Koronnego ok. 2000 poz.; Archiwum Sekretariatu Stanu - ponad 2000 poz.; fragmenty innych zespołów. typografia (gr. typos - uderzenie, odbicie + grdphó - piszę), nazwa drukarni; również druk wykonany metodą druku wypukłego (np. drzeworyt); także artystyczne zdobienie druków. Do jej środków wyrazu należą: krój i wielkość pisma, ilustracje, płaszczyzna zadrukowana i wolna od druku; cel - to znalezienie odpowiedniej formy do przekazania i utrwalenia konkretnej treści. Zależna od kanonów estetycznych. typografia funkcjonalna - sztuka użytkowa, według której zasadniczym czynnikiem produktu jest jego funkcja, uzależniająca w konsekwencji elementy technologiczne, jak i estetyczne. Charakteryzuje ją jedność treści, formy i funkcji druku przy użyciu najnowocześniejszych technologii; rezygnacja z ornamentu, równowaga pionów i poziomów, skromność. Zastosowana w 1.20. XX w. we Włoszech, w 1.50. traciła popularność. UAP (Unwersal Availability ofPublications), główny program IFLA na rzecz powszechnej dostępności dokumentów, w tym ich digitalizacji. Działa od 1979 r. UBC (Unwersal Bibliographic Control), program Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarskich (IFLA) funkcjonujący od 1974 r.; jest realizacją idei powszechnej rejestracji bibliograficznej, opierającej się na: wspólnie wypracowanych normach opisu bibliograficznego i prawodawstwie dotyczącym egzemplarza obowiązkowego, będącego podstawą narodowej rejestracji bibliograficznej. Podstawowym założeniem UBC jest identyfikacja i odnajdywanie publikacji, przede wszystkim dla potrzeb nauki, bez względu na ich miejsce wydania. UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury, wyspecjalizowana agenda ONZ z siedzibą w Paryżu; powołana w 1946 r. do koordynowania współpracy międzynarodowej w dziedzinie oświaty, nauki i kultury, wzajemnego poznawania się i zrozumienia narodów. W1994 r. zrzeszała 182 państwa. W poł. lat 70. ujawniły się rozbieżności w interpretowaniu celów działalności UNESCO między USA i niektórymi państwami zachodnioeuropejskimi a państwami Trzeciego Świata. W1.80. wycofały się z organizacji USA (1984) i W. Brytania (1985); spowodowało to ograniczenie budżetu, ale charakter i program UNESCO zostały zachowane. W dziedzinie edukacji organizacja kładzie nacisk na popieranie rozwoju szkolnictwa w krajach rozwijających się. Rok 1990 został ogłoszony Międzynarodowym Rokiem Walki z Analfabetyzmem. W dziedzinie nauki i upowszechniania myśli naukowej UNESCO inicjuje programy i prace badawcze oraz udzielanie pomocy merytorycznej, technicznej i finansowej krajom i zespołom badawczym. W dziedzinie kultury program UNESCO obejmuje ochronę dziedzictwa oraz popieranie rozwoju i upowszechniania kultury. Od 1960 r. są prowadzone akcje ochrony i ratowania zabytków (świątynie Abu Simbel w Egipcie, pomniki Florencji, Wenecja); organizowania międzynarodowych obchodów rocznicowych, poświęconych wybitnym twórcom; opracowano Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego UNESCO, w końcu 2004 r. było na niej 788 obiektów ze 134 krajów. Skupia uwagę na międzynarodowym przepływie informacji; przyjęto deklarację na temat nowego światowego ładu informacyjnego; w 1981 r. powstał Międzynarodowy Program Rozwoju Komunikowania się, który przewiduje m.in. utworzenie sieci informacyjnej dla obszarów Azji i Ameryki Łacińskiej. UNESCO wydaje m.in.: UNESCO Courier (w 35 wersjach językowych), UNESCO Sources, UNESCO Journal of Information Science, Librarianship and Archives Administration, Sta-tistical Yearbook-Annuaire Statistiąue-UNESCO; od 1994 r. w Polsce ukazuje się kwartalnik UNESCO i my. UNISIST (United International Scientific Information System), Światowy System Informacji Naukowej opracowany przez UNESCO i Międzynarodową Radę Unii Naukowych (ICSU), przyjęty do realizacji w 1971 r. Jest to system łączący wszelkie zakresy działalności informacyjnej, w tym: wymianę 315 3l6 PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY informacji między naukowcami wszystkich krajów, objęcie tą wymianą wszystkich języków, współpraca w zakresie opracowywania i przestrzegania norm w celu ułatwienia wymiany informacji między systemami, ułatwianie poszczególnym państwom dostępu do informacji, rozwijanie kadr i usuwanie barier administracyjnych i prawnych utrudniających dostęp do informacji. Zadania realizowane są w tzw. grupach programowych: I - narzędzia do komunikacji między systemami, II - efektywność działalności informacyjnej, III - odpowiedzialność, IV - baza instytucjonalna, V - pomoc krajom rozwijającym się. System ma stanowić płaszczyznę współpracy rządów i naukowców, tworzyć narzędzia doskonalenia przepływu informacji. Jego realizację kontrolują: konferencja międzyrządowa, międzynarodowy komitet doradczy i biuro wykonawcze (wchodzące w skład UNESCO) i służące jako stały sekretariat systemu będące też inicjatorem wydania przez UNESCO zaleceń dot. budowy tezaurusów, zasad gromadzenia i odtwarzania danych bibliograficznych periodyków, kodów tytułów czasopism, utworzenia sieci wydawców periodyków. verso (łac), odwrotna strona karty. Nadaje się jej numery parzyste. Wielka Emigracja - emigracja polityczna po upadku powstania listopadowego (1830-31), należała do największych ruchów migracyjnych w Europie tego okresu (do 1862 r. ok. 20 tys. osób); odegrała wybitną rolę w życiu politycznym i umysłowym narodu polskiego. W jej skład wchodzili wyłączeni z carskiej amnestii inicjatorzy i kierownicy powstania, wielu jego uczestników, przedstawiciele szlachty, politycy, pisarze i artyści. Ok. 2/3 emigrantów osiadło we Francji (głównie w Paryżu i na prowincji), pozostali — w Wielkiej Brytanii, Belgii, Szwajcarii, Algierii i Stanach Zjednoczonych. Na emigracji tworzyło grono znakomitych pisarzy i artystów doby romantyzmu: F. Chopin, A. Mickiewicz, J. Słowacki, C. K. Norwid, J. Lelewel, M. Mochnacki, S. Goszczyński. Do najważniejszych sił politycznych Wielkiej Emigracji należało stronnictwo konserwatywno-liberalne księcia A. J. Czartoryskiego, nazywane od jego siedziby w Paryżu - Hotel Lambert, skupiające się głównie na działalności dyplomatyczno-propagandowej na arenie międzynarodowej oraz dysponujące czasopismami, m.in.: Le Polonais (1833-37), Kraj i Emigracja (1835-43), Trzeci Maj (1839-1848), Wiadomości Polskie (1854-61). Do ważniejszych periodyków emigracyjnych należał także Pielgrzym Polski (1832-33). Najbardziej wpływową organizacją emigracyjną było Towarzystwo Demokratyczne Polskie (1832-62), które kierowało ruchem spiskowym w kraju przez swoich emisariuszy, wydawało pisma: Postęp (1834), Demokrata Polski (1837-49,1851-63), czasopismo satyryczne Pszonka (1839-44) i inne. Do najbardziej znanych publicystów należeli: W. Heltman, J. N. Janowski, L. Mierosławski, S. Worcell. O różnorodnej aktywności Wielkiej Emigracji świadczą zakładane przez nią liczne instytucje i zrzeszenia, np.: Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich (1831-36), Towarzystwo Historyczno-Literackie (1832-93), liceum polskie w Batignolles (1842--1900), Biblioteka Polska (1838), księgarnie i drukarnie m.in. E. Januszkiewicza, A. Jełowickiego, S. Dembowskiego, J. Marylskiego (1835-42). Tradycję Wielkiej Emigracji podjęła tzw. młoda emigracja po upadku powstania styczniowego 1863 r. wierszownik - winkielak (niem. Winkelhaken; Winkel - kąt, Haken - hak, wieszadło), przyrząd do ręcznego składania czcionek z materiału zecerskiego w wiersze; wąska, prostokątna płytka metalowa ze ściankami bocznymi nieruchomymi i jedną poprzeczną ruchomą z zamkiem do ustawiania czcionek i regulowania szerokości wierszy. winieta (fr. vignete - młoda winorośl), ilustracja zwykle nie związana z treścią utworu; ornamentalna, czasem figuralna zdobiła kartę tytułową książki, także początek lub zakończenie strony; rodzajem winiety są: bordiura, frontyspis, przerywnik (między kolumnami druku), finalik (trójkąt wypełniony ornamentem - na końcu książki lub rozdziału). Zob. też bordiura. wolumen (łac. volumen - zwój), w starożytności nazwa zwoju papirusowego lub pergaminowego, od średniowiecza - nazwa odrębnej poprzez oprawę jednostki introligatorskiej; współcześnie tom, jednostka biblioteczna. PODRĘCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY Zakład Narodowy im. Ossolińskich (ZNiO, Ossolineum), biblioteka i wydawnictwo będące kontynuacją ufundowanej w Wiedniu (1817) biblioteki, przeniesionej następnie do Lwowa (1827); od 1947 r. z siedzibą we Wrocławiu. Zakład rozpoczął działalność w 1827 r. W1926 r. dział wydawniczy przekształcono w samodzielne wydawnictwo ZNiO z oddziałami w Krakowie i Warszawie. Po II wojnie światowej biblioteka została upaństwowiona przez władze Ukr. SRR; działalność wydawniczą zawieszono, muzealia przekazano muzeom ukraińskim. W1947 r. na mocy porozumień międzyrządowych, część lwowskich zbiorów Ossolineum przewieziono do Wrocławia. Dekretem z 1953 r. zostało podzielone na autonomiczne jednostki: bibliotekę (od 1995 r. podstawą jej funkcjonowania jest fundacja) i wydawnictwo (1953-1995 podporządkowane PAN). Zob. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. zakres bibliografii - określają cechy treściowe zarejestrowanych w niej dokumentów. Może być ogólny (np. bibliografie narodowe) lub ograniczony (do przedmiotu - tematu). zasięg bibliografii - określają cechy wydawniczo-formalne dokumentów. Rozróżniamy zasięg chronologiczny (wyznaczony przez daty wydania), formalny (określa go forma wydawnicza dokumentu: artykuł, czasopismo, książka), językowy i terytorialny (miejsce wydania druków). zbiory specjalne - grupa dokumentów w bibliotece otoczona specjalną opieką, opracowywana, przechowywana i udostępniana wg odrębnych niż zwykłe druki zasad. Do zbiorów specjalnych zalicza się: rękopisy, stare druki, zbiory kartograficzne, muzyczne, graficzne, dokumenty życia społecznego, mikrofilmy, normy, nagrania dźwiękowe i in. zwój (gr. kylyndros, łac. rotulus, volumen), najstarsza forma książki, wytwarzana w starożytności od IV tysiąclecia p.n.e. Tekst pisano po wewnętrznej stronie zwoju. Na początku umieszczano skrócony tytuł pracy, pełny niekiedy podawano na końcu. Zwykle nawinięty był na drążek, z którego odwi-jano go prawą ręką, lewa zwijała część przeczytaną. Tekst najczęściej dzielono na kolumny. Format zwoju mierzono wg jego wysokości (od 2 do 30 cm, zwykle 12-15 cm)- Najwcześniejsze ilustracje pojawiają się w zwojach egipskich - księgi umarłych. WIV w. n.e. został wyparty przez stosowany powszechnie kodeks, zachował się jedynie jako szczególna forma dokumentów. żywa pagina - skrócony tytuł dzieła lub jego części powtarzający się na każdej stronie powyżej pierwszego wiersza lub kolumny; często zawiera również nazwisko autora; w słownikach i encyklopediach zwykle pierwsze i ostatnie hasło strony. 317 Wybrane firmy drukarskie, wydawnicze i księgarskie Altenbergowie - rodzina księgarzy, drukarzy i wydawców: Herman (1848-85), założyciel firmy rodzinnej. W 1.1872-79 z Maurycym Robitschkiem prowadził w Warszawie księgarnię sortymentową i skład obrazów (pierwsi w Polsce wydawali i rozprowadzali kolorowe reprodukcje). Od 1880 r. kontynuował działalność we Lwowie; odkupił od F. H. Richtera księgarnię z wypożyczalnią. Wydał w formie albumów Pana Tadeusza A. Mickiewicza i Bajeczki J. I. Kraszewskiego z ilustr. M. An-driollego, Mohorta W. Pola z ilustr. J. Kossaka; w serii Biblioteka Klasyków Polskich ukazały się pisma J. Kochanowskiego, S. Trembeckiego; zaczął wydawać serię Biblioteki Teatrów Amatorskich. Prowadził (pierwszy w Galicji) sprzedaż swoich wydawnictw przy pomocy agentów i na raty. Firmę odziedziczyła wdowa, Zuzanna z d. Eber (1851-1921), przy pomocy Władysława Bełzy prowadziła działalność do 1897 r. Wydała m.in. Pieśń Legionów z ilustr. J. Kossaka, Ballady i romanse A. Mickiewicza z ilustr. M. Andriollego, również Ilustrowany katalog dzieł nakładowych Księgarni H. Altenberga (1894); miała koncesję na prowadzenie Księgarni Zdrojowej w Krynicy, księgarń kolejowych we Lwowie, Brodach, Drohobyczu, Jarosławiu, Rawie Ruskiej i Samborze (w 1920 r. wszystkie przejęło Towarzystwo Księgarń Kolejowych „Ruch"). Alfred (1877-1924), syn Zuzanny i Hermana; w 1897 r. przejął (wraz z J. Vorzimerem) księgarnię rodziców we Lwowie. Bardzo starannie wydawał reprodukcje dzieł sztuki (m.in. A. Grottgera), książki o sztuce (m.in. K. Chłędow-skiego) i literaturze np. P. Chmielowskiego, W. Feldmana, serie Biblioteka Historyczna, Wielcy Pisarze, dzieła m.in. J. Kasprowicza, M. Konopnickiej, J. Słowackiego, A. Mickiewicza, Bibliotekę Utworów Dramatycznych i popularnonaukowe m.in. serię Wiedza i Życie, także czasopisma, m.in. Lamus, Szczutka. Część wydawnictw ukazywała się w luksusowych oprawach wykonanych w in-troligatorni Altenberga, wszystkie miały starannie dobrany papier, czcionkę, format i ilustracje. W 1907 r. wypożyczalnię książek w ramach rozliczeń spadkowych przejął Maurycy Altenberg. W1.1911/1913 przekształcono firmę w spółkę (H. Altenberg, G. Seyfarth, E. Wende i Sp.), jej udziałowcami zostali L. Fiszer, J. Mortkowicz i J. Georgeon. Wspólnie wydali Portrety polskie XVI-XIX w. M. J. Radziwiłłowej pod red. J. Mycielskiego, Księgę ubogich J. Kasprowicza, pismo dla dzieci Grześ. W1920 r. sprzedali księgarnię M. Arctowi; z tego okresu pochodzi Król Duch J. Słowackiego. Po śmierci Alfreda Altenberga do 1934 r. firmę prowadziła wdowa Jadwiga z Herschmanów. Anczycowie - rodzina drukarzy: Władysław Ludwik (1823-83), pisarz, działacz polityczny, autor dramatów (m.in. Kościuszko pod Racławicami, 1880) i utworów poetyckich związanych z powstaniem styczniowym; od 1875 r. (do 1883) właściciel księgarni i drukarni w Krakowie, działających pod nazwą W. L. Anczyc i Sp. Starannie wykonane książki zdobyły uznanie w całym kraju. Wcześnie wprowadził trójkolorowy druk offsetowy. Wacław Zygmunt (1866-1938), drukarz, historyk; odziedziczył po ojcu drukarnię w Krakowie, jedną z najlepszych w Polsce; drukował m.in. nakłady Gebethnera i Wolffa, Arctów, Ossolineum, wydawnictwa PAU, spod jego pras wyszła Bibliografia Polska XIX stulecia K. Estreichera. W1898 r. zal. własną odlewnię czcionek; w 1914 r. sprowadził pierwsze niemieckie linotypy. Opracował własną czcionkę, bardzo dbał o poziom estetyczny wydawnictw; otrzymał wiele odznaczeń na wystawach krajowych i międzynarodowych. Dzięki jego staraniom w 1910 r. powstała szkoła drukarska; działacz drukarskich organizacji społeczno-zawo-dowych. Władysław (1894-1940), syn Wacława, muzyk, filolog; kierował firmą do 1939 r.; zaginął w czasie wojny; po nim firmę prowadził Hugo Trzebicki (zm. 1956) - drukował na zlecenie Niemców formularze urzędowe, rozkłady jazdy i nielegalnie ulotki i kennkarty. W1948 r. firmę upaństwowiono, od 1951 r. p.n. Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca. WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE 3*9 Arctowie (Arzt) - rodzina księgarzy, drukarzy i wydawców: Stanisław (1818-1900), w 1836 r. zał. księgarnię w Lublinie; od 1852 r. prowadził działalność nakładczą i wydawniczą; inicjator specjalizacji wydawniczej Arctów - książki pedagogiczne, dla dzieci i młodzieży oraz nuty. Miał własny sygnet: dwie męskie dłonie złączone uściskiem, nad nimi hasło „Prawdą a Pracą" lub tarcza słoneczna z tym samym hasłem, z monogramem S. A. u dołu i datą zał. firmy. Michał (1840-1916), bratanek Stanisława, kierował firmą w 1. 1863-1887 (od 1880 r. jej właściciel, zmiana nazwy firmy na M. Arct). W 1887 r. zał. w Warszawie księgarnię, 1900 r. drukarnię; wydawał podręczniki, słowniki, encyklopedie, literaturę dla dzieci i młodzieży, m.in. serie Moje Książeczki, Zajmujące Czytanki i literaturę piękną (1901-13 ponad 600 t. w serii Książki dla Wszystkich), czasopisma m.in. Moje Pisemko (od 1902), Nasz Świat (1910-15). Zygmunt (1871-1935), syn Michała, kierował firmą od 1916 r. i kontynuował jej program wydawniczy dot. zwłaszcza słowników i encyklopedii. W1.1915-20 wydał 741 książek i 400 nut. W1922 r. przekształcił firmę w spółkę akcyjną z udziałem m.in. pracowników. W1.1918-23 utworzył w kraju sieć filii księgarskich. Był współtwórcą Towarzystwa Księgarń Kolejowych „Ruch" (1919); wprowadził sprzedaż ratalną i kolporterską. Stanisław Jan (1884-1963), brat Zygmunta, współorganizator biblioteczek oświatowych; od 1923 r. w firmie; od 1935 jej prezes. Ograniczył produkcję podręczników, zlikwidował część pozawar-szawskich filii. Wydawał głównie tanie cykle literatury dla dzieci i młodzieży; także Nowoczesną encyklopedię ilustrowaną A-Z (1939), Encyklopedię wierzeń, Exlibrisy Ostoi-Chrostowskiego, Historię powszechną A. Szelągowskiego (1936-37) i in. W czasie okupacji niemieckiej księgarnia była ośrodkiem konspiracyjnej pracy oświatowej. W powstaniu warszawskim spłonęło archiwum firmy i prace przygotowane do wydania po wojnie. Po wojnie spadkobiercy rozpoczęli działalność pod nazwą: M. Arct, Zakłady Wydawnicze S. A., najpierw w Łodzi, potem we Wrocławiu, gdzie otworzyli księgarnię (1946), w Warszawie księgarnię sortymentową i skład nut, w Szczecinie -księgarnię i wydawnictwo. Firma istniała do 1954 r. Baskerville John (1706-75), drukarz, grawer i wydawca angielski; w 1.1750-52 zał. drukarnię, papiernię i odlewnię czcionek w Birmingham. Opracował nowy krój antykwy barokowej, znanej pod nazwą baskerville; wynalazł papier welinowy i recepturę szybko schnących farb drukarskich. W 1757 r. wydał Bucoliki, Georgiki i Eneidę Wergiliusza; od 1758 r. drukował dla uniwersytetu w Cambridge Biblie i modlitewniki - edycja Biblii z 1763 r. stanowi jego największe osiągnięcie drukarskie. Wzorowo wydał serię dzieł klasyków. Stemple Baskendlla odkupione w 1779 r. przez P. A. Caron de Beaumarchais do druku dzieł Woltera (70 t), w 1935 r. wróciły do drukarni uniwersyteckiej w Cambridge. Blaeu (Blaew, Blev) Willem Janszon (1571-1638), holenderski kartograf i drukarz, studiował u Tycho Brahe w Danii; założyciel znanej firmy kartograficznej w Amsterdamie; opracował wiele map, atlasów i globusów, produkował instrumenty astronomiczne. W 1605 r. był już właścicielem warsztatu sztycharskiego, prasy drukarskiej i dużego sklepu; w 1620 r. ulepszył prasę drukarską Gutenberga upraszczając jej mechanizm. W 1630 r. wydał pierwszy atlas świata Atlantis Appen-dix.... (zawierał 60 map). Prace kontynuowali synowie Cornelius (zm. 1648) i Joan (1596-1673), od 1638 r. autor map przy Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Do jego obowiązków należało sporządzanie rękopisów map morskich i przewodników dla nawigatorów i kapitanów. W 1. 1662-63 ukazał się największy atlas, uznany za najcenniejsze osiągnięcie Atlas maior...., wszystkie jego tomy (12) zawierają 600 map. Był najdroższą książką siedemnastego wieku. Większość atlasów Blaeu'a jest oprawiona w jasną skórę ze złoconymi tłoczeniami. Pożar w 1672 r. zniszczył firmę. Uratowane płyty i atlasy sprzedano na aukcji. Bodoni Giambattista (1740-1813), drukarz, zecer, wydawca włoski; od 1768 r. zarządca Książęcej Drukarni w Parmie, prowadził ją równolegle z zał. przy niej w 1770 r. odlewnią czcionek i od 1791 r. własną drukarnią. Opracował krój antykwy kłasycystycznej, zwany bodoni (grube wypełnienia i cienkie linie tworzące), również ok. 300 krojów pism czcionek. Zawarł je we wzorniku pism dru- 32O WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE karskich Manuale typographico (1788), zawierającym kroje pism łacińskich, greckich i orientalnych. Wydał ok. 1500 dzieł, które zachwycają sztuką typograficzną. Breitkopf Johann Gottlob Imanuel (1719-94), drukarz niemiecki; w 1745 r. przejął prowadzenie drukarni i odlewni zał. w 1719 r. przez Bernarda Christopha Breitkopfa. W1777 r. zastosował nowy rodzaj stopu do odlewu czcionek, czyniący je bardziej twardymi. Drukował nuty i mapy sposobem typograficznym, zaprojektował nowy kształt fraktury; jego firma wyposażona w nowoczesne maszyny i prasy zatrudniała 120 pracowników. Synowie Bernhard Theodor i Christoph Gottlob przyjęli wspólnika Gottfrieda Christopha Hartla, był to początek znakomitego wydawnictwa muzycznego Breitkopf und Hartel z siedzibami w Lipsku (od 1719) i Wiesbaden (od 1945); w 1951 r. upaństwowione. Bry Theodor (Dirk) de (1528-98), niderlandzki kartograf, złotnik, rysownik i rytownik; wraz z rodziną schronił się przed prześladowaniami we Frankfurcie n. Menem; od 1570 r. prowadził tam oficynę drukarską. Przygotował ilustracje m.in. do Emblemata nobilitati.. (1592), Emblematum liber... J. J. Boissarda (1593), wspólnie z synami ilustrował Collectionesperegrinationum in Indiam orien-talem et Indiam occidentalem (1590-1634), której łacińskie wydanie składa się z dwóch części: tzw. „grands voyages" (opisuje zbrodnie konkwistadorów w Amerykach, zawiera głównie ilustracje) i „petits voyages" (podręczna wersja tej samej książki). Obie w znacznym stopniu przyczyniły się do powstania tzw. czarnej legendy Hiszpanii. Dzieło kontynuowali jego synowie: Jan Theodor i Johann Israel. Caslon William (1692-1766), angielski drukarz, rytownik stempli; w 1720 r. zał. w Londynie odlewnię czcionek m.in. pism arabskich (spadkobiercy prowadzili ją do 1873 r.). W 1722 r. zaprojektował i przygotował dla W. Bowyera czcionki pisma barokowej antykwy i kursywy, uznane za doskonałe, za najbardziej typowe - antykwę nazwaną od jego nazwiska Caslonem. Była nią składana m.in. Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych. W 1734 r. opublikował pierwszy wzornik 52 pism. Współcześnie firma istnieje pod nazwą H. W. Caslon & Co., a czcionka jest dostępna jako jeden z fontów komputerowych. Czech Józef (1806-76), księgarz, nakładca, właściciel drukarni w Krakowie, przejął ją po matce Apolonii, powtórnie zamężnej z J. Mateckim - właścicielem firmy zał. przez Antoniego Groebla. Pod własnym nazwiskiem prowadził ją od 1830 r.; największy rozwój w 1.1830-50. Wydawał dzieła literatów i uczonych oraz własne przekłady. Zasłynął wydawaniem kalendarzy, np. Kalendarz Krakowski, Kalendarz Astronomiczno-Gospodarski..., ukazywały się w 1.1832-1917 (zachowując nazwisko Czecha w tytule jeszcze długo po jego śmieci). Drukarnia została zniszczona w 1850 r. w czasie pożaru Krakowa; ponownie uruchomiono ją rok później, działała do 1863 r. Po śmierci J. Czecha Kalendarz wychodził pod redakcją Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków m. Krakowa; księgarnia została zlikwidowana, zaś jej dokumenty trafiły do Gabinetu Archeologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Didotowie - francuska rodzina księgarzy, rytowników, odlewaczy czcionek i wydawców: Francois (1689-1757), w 1713 r. zał. drukarnię i księgarnię; wydał m.in. dzieła klasyków greckich oraz Histo-iregenerale des voyagesA. F. Prevosta (201., 1746-1789). Jego syn Francois-Ambroise (1730-1804), zaprojektował czcionkę, zw. antykwą Didota (1775), ulepszył system miary typograficznej P. S. Fourniera, unowocześnił drukarnię, wyprodukował gładki papier zw. welinowym. Wydał m.in. serię dzieł francuskich i wybór klasyków greckich i łacińskich ad usum Delphini. Pierre-Francois mł. (1731-93), objął księgarnię po ojcu (1757), zał. papiernię w Essonnes i odlewnię czcionek; od 1777 r. miał tytuł Imprimeur de Monsieur i kierował drukarnią brata królewskiego. Zaprojektował nową czcionkę. Jego syn Henri (1765-1852), zasłynął jako twórca nowej, mikroskopijnej, ale czytelnej czcionki. W1790 r. objął prowadzenie po ojcu odlewni czcionek. Drugi syn Francois-Am-broise'a, Pierre mł. (1761-1853), przejął drukarnię ojca w 1789 r., wydał m.in. w bibliofilskiej serii WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE Edition du Lowre dzieła klasyków francuskich i łacińskich; autor prac na temat drukarstwa. Jego brat, Firmin (1764-1836), najwybitniejszy drukarz swoich czasów; odziedziczył odlewnię, zapoczątkował odlewy stereotypowe, udoskonalił system miar typograficznych, ukształtował ostatecznie antykwę Didota. W 1811 r. został mianowany dyrektorem odlewni Drukarni Cesarskiej. Jego syn, Ambroise-Firmin (1790-1876), hellenista i bibliofil; pierwszy prezes stowarzyszenia księgarzy francuskich (zał. 1847); wydał m.in. serie Bibliotheąue des auteurs grecs, Bibliotheąue latine, Bibliotheąue fmnęaise, a w nich wiele cennych prac naukowych. Firma istnieje do dziś p.n. Firmin--Didot. Drukarnia Akademii Krakowskiej - powstała w 1674 r. z podarowanej Akademii drukarni A. Piotrkow-czyka; w 1734 r. dołączono do niej oficynę Cezarych (dzięki fundacji prof. M. Waleszyńskiego), drukarnię Seminarium Akademickiego (dar J. S. Załuskiego, 1758). Nadano jej przywileje (1676, 1697,1748), od 1726 r. miała wyłączność na druk kalendarzy. W1.1783-1784 działała jako Oficyna Szkoły Głównej Koronnej tłocząc podręczniki szkolne. Po 1809, po włączeniu Krakowa do Wielkiego Księstwa Warszawskiego, oficyna na krótko ożywiła swoją działalność, jednak 1.1815-1835 to okres niepowodzeń. W1835 r. drukarnię przejął senat uczelni; w 1841 r. zmieniono nazwę na Drukarnię Uniwersytetu Jagiellońskiego; w 1844 otrzymała statut; cztery lata później zakupiono dla niej maszynę pospieszną. Pożar (1850) i nasilenie się akcji germanizacyjnej wyhamowały rozwój oficyny; po 1861 r. ponowne ożywienie. Współpracowali z nią J. Bukowski, S. Wyspiański. Po przerwie w działalności spowodowanej I wojną światową, już od 1925 r. mogła realizować zadania tak trudne, jak np. druk tekstów orientalnych. W czasie II wojny światowej placówkę przejął Institut fur Deutsche Ostarbeit. Po wojnie, w 1952 r. została oddzielona od uniwersytetu, pracowała pod nazwą Krakowska Drukarnia Naukowa; w 1.1956/1957 wróciła do nazwy Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest to jedna z najlepszych drukarni naukowych w Polsce. Drukarnia Banku Polskiego - działała w 1.1827-90; zastosowano w niej pierwszą maszynę pospieszną Koeniga i Bauera, a w 1838 r. prasę pospieszną angielską, poruszaną maszyną parową z zakładu Szteinkellera w Żarkach. Wykonywano w niej prace nie tylko związane z działalnością banku. W 1.1837-62 dyrektorem Litografii Drukarni Banku był Seweryn Oleszczyński; udoskonalił on cynkografię i po raz pierwszy zastosował druk anastatyczny (1849). Drukarnię przejął Władysław Łazarski. Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha - księgarnia powstała w 1897 r. w Poznaniu dzięki staraniom arcybiskupa Floriana Stablewskiego; drukarnia zał. w 1899 r. do wydawania Przewodnika Katolickiego; najstarsza katolicka oficyna wydawnicza w Polsce. Miała filie w Warszawie, Lublinie, Wilnie i Krakowie. Od 1914 r. dysponowała maszyną rotograwiurową. W1919 r. miała papiernię „Malta" pod Poznaniem i fabrykę miazgi papierniczej na Górnym Śląsku. Poważnie zniszczona w czasie wojny; po 1945 r. pod zarządem Centralnego Przemysłu Graficznego, nazwa drukarni zmieniona na Zakłady Graficzne im. M. Kasprzaka; reaktywowano księgarnię i wydawnictwo; prowadzi sprzedaż również za pośrednictwem Internetu. Drukarnia Kongregacji Propagandy Wiary (Tipografia delia Congregazione di Propaganda Fide zw. Polyglotta) - zał. w 1626 r. w Rzymie przy Kongregacji Propagandy Wiary. Początkowo kierował nią Achille Venereo. W 1627 r. po przejęciu zasobu typograficznego drukarni watykańskiej oraz darom m.in. cesarza Ferdynanda II; drukarnia posiadała czcionki 15 pism orientalnych. W 1.1758-66 pracował w niej Giambattista Bodoni (1740-1813); był zecerem, pracował też nad udoskonaleniem czcionek pism wschodnich. W1873 r- mogła drukować w 180 językach. Działała do 1910 r.; tłoczyła m.in. Pismo Święte, słowniki, gramatyki, księgi liturgiczne dla misjonarzy. Drukarnia Królewska (Imprimerie Royale) - zał. w 1640 r. przez Ludwika XIII z siedzibą w Paryżu na parterze Luwru. Obsługiwała kancelarię królewską. Kierowali nią kolejno S. Cramoisy, Marbre Cramoisy i rodzina Anissonów (do 1793 r.). Drukarnia dysponowała szeroką gamą czcionek, w tym pism orientalnych; z jej pras wyszła Biblia polyglotta (1645). P. Grandjean przygotował no- 321 322 WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE wy krój pisma — Romain du Roi; w 1692 r. powierzono mu opracowanie nowego zasobu typograficznego dla drukarni; do 1745 r. wykonano ok. 21 kompletów czcionek. W1727 r. do drukarni dołączono odlewnię czcionek. Wysoki poziom typograficzny druków zapewnił jej znakomite miejsce w historii drukarstwa francuskiego. W czasie rewolucji francuskiej drukowano w niej akta urzędowe. Obecna nazwa: Imprimerie Nationale (od 1870 r.). drukarnia latająca - zał. w 1577 r. przez Mikołaja Szarffenbergera (zm. 1606) na podstawie przywileju uzyskanego od króla Stefana Batorego na wyłączne tłoczenie druków urzędowych, połączone z obowiązkiem stałego utrzymywania drukarni przy kancelarii królewskiej. Pracowała w miejscach postoju dworu, np. Malbork (1577), Lwów (1578), Warszawa (Odprawa posłów greckich J. Kochanowskiego, 1578), Knyszyna pod Płockiem (1579); ogółem wytłoczyła ok. 20 tytułów i wiele druków urzędowych. Kierownikiem jej był W. Łapczyński. Drukarnia wróciła do Krakowa w 1582 r., po zawarciu pokoju w Jamie Zapolskim. Drukarnia Łazarskich - zał. w 1898 r. w Warszawie przez Władysława (zm. 1944) na bazie urządzeń i zasobu typograficznego Drukarni Banku Polskiego pod nazwą „Tłocznia Władysława Łazar-skiego". Od ok. 1921 r. miała sygnet drukarski; w okresie międzywojennym kierował nią Zygmunt, syn Władysława, drukarz i bibliofil; zaś kierownikiem artystycznym był Adam Półtawski (1881-1952) - autor nowego kroju antykwy (nazwanej od jego nazwiska). W tym okresie była to jedna z najlepszych drukarni warszawskich; jej druki wyróżniały się starannym wykonaniem, piękną czcionką; ich poziom potwierdza udział firmy w Międzynarodowych Wystawach Pięknej Książki (1926 r. - Paryż; 1927 - Lipsk). Wydano m.in. Le livre polonais au XV et XVI siecle S. Lama (1923), Coup cToeil sur 1'histoire de la bibliographie en Pologne S. P. Koczorowskiego (1924), także druki bibliofilskie. Drukarnia pijarska - zał. w 1682 r. w Warszawie przez rektorów szkoły pijarów warszawskich Wojciecha Haligowskiego (zm. 1712) i Benedykta Zawadzkiego z materiałów drukarni P. Elerta i po 1692 r. warsztatu K. F. Schreibera. Potwierdzone przywileje królewskie: z 1694 oraz 1701 r. i prymasa Teodora Potockiego z 1733 r. dawały: monopol drukarski na terenie Warszawy, prawa tłoczni urzędowej, pozwolenie na druk gazet i zwolnienie od podatków, także pełną nazwę drukarni -Sacrae Regiae Maiestatis et Republicae et Scholarum Piarum. W1717 r. jednak jezuici także założyli drukarnię i pijarzy stracili na ich korzyść część przywilejów; od 1757 r. mieli pozwolenie na druk czasopism w języku francuskim i niemieckim. W1.30. kontrolował drukarnię Stanisław Ko-narski, wtedy ukazały się Volumina legum (t. 1-6,1732-1739,1782), Ordinatio typographiae Varsa-viensis S. Konarskiego (1753), także dzieła J. Locke'a, J. Owena, J. LaFontaine'a, jak również Nowiny Polskie (od 1729 r.), przekształcone na Kurier Polski (1729-36). W okresie działalności Komisji Edukacji Narodowej pijarzy drukowali podręczniki szkolne i druki akcydensowe. Po upadku powstań i trzecim rozbiorze zakon został zlikwidowany. drukarnia radziwiłłowska - zał. w 1553 r. w Brześciu Litewskim przez Mikołaja Radziwiłła zw. Czarnym (1515-65). Kierowali nią kolejno: B. Wojewódka, J. Malecki, C. Bazylik (od 1566 r. jej właściciel). W1563 r. wytłoczono w niej słynną Biblię zwaną brzeską lub Radziwiłłowska; ogółem wydano ok. 17 poz., w tym m.in. Pamiątkę Janowi... z Tęczyna J. Kochanowskiego. Ostatnie znane jej druki pochodzą z 1570 r., drukarnia prawdopodobnie uległa likwidacji lub została przeniesiona do Wilna (ok. 1576) przez M. K. Radziwiłła zw. Sierotką. Drukarnia Wolna - zał. w Warszawie w 1788 r. przez Jana Potockiego (1761-1815); działała bez przy-wieju królewskiego podlegając jedynie cenzurze kościelnej. Kierował nią Antoni Czarniawski (uprzednio zecer w drukarni Dufoura), od 1792 r. jej właściciel; sprzedana biskupowi chełmskiemu Porfiremu Ważyńskiemu (zm. 1804), została wywieziona do Chełma. W1.1788-93 wytłoczono w niej ok. 100 poz. sygnowanych, wykonanych na papierze z Jeziorny. Drukowano publikacje związane z działalnością Sejmu Czteroletniego, mowy poselskie, odezwy, publicystykę polityczną WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE 323 (J. Pawlikowski, J. U. Niemcewicz, K. K. Plater, K. Sierakowski), listy, druki ulotne, także literaturę piękną np. dzieła J. U. Niemcewicza. Dufour Piotr (1729-97), drukarz, nakładca, księgarz pochodzenia francuskiego; pocz. związany z Akademią Francuską; od 1775 r. właściciel najnowocześniejszej i największej (w 1784 r. pięć pras) drukarni w Warszawie. W1.1784-94 dyrektor Drukarni Korpusu Kadetów. Wydał ok. 2000 dzieł w językach: francuskim, łacińskim, niemieckim, greckim, ruskim i hebrajskim; czasopisma (m.in. Journal Litteraire de Varsovie, 1781-78; Monitor, 1784-85; Annonces et Avis Divers de Varsovie, 1781-84), utwory literackie (m.in. 1779-94 - 56 tomów serii Teatr Polski czyli Zbiór Komedii, Dram i Tragedii); tłum. z literatury obcej zwł. francuskiej, także pisarzy poi., m.in. F. S. Jezierskiego, W. Bogusławskiego; druki cerkiewne; masońskie; prace naukowe; encyklopedie; druki urzędowe Rady Nieustającej; także pisma z okresu powstania kościuszkowskiego. Miał zapewniony mecenat Adama K. Czartoryskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego (1784 r. - tytuł konsyliarza nadwornego JKMci). Był też właścicielem księgarni w Warszawie i składów jarmarcznych w Łowiczu i Grodnie, organizatorem sprzedaży kolporterskiej. Autor memoriałów sugerujących potrzebę reform w drukarstwie (sejmy: 1784,1789); jeden z najwybitniejszych wydawców warszawskich oświecenia. Po śmierci Dufoura do 1804 r. firmę prowadził Tomasz Lebrun (1752-1804). Elzewirowie (Elsevier, Elzevier) - rodzina drukarzy, wydawców i księgarzy niderlandzkich: Lodevijk I (ok. 1540-1617), od 1580 r. introligator w Lejdzie, w 1583 r. zał. księgarnię nakładową, związaną z uniwersytetem. Utrzymywał rozległe kontakty handlowe z innymi ośrodkami księgarskimi. Firmę pozostawił synom; prowadzili ją kolejno Mathias Lodevijk II, Jost i Bonaventura tworząc krótkotrwałe spółki. Dopiero Abraham (1592-1652) doprowadził firmę do sławy i wysokiego poziomu druków. Utrzymał to zwłaszcza Isaak (1596-1651), syn Mathiasa, od 1620 r. drukarz uniwersytecki (tytuł pozostał w rodzie Elzewirów do 1712), zał. w 1617 r. w Lejdzie drukarnię, rozbudował ją o drukarnię z zasobami czcionek języków wschodnich Thomasa Erpeniusa kupioną od jego spadkobierców. Wydawał dzieła naukowe. W1625 r. sprzedał firmę synowi Lodevijka Bonaventu-rze (1583-1652) i bratu Abrahamowi. Bonaventura prowadził działalność księgarsko-wydawniczą, Abraham drukował na najwyższym poziomie typograficznym. Wysoki poziom firmy utrzymali po ich śmierci ich synowie, zwłaszcza Bonaventury - Daniel (1626-80) i syn Abrahama, Johannes (1622-61). Po ich śmierci firma została zlicytowana (1712). Obok Lejdy Ezewirowie działali również w innych miastach, przede wszystkim w Amsterdamie, gdzie Lodevijk III (1604-70), wnuk Lodevijka I, zał. księgarnię nakładową, którą prowadził do spółki z Danielem. Elzewirowie używali czcionki zaprojektowanej dla nich przez Ch. van Dycka; nadawali książkom najczęściej charakterystyczny format 120 (tzw. elzewiry), ich karty tytułowe odbite były techniką miedziorytni-czą; wśród ok. 5000 wydanych przez nich poz. zwraca uwagę sławna seria „małych republik" (1625-149: 35 tytułów, m.in. Respublica, sive Status Regni Poloniae, Lituaniae, Prussiae, Livoniae, 1627); tomy o charakterze encyklopedycznym z geografii, historii, prawodawstwa, demografii i stanie poszczególnych państw Europy, Afryki, Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Wydawali katalogi księgarskie na bardzo wysokim poziomie typograficznym. Prowadzili jedną z najznakomitszych firm w Europie. Estienne (Stephanus) - rodzina francuskich drukarzy i wydawców: Henri, st. (ok. 1470-1520), w 1504 r. zał. drukarnię w Paryżu, w której wytłoczył ok. 120 druków (głównie dzieła filozoficzne i teologiczne); stosował zdobnictwo renesansowe. Drukarnię przejął jego syn Robert (1503-1559), humanista, prowadził ją w 1.1526-1550. Od 1539 r. jako drukarz królewski (wydawnictw hebrajskich i łacińskich - 1539 r, greckich - 1540 r.) wydawał m.in. literaturę klasyczną i Biblie. Jest autorem słownika języka łacińskiego, Thesaurus linguae latinae (1531-32). Drukował słowniki fr.-łac. i łac--fr. (1539). Od 1551 r. na emigracji w Genewie drukował dla kalwinów; używał sygnetu ze znakiem drzewa oliwnego. Charles (1504-1564), brat Roberta, lekarz i przyrodnik; przejął paryską oficynę w 1551 r., został drukarzem królewskim. Wydał ok. 100 tytułów. Jest autorem m.in. Dictionarium 324 WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE historicum, geographicum et poeticum (1553). Za długi osadzony w więzieniu, gdzie zmarł. Henri, mł. (1531-1598), syn Roberta st., filolog i drukarz w Genewie; przejął firmę po ojcu; wydał w niej ok. 170 poz., głównie z literatury klasycznej. Zasłynął jako autor słownika języka greckiego - The-saurus graecae linguae (t. 1-5,1572-73). Pozostali spadkobiercy działali w Paryżu do ok. 1660 r. Fioł Szwajpolt (zm. ok. 1525), wynalazca maszyn górniczych, hafciarz złotem, drukarz z Neustadt we Frankonii; od 1479 r. mistrz cechu złotników w Krakowie. W1.1486(?) - 92 działała w Krakowie jego drukarnia cyrylicka (pierwsza na świecie ) finansowana przez Jana Turzona. Wytłoczył w niej pierwsze druki w języku cerkiewnosłowiańskim przeznaczone dla cerkwi ruskiej: brewiarz Czaso-słowiec i księgę śpiewów do tekstów św. Jana z Damaszku Osmogłasnik w 1491 r. oraz Triod' postna-ja i Triod' cwietnaja (nie datowane). Oskarżony o herezję, szykanowany przez władze kościelne (w 1492 r. oficjalnie zakazano mu tłoczenia i rozpowszechniania jego druków - dokument ten jest uznawany za pierwszy akt cenzury kościelnej w Polsce), przerwał działalność. Prawdopodobnie od 1499 zajmował się górnictwem na Śląsku. Fournier Pierre Simon (1712-1768), francuski rytownik, giser i drukarz. W 1736 r. przejął po ojcu odlewnię czcionek; opracował nowe kroje pism: antykwę i czcionki nutowe, system mierzenia jednostek typograficznych (1737), przyjęty powszechnie po udoskonaleniach (m.in. Didotów), używany do dnia dzisiejszego. Był autorem wielu prac teoretycznych, np. Modeles des caracteres de 1'imprimerie (1742), Manuel typographiąue (t. 1-2,1764-1766). Friedleinowie - rodzina księgarzy i wydawców; Jan Jerzy Fryderyk (1771-1834), introligator i księgarz pochodzenia niemieckiego działający w Krakowie; w 1810 r. odkupił od J. G. Trasslera księgarnię, otworzył także czytelnię i pierwszą wypożyczalnię książek w Krakowie (zabiegał o to u władz austriackich od 1798 r.). Jego syn Daniel Edward (1802-1855), przejął księgarnię po ojcu. Dokupił likwidowane księgarnie J. B. Drelinkiewicza i J. Maja, także drukarnię tego ostatniego. Prowadził handel komisowy wydawnictw Uniwersytetu Jagiellońskiego i Krakowskiego Towarzystwa Naukowego, był dostawcą książek dla Biblioteki Jagiellońskiej i Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu; omijając cenzurę sprowadzał z zagranicy druki emigracyjne. W jego drukarni wychodził Czas (od 1848); wydał ok. 50 poz., m.in. Album 24 widoków Krakowa i okolicy z rys. J. N. Głowackiego. Miał dużą bibliotekę, która spłonęła w pożarze Krakowa w 1850 r.; ocalała część księgarni. Rudolf Fryderyk (1811-1873), syn Jana Jerzego, uczestnik powstania listopadowego; od 1839 r. udziałowiec w księgarni F. Spiessa w Warszawie, w 1848 r. przejął ją na własność. Prowadził działalność sortymentową i nakładczą, obok książek wydawał nuty. Po wybuchu powstania styczniowego aresztowany i osadzony w Twerze. Księgarnię Daniela Edwarda przejął syn Józef Edward (zm. 1917), późniejszy prezydent m. Krakowa. Wydał on m.in. dramaty Rydla z rys. S. Wyspiańskiego, zbiory poezji Młodej Polski, prace naukowe, także katalogi składowe i antykwarskie swojej oficyny. Nazwa firmy - D. E. Friedlein - przetrwała do 1956 r. Froben Jan (Johannes) (1460-1527), drukarz i wydawca szwajcarski. Od 1491 r. drukował w Bazylei (do 1512 r. ze wspólnikami: J. Amerbachem i J. Petrim) m.in. dzieła św. Augustyna (111., 1506), prace humanistów takich, jak Erazm z Rotterdamu. Wydał ok. 320 druków, bogato zdobionych drzeworytami, m.in. wg rysunków H. i A. Holbeinów; pierwszy zastosował stałe układy typograficzne do określonych typów publikacji, tworząc wzór książki renesansowej. Firma istniała prawdopodobnie do 1587 r. prowadzona kolejno przez syna Hieronymusa (zm. 1563), drugiego męża wdowy po Johannie, J. Herwagena (zm. 1529) - już pod nazwą Officina Frobeniana i jego syna Ambrosiusa (zm. 1595), który wydrukował Talmud. Była to jedna z najznakomitszych drukarni renesansu. Gebethner i Wolff - firma wydawniczo-księgarska działająca w 1. 1857-1950 (antykwariat do 1961) w Warszawie; zał. przez Gustawa Adolfa Gebethnera (1831-1901) i Roberta Wolffa (1833-1910), kontynuowana przez ich następców. Działalność firmy prowadzona była w trzech kierunkach: wydawnictwo książek i nut, księgarstwo asortymentowe i hurt księgarski. Wydawnictwo rozwija- WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE ło się dynamicznie, w 1937 r. miało już wydanych ok. 7010 poz. książek w nakładzie prawie 45 min. egz. i ok. 7147 poz. nutowych. Wydawano klasykę literatury polskiej, m.in. utwory S. Reymonta, H. Sienkiewicza, E. Orzeszkowej, M. Konopnickiej, G. Morcinka i in., czasopisma m.in. Kurier Warszawski (1872-1887), Kurier Codzienny (1887-1890), Tygodnik Ilustrowany (1882-1932), Naokoło Świata (1924-1931). W1.1884-1922 firma miała filie w Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Wilnie i Zakopanem a od 1925 r. w Paryżu Librairie polonaise (istnieje do dziś); przesyłano też książki do Stanów Zjednoczonych i Rosji. W 1929 r. Gebethner wykupił udziały Wolffa. W czasie II wojny światowej firma nielegalnie rozprowadzała książki, prowadziła tajne kursy dla pracowników księgarskich; publikowała klasykę i współczesną literaturę piękną polską oraz obcą, naukową zwł. z zakresu humanistyki, popularnonaukową, m.in. w seriach, np. Biblioteczce Uniwersytetów Ludowych i Młodzieży Szkolnej, Pisarzach Polskich i Obcych, książki dla dzieci i młodzieży, encyklopedie, nuty, prace muzykologiczne, czasopisma; ogółem ok. 400 poz. W1960 r. nastąpiła likwidacja firmy. W1990 r. Z. Gebethner zał. wydawnictwo p.n. Gebethner i Ska, publikujące głównie słowniki i podręczniki do nauki języków obcych - na licencjach wydawców zachodnich. Gliicksbergowie - rodzina księgarzy i wydawców w Warszawie w XIX w.; Natan (1780-1831), ok. 1804 r. przejął po bracie Lewinie (1765-1804) księgarnię i wypożyczalnię książek francuskich w Warszawie (istniała do 1821 r.). W1809 r. zał. jedną z największych księgarń warszawskich; od 1819 był już właścicielem nowoczesnej drukarni (z odlewnią czcionek zał. w 1827); od 1818 miał tytuł księgarza i typografa Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego; księgarnię i drukarnię miał również w Krzemieńcu (zaopatrywał w książki Liceum Krzemienieckie). Wydał ponad 220 publikacji (ponad 100 własnym nakładem), głównie literaturę piękną, m.in. Dzieła I. Krasickiego (18 t., 1829— -1832), utwory K. Brodzińskiego, W. Bogusławskiego, także prace historyczne J. U. Niemcewicza, A. Naruszewicza; drukował też czasopisma m.in. Ćwiczenia Naukowe, Pamiętnik Naukowy, Gazetę Literacką. Miał czcionki F. Didota, jego drukarnie wykonywały nakłady własne i obce. Jan (1784-1859), brat Natana, od 1830 r. prowadził samodzielnie działalność wydawniczą; od ok. 1834 r. miał księgarnię, od 1835 drukarnię. Od 1838 r., zgodnie z kontraktem, jaki zawarł z Radą Administracyjną Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego, dostarczał bibliotekom szkolnym książki z księgarń rosyjskich i otworzył czytelnię publiczną (2000 książek). Wydawał pierwsze polskie pisma ilustrowane, druki rządowe, był autorem prac na temat Warszawy, m.in. Przewodnika warszawskiego (1826). Po jego śmierci firmę przejął zięć, Salomon Lewental (1841-1902). Krystian Teofil (1796-1876), syn Natana, kierował księgarnią, wydawnictwem i drukarnią ojca w Krzemieńcu w 1.1818-1828; w 1.1828-1859 miał własną księgarnią nakładową w Wilnie, w 1846-1859 także filie w Kijowie; prowadził też sprzedaż obwoźną, księgarnie sezonowe. Wydawał literaturę piękną, m.in. utwory K. Brodzińskiego, J. I. Kraszewskiego, prace naukowe, także czasopismo Atheneum (1841-1848); we współpracy z Augustem Emanuelem opublikował 5 t. Encyklopedii powszechnej (1836-1840). August Emanuel (1804-1881), syn Natana, unowocześnił odlewnię czcionek ojca (1830-1832). Zał. księgarnię z wypożyczalnią; do 1846 r. wydał ok. 40 poz., przede wszystkim literaturę piękną, prace naukowe, w tym dzieła Jana i Jędrzeja Śnia-deckich. Gustaw Leon (1807-ok. 1870), syn Natana, kierował jego firmą w Krzemieńcu (1828--1831); w 1.1839-1863 miał własną księgarnię nakładową w Warszawie, wydał w niej ok. 39 poz. z zakresu literatury pięknej, dla dzieci m.in. seria Biblioteczka dla Dobrych Dzieci, katalogi firmy. Współpracował z S. Strąbskim, P. Baryckim, J. Ungrem. Michał (1838-1907), syn Jana; w 1.1859--1875 miał własną księgarnię nakładową w Warszawie (jej podstawą była odkupiona księgarnia J. Zawadzkiego i J. Węckiego), przy której otworzył wypożyczalnię, czytelnię i wydawnictwo (1877). Wydawał literaturę piękną m.in. utwory J. I. Kraszewskiego, T. T. Jeża, N. Żmichowskiej, prace naukowe takie jak Historia literatury polskiej J. Bartoszewicza (1861), Historia kościoła powszechnego M. Balińskiego (1861), albumy i czasopisma (1860-1866 Kmiotek, 1865-1902 Bluszcz). Gróll (Grell, Groel) Michał (1722-98), drukarz, księgarz, nakładca z Norymbergii; w 1755 r. współwłaściciel księgarni nakładowej J. W. Harpetera, od 1756 r. własnej w Dreźnie. W1762 r. zał. w Warsza- 325 326 WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE wie biuro ogłoszeń i zaczął wydawać pierwszą poi. gazetę ogłoszeniową Warszawskie Ekstraordy-naryjne Tygodniowe Wiadomości (1762-63,1778-79). Od 1763 r. również w Warszawie prowadził księgarnię z czytelnią i wypożyczalnią (otwarte w 1769 r., od 1778 r. z godłem „Poetów Narodowych" - medalionem z popiersiami M. Sarbiewskiego i A. Naruszewicza), jej filie były m.in. we Lwowie, Wilnie, Poznaniu, Lublinie i Grodnie. Utrzymywał kontakty handlowe z firmami księgarskimi w Paryżu, Amsterdamie, Lipsku, Berlinie i Wrocławiu; wysyłał niemieckie przekłady książek m.in. I. Krasickiego i J. U. Niemcewicza na targi lipskie. Szeroko stosował nowoczesne metody handlu i reklamy: aukcje, stałe ceny katalogowe, recenzje wydawnicze i księgarskie, w prasie zamieszczał recenzje literackie. W 1778 r. otworzył własną drukarnię. Wydawał dzieła m.in. J. B. Racine'a, J. J. Rousseau, Voltaire'a, F. Karpińskiego, I. Krasickiego, F. D. Kniaźnina, J. U. Niemcewicza, S. Trembeckiego, F. Zabłockiego; wiele czasopism (m.in. Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, 1770-77; Pamiętnik Historyczno-Polityczny, 1782-92); drukował publicystykę m.in. prace S. Staszica, H. Kołłątaja, F. S. Jezierskiego; Konstytucję3 Maja; podręczniki dla szkół Komisji Edukacji Narodowej. Wypłacał honoraria autorskie. Otrzymał tytuł „konsyliarza dworu" i medal „Merenti-bus". Od 1792 r. kryzys firmy; w 1.1795-1832 drukarnią kierował Jan C. G. Ragoczy, zięć Grólla; księgarnia prowadzona przez syna, Karola Michała została sprzedana na licytacji w 1806 r. Gubrynowicz i Schmidt (Gubrynowicz i Syn) - księgarnia, skład nut i wydawnictwo: Władysław Gu-brynowicz (1836-1914), uczestnik powstania styczniowego; od 1868 r. współwłaściciel (do 1908) z Władysławem Schmidtem (1840-1909) księgarni wydawniczej we Lwowie, jednej z największych w Galicji. Miała filie w Jarosławiu, Sokalu, Stryju, w 1882 r. dokupiono wypożyczalnię książek po K. Wildzie. Nakładem firmy ukazało się ok. 4000 książek i nuty. Wydawali dzieła z zakresu literatury pięknej m.in. J. I. Kraszewskiego, prace historyczne (A. Bielowskiego, J. Szujskiego, O. Balzera), serie Biblioteka Powieści, Podróży, Pamiętników..., Biblioteka Kieszonkowa, Biblioteka Polska, historii, ekonomii, tygodnik Ruch Literacki (1874-1878). Gubrynowicz zajmował się wydawnictwem, a Schmidt składami księgarskimi. W 1908 r. Schmidt wycofał się ze spółki, jego udziały przejął Kazimierz (1876-1958), syn Gubrynowicza. Kierował firmą wraz z ojcem od 1909 r. (zmiana nazwy: Gubrynowicz i Syn); rozszerzył profil wydawnictwa o dzieła przyrodnicze i medyczne; w 1935 r. sprzedał księgarnię, a wydawnictwo i hurtownię prowadził do 1939 r. Współzało-życiel Polskiego Związku Wydawców Książek (1924). Helicze (Halicze) - rodzina drukarzy żydowskich pochodzących z Halicza: Samuel (ur. ok. 1515), w 1534 r. wraz z braćmi Eliakimem i Aszerem zał. pierwszą w Polsce drukarnię hebrajską na Kazimierzu pod Krakowem. Wytłoczył w niej teksty rytualne Szaarej Dura i niemiecko-hebrajski słownik do Pięcioksiągu. W1534 r. na skutek waśni ze wspólnikami wyjechał na Śląsk do Oleśnicy, zał. tam drukarnię. Oficynę zniszczył huragan, drukarzy zaś wypędzono. W1537 r. wrócił do Krakowa, przeszedł na katolicyzm i przyjął imię Andrzej; w 1553 r. wyemigrował do Konstantynopola. Jan Eliakim (ur. ok. 1519), kontynuował z powodzeniem działalność drukarską brata do czasu przejścia na katolicyzm (bojkot Żydów). Dekret króla Zygmunta I zmusił gminę żydowską do nabywania druków Heliczów. W1539 r. objął zarząd drukarni wdowy Unglerowej. Jego dziełem jest gramatyka hebrajska F. Stankara. Paweł Aszer (ur. ok. 1517), przejął drukarnię; wydał Nowy Testament w tłum. M. Lutra (1540). Opuścił Kraków i zaczął działać w Psim Polu na Śląsku (1543), wydał Elemental oder Lesebuchlein (1543), podręcznik do czytania tekstów niemieckich wytłoczonych hebrajskimi czcionkami. Przeniósł się do Legnicy, po rozruchach spowodowanych wydrukowanymi przez niego ulotkami (1548) musiał uciekać. Haller Jan (ok. 1467-1525), drukarz, księgarz, nakładca, właściciel papierni, kupiec pochodzenia niemieckiego, od ok. 1508 r. rajca miejski w Krakowie; od 1494 r. prowadził działalność nakładową. Utrzymywał kontakty z J. Stuchsem w Norymberdze, W. Stoecklem w Lipsku i A. Manutiusem w Wenecji, wydawał własnym sumptem księgi liturgiczne i podręczniki. Ok. 1503 r. sprowadził z Metzu K. Hochfedera, w 1505 r. przejął jego drukarnię i prowadził do 1525 r., uzyskując m.in. WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE 3^7 przywileje królewskie zabraniające sprzedaży i druku wydanych przez niego i sprowadzonych książek, zwalniające go od wszystkich podatków, zapewniające (do 1517) monopol wydawniczy. W1510 r. dokupił jeszcze papiernię k. Krakowa. Wydal ok. 250 druków, w tym liturgiczne: mszały, psałterze, agendy, niekiedy z nutami, podręczniki dla Akademii Krakowskiej, teksty humanistów polskich i obcych - m.in. W. Korwina, Erazma z Rotterdamu, dzieła klasyków (Cyceron, Wergi-liusz, Horacy), poetów m.in. J. Dantyszka, A. Krzyckiego. Wydał pierwszy kodeks prawa polskiego Statut haskiego (1505-1506), poprzedzony pierwszym drukowanym w języku polskim tekstem poetyckim - Bogurodzicą. Używał sygnetu z własnym monogramem; poziom druków nierówny. Idzikowski Leon (1827-1865), księgarz, nakładca; praktykował w księgarni J. Czecha w Krakowie; kierował filią księgarni T. Gliicksberga w Kijowie; od 1858 r. miał własną księgarnię nakładową - Leon Idzikowski. Magazyn Księgarsko-Muzyczny w Kijowie. Posiadał książki w wielu językach, czasopisma, także nuty; do 1865 r. wydał ok. 100 poz., w tym nakładem własnym dzieła pisarzy takich, jak: J. I. Kraszewski, T. Lenartowicz, A. Pług, W. Syrokomla. Po jego śmierci firmę prowadziła żona, Hersylia z Buharewiczów. Januszowski Jan, do 1588 r. Łazarzowic (1550-1613), syn Ł. Andrysowica i B. Wietorowej, drukarz i pisarz; spadkobierca Drukarni Łazarzowej w Krakowie, prowadził ją w 1. 1577-1603, rozbudował i unowocześnił, czyniąc z niej jeden z najlepszych warsztatów polskich w XVI w. W1578 r. otrzymał od króla Stefana Batorego przywilej na druk książek, potwierdzony w 1588 r. przez Zygmunta III; w 1588 r. nobilitowany; od 1590 r. jedyny w kraju architypograf królewski i kościelny. Współza-łożyciel i współpracownik drukarni Akademii Zamojskiej (od 1594). Wydał ponad 400 druków, dzieła J. Kochanowskiego, A. F. Modrzewskiego, S. Orzechowskiego, P. Skargi, drukował literaturę mieszczańską, druki muzyczne (M. Gomółki), akta urzędowe kancelarii królewskiej. Opracował projekt kroju czcionki polskiej, a w Nowym karakterzepolskim (1594) podjął próbę ustalenia zasad ortografii polskiej. Po 1601 r. przyjąwszy święcenia kapłańskie, zrezygnował z pracy drukarskiej. Kamieński Napoleon (1806-1873), redaktor, księgarz, nakładca, drukarz w Poznaniu. W1842 r. z Karolem Libeltem i Jędrzejem Moraczewskim założył Księgarnię Krajową i Zagraniczną wraz z wypożyczalnią i drukarnią; po 1849 r. prowadził firmę sam. Wydał ok. 800 poz., m.in. Piśmiennictwo polskie w zarysie E. Dembowskiego (1845), Historia panowania Jana Kazimierza W. Kochowskiego (1859), czasopisma: Dziennik domowy (1842-48), Dziennik Polski (1849-50), Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1846-65), katalogi sortymentowe i nakładowe. W1873 r. pokazywał swoje druki na wystawie w Wiedniu. Firmę po nim przejął syn — Tadeusz. Koberger Antonius (ok. 1440-1513), drukarz, wydawca i księgarz niemiecki; w 1.1471-1504 wydał w Norymberdze ok. 250 dzieł, m.in. H. Schedla Kronika świata (1493) z 1809 drzeworytami. Rozprowadzał publikacje własne i innych drukarzy, miał filie księgarskie w wielu miastach Europy (m.in. w Paryżu i Lyonie, Wiedniu, Krakowie i Wrocławiu). Jego drukarnia istniała do 1526, księgarnia do 1532 r. Kornowie - rodzina wrocławskich księgarzy, nakładców i drukarzy: Jan Jakub (1702-1756), od 1729 r. prowadził księgarnię w Berlinie; od 1732 r. we Wrocławiu. Wystawiał swoje książki na targach w Lipsku (np. Varro S. Starowolskiego); przygotowywał edycje dla krajów Europy Wschodniej; od 1742 r. wydawał Schlesische Zeitung (miał wyłączne prawo na wydawanie gazety we Wrocławiu). Swoje druki tłoczył w Koburgu, Berlinie i Lipsku. Wilhelm Bogumił (1739-1806), praktykę odbył w księgarni ojca, a następnie u M. Grólla w Warszawie (1757-59); w 1.1762-1806 kierował firmą ojca wspólnie z Janem M. Gampertem (od 1763 r. pod własnym nazwiskiem); od 1795 r. prowadził również drukarnię i antykwariat. Był stałym dostawcą książek do biblioteki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego. Wydał m.in. Nowy elementarz polski J. S. Bandtkiego, prace J. D. Janockiego, J. Wybickiego, A. Fredry. Jan Bogumił (1765-1837), syn Wilhelma; rozbudował drukarnię; wydał w niej: Bajki i przypowieści I. Krasickiego (1817), Dzieła 328 WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE J. Kochanowskiego (1825), Dzieła F. Karpińskiego (1826); również edycje ozdobne, tłoczone na luksusowym papierze z ilustracjami. Kraj Karol (brak danych), drukarz, księgarz; od 1816 r. w posiadaniu drukarni, księgarni i wypożyczalni książek w Petersburgu. Wydał m.in. pierwsze wyd. Konrada Wallenroda (1828, z ii. W. Smokow-skiego), Poezje A. Chodźki (1829), także Ruski Inwalid czyli wiadomości wojenne (od 1817 r.); wysoki poziom typograficzny. Od 1831 r. drukarnię prowadził jego syn, Karol. Krasiński Walerian, Skorobohaty (1795-1855), hrabia, historyk reformacji w Polsce, publicysta; w 1. 1829—32 właściciel Drukarni Stereotypowej w Warszawie (kupił ją od H. Zakrzewskiego, by wydawać encyklopedię powszechną). Wydał Psałterz Dawidów w tłumaczeniu F. Karpińskiego (1829), Zarys dziejów powstania i upadku Reformacji w Polsce (t. 1-2,1838-40), ok. 50 tytułów literatury pięknej, m.in. w serii Biblioteka Nowych Romansów, podręczniki szkolne, broszury. Jego książki wyróżniały się poziomem typograficznym opracowania, doskonałym papierem i niską ceną. Po upadku powstania listopadowego osiadł w Wielkiej Brytanii. Książnica-Atlas, Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze, Sp. Akc. - od 1924 r. kontynuacja Administracji Wydawnictw Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych (zał. we Lwowie w 1884 r., w 1916 r. zmiana nazwy: Książnica Polska TNSW) połączonej ze spółką akcyjną „Książnica-Atlas". Wydawała podręczniki szkolne, mapy, atlasy geograficzne i historyczne, czasopisma, m.in. Muzeum, Czasopismo Geograficzne, Polski Przegląd Kartograficzny, także prace naukowe i serie wydawnicze (m.in. Biblioteka Przyrody i Techniki, Biblioteka „Iskier"). Od 1921 r. własne księgarnie sortymentowe w Warszawie i Lwowie. W czasie II wojny światowej, w 1939 r. oddział lwowski firmy został znacjonalizowany, w 1941 r. zniszczony przez Niemców; w Warszawie spalono magazyny. Po wojnie, w 1946 r. wznowiono działalność wydawniczą we Wrocławiu. Do 1951 r. (likwidacja firmy, jej profil przejęło Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych); Książnica--Atlas wydała lub wznowiła wiele podręczników, książek i map, w tym opracowanych pod kierunkiem E. Romera (1871-1954). Księgarnia Luksemburska - taką nazwę nadano w 1865 r. księgarni polskiej założonej w 1864 r. w Paryżu przez Jean Baptiste Vasseura. Jego wspólnikiem i prawdopodobnie inicjatorem przedsięwzięcia był Władysław Mickiewicz. Samodzielnie prowadził księgarnię w 1. 1867-89, która dostarczała emigrantom i rodakom w kraju literaturę piękną, często zakazaną przez cenzurę. Prowadził także działalność nakładową, wydał ok. 200 tytułów w jęz. polskim i francuskim, m.in. serię Biblioteka Ludowa Polska, utrzymywał kontakty z księgarzami we wszystkich zaborach. W 1869 r. miał na składzie ok. 4500 tytułów. Zniszczona w czasie walk w 1871 r., ostatecznie została zlikwidowana w 1889 r. Leitgeber Mieczysław Antoni (1841-93), pseudonim - Mieczysław z Poznania; księgarz, nakładca, pisarz ludowy; od 1866 r. właściciel księgarni z wypożyczalnią książek i składem nut. Wydawał głównie książki dla ludu i młodzieży, czasopisma m.in. Sobótka (1869), katalogi księgarskie. W 1. 1867-70 opracował i wydał Przegląd Bibliograficzny Piśmiennictwa Polskiego. W 1884 r. sprzedał firmę bratu - Jarosławowi, wyjechał do Ostrowa Wielkopolskiego (zał. tam księgarnię M. Leitgeber i Sp.), pod koniec życia wrócił do Poznania. Manucjuszowie (Manutius, Manuzio) - rodzina drukarzy i wydawców włoskich: Aldus (Aldo, 1449--1515), najznakomitszy drukarz renesansu, protoplasta rodu; w 1494 r. zał. w Wenecji drukarnię, w której wydał wiele pierwszych edycji klasyków greckich, m.in. pisma Arystotelesa, Plutarcha, Sofoklesa, rzymskich i hebrajskich. Wyróżniały się starannym opracowaniem filologicznym, oprawą, formatem i układem typograficznym, nazywano je aldynami, stały się przedmiotem zbieractwa. Manucjusz stworzył nowe kroje pism łacińskich: antykwę i kursywę; czcionki wycięte przez F. Griffo często naśladowano. Najczęściej stosował format 8°, dbał o estetykę druku. Firmę WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE 329 do 1585 r. prowadzili jego spadkobiercy. Paulus (Paolo, 1512-1574), syn Alda; od 1533 r. kierował drukarnią; w 1561 r. powierzono mu papieską Typografię Rzymską (Typographia Romana). Aldus (i547-!597)> wnuk Alda; kierował drukarnią do 1585 r., po czym sprzedał ją. W Rzymie zarządzał drukarnią papieską. Merian Mateusz (Matthaus), st. (1593-1650), rytownik, sztycharz; od 1617 r. pracował w wydawnictwie J. T. dr Bry w Oppenheim, w 1618 w Bazylei, w 1619 r. w Amsterdamie dla J. Hondiusa. Od 1623 r. działał we Frankfurcie n. Menem; w 1640 prowadził własny zakład wydawnictw kartograficznych, do których wykonywał miedzioryty. Jego najsłynniejsza praca to Theatrum Europaeum w 30 tomach z tekstem M. Zeillera (1642-1688), ukończone przez syna, Matthausa mł. To najważniejsze dzieło topograficzne XVII w., zawierające miedziorytowe mapy (92), widoki i plany miast europejskich (2142), wielokrotnie wznawiane. Mitzler de Kolof Wawrzyniec (1711-78), lekarz, muzykolog, historyk, publicysta, księgarz, drukarz i wydawca; w 1.1736-43 właściciel księgarni muzycznej, wykładowca filozofii na uniwersytecie w Lipsku. Od 1743 r. w Polsce; do 1753 r. - praktyka lekarska na dworze Augusta III. Związany z Biblioteką Załuskich redagował i wydawał czasopisma naukowe: Warschauer Bibliothek (1753-55), Acta Litteraria... (1755-56); popularnonaukowe Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone (1758-61, 1766-67); od 1765 r. Monitor, (1773-77, był jego redaktorem). Za edycję źródeł historycznych otrzymał tytuł „historiografa Królestwa Polskiego" i medal „Merentibus". Drukował w Lipsku, od 1756 r. w Warszawie, gdzie zał. księgarnię i drukarnię (Drukarnia JKM i Rzeczypospolitej Mitzle-rowskiej lub Drukarnia JKM Mitzlerowska), którą wraz z odlewnią czcionek w 1768 r. przekazał Korpusowi Kadetów (pozostając jej kierownikiem). Tłoczył m.in. w językach polskim, łacińskim, francuskim i niemieckim dzieła literackie (Horacy, Petroniusz, J. A. Załuski, J. D. Janocki, F. Boho-molec), kalendarze, podręczniki (m.in. dla uczniów Korpusu Kadetów), modlitewniki i in.; na niektóre publikacje ogłaszał subskrypcję. Po jego śmierci drukarnia przyjęła nazwę Drukarni Korpusu Kadetów, do ok. 1783 r. kierował nią A. Gieryk Podebrański, następnie (1784-94) P. Dufour. Mostowski Tadeusz Antoni (1766-1842), publicysta, wydawca, minister spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W1.1791-92 wraz z J. U. Niemcewiczem i J. Weyssenhoffem redagował i wydawał własnym nakładem Gazetę Narodową i Obcą, po konflikcie z drukarzem Gazety - P. Zawadzkim, kupił drukarnię, tłoczył w niej także druki ulotne, broszury polityczne i powieści. Drukarnią kierowali kolejno S. Szymański i K. Ejsbach. W1800 r. został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, realizował jego program wydawniczy. Sprowadził czcionki Didota i Breitkopfa. W1.1802-06 drukarnią kierował M. Chmielewski; Mostowski wydał wtedy ponad 85 tytułów. Wojny napoleońskie przerwały prace wydawnicze, a T. Mostowski wyjechał do Francji. Po jego powrocie, między 1817 a 1820 wydał ok. 30 tytułów, m.in. Śpiewy historyczne Niemcewicza. W tym czasie kierownikiem drukarni został O. Łątkiewicz, on też ją odkupił. Po 1831 r. Mostowski osiadł we Francji. Oporin Jan (Oporinus Johannes) (1507-68), drukarz, humanista z Bazylei; w 1526 r. wykonywał korektę druków J. Frobena. Ok. 1530 r. zał. drukarnię wspólnie z T. Platterem, B. Ruckem i R. Winterem; w 1.1540-67 już we własnej oficynie wydał ok. 700 druków, głównie dzieła naukowe, m.in. A.Vesa-liusa De humani corporis fabrica... (1543), zielnik Fuchsa (1542/1543), prace S. Orzechowskiego, M. Kromera, A. F. Modrzewskiego. Drukował też dla innych nakładców. Był protektorem uczonych i pisarzy. Officina Oporiniana istniała do 1591 r. Orgelbrand Samuel (1810-68), księgarz, drukarz, nakładca, stworzył duże przedsiębiorstwo wydawni-czo-poligraficzne w Warszawie; w 1836 r. zał. księgarnię antykwaryczną, w 1.1840-51 prowadził przy niej wypożyczalnię książek polskich; w 1844 r. był już właścicielem drukarni (kupił ją od Stefana Lasockiego), unowocześnił, w 1861 r. była naj wydajniejszą w Królestwie Polskim, miała 5 pras pospiesznych, odlewnię czcionek, stereotypownię, introligatornię. W 1.1841-57 był współudzia- 330 WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE łowcem księgarni i wypożyczalni książek polskich i francuskich w Suwałkach. Do 1865 r. wydał 278 tytułów, popularne romanse i książki dla dzieci, katalogi, literaturę polską - m.in. 30 t. dzieł J. I. Kraszewskiego, lit. popularnonaukową i naukową, czasopisma np. Pierwiosnek (1839-43), Przegląd Warszawski Literatury, Historii, Statystyki i Rozmaitości (1840-41), Kmiotek (1842-50), Tygodnik Powszechny (1878-85), także dzieła w języku hebrajskim (ok. 87 pozycji, m.in. 20 tomów Talmudu babilońskiego 1860-64). Był nakładcą 28-tomowej Encyklopedii powszechnej (1859-68); ukazywała się w zeszytach (3 w miesiącu). Po jego śmierci firmę prowadzili synowie Mieczysław i Hipolit. Penguin Books Ltd - koncern wydawniczy; powstał z firmy zał. w 1935 r. w Londynie przez Allen Lane do wydawania książek kieszonkowych w Wielkiej Brytanii i krajach anglojęzycznych. Wydaje książki tanie, wysokonakładowe, głównie literaturę piękną, biografie, mapy, przewodniki turystyczne i serie wydawnicze, m.in. Penguin Classics, Penguin Educations Books, Lives and Letters. Najbardziej znaną jest seria Pelican Book. Największymi przedsiębiorstwami udziałowcami są: brytyjskie, kanadyjskie, australijskie, indyjskie, chińskie i nowozelandzkie. Plantin Christophe (ok. 1520-89), niderlandzki księgarz, drukarz, introligator, pochodzenia francuskiego, najwybitniejszy wydawca drugiej poł. XVI w.; w 1549 r. zał. w Antwerpii introligatornię i księgarnię, a w 1555 r. również drukarnię, które zyskały międzynarodową sławę. W1570 r. uzyskał od króla hiszpańskiego Filipa II tytuł architypografa. W1583 r. został zmuszony do przeniesienia się do Lejdy, gdzie również otworzył drukarnię. Wydawał bardzo starannie opracowane i wykonane różnojęzyczne dzieła naukowe, religijne, podręczniki, pisma klasyków; największe jego osiągnięcie to Biblia polyglotta (1569-73). Wydrukował ok. 2000 druków, są wśród nich liczne polonika, m.in. dzieła S. Grzepskiego, T. Tretera. Używał czcionki C. Garamonda, R. Granjona, druki ilustrował miedziorytami. Oficynę w Antwerpii przejął J. Moretus; w drugiej poł. XVII w. zaczęła podupadać, została sprzedana miastu i w 1877 r. przekształcono ją w Muzeum Plantin-Moretus; firmę w Lejdzie prowadził F. Raphelingius. Stefański Walenty Maciej (1813-77), księgarz, drukarz, wydawca w Poznaniu. Praktykę odbył w drukarni W. Deckera (1826-33). Za udział w powstaniu listopadowym uwięziony, następnie wcielony do wojska pruskiego. Od 1839 r. prowadził w Poznaniu księgarnię nakładową z wypożyczalnią książek oraz drukarnię. W1848 r. założył Ligę Miasta Poznania. Wydawał dzieła naukowe, oświatowe, druki ulotne, broszury, m.in. Obraz bibliograficzno-historyczny A. B. Jochera, Encyklopedię powszechną, Dzieje Litwy i Rusi J. Lelewela, także czasopisma: Gazetę Polską (1848-50), Gońca Polskiego (1850-51). W1852 r. w wyniku działań cenzury odebrano mu koncesję na prowadzenie firmy; wyjechał z Poznania, ostatecznie osiadł w Pelplinie. Stephanus zob. Estienne Strąbski Stanisław Jan (1813-57), drukarz; praktyki nabył w warszawskiej drukarni A. Gałęzowskiego; kierował nią (wraz z S. Janickim) od 1832 r.; w 1843 r. otworzył własną drukarnię - pierwszą przemysłową w Polsce - miała prasy żelazne i maszyny pospieszne. Wraz z drukarnią funkcjonowała pracownia drzeworytnicza. Druki Strąbskiego wyróżniały się starannym wykonaniem, piękną szatą graficzną. Wydawał nuty, Roczniki Gospodarstwa Krajowego, Bibliotekę Warszawską. Za Album warszawski w 1845 r. dostał pierwszą nagrodę na Wystawie Sztuk Pięknych w Warszawie. Był przewodniczącym Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich. W 1848 r. sprzedał drukarnię F. Szustrowi (z prawem odkupu), w 1854 r. nabył ją Szmul Zajdencejg. Szarfenbergowie, Scharffenbergowie, Szarfenbergerowie - rodzina drukarzy i księgarzy pochodzenia śląskiego; linia krakowska: Marek (zm. 1545), od ok. 1514 r. właściciel księgarni, drukarni (uruchomił ją w 1543 r.), introligatorni i papierni od ok. 1540 r.; największy ówcześnie nakładca w Polsce. Druko- WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE 331 wał w Norymberdze, Wenecji. Po jego śmierci firmę prowadziła wdowa Agnieszka (zm. 1567) przy pomocy krewnych Bartłomieja i Jakuba; w 1.1546-65 synowie: Mikołaj i Stanisław. Po nobilitacji w 1554 r. używali nazwiska Szarfenberger. Wspólnie wydali pierwszy polski przekład Nowego Testamentu (1556) przypisywany Marcinowi Bielskiemu (red.) i Biblię J. Leopolity, zw. Biblią szarf-fenbergerowską (1561). Mikołaj (1519-1606), w 1565 r. samodzielnie otworzył własną drukarnię i księgarnię. Od króla Zygmunta Augusta otrzymał przywilej wyłącznego druku i sprzedaży statutów i aktów urzędowych na 15 lat. W1577 r. uzyskał tytuł nadwornego typografa króla Stefana Batorego, powstała wtedy tzw. drukarnia latająca. Wydawał na wysokim poziomie edytorskim dzieła historyczne, podręczniki, słowniki, literaturę popularną i religijną. Był dostawcą książek dla Akademii Krakowskiej. Jan (zm. 1625), syn Mikołaja; w 1.1609-16 prowadził firmę bez sukcesów. Sprzedał ją F. Cezaremu. Stanisław (zm. 1584), od 15Ć5 r. prowadził drukarnię samodzielnie; wytłoczył Nowy Testament (1568), Żywot Ezopa Fryga (1578). Po jego śmierci przejęła firmę wdowa Anna; po 1587 r. los księgarni nie jest znany. Maciej (zm. 1547), prawdopodobnie krewny Marka, drukarz i księgarz; wydawał dzieła humanistów (m.in. Erazma z Rotterdamu, Ph. Melanchtona), podręczniki, modlitewniki, kalendarze, najstarszą polską książkę kucharską {Kuchmistrzostwo P. Seweryna, ok. 1540-47), literaturę piękną (m.in. Krótką rozprawę... M. Reja, 1543); drukował głównie w językach: łacińskim, greckim, hebrajskim, polskim. Warsztat po nim przejęła żona Helena. Hieronim (zm. 1555), drukarz, syn Macieja; od 1548 r. sygnował druki swoim nazwiskiem; wytłoczył Kronikę świata M. Bielskiego(i554), dzieła Erazma z Rotterdamu, S. Maryckiego. Firmę po nim przejęła Elżbieta, powtórnie wyszła za mąż za M. Siebeneichera. Zob. drukarnia latająca. linia śląska: Kryspin, st. (ok. 1520-76), drukarz, księgarz, drzeworytnik w Zgorzelcu; praktykował u Macieja Szarffenberga w Krakowie i u Łukasza Cranacha w Wittenberdze. W1551 r. odkupił drukarnię od A. Winklera we Wrocławiu; dostarczał drzeworyty drukarzom krakowskim; drukował głównie w językach: łacińskim, niemieckim i polskim m.in. Żołtarz Dawidów... W. Wróbla (1547), Postylla J. Wujka (1573). Po jego śmierci drukarnię prowadził syn. Jan (1550-86), syn Kry-spina, drukarz, księgarz wrocławski. Wydał m.in. słownik niem.-pol.-łac. (1579), słownik frazeologiczny łac.-niem.-pol. A. Calagiusa (1579), kalendarze, prognostyki astrologów krak. w języku niem., także bogato ilustrowany drzeworytami herbarz śląski (1578). Drukarnia w efekcie kolejnego małżeństwa wdowy po nim przeszła w posiadanie Baumannów (do 1748). Teodorczuk Władysław (1872-1913), drukarz, redaktor, wydawca. W1.1895-1900 redaktor miesięcznika Krytyka w Drukarni Narodowej w Krakowie; w 1.1898-1901 pracował w Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego m.in. współpracował wówczas ze S.Wyspiańskim; od 1901 r. we własnej drukarni, odsprzedał ją w 1906 r. A. Ripperowi i opuścił Kraków. Pierwszy użył linoleum do druku afiszy. Czynny działacz Stowarzyszenia Drukarzy, Odlewaczy Czcionek i Pokrewnych Zawodów, Stowarzyszenia Drukarzy Krakowskich „Ognisko"; zainicjował akcję kształcenia zawodowego drukarzy i wydawania dla nich podręczników (1906 r. Stereotypia. Podręcznik dla drukarzy i stereotyperów -autorstwo przypisywane jest W. Teodorczukowi). W1900 r. był przedstawicielem drukarzy krakowskich na wystawie światowej w Paryżu. Trzaska, Evert i Michalski (Księgarnia i Dom Wydawniczy Trzaska, Evert i Michalski) - zał. w Warszawie w 1920 r. przez księgarzy Władysława Trzaskę (1881-1964) i Jana Michalskiego (1889-1945) przy poparciu finansowym Ludwika J. Everta (w 1937 r. wycofał się ze spółki). Firma prowadziła sprzedaż sortymentową (wydawnictwa naukowe, głównie techniczne i medyczne w księgarni w gmachu Hotelu Europejskiego) i działalność nakładową. W1.1924-39 redaktorem dzieł zbiorowych był Stanisław Lam (zm. 1965); doprowadził do wydania publikacji encyklopedyczno-słow-nikowych takich, jak: Ilustrowana encyklopedia TEM (t. 1-5,1925-32, i jej uzupełnienie Encyklopedia XX wieku, 1937), Leksykon ilustrowany (1931), Encyklopedia staropolska A. Briicknera (t. 1-2, 1939); wielkie syntezy, m.in.: Polska, jej dzieje i kultura (t. 1-3,1928-32), Wielka literatura powszechna (t. 1-6,1930-33), Wielka geografia powszechna (t. 1-16,1932-39), Wielka historia powszechna 332 WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE (t. 1-7,1934-39). Wydawano także podręczniki i lektury szkolne, literaturę popularnonaukową w serii Biblioteka Wiedzy. W czasie II wojny światowej księgarnia była ośrodkiem pracy konspiracyjnej. W1945 r. wznowiła działalność. Firma przestała istnieć w 1963 r. Tyszkiewicz Samuel F., zw. Magister Typographus (1889-1954), drukarz artysta; w 1928 r. zał. we Florencji drukarnię zw. Stamperia Polacca (lub Tyszkiewiciana Officina), w której ręcznie składał, tłoczył i zdobił dzieła sztuki typograficznej. Oficyna działała do 1954 r.; w 1.1940-47 drukował także w Nicei. Łącznie wydał ok. 60 dzieł z zakresu poezji, historii sztuki; wybite klasycznymi czcionkami na czerpanym papierze, zaopatrzone w gustowne oprawy, z drzeworytami na wklejkach, grafikami w tekście i kolofonami wzorem renesansowych mistrzów budziły podziw. Wszystkie egz. byty numerowane, z podpisami typografa, w nakładach nie przekraczających 150-300 egz. Drukarz wielokrotnie nagradzany, m.in. Grand Prix na Wystawie Powszechnej w 1937 r. w Paryżu. Po nim firmę prowadziła wdowa, V. Lenzi. Od 1978 r., część spuścizny Tyszkiewicza (m.in. klocki drzeworytowe i korespondencja) znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej. Unger Johann Friedrich (1753-1804), niemiecki drukarz, wydawca, drzeworytnik; właściciel drukarni (od 1780 r.) i odlewni czcionek (od 1791 r.) w Berlinie. Jest współautorem nowego rodzaju fraktu- ry, drukował też antykwą Didotów. Od 1788 r. drukarz Akademii Berlińskiej, profesor sztuki drze-worytniczej (od 1800). Wytłoczył pierwsze wydania dzieł Schillera, Szekspira i Goethego. Prowadził również antykwariat. Firmę przejęła wdowa, w 1820 r. Trowitzsch u. Sohn. Ungler Florian (zm. 1536), drukarz z Bawarii; w 1.1510-16 właściciel drukarni w Krakowie (1513-14 w spółce z W. Lernem), współpracującej z J. Hallerem, do którego przeszedł z całym zasobem typograficznym (1516-20); od 1521 r. ponownie właściciel drukarni. Wydawał bogato zdobione drzeworytami podręczniki, dzieła naukowe, religijne, muzyczne (w tym nuty, pierwsze w Polsce drukowane w notacji menzuralnej); liczne w języku polskim. Z jego warsztatu wyszedł Raj duszny Biernata z Lublina (1513), pierwsza zachowana książka polskojęzyczna, także Ortographia S. Zabo-rowskiego (ok. 1513 r.), pierwsza encyklopedia przyrodniczo-lekarska S. Falimirza (1534), pierwsze drukowane mapy, w tym Polski i Litwy B. Wapowskiego; tłoczył także w językach łacińskim, greckim, węgierskim; ogółem ok. 250 tytułów. Po jego śmierci oficynę prowadziła żona Helena (zm. 1551), która wydała ok. 140 tytułów, m.in. Żywot Józefa M. Reja (1545), Kronikę wszystkiego świata M. Bielskiego (1551). Wietor Hieronim, Biittner, Philovallensis, Doliarius (po 1480-1546/7), drukarz, nakładca i księgarz, introligator z Lubomierza na Śląsku; absolwent Akademii Krakowskiej. Drukarstwa uczył się u J. Hallera; w 1510 r. wspólnie z J. Singreniusem otworzył drukarnię w Wiedniu, do 1514 r. wydrukowali 79 tytułów na bardzo wysokim poziomie typograficznym. W1517 r. przeniósł się do Krakowa; jego warsztat wiedeński do 1531 prowadzili kolejno brat Benedykt i syn Florian. W Krakowie jego działalność nakładowa przyczyniła się do rozwoju języka i piśmiennictwa narodowego, rozpowszechnienia się idei humanistycznych. W1527 r. otrzymał tytuł królewskiego drukarza urzędowego (na drukach od 1535 r.). Wydawał w językach: łacińskim, polskim, niemieckim, greckim (pierwszy druk w Polsce 1522 r.) i węgierskim (pierwszy w świecie druk 1527 r.). Starannie i nowocześnie drukował dzieła autorów klasycznych, humanistów Erazma z Rotterdamu, A. Frycza Modrzewskiego, M. Kromera, J. Dantyszka, księgi liturgiczne, religijne m.in. Żywot Pana Jezu Krysta św. Bonawentury przerobiony przez B. Opecia (1522), podręczniki, słowniki, kalendarze, prozę; wprowadził m.in. antykwę N. Jensona, kursywę A. Manutiusa, stosował szwabachę, próbował stworzyć polskie pismo drukarskie. Wydał ponad 550 tytułów; jego sygnet drukarski (trzy odmiany) przedstawiał bożka Terminusa. Po śmierci Wietora warsztat prowadziła wdowa Barbara, od 1550 r. jej drugi mąż, Łazarz Andrysowic. Wirzbięta Maciej (1523-1605), drukarz, księgarz, ławnik krakowski, wyznawca kalwinizmu; prawdopodobnie kierował oficyną F. Unglera po jego śmierci; od 1554 r. właściciel drukarni w Krakowie WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE (urządzenia kupił w Brześciu Litewskim po B. Wojewódce). Pierwsze jego datowane druki pochodzą z 1557 r.; od 1565 r. typograf JKM. Drukował głównie w języku polskim dzieła literackie (m.in. większość M. Reja, wczesne utwory J. Kochanowskiego), polityczne (A. Frycza Modrzewskiego), religijne - w większości kalwińskie (m.in. przypisuje mu się druk Psałterza Dawidów... w tłum. J. Lubelczyka, 1558), podręczniki (m.in. pierwszą gramatykę języka polskiego P. Statoriusa, 1568), kronikę Sarmatiae Europae descriptio A. Gwagnina, 1578, również popularne prognostyki, poradniki oraz własne przekłady z języka łacińskiego. Znamy ok. 175 druków Wirzbięty, wszystkie starannie wydane z jedną z trzech wersji jego sygnetu drukarskiego (monogram w tarczy i drzewo wierzby); w 1603 r. część pozycji znalazła się w indeksie ksiąg zakazanych; ostatni datowany druk ukazał się w 1609 r., wtedy oficynę prowadził (do 1610 r.) syn, Paweł. Wydawnictwo Polskie (Rudolfa Wegnera), od 1917 r. spółka udziałowa we Lwowie; 1918-39 - własność Rudolfa Wegnera (zm. 1942) z siedzibą w Poznaniu. Wydawał bardzo starannie serie wydawnicze: Cuda Polski, Biblioteka Laureatów Nobla (przy współpracy L. Staffa i S. Wasylewskiego), Biblioteka Autorów Polskich, Monografie Wielkich Postaci i Okresów Dziejowych; również druki bibliofilskie, ogłaszał katalogi firmy. Wydawnictwo prezentowało swoje druki w 1931 r. na Międzynarodowej Wystawie Pięknej Książki w Paryżu. W czasie II wojny światowej zniszczone archiwum i część nakładów. Po wojnie do 1948 r. działało w Norymberdze, wydając m.in. wznowienia Biblioteki Laureatów Nobla. Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich - początkowo integralna część (obok Biblioteki) ZNiO zał. w 1817 r. we Lwowie z fundacji Józefa Maksymiliana Ossolińskiego (1748-1826) jako dar dla narodu polskiego. Utworzone dla wydawania czasopisma Wiadomości o dziełach uczonych (1828-69), pismo wielokrotnie zmieniało tytuł (ostatnia nazwa: Biblioteka Ossolińskich). W1830 r. własna litografia, 1833 - drukarnia (zamknięta 1834-47 P° opublikowaniu druków nielegalnych, w tym Reduty Ordona i Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego A. Mickiewicza). W1.1850-76 (dyr. August Bielowski) reedycja 6-tomowego Słownika języka polskiego S. B. Lindego. Kolejne monumentalne edycje to Pomniki dziejowe Polski, czyli Monumenta Poloniae historica, Biblia królowej Zofii (1871). Od 1873 r. Ossolineum podjęło się wydawania podręczników szkolnych; a w 1878 r. (dyr. W. Kętrzyński) Zakład uzyskał monopol na druk wszystkich podręczników dla szkół elementarnych na terenie Galicji (do 1918 r.). W okresie międzywojennym wydawano także prace naukowe, podręczniki akademickie, literaturę piękną. W tym okresie (dyr. L. Biernac-ki, A. Tęczarowski, A. Lewak) ukazał się Psałterz floriański, Monumenta Poloniae typographica, ropoczęto edycje krytyczne dzieł J. Słowackiego (pod red. J. Kleinera), A. Fredry, wydawanie serii Biblioteka Narodowa; uzyskano dla Ossolineum prawa edytorskie do wszystkich dzieł H. Sienkiewicza i K. Chłędowskiego. ZNiO dysponował trzema drukarniami, dochód z publikacji był przeznaczony na utrzymanie Biblioteki. Po II wojnie światowej wznowiono działalność wydawniczą najpierw w Krakowie, potem we Wrocławiu (od 1947) pod kierownictwem J. Pelca. W1953 r. na podstawie Uchwały Rady Ministrów Biblioteka i Wydawnictwo stały się oddzielnymi instytucjami. Wydawnictwo powróciło do edycji Dzieł wszystkich J. Słowackiego, do Biblioteki Narodowej, zaprzestano wydawania podręczników szkolnych, pozostała Nasza Biblioteka - seria literacka adresowana głównie do gimnazjalistów, wydawano prace firmowane przez PAN, m.in. Słownik polszczyzny XVI w., Słownik języka Adama Mickiewicza. Po 1989 r., po przejściowych trudnościach na początku lat 90. nakładem Ossolineum ukazało się wiele znaczących tytułów, m.in. Wybór dzieł Aleksandra Fredry (1994) w oprać. Bogdana Zakrzewskiego, Kalendarium życia Józefa Piłsudskie-go Wacława Jędrzejewicza i Janusza Ciska (1994), Słownik pseudonimów pisarzy polskich, a także Herby szlachty polskiej Zbigniewa Leszczyca, faksymile pierwodruku z 1908 r. (wyd. 1995), Liber chamorum Waleriana Nekandy Trepki (1995), Chrestomatia staropolska, teksty do r. 1543 (1995) oraz 111. Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego, ok. pół tys. tomów arcydzieł literatury polskiej i obcej, także rozpraw literackich i materiałów źródłowych. 333 ;¦ 334 WYBRANE FIRMY DRUKARSKIE, WYDAWNICZE I KSIĘGARSKIE W 2003 r. wspólnie z wydawnictwem De Agostini Polska rozpoczęto edycję kolekcji Skarby Biblioteki Narodowej, w której ukazują się najcenniejsze dzieła odnoszące się do historii Polski. Wydawnictwo funkcjonuje jako przedsiębiorstwo państwowe z oddziałami w Warszawie, Krakowie, Gdańsku i Łodzi; publikuje prace z zakresu nauk humanistycznych, zwł. filologii, sztuki, architektury, etnografii, historii politycznej, społecznej i gospodarczej, filozofii, językoznawstwa, bibliolo-gii, także fizyki, chemii i nauk. matematyczno-przyrodniczych; wydaje literaturę piękną polską (w 1.70. zwł. utwory pisarzy z regionu dolnośląskiego) i powszechną, czasopisma w językach polskim i obcych. Otworzyło Internetową Księgarnię Naukową, gdzie oferuje książki naukowe; w kwietniu 2005 r. było w niej zarejestrowanych ponad 10 tys. tytułów ze 135 wydawnictw. Zakłady Graficzne Eugeniusza i Kazimierza Koziańskich - nazwa od 1911 r. dla firmy rodzinnej braci Koziańskich (pocz. w Krakowie, utworzonej na bazie drukarni ojca - Antoniego 1849-1924), powiększonej w 1919 r. o zakupioną na licytacji Drukarnię i Odlewnię Czcionek S. Orgelbranda Synów w Warszawie. Jedna z największych firm warszawskich okresu międzywojennego (miała działy: drukarski, rotograwiury, litografii, fotochemigrafii, odlewnię czcionek i introligatornię; najnowocześniejsze maszyny). Koziańscy wydawali albumy, literaturę piękną i naukową, m.in. Wiedzę o Polsce (t. 1-3,1931-32), czasopisma: Ilustrowany Kurier Codzienny (1911-17), Architektura i Budownictwo (1928-30), mapy, druki akcydensowe na bardzo wysokim poziomie typograficznym. W1938 r. firma zbankrutowała i została zlikwidowana. Zawadzki Józef (1781-1838), drukarz, wydawca, księgarz; w 1805 r. zał. drukarnię w Wilnie; w tym samym roku wydzierżawił drukarnię uniwersytecką (do 1826 r.) otrzymując tytuł Typografa Impe-ratorskiego Uniwersytetu Wileńskiego, a w 1816 r. - księgarza akademickiego. Dzięki pieniądzom ks. A. K. Czartoryskiego kupił maszyny drukarskie i czcionki różnych alfabetów (w tym hebrajskie, greckie, arabskie, niemieckie, łacińskie i rosyjskie), sprowadził wybitnych fachowców. W1810 r. otworzył w Warszawie filię, którą kierował J. Węcki (wyd. m.in. F. Bentkowskiego Historia literatury polskiej, 1814). Wydawał starannie podręczniki i prace naukowe m.in.: J. i J. Śniadec-kich, J. Lelewela Bibliograficznych ksiąg dwoje, 1.1-2,1823-26; F. Bobrowskiego Słownik łacińsko--polski, 1822), literaturę piękną (m.in. pierwszy tom poezji A. Mickiewicza), nuty, kalendarze, czasopisma (m.in. Tygodnik Wileński 1816-22, Wizerunki i Roztrząsania Naukowe od 1834 r.); zainicjował i finansował Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce A. B. Jochera (t. 1-3, 1840-57). Był członkiem Towarzystwa Typograficznego Wileńskiego i loż wolnomularskich, utrzymywał rozległe kontakty z księgarzami polskimi we wszystkich zaborach oraz z zagranicą. Wydał ok. 400 tytułów. Prawdopodobnie jest autorem (lub współautorem z K. Kontrymem) memoriału Prawidła ogólne dla powszechności księgarskiej w Królestwie Polskim (1818 r.). Firmę prowadzili jego spadkobiercy do 1939 r. Żupański Jan Konstanty (1804-83), księgarz pochodzenia greckiego, nakładca w Poznaniu; od 1839 r. przez 45 lat prowadził polską księgarnię nakładową, również antykwariat i wypożyczalnię książek polskich i francuskich (od 1842 r.). Wydał ok. 500 tyt, m.in. pamiętniki H. Kołłątaja (1840), literaturę piękną: W. Poi, L. Siemieński, N. Żmichowska, W. Zawadzki; prace popularnonaukowe rolnicze i medyczne; dzieła historyczne (m.in. J. Lelewela). Bibliofil, wydawał książki z ogromną dbałością o szatę graficzną i estetykę druku. Miał liczne zatargi z policją pruską i problemy z cenzurą (konfiskata np. Śpiewów historycznych J. U. Niemcewicza). Jego księgarnia była silnym ośrodkiem polskiego życia naukowego i literackiego; wspomagał biblioteki poznańskie; współzałożyciel i ofiarodawca Poznańskiego Towarzystwa Naukowego. Po jego śmierci firmę przejęła żona, Katarzyna z Duczyńskich. Wybrane biblioteki Biblioteca Malatestiana - zał. w 1452 r. w Cesenie we Włoszech przez Dominica Malatesta Novello (1418-65). Pierwsza biblioteka nowożytna udostępniona publicznie. W zbiorach ma kolekcję iluminowanych partytur z XV w., prace dotyczące historii prawa i literatury od XVIII w. do 1950 r., depozyt papieża Piusa VII - Biblioteca Piana. Wyodrębniony dział fotograficzny z oddzielną kolekcją druków i obrazów. W 2004 r. w zbiorach miała 404 000 wol., w tym 287 inkunabułów, 3200 druków z XVI w., także 341 kodeksów. Biblioteca Mediceo-Laurenziana - powstała w XV w. we Florencji; w jej skład weszły zbiory Biblioteki Cosimo de'Medici (1389-1464). Siedzibę dla Biblioteki przez 10 lat budował Michał Anioł (zm. 1564). Po upadku Medyceuszów zbiory przejął klasztor San Marco we Florencji; w 1508 r. kupił je papież Leon X, zostały przeniesione do Rzymu; w 1522 r. oddał je Florencji papież Klemens VII. Biblioteka wróciła do gmachu przy klasztorze San Lorenzo; w 1571 r. udostępniona publiczności. Wpływały do niej dary i nabytki po skasowanych klasztorach; największy rozkwit w XVIII i XIX w. W zbiorach ponad 10 200 rękopisów, 46 800 wol. druków, 4245 inkunabułów; obok kodeksów antycznych rękopisy należące kiedyś do G. Boccaccia (1313-75). Biblioteka Akademii Krakowskiej zob. Biblioteka Jagiellońska Biblioteka Akademii Lubrańskiego - zał. w 1519 r. w Poznaniu przez bpa Jana Godziembę Lubrańskie-go (1456-1520) jako część fundacji (Akademia Lubrańskiego). Posiadała bogatą bibliotekę, której trzon stanowił księgozbiór Lubrańskiego; także własną drukarnię. W XVII w. poddano ją opiece Akademii Krakowskiej. W1780 r. przejęta przez Komisję Edukacji Narodowej - miała stać się zalążkiem Akademii Wielkopolskiej, ostatecznie połączono ją z powstałą w 1774 r. szkołą wydziałową; większą część księgozbioru przekazano Gimnazjum św. Marii Magdaleny. W XVIII w. jej budynek zaadaptowano na bibliotekę kapitulną oraz Seminarium Duchowne; w 1.1924-25 przeznaczono na znajdujące się tam obecnie Archiwum Archidiecezjalne. Biblioteka liczyła kilka tysięcy wol., przeważnie klasyków starożytnych; w w. XVI-XVIII wzbogaciła się o liczne dary kanoników poznańskich, np. Mikołaja Zalaszowskiego oraz 1628 wol. z Biblioteki Kapitulnej. Biblioteka Akademii Zamojskiej - zał. w 1594 r. przez Jana Zamoyskiego (1542-1605) razem z Akademią (szkoła obywatelska dla młodzieży szlacheckiej przygotowująca do służby państwowej). Podstawę Biblioteki stanowił księgozbiór Jana Zamoyskiego powiększany o dary profesorów (m.in. 1500 wol. - Sz. Szymonowica, zm. 1629). Na pocz. XIX w. Biblioteka liczyła ok. 9000 wol., w tym były rękopisy, łacińskie i greckie, dzieła treści prawniczej i teologicznej, księgi heretyckie, 165 wol. z Biblioteki Zygmunta Augusta, kroniki - m.in. Kronika Galia. Z Akademią związana była istniejąca przy niej drukarnia, podzieliła ona los zlikwidowanej w 1784 r. szkoły; księgozbiór przejęło Liceum Zamoyskiego (po 1815 r. w Szczebrzeszynie), kilka rys. najcenniejszych wol. włączono do Biblioteki Ordynacji Zamojskiej w Warszawie (spłonęły we wrześniu 1939 r.); zbiory Liceum przejęła Biblioteka im. Łopacińskiego w Lublinie. Obecnie w gmachu Akademii ma swoją siedzibę Centrum Kształcenia Ustawicznego Kuratorium Oświaty i Wychowania zajmujące się kształceniem dorosłych. Zob. Biblioteka Ordynacji Zamojskiej. Biblioteka Aleksandryjska - największa i najbardziej znana biblioteka starożytności. Powstała w III w. p.n.e. na potrzeby Muzeum Aleksandryjskiego. Założona przez Ptolemeusza I Sotera (367-283 p.n.e.) zgromadziła prawie całe piśmiennictwo w języku greckim, hebrajskim, aramejskim i per- 336 WYBRANE BIBLIOTEKI skim - od 400 do 700 tys. zwojów. Składała się z dwóch części: wielkiej, zwanej Bruchejon (księgozbiór na terenie pałacu królewskiego, nazywany tak od greckiej części miasta) i małej, Serape-jon (szeroko dostępny zbiór umieszczony przy świątyni Serapisa). Kierowali nią najwybitniejsi uczeni greccy, m.in. Zenodot z Efezu, Eratostenes z Kyrene, Arystarch z Samotraki. Nie zachował się spis książek Biblioteki (Pinakes, 120 ksiąg), pierwszy katalog i bibliografia piśmiennictwa greckiego sporządzony przez Kallimacha z Kyrene (ok. 305-240 p.n.e.). Biblioteka istniała ok. sześć wieków; liczne pożary i wojny zniszczyły całkowicie księgozbiór; m.in. w 48-47 p.n.e. w czasie podboju przez wojska Cezara, w 391 n.e. w czasie walk religijnych. Wg legendy, kalif Omar po zdobyciu Aleksandrii w 641 r. kazał zużyć zwoje z Biblioteki do opalania łaźni publicznych głosząc, że jeśli zawierają tę samą treść, co Koran, są zbędne, a jeśli inną - szkodliwe. Biblioteka Aleksandryjska pozostała symbolem doskonałości. Dzięki inicjatywie i środkom UNESCO w latach osiemdziesiątych XX w. podjęto zamysł odbudowy Biblioteki. W r. 1989 norweski zespół architektów Snohetta zwyciężył w konkursie architektonicznym. Budowa trwała 11 lat. Ceremonia otwarcia Biblioteki odbyła się w październiku 2002. Założono, że będzie ona kontunuatorką swej poprzedniczki i jednocześnie biblioteką nowoczesną, w pełni skomputeryzowaną, przygotowaną do pełnienia roli centrum wiedzy o kulturze Bliskiego Wschodu. Na podstawie dekretu wydanego przez prezydenta Egiptu Hosni Mubaraka, Biblioteka podlega bezpośrednio głowie państwa i dzięki swemu strategicznemu położeniu na Środkowym Wschodzie może stać się potężnym ośrodkiem walki z konfliktami kulturowymi. Biblioteka Assurbanipala — ostatniego króla Asyrii (669—626 p.n.e.), zgromadził w niej 20 tys. tabliczek glinianych z piśmiennictwem Sumerów, Babilończyków i Akadów. Odkryta w ruinach Niniwy w 1853 r. przez A. H. Layarda. Obecnie częściowo w British Museum. Biblioteka Batignolska - zał. w 1842 r. przez demokratyczne kręgi Wielkiej Emigracji przy Szkole Narodowej Polskiej w Paryżu; od 1844 r. przy bulwarze Batignolles. W1851 r. włączono do niej zbiór Biblioteki Wersalsko-Wileńskiej (zał. 1841), druki i archiwa organizacji emigracyjnych (m.in. Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, Zjednoczenia Emigracji Polskiej, Komitetu Narodowego w Brukseli) oraz spuścizny emigrantów, a w 1861 r. otrzymała brukselskie zbiory J. Lelewela (depozyt). Była jedną z najważniejszych bibliotek polskich we Francji. W 1874 r., w wyniku problemów finansowych, księgozbiór oddano w depozyt Bibliotece Kórnickiej. Po 1929 r. przejęło go Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, które zbiory po J. Lelewelu (ok. 5000 wol.) przekazało bibliotece Uniwersytetu S. Batorego w Wilnie, 25 tys. Bibliotece Narodowej w Warszawie, gdzie w czasie II wojny światowej uległy zniszczeniu i rozproszeniu. Biblioteka Baworowskich - zał. w 1857 r. w Myszkowicach przez Wiktora Baworowskiego (1826-94); następnie przewieziona do Lwowa i w 1900 r. oddana do użytku publicznego. Do 1940 r. kierował nią Rudolf Kotula, po nim Stefan Inglot. Zbiory do 1944 r. obejmowały zabytki typograficzne i materiały historyczne: ok. 38 tys. druków (w tym 30 inkunabułów), 1254 rękopisów (m.in. Kronika Wincentego Kadłubka, statuty Kazimierza Wielkiego oraz listy i autografy Juliana Ursyna Niemcewicza, Jana Śniadeckiego, Aleksandra Fredry i Stanisława Konarskiego); druki religijne, komplet najstarszych mszałów diecezji krakowskiej i poznańskiej XV i XVI w., unikatowa literatura katolicka i dysydencka, ustawy synodów, dzieła dotyczące Unii Brzeskiej, bogata literatura nt. schizmy, rzadkie polskie hebraika, literatura astronomiczno-matematyczna (ok. 8 tys. tomów), z okresu I wojny światowej, w tym druki Naczelnego Komitetu Narodowego. W1914 r. powiększono ją o zbiór (ok. 7000 t.) starodruków Zygmunta Czarnieckiego z Ruska i Gogolewa w Wielkopolsce. Biblioteka była połączona z galerią (285 obrazów olejnych, ok. 11 tys. sztychów i rysunków, 110 dyplomów od XII w.), a także z działem archiwalnym. Podczas okupacji sowieckiej zbiory włączono do Lwowskiej Filii Biblioteki Akademii Nauk USRR; uległy rozproszeniu. W czasie okupacji niemieckiej reaktywowano Bibliotekę pod kier. M. Gębarowicza; przeprowadził ewakuację części zbiorów do Krakowa, część do Ossolineum, znaczna ilość została we Lwowie. WYBRANE BIBLIOTEKI Biblioteka Branickich w Suchej - zał. ok. 1866 r. przez Aleksandra Branickiego (1821-77). W Suchej umieścił zakupione księgozbiory i kolekcje muzealne, w tym bibliotekę A. E. Koźmiana z Piotrowie, zbiór grafiki J. I. Kraszewskiego, zbiór dokumentów z autografami królów polskich, sławnych polityków i uczonych. Po śmierci męża Anna Branicka wraz z synem Władysławem (1848-1914) wzbogaciła bibliotekę o zbiór Hipolita Skimborowicza, redaktora warszawskiego, księgozbiór Adama Mieleszko-Maliszkiewicza z Żytomierza na Wołyniu, antykwaryczne zasoby Jakuba Kazimierza i Stanisława Gieysztorów. Na pocz. XX w. Biblioteka liczyła ok. 30 tys. t. druków, archiwalia i rękopisy 10 tys. dok., 16 tys. rycin i rysunków, 5501. rękopisów, 22 inkunabuły oraz 2000 numizmatów. Opiekowali się nią kustosze. W czasie I wojny światowej najcenniejsze zbiory przechowywano w Wiedniu, zamek zmieniono na szpital wojskowy. Spadkobierca, Juliusz Tarnowski w 1932 r. nadał bibliotece oficjalną nazwę „Zbiory Biblioteczno-Muzealne hr. Tarnowskich w Suchej". Planowano połączenie zbiorów z Dzikowa, Suchej, Rudnika, Dukli i utworzenie fundacji. Wojna pokrzyżowała te plany. W okresie międzywojennym do Suchej przewieziono liczącą 13 tys. dzieł kolekcję Władysława Branickiego oraz bibliotekę Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu, złożoną w depozycie czasowym, przechowywaną w pałacu Branickich w Warszawie. Józef Seruga -bibliotekarz, archiwista i historyk zajął się opracowaniem dokumentów pergaminowych i najstarszych druków Biblioteki. Na ekslibrisie przedstawiającym herb Branickich - Korczak - miedzioryt wykonany w Paryżu, widniała łacińska dewiza „Pro fide et patria" (Dla wiary i ojczyzny). W1939 r. Biblioteka liczyła ok. 40 tys. wol. Okupacja jej nie oszczędziła; księgozbiór uległ rozgra-bieniu i rozbiciu. Po wojnie zbiorami, na zasadzie depozytu wieczystego, podzieliły się biblioteki i muzea w Warszawie (rękopisy i archiwalia - Archiwum Główne Akt Dawnych, rysunki - Muzeum Narodowe w Warszawie), Wrocławiu (do Ossolineum wcielono w 1949 r. 16 528 wol.), Gdańsku - 8000 wol. i Krakowie. Biblioteka Czartoryskich - zał. w Puławach na przeł. XVIII/XIX w. przez Adama Kazimierza (1734--1823) i Izabelę z Flemingów (1746-1835) Czartoryskich z księgozbioru i archiwaliów rodzinnych; staraniem syna - Adama Jerzego (1770-1861), uzupełniana i wzbogacana planowanymi zakupami (np. Biblioteka Porycka T. Czackiego), darami i wymianą. W1830 r. liczyła 70 tys. druków i 3000 rękopisów. Posiadała własną drukarnię. Ambicją Czartoryskich było stworzenie biblioteki narodowej, która stanowiłaby warsztat naukowy do badań nad historią i literaturą ojczystą. Rozwój Biblioteki przerwało powstanie listopadowe i konfiskata majątku w 1831 r.; część zbiorów wywieziono do Rosji, część trafiła do Paryża, część ukryto w Sieniawie i Kórniku. Scalenia dokonał syn i spadkobierca Adama Jerzego - książę Władysław (1828-94), który w 1874 r. ulokował zbiory w dawnym arsenale miejskim w Krakowie; ustanowił zarazem Ordynację Sieniawską (1898-1945), której zadaniem było utrzymanie Biblioteki i Muzeum. W 1876 r. oficjalnie otwarto Bibliotekę Czartoryskich; służyła narodowi do II wojny światowej. Podczas wojny była formalnie zamknięta. W1945 r. opiekę nad Muzeum i Biblioteką przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki, które w 1950 r. przekazało je w zarząd Muzeum Narodowemu w Krakowie. Zbiory biblioteczne w 1961 r. przeniesiono do nowego budynku, przy ul. św. Marka 17; pozostają warsztatem do badań naukowych. Od 1971 r. Biblioteka Książąt Czartoryskich posiada status instytucji naukowej. W 1991 r. prawny spadkobierca - książę Adam Karol Czartoryski (ur. 1940) założył rodzinną fundację, przekazując prywatne zbiory w użytkowanie społeczeństwu. Obecnie w skład Biblioteki wchodzą: Archiwum i Zbiór Rękopisów oraz Dział Starych Druków i Kartografii. Zbiory zawierają zabytki kultury piśmienniczej od X do XX w., unikalne i bogate materiały do historii politycznej, gospodarczej, wojskowości, historii sztuki, historii nauki, literatury i kultury Polski oraz innych krajów; w 2005 r. liczyły 224 576 wol. druków (w tym 333 - inkunabuły, 70 009 - druki wydane przed 1800 r., 2550 - polonica XVI w., 43 317 wol. czasopism, 1300 muzykaliów, 3500 kartografii) oraz 13 552 rękopisy i 7302 mikrofilmy. Biblioteka Dzieduszyckich - zał. ok. 1812 r. w Poturzycy (siedzibie rodowej pod Sokalem) przez Jana Kalasantego Dzieduszyckiego (1776-1847); w 1857 r. jego syn -Włodzimierz (1825-99), sprowadził 337 338 WYBRANE BIBLIOTEKI do Lwowa Bibliotekę Poturzycko-Zarzecką wraz z cennym zbiorem obrazów, wzbogacając je nowymi zakupami książek. W 1855 r. razem z Muzeum weszła w skład ordynacji Dzieduszyckich; w 1857 r. oddana od użytku publicznego we Lwowie; w 1880 r. Bibliotekę i Muzeum ofiarowano społeczeństwu. Zawierała materiały do historii i literatury polskiej, m.in. cenne rękopisy i kolekcję druków z XVI-XVII w., niemal kompletny zbiór rozporządzeń austriackich wydawanych po włączeniu ziem polskich do monarchii habsburskiej. Rozwój po I wojnie światowej; w 1938 r. stan jej zbiorów wynosił ok. 50 rys. wol., 1800 autografów i 3 tys. sztychów; w 1939 r. część druków przewieziono do Ossolineum, pozostałe podzielono między ówczesną Bibliotekę Ukraińskiej Akademii Nauk i Archiwum Historyczne m. Lwowa. Biblioteka im. Zielińskich - zał. w 1820 r. jako placówka Towarzystwa Naukowego przy Szkole Wojewódzkiej Płockiej; w 1830 r. liczyła ok. 8000 wol. Po przerwie w działalności spowodowanej klęską powstania listopadowego, odrodzone w 1907 r. Towarzystwo Naukowe Płockie reaktywowało Bibliotekę, nadając jej imię Zielińskich dla uczczenia daru tej rodziny - biblioteki zgromadzonej przez Gustawa Zielińskiego i jego syna Józefa, liczącej ponad 20 tys. wol. (m.in. inkunabuły). Wybuch I wojny światowej zahamował pracę Biblioteki, w końcu 1915 r. wznowiła działalność. Zbiory wzrastały głównie dzięki darom, m.in.: Władysława Smoleńskiego, Ludwika Krzywickiego i in. W okresie międzywojennym kontynuowano gromadzenie druków dot. Płocka lub w Płocku wydawanych. W sierpniu 1939 r. szacowano księgozbiór na przeszło 70 tys. wol. Druga wojna światowa przerwała działalność Biblioteki, książki jednak ocalały. Wkrótce po wyzwoleniu Płocka (12II1945) Biblioteka wznowiła swą działalność. Jest główną placówką Towarzystwa Naukowego Płockiego, wchodzi w skład narodowego zasobu bibliotecznego. W 1971 r. uchwałą Rady Ministrów nadano jej status biblioteki naukowej. Od 1976 r. zajmuje dom „Pod Opatrznością" przy ul. Narutowicza 2. Jej zbiory to ponad 300 tys. wol., w tym 13 250 starodruków, 62 inkunabuły, cenne rękopisy. Księgozbiór ma charakter ogólnonaukowy z przewagą piśmiennictwa humanistycznego i specjalizacją w dziedzinie materiałów zw. z Płockiem i regionem. Biblioteka Jagiellońska - zał. w 1364 r. w Krakowie jako biblioteka Akademii Krakowskiej; podręczniki i książki naukowe z zakresu filozofii, prawa, teologii i medycyny pochodziły najczęściej z darów i legatów profesorów i wychowanków, m.in. Jana Isnera, Mikołaja Kozłowskiego, Tomasza ze Strzempina, Jana Dąbrówki. Po pożarze i odbudowie na przeł. XV i XVI w. Biblioteka zyskała nowe pomieszczenie (czytelnię) nazwane na cześć fundatora, Tomasza Obiedzińskiego Salą Obie-dzińskiego (1515). W1536 r. Bartłomiej z Lipnicy ustanowił fundację na uposażenie kustosza, który miał posiadać stopień akademicki i obowiązek udostępniania książek codziennie przez dwie godziny. W1559 r. Benedykt z Koźmina w testamencie przeznaczył na kupno nowych dzieł roczne odsetki od kapitału. Od tego czasu zbiory powiększały się nie tylko dzięki darowiznom, również były systematycznie uzupełniane zakupami. W okresie pracy Komisji Edukacji Narodowej miała miejsce reforma uczelni; w 1775 r. Hugo Kołłątaj połączył księgozbiory kolegiów i burs w jedną bibliotekę Uniwersytetu Jagiellońskiego - Collegium Maius. Zbiory jej liczyły 1926 rękopisów i 32 tys. wol. druków. W tym okresie uporządkowano sposób opracowania i katalogi. Kolejni dyrektorzy; J. S. Bandtkie, J. Muczkowski, K. J. Estreicher realizowali koncepcję stworzenia biblioteki narodowej. Funkcję tę Biblioteka pełni do dziś w zakresie piśmiennictwa do 1801 r. W1940 r. została przeniesiona do nowego gmachu. W czasie okupacji niemieckiej przemianowana na Staats-bibliothek Krakau, nieoficjalnie udostępniała swoje zbiory naukowcom i studentom. Po II wojnie światowej nastąpił znaczny przyrost zbiorów (ok. 40 tys. wol. rocznie) m.in. dzięki egzemplarzowi obowiązkowemu i wymianie z innymi bibliotekami, w tym zagranicznymi, rozlicznym darom. W1.1961-63 rozbudowano gmach, a w 1.1995-2001 wybudowano nowe skrzydło. W1993 r. rozpoczęto prace związane z komputeryzacją Biblioteki, dzięki amerykańskiej dotacji A. Mellona zakupiono sprzęt i system biblioteczny Virginia Technology Library System (VTLS). W komputerowym katalogu zbiorów zarejestrowane są wszystkie druki XIX i XX w. wpływające do Biblioteki. Równocześnie prowadzi się prace retrospektywne. Posiada m.in. największy w Polsce zbiór inku- WYBRANE BIBLIOTEKI nabułów, cenną kolekcję rękopisów (m.in. Kodeks Baltazara Behema, autograf Kopernika De re-volutionibus... i in.). W 2004 r. zbiory liczyły 4033038 wol, w tym 1943406 - wydaw. zwarte, 707 207 - czasopisma, 1382 425 - zbiory specjalne. Jest to jedna z najstarszych i najważniejszych bibliotek w Polsce. Biblioteka Kongresu (Library of Congress) - zał. w 1800 r. w Waszyngtonie dla członków Kongresu. Jedna z największych i najbogatszych bibliotek świata; w 1865 r. - egzemplarz obowiązkowy; do 1864 r. obsługiwała parlament; od końca XIX w. pełni funkcję biblioteki narodowej Stanów Zjednoczonych; nowe gmachy w 1. 1897,1933. W depozycie ma zbiory Smithsonian Institution (od 1866). Gromadzi produkcję typograficzną USA i reprezentatywną produkcję światową. W 2001 r. zbiory liczyły 90 min jednostek. Prowadzi krajowy ośrodek obsługi niewidomych i niepełnosprawnych, krajowy i międzynarodowy ośrodek prac naukowych w zakresie bibliotekarstwa, informacji naukowej, bibliografii, komputeryzacji, automatyzacji przechowywania i wyszukiwania zbiorów bibliotecznych; krajowe i międzynarodowe centrum prac bibliograficzno-katalogowych. Od 1901 r. druk i dystrybucja kart katalogowych, ob. także na nośnikach magnetycznych; od 1942 r. wydaje National Union Catalogue, Catalog ofbooks represented by Library of Congress, źródła bibliograficzne o światowej produkcji wydawniczej; również czasopisma Quarterly Journal of Current Acąuisitions. Od 1846 r. chroni prawa autorskie (copyright). Biblioteka Kórnicka PAN - zał. w 1826 r. przez Adama Tytusa Działyńskiego (1798-1861) w Konarze-wie; od 1828 r. w Kórniku; w 1880 r. przejęta przez Zamoyskich. Ostatni właściciel, wnuk Tytusa, Władysław Zamoyski (1853-1924) w 1924 r. utworzył fundację „Zakłady Kórnickie"; w 1925 r. wraz z Muzeum oddana narodowi; od 1953 r. pod zarządem PAN. Zawiera wiele unikatów i pozycji cennych dla kultury polskiej, historii parlamentaryzmu, ruchów protestanckich w Polsce; są tam dokumenty książęce i królewskie XIII-XVIII w., archiwum Wielkiej Emigracji. Ok. 350 tys. wol., w tym 30 tys. starych druków, 15 tys. rękopisów, 1500 map i atlasów, kolekcje fotografii i pocztówek oraz zbiór 19 tys. grafik z XIX i XX wieku. Najcenniejsze w zbiorach to m.in. autografy Napoleona i pisarzy romantycznych np. A. Mickiewicza Dziady cz. III. Od 1828 r. prowadzi działalność wydawniczą. W czasie II wojny światowej zbiory ocalały. Od 1957 r. w pałacu Działyńskich w Poznaniu; w 1994 r. oddano do użytku nowy magazyn biblioteczny. Poważny ośrodek wydawniczy i naukowy. Biblioteka Królewska (Bibliotheąue Royale) - początki za czasów Ludwika IX (XIII w.) i Karola V, którzy gromadzili w Luwrze książki; w 1500 r. Ludwik XII przewiózł zbiory książąt mediolańskich do zamku w Blois; Franciszek I nakazał przenieść je do Fontainebleau (1534), wzbogacając o spadek po książętach Angouleme i Sabaudii, także dary papieskie (rękopisy orientalne i greckie); w 1537 r. ustanowił pierwszy w dziejach obowiązek dostarczania bibliotece egz. obowiązkowego wszystkich wydanych w państwie druków. Zatrudnił także bibliotekarza. Czasy J. B. Colberta (zm. 1683) to okres rozkwitu Biblioteki; ofiarował Bibliotheąue Royale swoje zbiory, również Ludwik XIV przekazał cenne kolekcje. W 1790 r. upaństwowienie i zmiana nazwy na Bibliotheąue Nationale (Biblioteka Narodowa). Biblioteka Liceum Krzemienieckiego - zał. w 1805 r. przez Tadeusza Czackiego (1765-1813); wyposażona w czytelnię, miała charakter publiczny; od 1811 r. posiadała drukarnię. W jej zbiorach znalazły się książki z Biblioteki Stanisława Augusta Poniatowskiego (15 580 wol.) oraz innych cennych kolekcji; w 1834 r. księgozbiór liczył 30 tys. wol. Jeden z najważniejszych ośrodków kultury polskiej na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej. Po upadku powstania listopadowego, szkołę zlikwidowano, a jej majątek wywieziono do Kijowa, Bibliotekę włączono do zbiorów Uniwersytetu Kijowskiego. Biblioteka Narodowa w Paryżu (Bibliotheąue Nationale), biblioteka narodowa Francji; zapoczątkowały ją zbiory Bibliotheąue Royale, zał. przez Karola V. W1790 r. zmiana nazwy na Bibliotheąue Nationale. W okresie rewolucji (1789-99) wzbogaciła się o cenne zbiory (ponad 300 tys. wol.) po- 339 34° WYBRANE BIBLIOTEKI chodzące z bibliotek klasztornych i szlacheckich, również Biuro Akt i Dokumentów Państwowych z inwentarzami, odpisami dokumentów historycznych. W1926 r. połączyła się z Bibliotheąue de 1'Arsenal (zał. 1797), Bibliotheąue de 1'Opera (zał. 1880) i Conservatoire National de Musiąue (zał. 1795). W1.1992-96 oddano do jej użytku budynek w Tolbiac (10 min. wol.) i Centre Techniąue du Livre (laboratoria, warsztaty konserwatorskie). Jest jedną z największych i najbogatszych bibliotek świata; posiada ok. 9 min wol. druków, 500 tys. wol. czasopism, mapy i atlasy, 150 tys. rękopisów, 5 min ikonografii, 400 tys. numizmatów. Otrzymuje egz. obowiązkowy (6 szt.); opracowuje i wydaje od 1897 r. - Catalogue General des Iwres imprimes de la Bibliotheąue Nationale, od 1811 r. Bibliographie de France, od 1972 r. - Bibliographie de France-Biblio. Jest w pełni zautomatyzowana w systemie OPALE PLUS; od 1994 r. multimedialny katalog Biblioteki widoczny jest w Internecie. We Francji trwają intensywne prace nad digitalizacją i umieszczeniem w Internecie ponad 50 tys. tytułów, do których wygasły prawa autorskie. BnF uczestniczy m.in. w dwóch programach: „Mandragorę" - digitalna kolekcja iluminowanych miniatur z manuskryptów przechowywanych w Oddziale Manuskryptów Średniowiecznych, Orientalnych i Wschodnich i „Gallica" - oparta na wcześniej zeskanowanych częściach zbioru Biblioteki (30 min stron), zawiera już ponad 250 tys. pozycji dot. dziewiętnastowiecznej Francji (monografie, serie wydawnicze, słowniki). Biblioteka Narodowa w Warszawie (BN) - tworzona od 1918 r., powołana w 1928 r. rozporządzeniem prezydenta Rzeczypospolitej I. Mościckiego; otwarta w 1930 r.; do 1937 r. kierowana przez S. Dem-bego. Do jej zbiorów włączono m.in. rewindykowane na podstawie traktatu ryskiego (1921) z ZSRR księgozbiory bibliotek deportowanych do Rosji w okresie zaborów oraz kolekcje Biblioteki Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu i Biblioteki Batignolskiej. Od 1927 r. egz. obowiązkowy. Biblioteka jest książnicą narodową gromadzącą i archiwizującą dokumenty polskie i Polski dot., biblioteką naukową o humanistycznym profilu zbiorów, placówką naukową w zakresie bibliologii, informacji naukowej, bibliografii, dokumentacji, normalizacji, bibliotekoznawstwa, także instytucją wydawniczą. W skład BN weszło m.in. od 1931 r. Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw, od 1939 r. Centrala Wypożyczeń Międzybibliotecznych. Zainicjowano wydawanie Urzędowego Wykazu Druków. W 1939 r. zbiory liczyły: 450 tys. druków nowszych, 85 tys. starych druków, w tym 2200 inkunabułów, 40 tys. rękopisów, 80 tys. grafik, 30 tys. nut i rękopisów muzycznych, 10 tys. nagrań i 11 tys. map. W czasie II wojny światowej władze okupacyjne utworzyły z BN zamkniętą składnicę druków polskich (II Oddział Staatsbibliothek Warschau) pod kierownictwem Józefa Grycza. Podczas powstania większość zbiorów specjalnych złożonych w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich została spalona przez Niemców. Ocalały 23 rękopisy, m.in. Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, autografy Chopina. W1945 r. Biblioteka wznowiła działalność; do 1951 r. podlegała Ministerstwu Oświaty, później Ministerstwu Kultury i Sztuki; w 1954 r. nowy statut; ob. działa na podstawie statutu z 2000 r. Od 1999 r. nowy gmach, zbiory specjalne w Pałacu Krasińskich zw. Pałacem Rzeczypospolitej. Jednostki BN: a) Książnica, b) Instytut Bibliograficzny (zał. 1928) - koordynator prac bibliograficznych prowadzonych w Polsce, oprać, bibliografię narodową bieżącą i retrospektywną, prowadzi urzędową statystykę wydawnictw polskich (Ruch Wydawniczy w Liczbach, od 1955); narodowy ośrodek międzynarodowego systemu informacji o wydawnictwach ciągłych (ISDS) i zwartych (ISBD); c) Instytut Książki i Czytelnictwa (zał. 1955) - bada społeczne funkcjonowanie książki, czytelnictwo, ruch wydawniczy, wydaje m.in. Z Badań nad Czytelnictwem (od 1956), Materiały Informacyjne Instytutu Książki i Czytelnictwa, rocznik Biblioteki Publiczne w Liczbach. W 2002 r. zbiory BN liczyły ponad 7,5 min jednostek, w tym 25 792 rękopisy, 161120 stare druki, 85 624 mapy i plany, 110 582 zapisy nutowe, 387 418 ryciny, fotografie, pocztówki, 72 371 dok. dźwiękowych, 1895 998 dok. życia społecznego, 223 710 mi-kroform, także 755 689 wol. czasopism. Własne wydawnictwo, wydaje m.in. czasopisma: Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej, Polish Libraries Today, Notes Konserwatora, Literaturę na Świecie i wiele in. Biblioteka Narodowa jest centralną biblioteką państwa i jedną z najważniejszych narodowych instytucji kultury, bierze udział we wszystkich projektach związanych z digitalizacją zbiorów, swoje katalogi udostępnia w Internecie. Zob. Bibliografia narodowa. WYBRANE BIBLIOTEKI Biblioteka Ordynacji Krasińskich - zał. w 1844 r. w Warszawie przez Wincentego Krasińskiego (1782-1858) na bazie zbiorów artystycznych i biblioteczno-archiwalnych. W warszawskim pałacu Czapskich zgromadził kolekcję historycznego oręża, dokumenty, grafiki, dzieła rzemiosła artystycznego i galerię obrazów. Ustanawiając w 1844 r. ordynację opinogórską zadbał o podstawy prawne i materialne dla dalszego rozwoju kolekcji. W1860 r. pozyskano bogaty zbiór znanego kolekcjonera Konstantego Świdzińskiego z Sulgostowa. Przyjmuje się, że od tego momentu wykrystalizowała się struktura zbiorów z ich podziałem na bibliotekę i muzeum. Po upadku powstania styczniowego jej rozwój został zahamowany; na polecenie namiestnika zbrojownię wywieziono do Petersburga do pałacu Woroncowów (zwrócono w 1869 r.). W 1930 r. nowy gmach; w 1939 r. Biblioteka miała w swoich zasobach ponad 250 tys. dzieł, w tym 7500 rękopisów (815 iluminowanych), ok. 8000 ikonografii, 4000 planów i map, muzykalia. W czasie II wojny światowej - III Oddział Staatsbibliothek Warschau ze zbiorami specjalnymi. Po upadku powstania Niemcy podpalili budynek i zdeponowane w nim archiwalia i księgi. Ocalała część trafiła do Biblioteki Narodowej, część do Archiwum Głównego Akt Dawnych. Biblioteka Ordynacji Zamojskiej w Warszawie - powstała przez połączenie w XIX w. biblioteki rodowej Zamoyskich zał. przez Jana Zamoyskiego (1542-1605) i księgozbioru zlikwidowanej w 1784 r. Akademii Zamojskiej. Najcenniejsze woluminy Biblioteki Akademii Zamojskiej włączono do biblioteki rodowej, którą przewiózł do Warszawy w 1811 r. S. Zamoyski (1775-1856); zbiory uzupełniane darami liczyły przed rozpoczęciem II wojny światowej ok. 120 tys. wol. Spalone przez Niemców w czasie II wojny światowej w 1939 i 1944 r.; część zbiorów ewakuowano do Gorbitsch (1944/45), częściowo wróciły do Polski w 1.1945,1947 i 1958. Ocalałe egz. włączono do zbiorów Biblioteki Narodowej i Archiwum Głównego Akt Dawnych. Biblioteka Pergameńska - biblioteka starożytna, największa po Aleksandryjskiej, zał. przez króla Atta-losa I Sotera (241-197 p.n.e.) w 2 poł. III w. p.n.e. w Azji Mniejszej jako warsztat pracy dla artystów i uczonych gromadzących się przy dworze. Eumenes II (197-159 p.n.e.) zbudował wspaniały gmach Biblioteki, którego ruiny odsłoniły wykopaliska rozpoczęte w 1878 r. przez Karola Human-na. Zajmowała cztery pomieszczenia, jedno z nich mogło być przeznaczone na skryptorium. Zbiory zostały spisane wg zasad ustalonych przez Kratesa z Mallos (II w. p.n.e.) na wzór Pinakes Kallimacha. Ptolemeusz V Epifanes (205-180 p.n.e.) władca Aleksandrii próbował zahamować wzrost Biblioteki Pergameńskiej ograniczając eksport papirusu. Wg tradycji wymusiło to zmianę materiału piśmiennego na znacznie trwalszy od papirusu pergamin. Biblioteka istniała jeszcze w II w. n.e., mimo że w 2 poł. I w. p.n.e. ok. 200 tys. zwojów zabrał z niej Antoniusz dla Biblioteki Aleksandryjskiej. Biblioteka Polska w Paryżu - zał. w 1838 r. przez Adama Jerzego Czartoryskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza i Karola Sienkiewicza jako fundacja Wielkiej Emigracji; miała zbierać ocalałe od grabieży i zniszczeń książki, archiwa i pamiątki narodowe naszej kultury, stać się ośrodkiem dokumentacyjnym otwartym do dyspozycji zarówno Polaków, jak i cudzoziemców. Od 1853 r. ma własny gmach na Wyspie św. Ludwika przy Quai d'Orleans. W1989 r. zbiory Biblioteki liczyły ok. 220 tys. wol., posiada również zbiór map polskich od XVI do XX wieku (ok. 5000) i 7000 rycin od XVI do XX wieku, także zbiór Towarzystwa Historyczno-Literackiego. Jest najstarszą instytucją polską poza granicami kraju, jednym z najważniejszych ośrodków emigracyjnych; gromadzi piśmiennictwo z zakresu historii, głównie emigracji polskiej, literatury. Od 1903 r. przy Bibliotece Polskiej funkcjonuje Muzeum A. Mickiewicza. Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk - zał. w 1857 r. jako księgozbiór członków Towarzystwa, najważniejszej instytucji naukowej i kulturalnej w zaborze pruskim. Zbiory powiększano głównie darami (m.in. księgozbiór zniesionego w 1846 r. przez władze pruskie Kasyna Gostyńskiego, również zgromadzony przez ks. kanonika Jana Koźmiana - ponad 12 tys. wol., archiwum Ordynacji Rydzyńskiej) i poprzez wymianę wydawnictw z instytucjami krajowymi i zagra- 341 342 WYBRANE BIBLIOTEKI nicznymi. W1872 r. zbiory przeniesiono do budynku ofiarowanego przez hr. Seweryna Mielżyń-skiego, w 1909 r przeorganizowano. W1.1919-27 otrzymywała egzemplarz obowiązkowy. W1939 r. Biblioteka miała 154 901 wol., w tym: 161 inkunabułów, 1912 rękopisów, 1492 mapy i atlasy, 1330 rękopisów muzycznych; także depozyt Kosińskiego - 5733 wol., depozyt Szczanieckiego -1750 wol.; Bielickiego - 1008 wol. W czasach okupacji hitlerowskiej straciła ponad 25% zbiorów; część trafiła do bibliotek w Berlinie, Lipsku, pozostałe zabrano do Niemieckiej Biblioteki Państwowej i Uniwersyteckiej w Poznaniu. W 1964 r. walne zebranie Towarzystwa ograniczyło gromadzenie zbiorów do książek z dziedziny nauk humanistycznych. Wydaje m.in. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Roczniki Historyczne, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, Slavia Occidentalis i in. Biblioteka Przezdzieckich (Biblioteka Ordynacji Przezdzieckich) - zał. w 1841 r. w Czarnym Ostrowie na Podolu przez Aleksandra Przezdzieckiego (1814-71), przeniesiona do Warszawy. Na księgozbiór składało się ok. 600 inkunabułów i czasopism z pierwszej pot XIX w., dzieła z zakresu historii, historii sztuki, heraldyki, teologii, pamiętniki, archiwalia rodowe Przezdzieckich i Tyzenhauzów, 75 kodeksów dyplomatycznych polskich i ruskich z 1.1239-1741, sobiesciana. W1892 r. dołączono bibliotekę Józefa Łepkowskiego. W 1913 r. utworzono ordynację Przezdzieckich. W 1939 r. stan zbiorów określano na 60 tys. wol. (wraz z archiwaliami); w czasie II wojny światowej zostały spalone; po wojnie nieliczne zachowane zbiory włączono do Biblioteki Narodowej i Archiwum Głównego Akt Dawnych. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy - otwarta w 1907 r. przez Towarzystwo Biblioteki Publicznej ze zbiorów Czytelni Naukowej (zał. 1890); wzbogacona darami m.in. Z. Glogera, B. Prusa, Z. Wolskiego; w 1912 r. przejęła Bibliotekę Kolejową, tworząc z niej pierwszą filię. W 1914 r. otrzymała własny gmach (dar E. Kierbedziowej); w 1928 r. przeszła pod zarząd miejski i przyjęła obecną nazwę. Do 1913 kierował nią S. Dickstein, po nim F. Czerwijowski (1913-37); w latach 30. zorganizowano sieć złożoną z biblioteki głównej i filii dzielnicowych. W1938 r. utworzono Muzeum Książki Dziecięcej. Biblioteka przejęła biblioteki: 1935 - Towarzystwa Bibliotek Powszechnych, 1936 -Towarzystwa Bibliotek dla Dzieci oraz Bibliotekę dla Niewidomych im. L. Braille'a (depozyt) i księgozbiór Muzeum Społecznego (od 1921 r. w gmachu Biblioteki). Od 1909 r. współpracuje z Międzynarodową Federacją Informacji i Dokumentacji (do 1938 r. Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny). Wydawała: Przegląd Biblioteczny (1908-09), Biuletyn Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy (od 1929, w 1.1934-39 pt. Bibliotekarz). W czasie II wojny światowej straciła ok. 80% księgozbioru. Obecnie ma status biblioteki naukowej; od 1975 r. pełni funkcję wojewódzkiej biblioteki publicznej; ma nadzór merytoryczny nad siecią bibliotek publicznych w Warszawie i w woj. mazowieckim. Księgozbiór Biblioteki ma charakter uniwersalny; obejmuje wydawnictwa polskie i wybrane obcojęzyczne ze wszystkich dziedzin wiedzy (od 1917 r. otrzymuje egz. obowiązkowy). W 2004 r. zbiory liczyły ok. 1400 000 wol. (949 151 książek, 240 227 czasopism, 12 921 książki wydane przed 1800 r., inkunabuły - 57, rękopisy - 3687, mapy -15 405, muzykalia - 26 875, mikrofilmy - 2866, nagrania - 24 379, normy - 79 280). Biblioteka dąży do zebrania polskich publikacji powojennych oraz uzupełnia zbiory literaturą dawną o trwałej wartości, szczególnie w zakresie humanistyki. Prowadzi prace badawcze nad literaturą dla dzieci; specjalizuje się w varsavia-nach (Ośrodek Wiedzy o Warszawie zał. 1962). Włączyła się do prac związanych z digitalizacją zbiorów; przygotowała już fotografie XIX w. ze zbiorów Działu Sztuki i Varsavianów, jest w trakcie realizacji projektu: Stolica. Warszawa 1946-1989. Biblioteka Publiczna przy Sądzie Apelacyjnym - zał. 1810 r. w Warszawie przez Feliksa Łubieńskiego (1758-1848) na podstawie dekretu królewskiego, przewidującego także pieniądze na zakup książek (środki z funduszu oszczędności Ministerstwa Sprawiedliwości, powstałe z potrąceń za opuszczone dni urzędowania). Dokupiono księgozbiory A. Speisera i Sternaka-Demblewskiego, włączono dary klasztorów i osób prywatnych. W1812 r. księgozbiór Biblioteki liczył 20 tys. wol.; biblioteka- WYBRANE BIBLIOTEKI rzem został M. Kozłowski. Lata 1812-17 to stagnacja. W1817 r. zbiory Biblioteki przekazano do Biblioteki Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim (bez daru F. Łubieńskiego, ok. 4000 poz.; pozostał w Sądzie Apelacyjnym do 1864 r. pod nazwą Biblioteki Senackiej). W1.1864-65 Bibliotekę Senacką włączono do Biblioteki Głównej przy Szkole Głównej. Biblioteka Raczyńskich - w Poznaniu, zał. w 1829 r. i ofiarowana miastu wraz z budynkiem przez Edwarda Raczyńskiego (1786-1845). Podstawą był księgozbiór Raczyńskich przeniesiony z Rogali-na i uzupełniony m.in. zbiorami J. U. Niemcewicza, książkami ze zlikwidowanych klasztorów śląskich, darami osób prywatnych oraz dubletami Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, Biblioteki Czartoryskich w Puławach; od 1830 r. egz. obowiązkowy. Przez lata pełniła rolę głównego ośrodka kultury polskiej na terenie zaboru pruskiego. Po śmierci założyciela opiekę nad Biblioteką sprawowało Kuratorium zdominowane przez Niemców, co spowodowało utrzymanie aż do 1919 r. tendencji germanizacyjnych. W1938 r. księgozbiór liczył ponad 134 tys. wol. W czasie II wojny światowej uległ zniszczeniu. Ocalała część rękopisów i starodruków. Budynek odtworzono w latach 50. Współcześnie istnieje jako Biblioteka Miejska im. Edwarda Raczyńskiego. Od początku tworzona była jako biblioteka naukowo-dydaktyczna. Gromadzi publikacje i czasopisma z dziedzin humanistycznych, politologii i nauk ekonomicznych. Najcenniejsze są zbiory specjalne: rękopisy (głównie o charakterze historycznym i literackim, od XIII w. do współczesności), starodruki, zbiory kartograficzne. Przy bibliotece są trzy muzea-pracownie literackie: Henryka Sienkiewicza (od 1978 r. - dar Ignacego Mosia), Kazimiery Iłłakowiczówny (od 1984 r.) oraz Ignacego Kraszewskiego (pracownia pisarza). Osobny dział stanowi Archiwum Książki Dziecięcej. Biblioteka Rapperswilska (Biblioteka Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswillu) - zał w 1870 r. w Szwajcarii z potrzeby zabezpieczenia polskich zabytków. Podstawę jej zbiorów stanowiły dary uzyskane od emigracji; m.in. zbiory Władysława Platera (1883 r.; archiwalia do dziejów 1863 r. i emigracji po upadku powstania styczniowego), K. Ostrowskiego, Leonarda Chodźki, zakupione do Muzeum w 1874 r., archiwa zakładów i komitetów emigracyjnych, papiery instytucji i stowarzyszeń z okresu Wielkiej Emigracji i uzupełniające je, współczesne druki, sztychy i mapy. Bibliotekarzami byli: Zygmunt Wasilewski, Stefan Żeromski, Florian Znaniecki, Adam Lewak i in. Biblioteka stała się największą polską placówką na emigracji na przeł. XIX i XX w. W1927 r. posiadała 91 tys. druków, 27 tys. rękopisów, dyplomów i autografów, 1400 map i atlasów, przeszło 1000 zapisów nutowych i ok. 10 tys. fotografii. W1916 r. podjęto prace nad katalogiem rzeczowym pod kierunkiem A. Lewaka. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości rezolucję w sprawie przekazania zbiorów Biblioteki do kraju podjął Sejm Ustawodawczy RP (1921). Do czasu wybudowania gmachu Biblioteki Narodowej w Warszawie, zbiory miały być w depozycie w Centralnej Bibliotece Wojskowej. W1927 r. marszałek Józef Piłsudski podpisał akt przejęcia i zabezpieczenia zbiorów rapperswilskich. Biblioteka i Archiwum stanowiły w Bibliotece Narodowej wydzielony zespół, którym kierował Adam Lewak. Zbiory muzealne przekazano do Muzeum Narodowego i Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. W czasie II wojny światowej, w 1939 r. spłonęła najwartościowsza część zbiorów archiwalnych i bibliotecznych, a w 1944 r. po powstaniu warszawskim hitlerowcy spalili całkowicie zbiory w pałacu Krasińskich na Okólniku. Dzięki pracownikom Biblioteki uratowała się niewielka część (m.in. 45 rękopisów), ob. znajdują się w Bibliotece Narodowej. Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich Zwana zob. Biblioteka Załuskich Biblioteka Tarnowskich w Dzikowie - zał. ok. 1820 r. przez Jana Feliksa Tarnowskiego (1780-1842). Wzbogacana zbiorami: M. H. Juszyńskiego, opactwa cystersów w Oliwie, biblioteki pojezuickiej z Sandomierza, częścią biblioteki Stefana Batorego, zbiorami Hieronima i Waleriana Stroynow-skich z Horochowa i Wilna; w 1926 r. liczyła ok. 30 tys. wol. Najcenniejszy dział zawierał dyplomy pergaminowe, rękopisy oraz rzadkie wydania książek Reja, Paprockiego i Orzechowskiego. W1927 r. pożar zniszczył część zbiorów. W sierpniu 1944 r., nakazem PKWN, zamek w Dzikowie 343 344 WYBRANE BIBLIOTEKI przejęto dla potrzeb szkolnictwa i nowotworzonych władz powiatowych w Tarnobrzegu. Skarby kultury narodowej i europejskiej zgromadzone i ukryte w Dzikowie podczas wojny a także te, zdeponowane wcześniej w Muzeum Narodowym w Warszawie czy Ossolineum we Lwowie przejęły po wojnie Archiwum Państwowe w Krakowie i Biblioteka Jagiellońska; znikoma część zbiorów rodziny hr. Tarnowskich zdeponowana została na Zachodzie lub zaginęła. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie - zał. w 1816 r. jako Biblioteka Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego; od marca 1818 r. - Biblioteka Publiczna podlegająca Rządowej Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W skład zbiorów weszła Biblioteka Liceum Warszawskiego, zasoby poklasztorne (ok. 50 tys. wol.), dary, m.in. F. Łubieńskiego i S. K. Potockiego, dokupiono kolekcję króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (69 500 obiektów); od 1819 r. egz. obowiązkowy druków Królestwa Kongresowego. Pierwszym dyrektorem Biblioteki był S. B. Linde, jego zastępcą J. Lelewel. W 1830 r. zbiory liczyły ok. 2000 rękopisów, 134 tys. wol. druków ( w tym 6000 inkunabułów), 102 500 rys. i rycin, 1000 map i atlasów. Najcenniejsze obiekty zgromadzono w Gabinecie Rycin (m.in. kolekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego). Po upadku powstania listopadowego uniwersytet zamknięto, a najcenniejsze zbiory wywieziono do Rosji; w bibliotece pozostało jedynie ok. 40 tys. druków i 303 rękopisy w języku polskim. Od 1834 r. Biblioteka Rządowa z przywróconym prawem do egz. obowiązkowego. Włączono do niej pozostałe w kraju zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk i szkół pijarów; w 1849 r. nabyto kilka spuścizn, m.in. po J. K. Szaniaw-skim i S. B. Lindem. W1862 r. powołano do życia Szkołę Główną i reaktywowano Bibliotekę pod nazwą: Biblioteka Główna; kierowali nią wówczas J. Przyborowski i K. Estreicher. Od 1871 r., po przekształceniu Szkoły Głównej w rosyjski Cesarski Uniwersytet Warszawski, Biblioteka została podporządkowana tej uczelni i gromadziła przede wszystkim piśmiennictwo rosyjskie, wzbogacone darami od instytucji i uczonych. W1894 r. otrzymała własny budynek. Przed I wojną światową zbiory Biblioteki liczyły ok. 610 tys. wol.; zbiór rossików uznawany za jeden z najbogatszych w świecie. W sierpniu 1915 r. Cesarski Uniwersytet Warszawski został ewakuowany do Rostowa nad Donem. Uniwersytet odrodził się w 1915 r., uruchomiono również Bibliotekę. W okresie międzywojennym zbiory szybko rosły; w 1919 r. przekraczały 700 tys. wol. Na mocy traktatu ryskiego odzyskano rękopisy i Gabinet Rycin oraz stare druki. W chwili wybuchu II wojny światowej Biblioteka posiadała 820 tys. wol. druków, 103 600 rys. i rycin, 4132 rękopisy. W 1940 r. była częścią Staatsbibliothek Warschau (I Oddział) ze specjalizacją zbiorów obcych; jej zbiory specjalne (rękopisy, inkunabuły, zbiory graficzne) trafiły do Biblioteki Krasińskich. W okresie okupacji nielegalnie udostępniała zbiory działającym w Warszawie tajnym uniwersytetom warszawskiemu i poznańskiemu. Poniosła ogromne straty: rękopisy- 95%, Gabinet Rycin - 60%, zbiory nowsze ok. 14%. W roku akademickim 1945/46 otwarto czytelnię główną. Biblioteka otrzymywała liczne dary z instytucji zagranicznych i międzynarodowych (ok. 200 tys. wol. tylko w 1.1945-50), zwł. czasopism naukowych. Obecnie to jedna z największych i najnowocześniejszych bibliotek uniwersyteckich w kraju. W1999 r. otrzymała nowy budynek. Zbiory BUW mają charakter uniwersalny, podporządkowany przede wszystkim potrzebom uczelni. Posiada jedną z największych kolekcji starodruków w Polsce - około 130 tys. książek i 5000 wol. czasopism i kalendarzy, w tym 146 inkunabułów oraz ponad 12 tys. druków z XVI w. Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie - zał. w 1570 r. przy kolegium jezuickim w Wilnie ze zbiorów króla Zygmunta Augusta i darów biskupów, możnowładców i szlachty litewskiej. W1.1579-1781 Biblioteka Akademii Wileńskiej, 1781-96 Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego, 1796-1803 -Szkoły Głównej Wileńskiej, 1803-32 Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego; do 1825 r. kierował nią G. E. Groddeck wraz z Kazimierzem Kontrymem (zm. 1836). Zbiory (ponad 60 tys.) miały charakter uniwersalny z naciskiem na nauki matematyczno-przyrodnicze. Po powstaniu listopadowym zamknięto uniwersytet, a zbiory wywieziono i rozproszono (1832—42). W 1. 1867—1915 z księgozbioru Komisji Archeologicznej powstała Wileńska Biblioteka Publiczna (służyła rusyfikacji); odrodzona w 1919 r., przetrwała do 1939 jako Biblioteka Publiczna i Uniwersytecka WYBRANE BIBLIOTEKI (w 1939 r. posiadała ok. 657 tys. wol.), kierowali nią S. H. Rygiel i A. G. Łysakowski. Prowadziła prace naukowe i dokumentacyjne (m.in. powstał ośrodek dokumentacji lelewelowskiej). W 1940 r. została wraz z uniwersytetem przekazana władzom Litwy; w 1943 r. zamknięta; od 1944 r. Biblioteka Naukowa Państwowego Uniwersytetu Wileńskiego Litewskiej SRR. W1941 r. uzupełniono jej zasoby zbiorami Biblioteki Uniwersytetu Kowieńskiego. Biblioteka Uniwersytetu Krakowskiego zob. Biblioteka Jagiellońska Biblioteka Uniwersytetu Lwowskiego - powstała w 1785 r. z księgozbioru byłej Akademii Jezuickiej oraz daru Garellicha, zbiorów Akademii Terezjańskiej (11001). W jej skład wchodziły zbiory skasowanych klasztorów i liczne dary; w 1848 r. liczyła już ponad 51 tys. wol. Część księgozbioru uległa zniszczeniu w 1849 r., podczas bombardowania miasta; ocalałe książki przeniesiono do klasztoru dominikanów, potem do nowych budynków uniwersyteckich. W 1905 r. Biblioteka liczyła już 120 tys. wol. (dary m.in. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, S. Dunina-Borkowskiego, M. Formaniosa). Od 1919 r. przysługiwał jej egz. obowiązkowy; nadal otrzymywała cenne dary m.in. księgozbiór (25 tys. wol.) Czartoryskich z Honfleur. W 1939 posiadała ok. 420 tys. wol., w tym ok. 1300 rękopisów, 3000 inkunabułów, numizmaty - ok. 14 tys. poz. Kierowali nią: F. Stroński, A. Semkowicz, B. Mańkowski i R. Kotula. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała jako Staatsbibliothek I; po wojnie, w lipcu 1944 r. odzyskała status biblioteki uniwersyteckiej. Biblioteka Watykańska (Bibliotheca Apospolica Vaticana) - w Rzymie, zał. w V w. przy archiwum papieskim w Lateranie; za odnowiciela uznaje się papieża Mikołaja V (zm. 1455). W1455 r. było już -1200 wol., a w 1481 - 3500 t. Kilkakrotnie przemieszczana (Rzym, Lateran, Awinion), od XV w. w Pałacu Watykańskim. Od XVI w. kierował nią prefekt wybierany spośród kardynałów. Włączono do niej m.in. biblioteki: 1623 - heidelberską Palatinę (dar elektora bawarskiego Maksymiliana I), 1690 - księgozbiór królowej szwedzkiej Krystyny, 1902 - zbiór Barbenich, 1923 - biblioteka rodu Chigi. Na przełomie XIX i XX w. zbiory udostępniono badaczom. Biblioteka obsługuje instytucje kościelne i środowiska naukowe. Zawiera jedne z najbogatszych w świecie kolekcje rękopisów i autografów (ok. 100 tys.), cenne spuścizny; wydaje m.in. katalogi zbiorów specjalnych, reprodukcje cymeliów, Studi et Testi (od 1900). Przy Bibliotece działają 3 muzea, liczne laboratoria i Szkoła Bibliotekoznawstwa. Biblioteka przechowuje ok. 75 tys. rękopisów i ponad 1,1 min. książek, w tym 8500 inkunabułów. Ponadto w Tajnych Archiwach Watykanu jest 150 tys. pozycji. Jest to biblioteka naukowa w zakresie historii, prawa, filozofii, nauki i teologii, otwarta dla każdego, kto potwierdzi swoje kwalifikacje i uzasadni cel ubiegania się o dostęp do zasobów. Na pocz. lat 90. XX w. Biblioteka Watykańska przystąpiła do systemu wymiany danych w sieci URBS (Unione Romana Biblioteche Scientifiche). Udostępniła w Internecie część swoich zbiorów. System komputerowy firmy Hewlett-Packard, od 2000 r. jest wykorzystywany do digitalizacji i katalogowania zbiorów (jest już ok. 700 tys. wpisów bibliograficznych). W grudniu 2004 r. można było zwiedzać w sieci Muzea Watykańskie. Jest to jedna z najsłynniejszych i najbogatszych bibliotek świata. Biblioteka Wilanowska - zał. w 1832 r. w Wilanowie na bazie przeniesionych z Kurowa i Warszawy połączonych księgozbiorów Ignacego i Stanisława Kostki Potockich. W jej skład weszły m.in. średniowieczne rękopisy (np. Psałterz wilanowski z XIII w.), dokumenty Sejmu Czteroletniego, XVII-wieczne globusy, część księgozbioru Jana III Sobieskiego. W1926 r. Biblioteka liczyła 23 tys. wol.; obecnie - ok. 40 rękopisów, 20 tys. druków, 14 tys. rycin i litografii, 2100 rysunków, 360 albumów i 15 atlasów oraz rękopiśmienne inwentarze i katalogi. W1932 r. właściciel Wilanowa, Adam hr. Branicki ofiarował Bibliotekę państwu. Dar przechowywano jako depozyt wieczysty w Bibliotece Narodowej. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (Ossolineum) - kontynuacja biblioteki ufundowanej w Wiedniu w 1817 r. przez J. M. Ossolińskiego (1748-1826), przeniesionej następnie do Lwowa 345 346 WYBRANE BIBLIOTEKI (1827); od 1947 r. we Wrocławiu. Gromadzi piśmiennictwo polskie, muzealia, prowadzi pracę naukową, kulturalną i wydawniczą. W1832 r. otwarto czytelnię. W jej zbiorach znalazły się rękopisy, archiwalia, prywatne biblioteki i kolekcje muzealne, m.in. Lubomirskich, J. S. Bąkowskiego, S. Wronowskiego, Pawlikowskich z Medyki, archiwum Sapiehów. W okresie zaborów ZNiO pełnił funkcję biblioteki narodowej, był ośrodkiem życia naukowego i kulturalnego kraju. Nad Biblioteką czuwało Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum (zał. 1926), dodatkowo jej sytuacja poprawiła się po przyznaniu egz. obowiązkowego (1927). W 1938 r. zbiory ZNiO liczyły ponad pół min jednostek biblioteczno-muzealnych. Wybuch II wojny światowej spowodował napływ darów i depozytów; Biblioteka została upaństwowiona przez władze Ukr. SRR; przejęła księgozbiory po likwidowanych polskich instytucjach. Jej księgozbiór stał się podstawą (1940) lwowskiej filii biblioteki Akademii Nauk Ukr. SRR. W1944 r. Niemcy część zbiorów przewieźli do Biblioteki Jagiellońskiej, następnie do Zagrodna, gdzie przetrwały wojnę. W 1946 r. na mocy porozumień międzyrządowych, część lwowskich zbiorów Ossolineum przewieziono do Wrocławia (pewne partie wpłynęły jeszcze w 1.1947,1987); w sumie przekazano 160 699 druków zwartych XIX-XX w., 42 tys. starych druków, 950 tyt. czasopism, 9100 rękopisów, 1070 autografów i 123 poz. zbiorów kartograficznych. Dekretem z 1953 r. podzielono Ossolineum na autonomiczne jednostki: Bibliotekę (po 1995 r. podstawą jej funkcjonowania jest fundacja) i wydawnictwo. Biblioteka publikuje własne prace dokumentacyjne, katalogi i czasopisma (od 1951 r. Ze Skarbca Kultury, Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1927-). Biblioteka Załuskich - zał. w 1747 r. w Warszawie przez braci Andrzeja Stanisława (1695-1758) i Józefa Andrzeja Załuskich (1702-74) p.n. Biblioteka Załuskich. W1736 r. kupili pałac Daniłowiczowski, w którym po przebudowie, w 1747 r. otwarto Bibliotekę. Była to pierwsza polska biblioteka narodowa i jednocześnie jedna z najwcześniej udostępniających zbiory publiczności, jedna z największych bibliotek w ówczesnej Europie. W 1774 r. (po śmierci J. A. Załuskiego) przejęta przez państwo, powierzona Komisji Edukacji Narodowej p.n. Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich Zwana; od 1780 na mocy uchwały sejmu otrzymywała pierwszy w Polsce egz. obowiązkowy. W1794 r. jej zbiory liczyły ok. 400 tys. druków, ok. 20 tys. rękopisów, ponad 40 tys. sztychów; przeważała książka polska, zgromadzona prawie w komplecie. Katalogi rękopiśmienne zbiorów (ok. 50) opracowane przez Załuskiego uległy zniszczeniu w 1944 r., zachowały się tylko katalogi drukowane opracowane przez J. D. Janockiego. W1795 r. na rozkaz carycy Katarzyny II księgozbiór został wywieziony. Do Petersburga dotarła zaledwie połowa zbiorów. Księgozbiór Biblioteki Załuskich włączono do Cesarskiej Biblioteki Publicznej (ob. Rosyjska Biblioteka Narodowa). Na mocy traktatu ryskiego (1921) udało się odzyskać około 30% zbiorów (ok. 100 tys. poz.), zostały włączone do Biblioteki Narodowej; w 1944 r. niemal całkowicie zniszczone.Ocenia się, że uratowano tylko ok. 30 tys. druków i 2000 rękopisów. Bibliotheca Ambrosiana - w Mediolanie, jej nazwa pochodzi od patrona miasta - św. Ambrożego; zał. przez kardynała Federico Borromeo (1564-1631), udostępniana od 1609 r. Należy do najcenniejszych bibliotek włoskich i światowych; liczy ponad 600 tys. wol. druków, 3000 inkunabułów i 35 000 rękopisów. W jej zbiorach znajduje się m.in. Kodeks Atlantycki (Mediolan, 1478) z rysunkami Leonarda da Vinci, modlitewnik Krzysztofa Szydłowieckigo z miniaturami wykonanymi przez S. Samostrzelnika (Kraków, 1527 r.). Bibliotheca Bodleiana - odbudowana przez T. Bodley'a w pocz. XVII w. w Oxfordzie, w miejscu biblioteki zał. w 1455 r. przez księcia Humphreya, zburzonej za Edwarda VI w czasie walk religijnych; w 1602 r. otwarta dla publiczności. Rozbudowana z kolekcji Thomasa Bodleya (1545-1613). Bodley zapewnił jej gmach i dotacje pieniężne. Od 1610 r. otrzymała egz. obowiązkowy. Już w 1701 r. liczyła ok. 25 tys. wol. i była jedną z najbogatszych bibliotek Wielkiej Brytanii. Obecnie jest biblioteką główną uniwersytetu oxfordzkiego. W jej zbiorach znajduje się ok. 7 min wol., m.in. rękopisy greckie i orientalne, zwoje papirusowe, także Modlitewnik królowej Bony, również WYBRANE BIBLIOTEKI Registrum librorum Angliae z XIV w. uważany dziś za pierwszą ze znanych prób sporządzenia katalogu centralnego dla zespołu bibliotek z jednoczesnym wskazaniem miejsca pobytu książki. Współcześnie, podobnie jak inne znaczące biblioteki, bierze udział w ogólnoświatowym projekcie digitalizacji zbiorów. Bibliotheca Ulpia - w Rzymie; nazwa od nazwiska rodowego Trajana (53-117); zbudowana przez jego nadwornego architekta Apollodorosa z Damaszku. Składała się z dwóch identycznych gmachów przedzielonych dziedzińcem, na którym znajdowała się kolumna Trajana. Dziedziniec ozdobiony był także posągiem. Gmachy były magazynami mieszczącymi znaczną liczbę zbiorów, jeden łacińskich, drugi - greckich. Bibliotheąue Mazarine - biblioteka osobista kardynała J. Mazarina (1602-61) pierwszego ministra Ludwika XIII i Ludwika XIV; otwarta dla publiczności w 1643 r. Zgromadziła cenne zbiory dzieł sztuki i książek, ok. 40 tys. wol. Jej bibliotekarzem był Gabriel Naude (1600-53), autor pierwszego podręcznika bibliotekarstwa współczesnego Advis pour dresser une bibliotheąue (1627). Rozproszona w czasie Frondy, restaurowana po zwycięstwie Mazarina, jest poważnym warsztatem pracy dla badaczy historii Francji; najstarsza biblioteka publiczna we Francji. British Museum Library - zał. w 1753 r. w Londynie z kolekcji prywatnej króla Jerzego II, zbiorów H. Sloane'a, Harleyów i R. Cottona; od 1757 r. ma egz. obowiązkowy; otwarta w 1759 r. Zawiera zbiory biblioteczne i muzealne; w muzeum są skarby światowej kultury materialnej, m.in. słynny kamień z Rozetty (196 p.n.e.), dzięki któremu J. F. Champollion mógł odczytać egipskie hierogli-fy. W1972 r. British Museum Library połączyła się z National Central Library (1916), British National Bibliography (1950), National Lending Library for Science and Technology (1962). Biblioteka narodowa Wielkiej Brytanii, jedna z najbogatszych na świecie. W 2000 r. jej zbiory szacowano na ponad 15 min druków (w tym 10 tys. inkunabułów), 60 tys. rękopisów (w tym CodexAlexan-drinus, Codex Sinaiticus), kilka tysięcy papirusów, tabliczek z pismem klinowym z Biblioteki Assurbanipala. Sygnuje publikację General catalogue of printed books (1881-1905). Prowadzi krajowe centrum badawcze i koordynacyjne w zakresie zautomatyzowanych prac bibliograficz-no-katalogowych - katalogi i karty katalogowe drukowane, na taśmach magnetycznych i mikro-formach, informacyjne (system BLAISE - British Automated Information Service); od 1991 r. prowadzi scentralizowany komputerowy system wypożyczeń międzybibliotecznych. Pruska Biblioteka Państwowa - Preussische Staatsbibliothek, nazwa nadana po I wojnie światowej Niemieckiej Bibliotece Państwowej w Berlinie (Deutsche Staatsbibliothek) utworzonej edyktem wielkiego elektora Fryderyka Wilhelma w 1659 r. W XVIII w. jej zbiory liczyły 72 000 wol., w tym było wiele cymeliów. W 1.1803-1831 pełniła funkcje biblioteki uniwersyteckiej; w 1914 r. zyskała nowy budynek. W okresie II wojny światowej księgozbiór (3 min wol.) ewakuowano. W 1945 r. władze okupacyjne wydały pozwolenie na uruchomienie Biblioteki w zniszczonym budynku. Zmieniono jej nazwę na Publiczną Bibliotekę Naukową, w 1954 r. na Niemiecką Bibliotekę Państwową. Ma charakter uniwersalny, posiada egzemplarz obowiązkowy; redaguje i wydaje Gesamt-katalog der Wieder Bibliotheken..., liczne publikacje własne. 347 Spis źródeł ilustracji A Treasure House ofBooks. Wolfenbiittel 1998 -118 Aleksiewicz A.: Drukarstwo w Rzeczypospolitej Krakowskiej i Galicji Zachodniej w latach 1815-1860. Wrocław 1976 -192 [górna] Archiwum Arcybiskupie, Gniezno - 64 Archiwum Wydawnictwa Biblioteki Narodowej -17 [górna], 54,60,62,91,100,199,200,202,204, 205,258 AtlaszurGeschichtederSchrift. Band2. Darmstadt 1986 -75 [obie], 76,77 [dolna],78 [obie],79, 111 [górna], 115 [obie], 116 [obie], 158,165,213 [dolna] Banach A.: O ilustracji. Kraków 1950 -180,186 [obie], 187 Banach A.: Warszawa Cieślewskiego syna. Warszawa 1962 - 237 [górna] Bauer K. E: Aventur undKunst. Frankfurt am Maini94O -70,73,113,155 [obie], 156,163 Baur-Heinhold M.: Schone alte Bibliotheken. Munchen 1972 - 55,56,81 [dolna], 119,120 Bearman R, Krivatsy N. H., Mowery J. E: Fine and Historie Bookbindings from the Folger Shakespeare Library. Washington 1992 -81 [górna], 107,167 [obie] Biblia pauperum. Budapest 1966 - 58 Biblioteca Apostołka Vatkana: duchowe zwierciadło kultury zachodniej. Katalog wystawy na Zamku... Warszawa 1989 -38,43,52 Biblioteka Ordynacji Zamojskiej: Od Jana do Jana. Przewodnik po wystawie. Oprać. T. Makowski, Warszawa 2005 -198 Bosser J., de Laubier G.: The Most Beautiful Libraries in the World. New York 2003 - 83,123,125 CaflischM.: Typographia practka. Hamburg 1988 -217 Carpenter K. E.: The first350 years of the Harvard University Library: description ofan exhibition. Cambridge Mass. 1986 -169 Chrzanowski T.: Alfabet Bierpfaffa i Falcka. Gdańsk 1998 -131 Czubińska M.: Polski plakat secesyjny ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. Kraków 2003 - 208 Dahl S.: Dzieje książki. Wrocław 1965 -110 Der Raum der Worte. Polnische Avantgarde und Kunstlerbucher 1919-1990. Warszawa-Wolfenbiittel 1991 -235 [dolna],241 Druet R., Gregoire H.: La civilisation de l'ecriture. Paris 1976 -109,112,149,154 [obie], 213 [górna], 215 Drukarze dawnej Polski od XVdo XVIII wieku. Z. 6. Małopolska - Ziemie Ruskie. Wrocław 1960 -128 [dolna] SPIS ZRODEŁ ILUSTRACJI Ekslibrisy polskie XVI i XVII wieku ze zbiorów Biblioteki Narodowej. Oprać. R. Gołąb. Warszawa 1991 -142 Fóldes-Papp K.: Vom Felsbild zum Alphabet. Stuttgart 1966 -12,22,103 Frutiger A.: Człowiek i jego znaki. Warszawa 2005 -14,15 [obie], 18-19 [mapa] Geck E.: Albrecht Durer Konstruktion der Antiąuamajuskeln... Frankfurt arn Main 1971 - 74 Geck}L.:DasWort derMeister. Berlin-Frankfurt 1966 -71,77 [górna], 164 [dolna] Goodrum C. A.: Treasures ofthe Library ofCongress. New York 1980 - 46,172 Historia chrześcijaństwa. T. 4. Red. J. Kłoczowski. Warszawa 1999 - 50 HobsonA.: Great Libraries. London 1970 -40 Internet -183,229 [obie], 239 Iskusstvo knigi 68/69. Moskwa 1975 - 211 [dolna], 219 Iskusstvo szrifta. Raboty moskorskich chudożnikov knigi, 1959-1974. Moskwa 1977 - 221 Jan Młodożeniec. Warszawa 2000 - 250 Jean G.: Pismo - pamięć ludzkości. Wrocław 1994 - 24,26,28,30,36 [dolna], 45 Jensen H.: Die Schrift in Vergangenheit und Gegenwart. Berlin 1958 - 25,29 Johnson A. F.: The Type-Specimen oj Chude Lamesle. [Amsterdam] 1965 -18 [dolna lewa] Kawecka-Gryczowa A.: Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego. Wrocław 1974 -128 [górna] Kirchner J.: Lexikon des Buchwesens. Band 4. Stuttgart 1956 - 228 [obie] Kłoczowski J.: Europa. Chrześcijańskie korzenie. Warszawa 2004 - 53,84 Księga pamiątkowa Ogólnopolskiego Zjazdu Bibliofilów w Toruniu, 23-24 września 1978 r. Toruń 1982 -262 Kultura materialna starożytnej Grecji. Red. K. Majewski. Warszawa-Wrocław 1956 - 31,32 UEncyclopedie Diderot et d'Alembert. Imprimerie. Reliure. Paris b.r. -105 Libera Z.: Narodziny idei Biblioteki Narodowej w kulturze polskiego Oświecenia. Warszawa 2003 - 2,146 Librorum in Polonia editorum deliciae. Warszawa 1974 - 86,132,134,138,178,181,188 Lissitzky-Kiippers S.: El Lissitzky, Maler, Architekt, Typograf, Fotograf. Dresden 1967 - 214 Lóschburg W.: Alte Bibliotheken in Europa. Leipzig 1974 - 82,170 Łojek J., Myśliński J., Władyka W: Dzieje prasy polskiej. Warszawa 1988 -137,244 Meehan B.: TheBook ofKells. London 1994 - 20,51 Muszkowski J.: Życie książki. Wyd. 2. Kraków 1951 - 88 [górna] Muzika F.: Die schone Schrift in der Entwicklung des lateinischen Alphabets. T. 2. Praha 1965 -36 [górna], 108 Nad złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej. Red. H. Tchórzewska-Kabata. Warszawa 2000 - 90, 94, 95, 96, 106,122, 143,145,179, 260 349 35O SPIS ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI Odezwa Adama Mickiewicza w sprawie grabieży polskich bibliotek. Warszawa 1998 -196 Pirożyński J., Serocki T., Tondel J.: Komentarz do faksymile pelplińskiej Biblii Gutenberga. Pelplin 2004 -66,69 Podlecki J., Waltoś S.: Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1999 - 98 Polonia typographica saeculi sedecimi. - Z. 2 (1963), Jan Haller. - Z. 6 (1966), Druga drukarnia Floriana Unglera. - Z. 9 (1974), Maciej Wirzbięta. Wrocław - 88 [dolna], 89,92,93 Polska ilustracja książkowa. Warszawa 1964 - 251 [górna], 252 Polska Jagiellonów 1386-15/2. Warszawa 1987 - 97 Presser H.: Johannes Gutenberg 1400-1468. Sztuka drukarska zmienia świat. Stuttgart b.r. -104,114,117 Reimann G., Biittner H.: Mittelalterliche Buchmalerei... Leipzig 1961 - 49 Ricci F. M.: Bodoni in Offenbach. Offenbach 1988 -18 [dolna prawa] Ruppel A.: Stanislaus Polonus. Kraków 1970 - 72 Rzewuski K.: Księgoznawstwo. Warszawa 1987 - 246 [dolna], 254 [obie] Senefelder a polygrafie dneśka, 1771-1971. Red. J. Ślada. Praha 1971 -150 „Silva Rerum" 1938 nr 1/2 - 239 [dolna] Sowiński J.: Sztuka typograficzna Młodej Polski. Wrocław 1982 - 236 [dolna] Sowula G.: Samuel Tyszkiewicz. Offenbach 1991 - 246 [górna] Szwejkowska H.: Książka drukowana XV-XVIII wieku. Wyd. 3. Wrocław 1980 -136 Tondel J.: Srebrna biblioteka księcia Albrechta Pruskiego i jego żony Marii. Warszawa 1994 -144 [dolna] Tschichold J.: Meisterbuch der Schrift. Ravensburg 1965 -17 [dolna] Twyman M.: Printing 1770-1970... London 1970 -153 TypographisheMonatsblatter. St. Gallen 1959-64 -16 [obie], 37 Vervliet H. D. L: The Type Specimen ofthe Vatican Press 1628. Amsterdam 1967 -111 [dolna] Walker C. B. E: Pismo klinowe. Warszawa 1998 - 27 [obie] Walters T. (Hrsg.): Jugendstil-Graphik. Koln 1980 -168 Walther K. K.: Lexikon der Buchkunst und Bibliophilie. Leipzig 1987 - 65,80,102,148,162,176 Z dziejów mecenatu kulturalnego w Polsce. Red. J. Kostecki. Warszawa 1999 - 245 Ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego - 21,31,32,35 Ze zbiorów Marty Pękalskiej - 236 [górna] Ze zbiorów Stanisława Rybandta -33,144 [górna] Ze zbiorów Andrzeja Tomaszewskiego - 68,135,164 [górna], 166,182,184,191,192 [dolna], 193,194, 206,211 [górna],212,232,234 [obie],235 [górna],237 [dolna],238,242,247,249,251 [dj 255,256,257,264 [obie] § Ze zbiorów ks. Janusza Zbudniewka -141 U* ZM* Biblioteka Aleksandryjska uruchomiona w 2002 r. ^^^^m Wydawnictwo Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej 02-103 Warszawa, ul. Hankiewicza 1 tel. (022) 822 43 49 wew. 18 fax (022) 822 43 46 wew. 21, 30 http://www.cebid.edu.pl e-mail: wydawnictwo@cebid.edu.pl Druk: !DNT Drukarnia Naukowo-Techniczna Oddział Polskiej Agencj i Prasowej 03-828 Warszawa, ul. Mińska 65 Wydawnictwo Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej 02-103 Warszawa, ul. Hankiewicza 1 tel.(022)822 43 49 wew. 18 fax (022) 822 43 46 wew. 21, 30 http://www.cebid.edu.pl e-mail: wydawnictwo@cebid.edu.pl Druk: !DNT Drukarnia Naukowo-Techniczna Oddział Polskiej Agencji Prasowej 03-828 Warszawa, ul. Mińska 65 . Zabrze nr inw.: kgm - 2040 GM 002/003